Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen Bart Tromp bron Bart Tromp, Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen. Aspekt, Nieuwegein 1997 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/trom003tege01_01/colofon.php © 2018 dbnl / erven Bart Tromp 5 Renate Rubinstein noemde hem ‘onze beste politieke commentator’, maar in zijn nieuwste boek demonstreert Bart Tromp dat het bereik van zijn analyse breder is dan politiek alleen. Of misschien ook wel dat politiek over veel meer gaat dan politiek. De thema's en onderwerpen die hier aan de orde komen, lopen zeer uiteen. Enkele resten van de Koude Oorlog worden opgeruimd, de Zwarte Dood van de veertiende eeuw vergeleken met de nucleaire angsten van de jaren tachtig. Verder een polemiek met Tinbergen, betreffende diens convergentietheorie en de ware aard van het kapitalisme. Daarnaast legt Tromp uit waarom de opera Simon Boccanegra niet kan worden overgeplaatst naar het hedendaags Amsterdam, belicht hij het machiavellisme bij Shakespeare en Stalin en komt hij terug op de verhouding tussen W.F. Hermans en de Nederlandse politiek. ‘Paars’ heet hier een onzinnig politiek begrip, het onderwijs wordt geanalyseerd als de sovjetzone van de Nederlandse samenleving en door het hele boek heen worden postmodernistische posities geattaqueerd. Veel van deze beschouwingen spelen zich af in de grensgebieden tussen politiek, wetenschap en literatuur. Wat hen verenigt, is niet alleen de heldere stijl en het analytisch vermogen van de auteur, maar ook een manier van zien waarin het heden evenzeer belicht wordt vanuit het verleden als omgekeerd. Een manier van zien waarbij de betrokkenheid van de auteur bij zijn onderwerpen toch steeds een kritische afstand veronderstelt. Bart Tromp, Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen 9 Inleiding Mijn eerste boek, De samenleving als oplichterij (1977), gaf ik als motto een citaat mee uit Hobbes' Leviathan: ‘To know why and how is a lust of the mind that by a perseverance of delight in the continual and indefatigable generation of knowledge exceedeth the short vehemence of any carnal pleasure.’ (‘Het hoe en waarom van de dingen te kennen is een lust van de geest, die de korte heftigheid van elk vleselijk genoegen verre overtreft; want het genot bij het verwekken van steeds nieuwe kennis is duurzaam en blijvend.’) De aardigste reactie die ik daarop kreeg, was een lange en enthousiaste brief over mijn essays van de toentertijd in Nederland meest vooraanstaande feministe, die zich echter aan het slot toch afvroeg of ik mij met dit citaat van Hobbes niet in een te kloosterlijke richting begaf. Haar zorg was misplaatst. De tegenstelling die Hobbes construeert is er niet een van wederzijdse uitsluiting. Ik las en lees zijn zinsnede allereerst als een ode aan intellectuele nieuwsgierigheid; de intellectuele nieuwsgierigheid die ook ten grondslag ligt aan dit boek. Vandaag de dag is het helaas nodig deze te onderscheiden van wetenschappelijk onderzoek en politiek engagement. Aan Nederlandse universiteiten wordt de klassieke academische Lehr- und Lernfreiheit, de ruimte om naar eigen inzicht te onderzoeken en te doceren op basis van kennis van zaken, steeds drastischer ingeperkt door politiek-ambtelijke willekeur en dwang tot conformisme aan op niets gebaseerde standaarden. Politiek engagement, altijd al een moeizaam begrip, is steeds meer teruggedrongen tot partijtrouw, conformisme aan de heersende ideologie of, negatief: afzijdigheid en innere Emigration. Terwijl iedereen in de academie zich van ministers en beleidsvoerende instanties druk moet maken over ‘de groei van kennis’, ben ik meer geïnteresseerd in de strijd tegen het vergeten; tegen het vergeten van wat al bekend is, en in het daarvan gebruikmaken bij het beoordelen van heden en verleden op een manier dat een geïnteresseerd publiek daar wat aan heeft. Bart Tromp, Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen 10 Mijn strijd tegen het vergeten heeft in dit boek de vorm aangenomen van een vijftigtal grotere en soms kleinere essays. Dr. Johnsons korzelige definitie van dit genre in zijn fameuze Dictionary luidde kortaf: ‘An essay is an irregular, undigested piece.’ Aan zijn eerste kwalificatie beantwoorden deze stukken in zoverre zij niet in vorm op elkaar lijken. Soms gaat het om de analyse van een bepaalde politieke constellatie, dan weer zijn bepaalde aspecten van het hedendaagse intellectuele landschap belicht aan de hand van persoonlijke belevenissen en herinneringen. Soms gaat het om loutere observaties van gebeurtenissen die zich in een recent of verder weg liggend verleden afspeelden; soms inspireert de lezing van al dan niet biografische literatuur tot commentaar en kritiek. De treffendheid van Johnsons tweede kwalificatie van het essay heb ik naar vermogen geprobeerd te ontwijken. Beknoptheid is niet identiek aan oppervlakkigheid; noch is het - bij de onmiskenbare inslag van polemiek tegen gevestigde meningen - noodzakelijk elke analyse of diagnose met paukenslagen af te ronden. Toen senator Sam Ervin indertijd het rapport van zijn speciale commissie over Watergate presenteerde, ging hij in op de klacht dat dit verslag van de high crimes and misdemeanors die president Nixon tot aftreden hadden gedwongen, niet was afgerond met een klinkende conclusie. In zijn onnavolgbare zuidelijke tongval zei Ervin: ‘Sommige mensen die een paard tekenen schrijven daar dan onder: “een paard”. We just drew the horse.’ Aan deze woorden spiegel ik mij graag. Bart Tromp, Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen 11 Nucleaire doodsangst De Genuese vrachtschepen die in oktober 1347 in Messina afmeerden, brachten niet alleen graan mee uit de Krim, maar ook een geheimzinnige ziekte die na enkele dagen afschuwelijk lijden onherroepelijk in de dood eindigde. Zij waren vertrokken uit Caffa, de Genuese kolonie op het schiereiland die belegerd werd door de Tartaren. De belegeraars waren niet teruggedeinsd voor biologische oorlogvoering en hadden met katapulten lijken van pestlijders de stad in geslingerd. De pestepidemie was toen al door de Aziatische vlakten geraasd; een van de consequenties ervan was dat de Mongoolse invasie van Europa niet doorging. Maar de aankomst van de schepen in Sicilië was het begin van de ‘Zwarte Dood’ van de veertiende eeuw, die naar schatting eenderde van de bevolking tussen India en IJsland het leven kostte en die Europa van 1348 tot 1350 teisterde. De Zwarte Dood is in demografisch opzicht de grootste ramp die Europa ooit heeft getroffen. Barbara Tuchman (1912-1989) heeft zich door dit gegeven laten inspireren tot A Distant Mirror.1 Haar vorige boeken handelden alle over thema's uit de geschiedenis van de twintigste eeuw. Het getuigt van een zekere onverschrokkenheid om daarna een panoramische geschiedenis van de veertiende eeuw te schrijven. Mij gaat het echter niet om het boek zelf, maar om het motief dat haar ertoe bracht het te schrijven. De titel, Een verre spiegel, verwijst immers niet naar de veertiende, maar naar de twintigste eeuw. In het voorwoord deelt ze mee dat ze tot schrijven werd gedreven door nieuwsgierigheid naar de maatschappelijke gevolgen van de Zwarte Dood. ‘Gegeven de mogelijkheden van onze tijd, is de reden van mijn belangstelling duidelijk.’ De pestepidemie van de veertiende eeuw als een verre, verre spiegel van wat zich in de twintigste eeuw zou kunnen voordoen, als het, bijvoorbeeld, in West-Europa inderdaad tot een conflict met inzet van nucleaire wapens was gekomen. Het is een interessante, zij het wat morbide gedachteconstructie, die toentertijd niet buiten de grenzen van het mogelijke en het waarschijnlijke lag. A Distant Mirror Bart Tromp, Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen 12 verscheen aan het eind van de jaren zeventig, toen de Koude Oorlog opflakkerde, met de Sovjetrussische invasie van Afghanistan en de voorgenomen introductie van het neutronenwapen (‘dat mensen doodt en gebouwen laat staan’) als symbolische markeringen van een periode waarin in West-Europa het protest tegen nucleaire wapens aan eigen zijde massale vormen aannam, opgeroepen door nachtmerries van een nucleaire oorlog. Maar al in datzelfde voorwoord vertelt Barbara Tuchman dat haar opzet in feite mislukt is, dat de inhoud van het boek één lange tegenspraak is van de titel. Want de gevolgen van de Zwarte Dood waren veel minder opzienbarend dan men vanuit het gezichtspunt van de twintigste eeuw zou verwachten. Hoe catastrofaal de pest ook was, hoezeer deze zijn stempel ook drukte op maatschappij en cultuur, toch was deze toen niet meer dan de ergste van haar apocalyptische gelijken: oorlog, misdaad, religieuze twisten, opstanden, plunderingen, belastingen. In dit opzicht doorstaat een nucleaire oorlog geen vergelijking met de Zwarte Dood. Toch heeft Barbara Tuchman vastgehouden aan haar titel. Niettemin valt er wel degelijk een vergelijking te maken tussen toen en nu. Want in twee opzichten zou de nucleaire oorlog die zij in haar achterhoofd had, fundamenteel verschillen van de pestepidemie van de veertiende eeuw. Het eerste betreft de kwaliteit van het bestaan dat de mensen toen leidden; het tweede wat ze van hun leven wisten en ervan verwachtten. De pestepidemie zouden wij ons kunnen voorstellen als een met volmaakte neutronenwapens gevoerde oorlog. De mensen dood, de gebouwen intact. Maar in de veertiende eeuw was de catastrofe van de pest allereerst een extra ramp bij een bestaan dat voor de meeste Europeanen dag in dag uit werd gekenmerkt door pijn, armoede, honger en onzekerheid. Het afschuwelijke van de mogelijkheid van een nucleaire oorlog in de twintigste eeuw ligt daarentegen juist in het feit dat deze een eind zou maken aan de meeste zekerheden en vanzelfsprekendheden die heden ten dage de kwaliteit van het bestaan bepalen. Dit enorme verschil wordt nog verscherpt door een ander. Terwijl het denken in de veertiende eeuw doordrenkt was van het besef dat het miserabele leven op aarde slechts een aanloopje was tot een hiernamaals, is dat van de twintigste eeuw geheel en al op het aardse gericht. Van de overgebleven gelovigen blijken er twee- tot driemaal zoveel in de hemel als in de hel te geloven. Zo'n optimisme was A.D. 1348 even onbekend als onvoorstelbaar. In het tweede opzicht lijken wij er wat beter voor te staan.