OGRODY ŁAZIENEK KRÓLEWSKICH Oran ochrzczony 9majategorokuw Teatrze KrólewskimwStarej wi czasu zgatunkówbotanicznychpowsta bez ichobecno w europejskichogrodachiniesposóbsobiewyobrazi do Niderlandówprzyby z dziemy z kolorze karminupo mocnej konstrukcji element. Nadniekielichatulipana,pojego rozkwitni kolorze. Ten wytwornywkolorzekwiatmajedensubtelny do aksamitnychwypustekprzyko cha kwiatu,kolorzeczypokrojuli odmian tulipana.Pojawi skim b w rokroczniezakwitaj Jego Imienia. sny, rado kwitnienia –odwczesnejdopó historii, zsiedzib Vereeniging voorBloembollencultuur krajów. Noweodmianytychniezwyk moni ca gam warzystwo UprawyRo rejestrowane s ł ote sercaMarsza ą ł Od ko Muzeum G Barbara Werner Jest totulipanzgrupy„Triumph”, opojedynczymkwiecie, Od 9maja2018rokupami Tulipany s Jednym ztychnadzwyczajnych,jedynychtulipanówjest ym i zakwitana100-lecieodzyskanianiepodleg zuje dokolorystykielementówmunduruMarsza ł ę ówny Specjalistads.OgrodówHistorycznych ę ż kolorów, odbia chrztu” wybrane wielkie postaci w historii poszczególnych chrztu”wybranewielkiepostaciwhistoriiposzczególnych ś erii Tulipan„Marsza TULIPAN Marsza ę wiecie inierzadkoupami dzie trwa ń ł ś ote wype ca XVIwiekutulipany, któredoEuropyzachodniej, ci iodradzaj Ł azienki Królewskie ą obecnieniemal ą ś wHolandiiprzezKrólewskiePowszechne To- ci tak ą ł w Hillegom. wHillegom. a tak ł nienie, któremo ł łą ka… ł odygi ili ł ych doprawieczarnych.S ż czonego zodcieniem ś ą e w ą ż lin Cebulowych( cym wspania cej si ł ł e wOgrodzie y si y z Turcji, nadobrezadomowi ł Ł ł ek JózefPi ek JózefPi ę azienkach Królewskich.Zbiegiem tulipanyoró ę ś ż ęć natury. Prezentuj e wsz ci. Jegokielich,ospecjalnym ę ź tniaj ś oMarsza nej wiosny. ci, ozró ł nierzu obardzozbli ż , KAVB) oponad150-letniej ł ą ych, wybranych tulipanów ych, wybranychtulipanów emy odczyta ę ł poprzezspecjaln ym, majowymtulipanie dzie. S ł sudski”. Ł Koninklijke Algemeene Koninklijke Algemeene azienek Królewskich, ł ł sudski ro a ca ż ż nicowanym okresie nym kszta ł ku Józe fi ą oletu iró ł symbolemwio- a gamatysi ą ą popularne na popularnena ć niemalca jakoukryte ę fi e Pi e ś ciu, znaj- ł ć ł ka, czyli cie kieli- nie wiosny ą ż ż ł „cere- u, na- onym o ł y si ł sud- ś ę ci cy łą ę

55/ 2018

Redaktor Naczelny • Editor In Chief Rada Naukowa – Scientifi c Board Prof. dr hab. Kazimierz Kuśnierz Prof. dr hab. Jerzy Jasieńko Redaktorzy Tematyczni • Topical Editors Politechnika Wrocławska (Polska) – przewodniczący Dr Łukasz Bednarz Wrocław University of Technology (Poland) – chairman (konstrukcje murowane / masonry structures), Politechnika Wrocławska Prof. Maria Teresa Bartoli Prof. dr hab. Jerzy Jasieńko Uniwersytet we Florencji (Włochy) / University of Florence (Italy) (konstrukcja i konserwacja / constructions and conservation) Prof. Mario Docci Politechnika Wrocławska Uniwerstet Sapienza w Rzymie (Włochy) / Sapienza University in Rome (Italy) Dr hab. Hanna Kóčka-Krenz, prof. Prof. Wolfram Jaeger (archeologia / archaeology), Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Uniwersytet w Dreźnie (Niemcy) / University of Dresden (Germany) Dr hab. Dominika Kuśnierz-Krupa, prof. Prof. dr hab. Andrzej Kadłuczka (urbanistyka, krajobraz kulturowy / urban planning, cultural landscape) Politechnika Krakowska (Polska) / Cracow University of Technology (Poland) Politechnika Krakowska Prof. Tatiana Kirova Prof. Andrzej Koss Politechnika w Turynie, Uniwersytet Uninettuno w Rzymie (Włochy) (konserwacja i restauracja dzieł sztuki Polytechnic University of Turin, University Uninettuno in Rome (Italy) conservation and restoration of works of art) Prof. Andrzej Koss Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie (Polska) Prof. dr hab. Czesław Miedziałowski Academy of Fine Arts in Warsaw (Poland) (konstrukcja / constructions), Politechnika Białostocka Prof. dr hab. Kazimierz Kuśnierz Dr Tomasz Nowak Politechnika Krakowska (Polska) / Cracow University of Technology (Poland) (konstrukcje drewniane / timber structures), Politechnika Wrocławska Dr hab. Jadwiga Łukaszewicz, prof. Prof. dr hab. Zdzisława Tołłoczko Uniwersytet Mikołaja Kopernika (Polska) (historia sztuki, kultury, estetyka / history of art and culture, aesthetics) Nicolaus Copernicus University in Toruń (Poland) Politechnika Krakowska Prof. Emma Mandelli Sekretarz Redakcji • Editorial Secretary Uniwersytet we Florencji (Włochy) / University of Florence (Italy) Dr Michał Krupa Prof. dr hab. Czesław Miedziałowski e-mail: [email protected] Politechnika Białostocka (Polska) / Bialystok University of Technology (Poland) Biuro Redakcji – Koordynator • Editorial Offi ce – Coordinator Prof. Claudio Modena Mgr Jacek Rulewicz, Sekretarz Generalny SKZ Uniwersytet w Padwie (Włochy) / University of Padua (Italy) 00–464 Warszawa, ul. Szwoleżerów 9 Prof. Andre de Naeyer tel. 22–629–21–31, e-mail: [email protected], [email protected] Uniwersytet w Antwerpii (Belgia) / University of Antwerp (Belgium) Tłumaczenie • Translation Dr hab. inż. Piotr Rapp, prof. Mgr Violetta Marzec, Mgr Marta Serafi n Instytut Technologii Drewna (Polska) / Wood Technology Institute (Poland) Projekt okładki • Cover design Prof. Julia Iwaszko Dr hab. Dominika Kuśnierz-Krupa, prof. PK • Dr Michał Krupa Kijowski Narodowy Uniwersytet Budownictwa i Architektury (Ukraina) W projekcie okładki wykorzystano zdjęcie autorstwa Piotra Kołodziejczyka. Kyiv National University of Construction and Architecture (Ukraine) Autor logotypu Prof. Angelo Di Tommaso Dr Maciej Konopka Uniwersytet w Bolonii (Włochy) / University of Bologna (Italy) Opracowanie grafi czne i DTP • Graphic design and DTP Sławomir Pęczek, EDITUS, tel. 71–793–15–00, 502 23–43–43 Czasopismo jest wydawane drukiem w formacie A4 (wersja pierwotna) oraz w wersji www.editus.pl elektronicznej. Na stronie internetowej www.skz.pl dostępne są pełne wersje numerów czasopisma w formacie pdf. Redaktor techniczny • Technical Editor The Journal is printed in A4 format (original version) and in the electronic version. Full versions Zdzisław Majewski of the journal issues are available in the pdf format on the Internet website www.skz.pl Realizacja wydawnicza • Publishing Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne 53–204 Wrocław, ul. Ojca Beyzyma 20/b Dofi nansowano ze środków Ministra Kultury tel./fax 71–363–26–85, 71–345–19–44 i Dziedzictwa Narodowego pochodzących www.dwe.wroc.pl z Funduszu Promocji Kultury. Wydawca • Publisher Financed by the Minister of Culture and National Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków 00–464 Warszawa, ul. Szwoleżerów 9 Heritage from the resources of the Cultural Promo- tel. 22–621–54–77, fax 22–622–65–95 tion Fund.

Nakład: 400 egz. Edition: 400 copies. Druk ukończono w 2018 r. Printed in 2018. Wiadomości Konserwatorskie są indeksowane przez POL-index (https://pbn.nauka.gov.pl/polindex-webapp/), Instrukcje dla autorów, podstawowe zasady recenzowania publikacji BazTech (http://baztech.icm.edu.pl), BazHum (http://czasopisma.bazhum.hist.pl) oraz oraz lista recenzentów dostępne są na stronie internetowej Index Copernicus (www.indexcopernicus.com) www.wiadomoscikonserwatorskie.pl Journal of Heritage Conservation are indexed by Instructions for authors, basic criteria for reviewing the publications and a list of POL-index (https://pbn.nauka.gov.pl/polindex-webapp/) reviewers are available on the Internet website BazTech(http://baztech.icm.edu.pl), BazHum (http://czasopisma.bazhum.hist.pl) www.wiadomoscikonserwatorskie.pl and Index Copernicus (www.indexcopernicus.com/) Od redakcji From the Editor

Przekazujemy naszym Czytelnikom trzeci w tym We present our Readers with the third this year roku numer kwartalnika „Wiadomości Konserwator- issue of our quarterly “Wiadomości Konserwatorskie – skie – Journal of Heritage Conservation”. Journal of Heritage Conservation”. W dziale Nauka publikujemy kilkanaście artykułów In the Science section we have published several naukowych, które dotyczą problematyki konserwa- scientifi c articles concerning the issue of monument cji i ochrony zabytków. Prezentujemy m.in. artykuł conservation and protection. We present e.g. the article autorstwa Piotra Kołodziejczyka o wartościach oraz by Piotr Kołodziejczyk about the values and problems problemach ochrony zabytków i dziedzictwa Bliskiego of protecting monuments and heritage of the Near Wschodu; Jacka Gyurkovicha o współczesnych inter- East; by Jacek Gyurkovich on the contemporary inter- pretacjach klimatu miejsca w kontekście wielorodzinnej pretations of the ambience of the place in the context architektury mieszkaniowej zlokalizowanej w centrum of multi-family housing architecture located in the historycznym Gdańska nad Motławą oraz na Wyspie historic centre of Gdańsk on the Motława and on the Spichrzów; Róży Goduli-Węcławowicz o wartościach Granary Isle; by Róża Godula-Węcławowicz about cul- kulturowych przestrzeni państwa polskiego po 25 latach tural values in Poland after 25 years and forgotten pre- i zapomnianych prekursorach dziedzictwa niematerial- cursors of intangible heritage; by Tomasz Węcławowicz nego; Tomasza Węcławowicza o zaletach purystycznej on the virtues of purist reconstruction of the Roman- rekonstrukcji fazy romańskiej kościoła parafialnego esque phase of the parish church in Prandocin, and by w Prandocinie, a także Michała Proksy i Moniki Zub Michał Proksa and Monika Zub about architectonic o elementach architektonicznych i konstrukcyjnych oraz and construction elements and the furnishings inside wyposażeniu wnętrza kościoła w Komarowie-Osadzie the church in Komarow-Osada near Zamość. koło Zamościa. The editors of the “Wiadomości Konserwatorskie” Redakcja „Wiadomości Konserwatorskich” przypo- would also like to remind you about the approaching mina także o zbliżającej się ogólnopolskiej konferencji national scientific conference entitled “Preserving naukowej pn. „Zachować dziedzictwo polskiej prze- the Heritage of Polish Cultural Space for the Future” strzeni kulturowej dla przyszłości”, która odbędzie się which will be held on 10–11 December, 2018, in the w dniach 10–11 grudnia 2018 roku, w Auli Wydziału Lecture Hall of the Law Faculty UJ, in Krupnicza Street Prawa UJ przy ul. Krupniczej w Krakowie. Konferencja in Krakow. The conference is organised by the Jagiel- ta organizowana jest przez Uniwersytet Jagielloński, lonian University, the Cracow University of Technol- Politechnikę Krakowską oraz Stowarzyszenie Konser- ogy and the Association of Heritage Conservators, watorów Zabytków, w ramach obchodów jubileuszu to celebrate the 100th anniversary of establishing the 100-lecia powstania niepodległych służb ochrony za- monument protection services in Poland. bytków w Polsce. We are pleased to inform you that a new internet Miło nam Państwa poinformować, że utworzona website of our periodical has been set up, and is acces- została nowa strona internetowa naszego periodyku, do- sible at the address www.wiadomoscikonserwatorskie.pl stępna pod adresem www.wiadomoscikonserwatorskie.pl, which we recommend visiting. do której odwiedzenia zachęcamy. We invite our Readers to peruse the 55th issue of Zapraszamy naszych P.T. Czytelników do lektury CN, and to send in scientifi c articles and reports from 55 numeru WK oraz do nadsyłania artykułów naukowych conservation work to be published in the next issues of oraz sprawozdań z prac konserwatorskich do publikacji the “Wiadomości Konserwatorskie – Journal of Herit- w następnych numerach „Wiadomości Konserwator- age Conservation”. skich – Journal of Heritage Conservation”.

Redaktor Naczelny Przewodniczący Rady Naukowej Editor in Chief Chairman of Scientifi c Board

Kazimierz Kuśnierz Jerzy Jasieńko

4 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 SPIS TREŚCI CONTENTS

NAUKA SCIENCE

Dominik Przygodzki Dominik Przygodzki Od stanowiska archeologicznego From an archaeological site do rezerwatu archeologicznego to an archaeological presenve i parku archeologicznego, and archaeological park – czyli muzealizacja archeologiczna 7 archaeological musealisation 7

Agnieszka Matusik Agnieszka Matusik To żsamość stoczni – nowe obiekty Identity of the shipyard – new cultural kultury w poprzemysłowym krajobrazie buildings in the postindustrial landscape Gdańska 16 of Gdańsk 16

Maciej Prarat, Bernard Jesionowski Maciej Prarat, Bernard Jesionowski Najstarsze dzieje budowlane Wieży Kleszej Early building history of the Klesza Tower na Zamku Wysokim w Malborku in the High Castle in Malbork oraz prowadzone tam prace and conservation work carried out konserwatorskie w XIX wieku w świetle in the 19th century in the light of results wyników badań architektonicznych (cz. 2) 24 of architectural research (part 2) 24

Piotr Pikulski Piotr Pikulski W poszukiwaniu architektonicznego stylu In search of the architectonic style Jana III Sobieskiego 35 of Jan III Sobieski 35

Róża Godula-Węcławowicz Róża Godula-Węcławowicz Zapomniani prekursorzy dziedzictwa Synthesis of cultural values of the Polish niematerialnego. Synteza wartości State space: years after. The intangible cultural kulturowych przestrzeni Państwa heritage and its forgotten Polskiego po latach 42 precursors 42

Tomasz Węcławowicz Tomasz Węcławowicz Kościół parafi alny w Prandocinie. Parish church in Prandocin. Zalety purystycznej rekonstrukcji fazy Merits of the purist reconstruction romańskiej 51 of the Romanesque stage 51

Zbigniew Wikłacz Zbigniew Wikłacz Wilgoć w budynkach zabytkowych 57 Dampness in heritage buildings 57

Piotr Skowroński Piotr Skowroński Warszawski pałac Radziwiłłów Radziwiłł Palace in Warsaw during w czasach dwóch sejmów delegacyjnych two delegation Sejms (1767–1768, 1773–1775) 67 (1767–1768, 1773–1775) 67

Michał Proksa, Monika Zub Michał Proksa, Monika Zub Elementy architektoniczne i konstrukcyjne Architectonic and construction elements oraz wyposażenie wnętrza kościoła and interior decoration in the church w Komarowie-Osadzie koło Zamościa 75 in Komarow-Osada near Zamość 75

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 5 Piotr Kołodziejczyk Piotr Kołodziejczyk Zabytki i dziedzictwo Bliskiego Wschodu. Monuments and heritage of the Middle Wartość i problemy ochrony 86 East. Value and problems of protection 86

Jacek Gyurkovich Jacek Gyurkovich Współczesne interpretacje klimatu Contemporary interpretations of the miejsca 96 atmosphere of a place 96

Tomasz Nowak, Łukasz Bednarz, Tomasz Nowak, Łukasz Bednarz, Jerzy Jasieńko, Anna Karolak, Justyna Kiedrzyn Jerzy Jasieńko, Anna Karolak, Justyna Kiedrzyn Badania i analiza stanu technicznego Research and analysis of the technical ścian drewnianej konstrukcji condition of material in the log frame zrębowej kościoła św. Jana Nepomucena walls of the wooden church we Wrocławiu 105 of St. John Nepomuk in Wroclaw 105

Tomasz Tomaszek Tomasz Tomaszek Autentyczność dziedzictwa Authenticity of architectonic architektonicznego w perspektywie heritage in the perspective of tradition kontynuacji tradycji 121 continuation 121

Kazimierz Kuśnierz Kazimierz Kuśnierz Rynki wybranych miast nowożytnych Market squares in the selected modern w Małopolsce – cz. 1 towns in Lesser Poland – p. 1 (ośrodki gospodarcze) 135 (economic centres) 135

Ewa Gaczoł, Daria Pilch Ewa Gaczoł, Daria Pilch Konserwacja negatywów kolodionowych Conservation of collodion glass plate na podłożu szklanym 141 negatives 141

WSPOMNIENIA POSTHUMOUS TRIBUTES

Dominika Kuśnierz-Krupa Dominika Kuśnierz-Krupa Profesor Jerzy Kowalczyk (1930–2018) 153 Profesor Jerzy Kowalczyk (1930–2018) 153

Jacek Rulewicz Jacek Rulewicz mgr Franciszek Cemka (1946–2018) 154 mgr Franciszek Cemka (1946–2018) 154

6 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 NAUKA SCIENCE

Dominik Przygodzki*

Od stanowiska archeologicznego do rezerwatu archeologicznego i parku archeologicznego, czyli muzealizacja archeologiczna From an archaeological site to an archaeological presenve and archaeological park – archaeological musealisation

Słowa kluczowe: architektura, dziedzictwo Key words: architecture, cultural heritage, exhibition kulturowe, ekspozycja reliktów, park archeologiczny, of relics, archaeological park, musealisation, muzealizacja, stanowisko, rezerwat, archeologia archaeological site, reserve, experimental archaeology, eksperymentalna, rekonstrukcja reconstruction

Ekspozycja archeologiczna w literaturze przedmiotu The archaeological exhibition, which is often called jest często nazywana rezerwatem1, który już w latach a reserve1 in subject literature, has already been consid- 60. ub. stulecia w Polsce uważany był za typ obiektu ered a type of museum site of exceptional signifi cance muzealnego o wyjątkowym znaczeniu. Żywa dyskusja in Poland since the 1960’s. Lively discussion among w środowisku historyków, archeologów, architektów the circles of historians, archaeologists, architects and i muzeologów na ten temat wywołana została spekta- museologists on this subject has been brought on by kularnymi odkryciami archeologicznymi związanym spectacular archaeological discoveries associated with z naszymi najdawniejszymi dziejami, w tym m. innymi our most ancient past, including, among others, those in w Wiślicy, Krakowie, Przemyślu, Poznaniu, Gnieźnie Wiślica, Krakow, Przemyśl, Poznań, Gniezno or Giecz. czy w Gieczu. Co więcej, sformułowanie o „rezerwa- Furthermore, the statement concerning “preserves – tach – muzeach nowego typu” znalazło się także w ofi - a new type of museums” was also found in offi cial cjalnych dokumentach sygnowanych przez ówczesne documents signed by the Ministry of Culture and the Ministerstwo Kultury i Sztuki2. Witold Hensel uważał, Arts of the time2. Witold Hensel believed that the area of że obszar rezerwatu archeologicznego udostępnio- an archaeological reserve, made available either partially ny w całości lub w części zwiedzającym to muzeum or entirely to visitors, is a museum in place of a dig site3, na miejscu wykopalisk3, a rezerwat archeologiczny to while an archaeological reserve is an exhibition of historical ekspozycja zabytków znalezionych na miejscu4. To ważne artefacts found on site4. This important condition was also uwarunkowanie potwierdzał również cytowany już confi rmed by the already-cited Rajewski, who believed Rajewski, który uważał, że rezerwat jest szczególnym that a preserve is a special type of museum exhibition, typem ekspozycji muzealnej, której podstawą jest pokaz the basis of which is in situ display. in situ, czyli w terenie. The term archaeological exhibition, similarly to other Pojęcie ekspozycja archeologiczna, podobnie jak inne terms used to describe the specifi c form of presenta- pojęcia używane na określenie specyficznej formy tion that is on-site exhibition of architectural relics that

* dr inż. arch., Instytut Historii Architektury i Konserwacji * dr inż. arch., Institute of the History of Architecture and the Con- Zabytków, Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej servation of Historical Monuments, Faculty of Architecture of the im. T. Kościuszki T. K ościuszko Cracow University of Technology

Cytowanie / Citation: Przygodzki D. From an archaeological site to an archaeological presenve and archaeological park – archaeological musealisation. Wiado- mosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;55:7-15 Otrzymano / Received: 09.04.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 16.05.2018 doi:10.17425/WK55ARCHE

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 7 ekspozycji, jaką jest terenowa ekspozycja reliktów ar- remain at the site of archaeological exploration – in chitektonicznych pozostających w miejscu eksploracji situ – and thus at the original location of a discovered archeologicznej – in situ – a więc w miejscu oryginalnej artefact, is hard to defi ne and is understood in different lokalizacji odkrytego artefaktu, jest trudne do zdefi - ways in circles representing different scientifi c fi elds niowania i różnie rozumiane w środowiskach repre- and disciplines. In general, the solutions that were zentujących różne dziedziny i dyscypliny naukowe. investigated and analysed point to the formation of Generalnie badane i analizowane rozwiązania wskazują two basic types of archaeological exhibitions: open-air na wykształcenie się dwóch podstawowych typów eks- exhibitions, which in western European terminology pozycji archeologicznej: ekspozycji plenerowej nazy- are called Open-Air Museums, and which are suscep- wanej w zachodnioeuropejskiej terminologii Open-Air tible to the infl uence of atmospheric conditions, as well Museum, czyli archeologiczne muzeum plenerowe, które jest as archaeological museums, which are structures or podatne na wpływ czynników atmosferycznych, oraz buildings that either entirely or partially eliminate the muzeum archeologiczne będące obiektem kubaturowym, infl uence of these factors, and which are, for instance, czyli budynkiem lub budowlą, eliminującym w całości called copertura archeologica5 or architettura per archeologia6 lub w części wpływ tych czynników, np. we Włoszech in Italy. In both of these cases, an open-air archaeo- nazywanych copertura archeologica5 lub architettura per logical museum, as well as an archaeological museum archeologia6. W obu tych przypadkach archeologiczne structure (or cameral – as a synonym of “enclosed”) muzeum plenerowe, jak i archeologiczne muzeum usually belong to a previously delineated zone of ar- kubaturowe (lub kameralne – jako synonim „zamknię- chaeological protection in terms of territory, covering tego”) z reguły należą terytorialnie do wyznaczonej either one or more archaeological research sites. An- wcześniej strefy ochrony archeologicznej obejmującej drzej Kadłuczka proposed a defi nition of the reserve as jedno lub więcej badawczych stanowisk archeologicznych. a protective space, formed in a conscious and purposeful manner, Andrzej Kadłuczka zaproponował defi nicję rezerwatu linked with architectural relics, as well as his own division jako przestrzeń ochronną, uformowaną w sposób świadomy of reserves in terms of the character of the space that is being i celowy, powiązaną z reliktami architektonicznymi oraz wła- shaped, into enclosed and open preserves7. The space must sny podział rezerwatów pod kątem charakteru kształtowanej meet specifi c, multilateral conditions, such as: it should przestrzeni na rezerwaty zamknięte i otwarte7. Przestrzeń ta be secured in a suffi cient manner from the infl uence of musi spełniać określone wielostronne uwarunkowania: the forces of nature and unlawful interference by man, winna być zabezpieczona w sposób dostateczny przed and should be shaped in a manner that provides visitors działaniem sił przyrody i nieuprawnionej ingerencji with access to heritage, its appropriate understanding, człowieka oraz być ukształtowana w sposób zapew- interpretation and aesthetic experience, in addition to niający zwiedzającemu dostęp do dziedzictwa, jego effective management and further scientifi c study of właściwego zrozumienia, interpretacji i przeżycia este- the site. tycznego, a także sprawne zarządzanie i dalsze naukowe It is most often the case that a former zone of ar- badanie stanowiska. chaeological protection becomes transformed into an Najczęściej bywa tak, że dawna strefa ochrony ar- archaeological park, which offers two forms of the shaping cheologicznej przekształcona zostaje w park archeologiczny, of space, which means that it is both an open-air archae- który oferuje oba sposoby ukształtowania przestrzeni, ological museum that is integrally tied with a structure or to znaczy jest plenerowym muzeum archeologicznym structures, which exhibit both on-site artefacts, as well integralnie powiązanym z obiektem lub obiektami as a collection of movable objects obtained during the kubaturowymi, które eksponują zarówno znaleziska exploration of an archaeological dig site, supplemented in situ, jak i prezentują kolekcję ruchomych przed- by elements of media presentation. miotów uzyskanych w trakcie eksploracji stanowiska The large archaeological park in Xanten, Germany, as archeologicznego, wzbogaconą o elementy prezentacji well as the Petronellum-Carnuntum archaeological park medialnej. in Austria, transformed from a traditional nineteenth Dobrym przykładem takiej koncepcji jest wielki park century archaeological reserve into a modern eco-muse- archeologiczny w Xanten w Niemczech, a także park um with strong support in the local community, are both archeologiczny Petronellum-Carnuntum w Austrii, good examples of this concept. Both of these examples przekształcony z tradycyjnego XIX-wiecznego rezerwatu will be discussed and analysed further in this dissertation. archeologicznego w nowoczesne ecomuzeum mocno osa- An archaeological exhibition’s essential element is dzone w lokalnej społeczności. Oba te przykłady zostaną its legibility in terms of the spatial structure of the frag- omówione i przeanalizowane w dalszej części rozprawy. ments and elements of past edifi ces, most often in relic Istotnym elementem ekspozycji archeologicznej jest form. This problem has made itself evident already at jej czytelność pod względem przestrzennej konstruk- the beginning of archaeology, when the exploration of cji – najczęściej reliktowo zachowanych – fragmentów the fi rst preserves in lands of ancient and prehistoric i elementów dawnych budowli. Problem ten wystąpił cultures took place. We know of the fi rst attempts at już na samym początku archeologii, kiedy rozpoczęto reconstructing the ruined buildings of the Athenian eksplorację pierwszych rezerwatów na terenach kultur Acropolis, Herculaneum and Pompeii, where so-called starożytnych i antycznych. Znane są pierwsze próby re- anastylosis – a method of reconstructing a structure with

8 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 konstrukcji zrujnowanych budowli Akropolu ateńskiego, the use of its original parts or by utilising reconstructed Herkulanum i Pompei, gdzie zaczęto po raz pierwszy versions of missing elements – was employed. stosować tzw. anastylozę, czyli metodę odbudowy obiek- One notable illustration of the endeavours leading tu z wykorzystaniem oryginalnych części lub z zastoso- to the establishment of conditions for the appropriate waniem zrekonstruowanych, brakujących elementów. perception of partially preserved structures in the reserve

Ryc. 4. Stopniowa rekonstrukcja Partenonu na Akropolu w Atenach: kompilacja anastylozy wykorzystującej oryginalne elementy i nowych uzupełnień (po lewej) oraz fragment belkowania szczytu świątyni z wyraźnie odróżniającymi się nowymi uzupełnieniami (po prawej) Fig. 4. The gradual reconstruction of the Parthenon at the Acropolis in Athens: a compilation of anastylosis utilising original elements and new infi lls (to the left), as well as a fragment of the entablature of the gable of the temple with clearly differing new infi lls (to the right)

Ryc. 5. „Tradycyjna” metoda anastylozy zastosowana w Pompejach (po lewej) i współczesna rekonstrukcja świątyni Zeusa w Olimpii w oparciu o anastylozę z wykorzystaniem oryginalnych elementów kolumnady Fig. 5. The “traditional” method of anastylosis used in Pompeii (to the left) and the contemporary reconstruction of the temple of Zeus in Olympia based on anastylosis with the use of the original elements of the colonnade

Szczególną ilustracją przedsięwzięć zmierzających of the Athenian Agora is the attempted reconstruction of do stworzenia warunków właściwej percepcji obiek- one of the largest ancient buildings of this complex – the tów zachowanych szczątkowo w rezerwacie ateńskiej Stoa of Attalos, a building erected in the years 159–138 Agory jest podjęta rekonstrukcja jednego z najwięk- BCE and subsequently destroyed by an invasion of the szych obiektów antycznych tego zespołu, Stoi Atta- Heruli in 267. The reconstruction performed in the losa, budynku wzniesionego w latach 159–138 p.n.e., years 1953–1956 by the American School of Classical a zniszczonego przez najazd Herulów w 267 roku. Studies at Athens and fi nanced by Rockefeller and other Rekonstrukcja ta, przeprowadzona w latach 1953–1956 American sponsors was performed with visitors in mind, przez American School of Classical Studies at Athens, as well as with the creation of both a reception space for sfi nasowana przez Rockefellera i sponsorów amerykań- tourists, a research facility, as well as the largest possible skich, została przeprowadzona z myślą o zwiedzających archaeological exhibition. The perfectly reconstructed i stworzeniu zarówno przestrzeni recepcyjnej dla ruchu architectural form also gives us an image of the scale turystycznego, zaplecza badawczego, jak i największej of ancient architecture, something that is particularly części ekspozycji archeologicznej. Zrekonstruowana clear in the case of the nearby Odeon of Agrippa, which perfekcyjnie forma architektoniczna daje także wyobra- is completely unidentifi able among the ruins of the żenie o skali antycznej architektury, co jest szczególnie Agora’s buildings.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 9 ważne w przypadku sąsiedniego monumentalnego Although the reconstruction of the Stoa of Attalos Odeonu Agrypy, całkowicie nieczytelnego wśród ruin was received without enthusiasm by conservation cir- zabudowań Agory. cles, during the fi ve decades that have passed since the Chociaż rekonstrukcja Stoi Attalosa przyjęta została carrying out of this experiment, particularly under the przez środowisko konserwatorskie bez entuzjazmu, to infl uence of the famous Nara Declaration8, the recon- w ciągu pół wieku, jakie minęło od zrealizowania tego struction of entire structures is often returned to, par- eksperymentu, zwłaszcza pod wpływem słynnej Dekla- ticularly in areas of archaeological parks, mainly due to racji z Nara8, szczególnie na obszarach parków arche- the exhibition-related qualities of such measures, as well ologicznych chętnie wraca się do rekonstrukcji całych as due to the utilitarian needs of open-air archaeological obiektów, głównie z uwagi na walory ekspozycyjne ta- museums. A permanent reconstruction of the Athenian kiego zabiegu, a także potrzeby użytkowe archeologicz- Parthenon is being carried out since 1992, partially uti- nych muzeów plenerowych. Od 1992 roku prowadzona lising existing elements, but also with the use of com- jest permanentna rekonstrukcja ateńskiego Partenonu, puter aided reconstruction, which is being performed w części oparta na metodzie anastylozy, wykorzystująca by professor Manolis Korres. During the same year the istniejące elementy, ale także z wykorzystaniem kompu- German Archaeological Institute began the carrying out terowo wspomaganej rekonstrukcji, którą prowadzi prof. of a programme of anastylosis at the temple of Zeus in Manolis Korres. W tym samym roku Niemiecki Instytut Olympia, which was burned down by Theodosius in Archeologiczny rozpoczął realizację programu anastylo- 426, yet the mighty stone edifi ce fi nally crumbled after zy świątyni Zeusa w Olimpii, która została spalona przez two earthquakes which took place in the years 551–552. Teodozjusza w 426 roku, ale potężna kamienna budowla The second phase of the anastylosis, which was based on runęła ostatecznie po dwóch trzęsieniach ziemi, jakie the placement of all of the columns and the entablature miały miejsce w latach 551–552. Pod koniec listopada on the cleaned and conserved stylobate, was fi nished at 2012 została zakończona druga faza anastylozy, która the end of November 2012.

Ryc. 6. Teren rezerwatu Agory w Atenach z ruinami antycznej budowli – Stoi Attalosa w końcu lat 40. ub. stulecia (po lewej) oraz historyczny budynek zrekonstruowany przez American School of Classical Studies at Athens (po prawej) Fig. 6. The area of the Agora reserve in Athens, with the ruins of the ancient Stoa of Attalos as seen towards the end of the 1940’s (to the left), as well as the historical building reconstructed by the American School of Classical Studies at Athens (to the right) polegała na ustawieniu wszystkich kolumn i belkowania The year 1992 saw the approval and signing of the na oczyszczonym i zakonserwowanym stylobacie. “European Convention on the protection of the archaeo- W roku 1992 została przyjęta i podpisana przez logical heritage”, also called the La Valetta Convention państwa członkowskie Unii Europejskiej i inne pań- (it was written there on the 16.01.1992) by European stwa, nie należące do niej, „Europejska Konwencja Union member states and other non-member countries, o ochronie dziedzictwa archeologicznego” przyjęta and which was approved and ratifi ed by Poland9. The i ratyfi kowana przez Polskę9, zwana Konwencją z La Convention, assuming that the archaeological heritage, Valetty (tam sporządzona 16.01.1992). Konwencja the elements of which are in the earth and underwater, przyjmując, że dziedzictwo archeologiczne, którego za- will probably never be fully identifi ed, is of such great soby znajdujące się w ziemi i pod wodą nigdy nie będą signifi cance to the knowledge of the history of man- zapewne w całości rozpoznane, ma tak wielkie znacze- kind, simultaneously acknowledged that it is seriously nie dla wiedzy o historii ludzkości, uznała zarazem, threatened with deterioration because of the increasing number że jest [ono] poważnie zagrożone zniszczeniem z powodu of major planning schemes, natural risks, clandestine or unsci- narastającej liczby projektów zagospodarowania przestrzen- entifi c excavations and insuffi cient public awareness10. Thus, nego, zagrożeń naturalnych, nielegalnych lub nienaukowych the postulate of instituting appropriate administrative and wykopalisk i niewystarczającej świadomości publicznej10. Stąd scientifi c supervision procedures was formulated towards

10 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 też sformułowany został pod adresem sygnatariuszy the signatories and the global community, as well as i całej społeczności światowej postulat ustanowienia of implementing systemic protection of this heritage wszędzie tam, gdzie nie zostało to jeszcze zrealizowane, through appropriate methods of spatial planning and odpowiednich kontrolnych procedur administracyjnych i na- the directions of the cultural development of society. ukowych, a także wdrożenie systemowej ochrony tego The La Valetta Convention is a particularly important dziedzictwa poprzez odpowiednie metody planowania document, because it introduces not only a defi nition przestrzennego i kierunków rozwoju kulturowego of archaeological heritage as all remains and objects and społeczeństwa. Konwencja z La Valetty jest szczególnie any other traces of mankind from past epochs… [as well as]… ważnym dokumentem, ponieważ wprowadza nie tylko structures, constructions, groups of buildings, developed sites, defi nicje dziedzictwa archeologicznego jako wszelkie moveable objects, monuments of other kinds as well as their pozostałości, obiekty i jakiekolwiek inne ślady ludzkości z mi- context, whether situated on land or under water11, but also the nionych epok … [oraz] … obejmuje struktury, konstrukcje, tools and methods used in the protection of said herit- zespoły budowlane, eksploatowane tereny, przedmioty, zabytki age. One of such key systemic efforts mentioned by the innego rodzaju, jak też ich otoczenie znajdujące się na ziemi, Convention is the archaeological reserve, which covers lub pod wodą11, a także określa narzędzia i metody słu- both individual structures, as well as entire protection żące ochronie tego dziedzictwa. Jednym z takich klu- zones – even where there are no visible remains on the ground czowych działań systemowych jest wymieniony przez or under water, for the preservation of material evidence to be Konwencję właśnie rezerwat archeologiczny, obejmujący studied by later generations. zarówno pojedyncze zabytki, jak i całe strefy ochron- Finally, the Convention dedicates a separate chap- ne – nawet wtedy, gdy nie ma tam widocznych pozostałości ter to the integrated conservation of archaeological heritage, na powierzchni, lub pod wodą, dla zachowania materialnego which should be based on reconciling and combining dowodu do analizy przez następne pokolenia. the needs resulting from planning spatial development Wreszcie, odrębny rozdział dedykuje Konwencja with the needs of the protection of the archaeological zintegrowanej konserwacji dziedzictwa archeologicznego, któ- heritage performed by a constant cooperation between ra winna polegać na pogodzeniu i połączeniu potrzeb planners and archaeologists, and be based on care for wynikających z planowania rozwoju przestrzennego balancing development strategies with the needs of z potrzebami ochrony dziedzictwa archeologicznego protecting the natural and cultural environment, while realizowanych poprzez stałą współpracę planistów i ar- guaranteeing the necessary public accessibility to ar- cheologów, a oparta na dbałości o zrównoważenie stra- chaeological sites while ensuring the safety of exhibited tegii rozwoju z potrzebami ochrony środowiska natural- objects of archaeological heritage. nego i kulturowego, z zagwarantowaniem niezbędnego When looking at the problem from a Polish per- publicznego udostępnienia stanowisk archeologicznych spective, then even though we do not have a similar i z zapewnieniem bezpieczeństwa dla eksponowanych document referring directly to archaeological herit- przedmiotów dziedzictwa archeologicznego. age, the appropriate measures securing its protection Przenosząc problem na grunt polski należy zauwa- were already included in the Historical Monuments żyć, że choć nie mamy równorzędnego dokumentu Protection and Care Act of 200312. It contains suf- odnoszącego się bezpośrednio do dziedzictwa archeolo- fi cient legal regulations and mechanisms securing this gicznego, właściwe zabezpieczenia jego ochrony zostały type of heritage from potential destruction. Article 31 zapisane w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad of the Act states that anyone who intends to carry out zabytkami z 2003 roku12. Zawiera ona wystarczające a construction project involving a structure listed in regulacje prawne i mechanizmy zabezpieczające ten the historical sites registry, or in an area under archi- rodzaj dziedzictwa przed potencjalnym zniszczeniem. tectural conservation, is required to perform preceding W artykule 31 ustawa stanowi, że każdy, kto zamierza archaeological studies of the type and scope determined podjąć inwestycję budowlaną przy obiekcie wpisanym by the Voivodship Conservator of Historical Monu- do rejestru zabytków lub na terenie objętym ochroną ments. The same procedure is enforced in other areas konserwatorską, jest zobowiązany do przeprowadzenia which are not legally placed under conservation. This wyprzedzających badań archeologicznych w rodzaju is regulated by article 32 of the Act, which states that i zakresie ustalonym przez wojewódzkiego konserwatora anybody who performs construction or excavation zabytków. Ta sama procedura obowiązuje na pozostałych work, in the event of discovering an object which can obszarach prawnie nieobjętych ochroną konserwatorską. potentially constitute a heritage object, is required to Reguluje to artykuł 32 ustawy, który mówi, że każdy, kto cease performing this work, secure the fi nding and prowadzi roboty budowlane lub ziemne, w przypadku notify the Voivodship Conservator of Historical Monu- odkrycia przedmiotu mogącego być zabytkiem, jest zo- ments, and it is the Conservator who has the right to bowiązany wstrzymać te roboty, zabezpieczyć znalezisko make a decision concerning further procedures ensur- i powiadomić wojewódzkiego konserwatora zabytków, ing the protection of the fi nding. a ten dopiero jest władny podjąć decyzję co do dalszych Here we arrive at a key matter, one that is still the procedur gwarantujących ochronę znaleziska. subject of academic discussion in Poland: that of public Dochodzimy tu do kluczowej kwestii, która access to contemporary cultural heritage, the paradigm bywa wciąż jeszcze w Polsce przedmiotem sporów of which is treated in the European Union as one of the

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 11 akademickich: społecznego dostępu do wspólnego inalienable civil rights guaranteed by the UN. It belongs dziedzictwa kulturowego, który to paradygmat jest to the so-called third generation of human rights, legally w Unii Europejskiej traktowany jako jedno z gwaran- defi ned and associated with the growing co-dependence towanych przez ONZ niezbywalnych praw obywatel- of states in the processes of the ongoing globalisation of skich. Należy od do tzw. III generacji praw człowieka, the world. zdefi niowanych prawnie i związanych ze wzrastającą There is often a discussion whether an archaeologi- współzależnością państw w procesach postępującej cal exhibition is a museum, an archaeological museum, globalizacji świata. a reserve or an archaeological park. Or perhaps it is Często podejmowana jest dyskusja: czy ekspozy- a conglomerate of these and many other forms of pro- cja archeologiczna to muzeum, muzeum archeologii, viding access to and exhibiting heritage. rezerwat czy park archeologiczny? Czy może jest ona In her doctoral dissertation devoted to contemporary konglomeratem tych i wielu jeszcze innych form udo- exhibition architecture, Magdalena Gyurkovich, when stępniania i prezentacji dziedzictwa. discussing the terminology associated with the subject W rozprawie doktorskiej poświęconej współczesnej of her studies, separated the term museum, from that of architekturze wystawienniczej Magdalena Gyurkovich the paramuseum13.

Ryc. 7. Plan starożytnej Aleksandrii z lokalizacją Brucheionu (po lewej) i wyobrażenie jego wnętrza w oparciu o analogie stylistyczne Fig. 7. Plan of ancient Alexandria with the location of the Brucheion (to the left) and an imagining of its interior based on stylistic analogies omawiając terminologię związaną z przedmiotem badań The defi nition of the museum was based by the rozróżnia pojęcie muzeum od pojęcia paramuzeum13. author on similar defi nitions developed by ICOM (In- Defi nicję muzeum autorka opiera na zbliżonych do ternational Council of Museums) and UNESCO, which siebie defi nicjach opracowanych przez ICOM (Interna- defi ne a museum as a non-profi t, permanent institution in tional Council of Museum) i UNESCO, które określają service to society and its development, open to the public, which muzeum jako niedochodową, trwałą instytucję w służbie procures, conserves, studies, shares and exhibits the tangible społeczeństwa i jego rozwoju, otwarta dla publiczności, która and intangible heritage of humanity and its environment for the pozyskuje, konserwuje, bada, upowszechnia i wystawia mate- purposes of education, science and entertainment. This defi ni- rialne i niematerialne dziedzictwo ludzkości i jej środowiska dla tion was cited with a reference to a work by Mirosław edukacji, nauki i rozrywki. Ta defi nicja została przytoczona Borusiewicz14. In fact, it is close to the defi nition that was z powołaniem się na pracę Mirosława Borusiewicza14. proposed by Zdzisław Żygulski already in the 1980’s, Jest ona zresztą zbliżona do defi nicji, jaką zaproponował who saw the museum as a “permanent institution, not już w latach 80. ub. stulecia Zdzisław Żygulski, widząc orientated towards profi t, remaining in the service of muzeum jako „instytucję trwałą, nie obliczoną na zysk, society and its development, open to the public, tasked pozostającą w służbie społeczeństwa i jego rozwoju, with the gathering, conservation, study, publication and otwartą dla publiczności, mającą za zadanie groma- exhibition of material evidence concerning man and his dzenie, konserwowanie, badanie, rozpowszechnianie surroundings, for the purpose of study, education and i wystawianie materialnych świadectw dotyczących pleasure”15. człowieka i jego otoczenia, a to dla studiowania, edukacji It would be good to mention that the museum has i przyjemności”15. undergone a long evolution since ancient times, when Warto przypomnieć, że muzeum przeszło długą the Greek term mouseion signifi ed a place meant for the ewolucję od czasów antycznych, kiedy grecki termin muses, who performed ritual dances in the presence of mouseion oznaczał miejsce przeznaczone dla muz, któ- their mother, Mnemosyne – the goddess of memory. re odbywały rytualne tańce w obecności swej matki This place was initially meant solely for the practicing

12 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Mnemosyne – bogini pamięci. Miejsce to początkowo of poetry and philosophy, yet it later also became the było wyłącznie przeznaczone także dla uprawiania site of scientifi c disputes and discussions, appropriately poezji i fi lozofi i, ale później stało się także miejscem equipped with rooms and halls, along with sets of tools naukowych dysput i rozważań, odpowiednio wyposa- and items used in research. żone w pomieszczenia i sale wraz ze zbiorami narzędzi One interesting example of a mouseion was the Al- i przedmiotów służących do badań. exandrian complex described by ancient and medieval Interesującym przykładem antycznego mouseionu był historians. It was erected in Alexandria in 295 BCE kompleks aleksandryjski opisywany przez starożytnych by Ptolemy and Solter, inspired by the philosopher i średniowiecznych historyków. Został on wzniesiony Demetrius of Phaleron (a student of Aritostle) as w Aleksandrii w 295 roku p.n.e. przez Ptolemeusza I Sol- a complex of buildings which went down in history as tera z inspiracji fi lozofa Demetriusza z Faleronu (ucznia the Alexandrian Museum, yet in functional and pro- Arystotelesa) jako kompleks gmachów, który przeszedł do grammatic terms it had nothing in common with the historii jako Muzeum Aleksandryjskie, ale pod względem nineteenth-century museums that we know of, because funkcjonalno-programowym nie miał on nic wspólnego its character resembled a complex of contemporary ze znanymi nam muzeami XIX-wiecznymi, ponieważ interdisciplinary scientifi c and research centres, where jego charakter przypominał raczej współczesne interdy- knowledge, as well as the humanities and science, is scyplinarne centra naukowo-badawcze, gdzie rozwijana developed. jest wiedza i nauki zarówno humanistyczne, jak i ścisłe. The most important part of the Alexandrian Mou- Najważniejszą częścią aleksandryjskiego Mouseionu seion was the so-called Brucheion, the famous Library był tzw. Brucheion, czyli słynna Biblioteka Aleksandryj- of Alexandria, its name derived from the name of the ska, a jej nazwa wywodzi się z nazwy dzielnicy miasta city district of Bruchium, in which it was located. On Bruchium, w której była zlokalizowana. Na podstawie the basis of information left by Diodurus Siculus, informacji pozostawionej przez sycylijskiego historyka a Sicilian historian from the fi rst century BCE, we can z I wieku p.n.e. Diodurusa Siculusa możemy odtwo- recreate the extraordinary structure of this public insti- rzyć niezwykłą strukturę tej instytucji publicznej, która tution, which was composed of a main library, whose składała się z biblioteki głównej, z której zbiorów mogli collections were accessible only to selected scholars korzystać jedynie wybrani uczeni na podstawie specjal- on the basis of special privileges, as well as a branch nych uprawnień, oraz jej fi lii usytuowanej koło świątyni located near the temple of Serapis, whose collections Serapisa, której zbiory dostępne szerszemu gronu czy- were available to a wider group of readers and which telników zawierały duplikaty najważniejszych pozycji contained duplicates of the most important positions znajdujących się w bibliotece głównej. found in the main library. Imponujące były też rozmiary obu zbiorów ksiąg, The size of both book collections was also impres- choć trudne do sprecyzowania wobec różnych relacji sive, although diffi cult to precisely defi ne in light of historycznych. Według informacji pochodzącej od Era- the differences between historical accounts. According tostenesa z Cyreny, zarządzającego zbiorami w czasach to the account of Eratosthenes of Cyrene, a librarian, ptolemejskich, w bibliotece głównej znajdowało się in Ptolemaic times the main library contained roughly blisko pół miliona wolumenów, zaś w fi lialnej ponad around half a million volumes, while its branch con- czterdzieści tysięcy. tained over forty thousand. Jak napisał Andrzej Kadłuczka16, …funkcja Mouseionu As Andrzej Kadłuczka16 wrote, …the function of the … stwarzała znakomite warunki dla prowadzenia studiów Mouseion… provided excellent conditions for the conducting i badań humanistycznych, czy eksperymentów naukowych of studies and humanistic research, or scientifi c experiments. w dziedzinach nauk ścisłych. Mouseion był zatem w antycznym The Mouseion was to the ancient world that which modernly świecie tym, czym dziś są nowocześnie urządzone i zarządzane equipped and managed scientifi c and cultural centres are today. centra naukowo-kulturalne. Autor ten zwraca uwagę na Examples of which include the famous modernisation ewolucję, z jaką mamy do czynienia we współczesnej of the Louvre performed by the architect Ieoh Ming muzeologii, której przykładami mogą być słynna moder- Pei, or the latest famous Master Plan of the Museumin- nizacja Luwru zrealizowana przez architekta Iong Ming sel in Berlin, by the architects Giorgio Grassi, David Peia czy ostatni głośny Master Plan dla Museumsinsel Chipperfi eld and Mathias Ungers, who were given the w Berlinie, autorstwa architektów Giorgio Grassiego, ambitious and innovative task of creating an original Davida Chipperfielda i Mathiasa Ungersa, którym model of a universal museum, one that is open to postawiono ambitne i nowatorskie zadanie stworzenia changes in the philosophy of the protection of heritage oryginalnego, otwartego na zmiany w fi lozofi i ochrony and museology and methodologically holistic – a centre dziedzictwa i muzealnictwa – i metodologicznie holi- of global art and culture, believing that these examples stycznego modelu uniwersalnego muzeum – centrum …are in line with the current of thinking about museums sztuki i kultury światowej, uważając, że przykłady te in a new way – a new museology – as an institution closely …wpisują się w nurt nowego myślenia o muzeum – new integrated with a system of a holistically understood protection museology – jako instytucji ściśle zintegrowanej z system ho- of cultural heritage. The idea of new museology, which was listycznie rozumianej ochrony dziedzictwa kulturowego. Idea proposed by ICOM academic circles in the 1970’s, gave rise new museology, która w latach 70. została zaproponowana to revolutionary changes in museology17.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 13 przez środowisko naukowe ICOM dała początek rewolucyjnym However, as it turns out, this Ptolemaic model of zmianom w muzealnictwie17. the museum survived as late as up to the period of Ale jak się okazuje, ten ptolemejski model muzeum Enlightenment, seeing as when commenting on the przetrwał aż do czasów oświecenia, skoro komentując evolution of the museum, Paul Naredl-Rainer, an ewolucję muzeum Paul Naredi-Rainer, wybitny au- outstanding Austrian arts historian and architectural striacki historyk sztuki i krytyk architektury, profesor critic and a professor of the University of Innsbruck, Uniwersytetu w Innsbrucku, wyraził opinię, że aż do expressed his opinion that up to as late as the beginning początków XVIII wieku była to instytucja w pierwszym of the eighteenth century it was primarily a scientifi c rzędzie naukowa – akademia uczonych, a dopiero w dru- institution – an academy of scholars, with the storage gim planie było to miejsce przechowywania zbiorów, of collections, primarily those required for the research przede wszystkim niezbędnych do prowadzonych tam work being performed there (scientifi c items and tools, prac badawczych (przedmiotów i narzędzi naukowych, works of art, collections of books and documents) being dzieł sztuki oraz zbiorów ksiąg i dokumentów). Dopie- only secondary. It was only in the nineteenth century ro w XIX wieku muzeum zaczęło oznaczać specjalnie that the term museum started to signify a specifi cally wznoszony budynek gwarantujący możliwość bezpiecz- erected building guaranteeing the possibility of safely nego przechowywania cennych kolekcji i ich publicznej storing precious collections and their public exhibition, prezentacji i dający także możliwość prowadzenia badań in addition to providing the opportunity to study them18. nad nimi18. In light of the contemporary and still lively discussion W świetle współczesnej, wciąż żywej dyskusji o tym, about what the museum is, what is the mission of this czym jest muzeum, jaka jest misja tej instytucji i jakie institution and what functions it should perform, we can funkcje winno spełniać, można przyjąć, że wspomniane assume that the “paramuseal” institutions mentioned by przez Magdalenę Gyurkovich instytucje „paramuzeal- Magdalena Gyurkovich are in essence a part of the broadly ne” są w gruncie rzeczy częścią szeroko rozumianego understood contemporary museum built with the idea of współczesnego muzeum realizowanego w myśl idei new museology in mind, along with all of its contradic- new museology wraz ze wszystkimi sprzecznościami tions and doubts. For as Joseph Margolis, an American i wątpliwościami. Jak bowiem powiada Joseph Mar- philosopher and proponent of relativism said, it is diffi cult golis, amerykański fi lozof i zwolennik relatywizmu, to concisely answer the question about what a museum is used trudno lapidarnie odpowiedzieć na pytanie: do czego służy for19. The peculiar dichotomy of the museal institution muzeum?19. Na swoistą dychotomię instytucji muzealnej was also pointed at by the well-known – in Poland as well zwrócił także uwagę znany dobrze także w Polsce krytyk – critic and historian of architecture, Charles Jencks, who i historyk architektury Charles Jencks, który uważa, że believed that the contemporary museum is an institution współczesne muzeum jest instytucją, która realizuje which performs numerous mutually contradictory tasks. różne, sprzeczne ze sobą zadania. Według Jencksa pod- According to Jencks, the fundamental goal of the museum stawowym celem muzeum jest kultywowanie pamięci is the cultivation of cultural memory, and the form of kulturowej, a środkiem do realizacji tego celu jest gro- realising this goal is the collecting and storage of objects. madzenie i przechowywanie obiektów. Ta sprzeczność This contradiction is based on the fact that the museum, polega na tym, że muzeum w swej misji nauczania in its mission of educating and showing the world of i ukazywania świata wartości opiera się na sztuce i nauce, values, is based on art and science, but is simultaneously ale jest współczesne muzeum jednocześnie miejscem rozrywki, a place of entertainment, a commercial centre and a facility of the centrum komercyjnym i ośrodkiem przemysłu kulturalnego20. culture industry20. Można postawić kolejne pytanie: czy nie jest to We can ask another question: is this not only an sprzeczność pozorna? Czy jest to może istota nowego apparent contradiction? Or is it perhaps the essence of modelu instytucji muzealnej, której zadaniem jest a new model of the museal institution, whose task is także „bawiąc – uczyć”? Czy może jest narzędziem also teaching through play? Or is it a tool allowing us to pozwalającym łatwiej zgłębić tajniki wiedzy, które to better learn the secrets of knowledge, a tool used by the narzędzie stosował wybitny amerykański fi zjoterapeuta outstanding American physiotherapist Glenn Doman, Glen Doman, uważając, że zabawa jest nauką, nauka who believed that playing is learning and learning is playing. zabawą. Im więcej zabawy, tym więcej nauki21. Maria The more playing there is, the more learning there is21. Maria Popczyk twierdzi, że jest wiele źródeł sprzeczności Popczyk claimed that there are many sources of the charakteryzujących muzeum. Są to przemiany i postęp contradictions that characterise the museum. These are w dziedzinach naukowych z nim związanych, zróżnicowa- transformations and progress in the scientifi c disciplines associated nie typów, czy stanów racjonalności właściwych dla różnego with it, the variety of types or states of rationality appropriate rodzaju muzeów czy ekspozycji, wreszcie sprzeczności jakie to various types of museums or exhibitions, and fi nally, the generuje świat publiczności i świat sztuki22. contradictions generated by the world of the audience and the Jest to bardzo trafne stwierdzenie, które pozwala world of art22. do instytucji muzealnych zaliczyć także ekspozycje It is a very accurate statement, which also allows us to archeologiczne – jako ich zróżnicowany typ będący count archaeological exhibitions as museums – as their rezultatem przemian i postępu, ale także wyrazem kon- varied type, a result of transformations and progress, but kretnych stanów racjonalności. also an expression of specifi c states of rationality.

14 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 1 Z. Rajewski, Pokaz zabytków w terenie, Wiadomości Arche- UNESCO klasyfi kacji ICOM-u do instytucji paramuzeal- ologiczne, t. XXX, Warszawa 1964, por. także: A. Kadłuczka, nych zalicza ogrody zoologiczne, botaniczne, rezerwaty przyrody, Rezerwat jako nowoczesna metoda ochrony i prezentacji zabytków parki narodowe i kulturowe oraz inne jednostki, tj. planetaria, architektury i urbanistyki, Politechnika Krakowska, Zeszyt miasteczka i centra nauki i techniki, a także nie będące muzeami Naukowy nr 5, Kraków 1981. ekspozycje stałe ukazujące osiągnięcia, odkrycia i ciekawostki z dzie- 2 Program rozwoju sieci rezerwatów archeologicznych pomyślanych dziny historii, archeologii, kultury, przyrody, techniki itp., s. 13. jako muzea nowego typu, opracowanie MKiS. 14 M. Borusiewicz, Nauka czy rozrywka. Nowa muzeologia w eu- 3 W. Hensel, Archeologia żywa, Wydawnictwa Artystyczne ropejskich defi nicjach muzealnych, Muzeologia, t. 4, Universitas, i Filmowe, Warszawa 1973, s. 286. Kraków 2012. 4 Ibidem, s. 265. 15 Z. Żygulski, Muzea na świecie, wstęp do muzealnictwa, PWN, 5 A.D. Accadi, La copertura dei siti archeologici: questioni di prote- Warszawa 1982, s. 12. zionee comunicazione delle rovine, w: Mostrare l’Archeologia per 16 A. Kadłuczka, Od ‘Museionu’ do ‘Ecomuseum’. W kierunku un manuale-atlante degli interventi di valorizzazione, a cura holistycznego rozumienia dziedzictwa kulturowego, Czasopismo di Marco Vaudetti, Valeria Minucciani, Simona Canepa, Ed. Techniczne, z. 7A (10), Rok 2015 (112), Wydawnictwo Umberto Allemandi & c. Torino, Londr, New York 2013. Politechniki Krakowskiej, s. 115–132. 6 L. Basso Peressut, P.F. Caliari, Architettura per l’Archeologia. 17 Ibidem, s. 126. Museografi a e Allestimento, a cura di Carolina Martinelli. 18 P. Naredi-Rainer, A Design Manual Museum Building, Bir- Prospettive Edizioni, Roma 2014. khauser – Publishers for Architecture, Basel–Berlin–Boston 7 A. Kadłuczka, op. cit., s. 6. 2004. 8 Dokument z Nara o autentyzmie, Nara 1994, www.nid.pl. 19 J. Margelis, The Idea of an Art Museum, w: The Idea of the 9 Dz. U. 1996, nr 120, poz. 564. Museum. Philosophical, Artistic and Political Questions, 10 Ibidem. ed. L. Aagaard-Mogensen, Problems in Contemporary 11 Ibidem. Philosophy, vol. 6, Leviston, New York 1988, s. 172. 12 Dz. U. 2003, nr 262, poz. 1568. 20 Ch. Jencks, The Contemporary Museum, Architectural Design, 13 M. Gyurkovich, Współczesne kierunki kształtowania architektury nr 130, 1977, s. 9, cytat za: M. Popczyk, Estetyczne przestrzenie wystawienniczej, praca doktorska wykonana na Politechnice ekspozycji muzealnych, Universitas, Kraków 2008. Poznańskiej pod kierunkiem prof. Wojciecha Bonenberga, 21 G. Doman. Poznań 2016, autorka na podstawie rekomendowanej przez 22 M. Popczyk, op. cit., s. 37.

Streszczenie Abstract Współczesna socjologia i fi lozofi a podjęły badania Contemporary sociology and philosophy have fenomenu nazywanego muzealizacją przestrzeni pu- engaged in the study of a phenomenon called the mu- blicznej, które to zjawisko charakteryzuje się nie tylko sealisation of the public space, a phenomenon which is zwiększonym zapotrzebowaniem społecznym na insty- characterised not only by an increased public need for tucje muzealne, quasi-muzealne, hybrydy kulturowe museum or quasi-museum institutions, cultural hybrids, czy szerokie archiwizowanie osobliwości i artefaktów the broad archivisation of curiosities and artefacts of the z przeszłości, ale także na coraz szybszą absorbcję no- past, but also by an increasingly rapid absorption of nov- wości, które ze względu na ich liczbę jeszcze szybciej elties, which, due to their number, lose their innovative tracą swój innowacyjny charakter i przynależność do character and place in contemporaneity ever quicker. współczesności. However, the musealisation of the public space is Ale muzealizacja stanowisk archeologicznych jest not solely the result of changes in the public conscious nie tylko rezultatem zmiany świadomości społecznej and its perception of the past, which is inclined to i jej postrzegania przeszłości, skłonnej w coraz szerszym collect and protect such expired novelties in a broader zakresie także takie przestarzałe nowości kolekcjonować and broader scope; economic development that is also i chronić; istotnym źródłem muzealizacji jest także a signifi cant source of musealisation, generating new rozwój gospodarczy generujący nowe inwestycje, które development projects, which, as a “side effect”, produce „ubocznie” produkują nowe obszary badania przeszłości. new sites for the studying of the past.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 15 NAUKA SCIENCE

Agnieszka Matusik*

Tożsamość stoczni – nowe obiekty kultury w poprzemysłowym krajobrazie Gdańska Identity of the shipyard – new cultural buildings in the postindustrial landscape of Gdańsk

Słowa kluczowe: system hydrologiczno- Key words: urban hydrological system, public space, -urbanistyczny, przestrzeń publiczna, tożsamość miasta identity of the city

WPROWADZENIE INTRODUCTION

Rozwój przestrzenny miasta Gdańska zawsze inte- The spatial development of Gdańsk has always been gralnie związany był z systemem wodnym. To układ inextricably linked with its hydrological system. It was hydrologiczny i wynikające z jego bogatego systemu the hydrological system of the city and the connections powiązania stanowiły o prospericie, ale również entailed by the richness of the system that were decisive o zagrożeniach samego miasta. Historyczna część for the prosperity of the city, but also for the threats it Gdańska związana była zawsze z wodami Motławy, faced. The historical part of Gdańsk has always been Martwej Wisły i Raduni. Wciąż rozrastające się, bo- linked with the waters of the Motława, the Martwa gate miasto stawało przed koniecznością coraz więk- Wisła, and the Radunia rivers. This constantly growing szego i bardziej efektywnego poszerzania zarówno rich city was facing the need to increase its territory, as własnego terytorium, jak i zakresu fortyfikacji. Fakt well as the range of its fortifi cations, in a more extensive ten doprowadził stopniowo do powstania potężnej and effective manner. This fact gradually led to the twierdzy morskiej „Wisłoujście”, obejmującej swoimi establishment of a mighty sea fortress “Wisłoujście”, umocnieniami nie tylko samo miasto, ale również which covered not only the entire territory of the city włączającej w jego system cały kanał Martwej Wisły aż with its fortifi cations, but also comprised in its system do jej morskiej delty. Zlokalizowana tuż przy jej ujściu the entire channel of the Martwa Wisła river as far as forteca miała chronić zlokalizowaną poniżej stocznię to its delta. The fortress, located right at its mouth, was oraz obszary miejskie1. W XIV wieku następują istot- to protect the shipyard located below and the urban ne modyfikacje w obrębie systemu hydrologicznego, areas1. The 14th century sees essential modifi cations które pozostaną w znacznej mierze niezmienione do within the hydrological system of the city, which will dnia dzisiejszego. W latach 1348–1356 przekopany remain largely unaltered to date. In the years 1348– zostaje kanał Raduni łączący Motławę z Pruszczem 1356 a channel of the Radunia river is dug, linking Gdańskim. W 1371 roku Wisła zmienia w sposób the Motława river with Pruszcz Gdański. In 1371 the naturalny swoje koryto, przesuwając się w kierunku Vistula river changes its bed for natural reasons, shift- północno-wschodnim, co uwalnia znaczne obszary ing towards N/E, which releases considerable areas położone w bezpośrednim sąsiedztwie obecnego located in the direct vicinity of the Old Town within Starego Miasta. its current perimeter.

* dr inż. arch., Instytut Projektowania Urbanistycznego, * dr inż. arch., Institute of Urban Design, Faculty of Architecture, Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej Cracow University of Technology

Cytowanie / Citation: Matusik A. Identity of the shipyard – new cultural buildings in the postindustrial landscape of Gdańsk. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;55:16-23 Otrzymano / Received: 05.04.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 23.06.2018 doi:10.17425/WK55GDANSK

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

16 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 1. Historyczna panorama Gdańska, 1650–1655. Autor: Mathäus Merian. Źródło: Muzeum Historyczne Miasta Gdańska Fig. 1. Historical panorama of Gdańsk, 1650–1655. Author: Mathäus Merian. Source: Historical Museum of Gdańsk

Despite subsequent reconstructions and trans- formations, the city struc- tures and the shipyard areas do not change their locations. Initially German shipyards: of Jan Klawitter (since 1804), later Kaiser- liche Werft Danzig (since 1844), and Schichau (since 1890) are replaced by the Polish Gdańsk Shipyard (after 1945). Political trans- formations and changes in the production technology contribute to the bank- ruptcy of the Shipyard, an- nounced in 1996. It is re- placed by a new company under the name “Stocznia Gdańsk SA” (Gdańsk Ship- yard, Co. – 2006). The fall of the Ship- yard and its subsequent Ryc. 2. Gdańsk 1734. Widoczny układ miejski wraz z twierdzą Wisłoujście. Źródło: domena publiczna transformation brought Fig. 2. Gdańsk 1734. Legible urban layout with the Wisłoujście fortress. Source: public domain about considerable spatial changes. First of all, its Mimo kolejnych przebudów i przekształceń struk- perimeter got limited – the entire industrial area was tura miasta oraz obszar stoczniowy nie zmieniają swojej located on the island of Ostrów, whereas its southern lokalizacji. Pierwotnie niemieckie stocznie: Jana Klawit- part got incorporated into the urban structure as a new tera (od 1804 r.), potem Kaiserliche Werft Danzig (od district with a cultural and residential function under 1844 r.) i Schichau (od 1890 r.) zastępuje polska Stocznia the name “Young City”. The area of the district is sur- Gdańska (po 1945 r.). Transformacje polityczne i zmiany rounded by Wałowa and Jana z Kolna streets, and from w technologii produkcji doprowadzają w 1996 roku the north and east it borders on the waterfront of the Stocznię do stanu upadłości. Na jej miejscu tworzy się Martwa Wisła river. nowa spółka pod nazwą Stocznia Gdańsk SA (2006 r.). Despite the fact that this area exhibits a signifi cant Upadek Stoczni i jej późniejsza transformacja degree of degradation, it has a very favourable location, wymusiły istotne zmiany przestrzenne. Przede wszyst- as well as it has a great identity potential. For this reason

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 17 it becomes one of the most important areas for strategic investments in the city. Its rank and the diffi culty of land development here is stressed in the Spatial De- velopment Conditions for the City of Gdańsk. While defi ning the main objectives of the spatial policy of the city, the fi rst postulate to be put forward was the one concerning the cultural heritage. This objective is achieved by means of: – maintaining and strengthening the identity of the city, – sustainable protection of cultural values of buildings and areas in the city2. The cultural impact of this area not only in the local Ryc. 3. Pochylnie Stoczni Schichaua, 1911. Źródło: domena pu- scale, but also in the supralocal one, is emphasised by bliczna the fact that – according to the Study – the only area Fig. 3. Slipways in the Schichau Shipyard, 1911. Source: public within the administrative limits of Gdańsk which can domain hope to be entered in the UNESCO heritage list is kim ograniczony został jej zasięg terytorialny – całość a part of the territory of the former Gdańsk Shipyard obszaru przemysłowego skupiono na wyspie Ostrów, – a place where Solidarity came into being3. This im- podczas gdy część południowa jest wcielana do struk- mense burden and richness of identities and cultural tury miejskiej jako nowa dzielnica o funkcjach kul- values entails enormous challenges for designers work- turalno-mieszkaniowych pod nazwą Młode Miasto. ing here in the future. Obszar dzielnicy okalają ulice Wałowa i Jana z Kolna, a od północy i wschodu związany jest z nadbrzeżami Martwej Wisły. REVIVAL OF THE IDENTITY OF THE Obszar ten, mimo znacznego stopnia degradacji, PLACE – MUSEUM OF THE SECOND posiada niezwykle wysokie walory lokalizacyjne, a także WORLD AND THE EUROPEAN niesie ze sobą ogromny potencjał tożsamości. Z tego SOLIDARITY CENTRE względu staje się jednym z istotniejszych obszarów dla Man and space shaped by him constitute an insepa- strategicznych inwestycji w mieście. Jego rangę, jak rable and constantly complementary whole. As Chris- również stopień trudności zagospodarowania terenu tian Norberg-Schulz writes: “Man’s interest in space podkreślono w Studium Kierunków i Zagospodarowa- has existential roots. It stems from the need to grasp nia Przestrzennego Miasta Gdańska. Defi niując główne vital relations in his environment, to bring meaning and cele polityki przestrzennej miasta, jako pierwszy wysu- order to a world of events and actions”4. In the context nięto postulat ochrony dziedzictwa kulturowego. Cel of the areas of the so-called Young City in Gdańsk this ten realizowany jest poprzez: statement takes on a particularly deep meaning. This – zachowanie i umacnianie tożsamości miasta, area, so sorely tested by history, especially in the 20th – zrównoważoną ochronę wartości kulturowych century, is a carrier of a rich identity, the interpretation obiektów i obszarów w mieście2. of which was undertaken by designers of two buildings Oddziaływanie kulturowe tego obszaru nie tylko describing man’s struggle with the terrors of war and w skali lokalnej, ale również ponadlokalnej podkreśla regime. These are the Museum of the Second World fakt, iż jak to przytoczono w Studium, jedyny obszar War and the European Solidarity Centre. wchodzący w granice administracyjne miasta Gdańska mogący liczyć na wpis na listę dziedzictwa UNESCO to fragment terenów dawnej Stoczni Gdańskiej będący MUSEUM OF THE SECOND WORLD miejscem powstania Solidarności3. To obciążenie tak WAR IN GDAŃSK wielkim ładunkiem i bogactwem tożsamości i wartości The Museum of the Second World War has an kulturowych niesie ze sobą wielkie wyzwania dla twór- incredibly unique location, characterised by very good ców działających w przyszłości w tym obszarze. accessibility (footpaths linking it with the historical city centre, supralocal links via the access to Wałowa street). An important aspect is also its location between ODRODZENIE TOŻSAMOŚĆ MIEJSCA the Old Town itself and the newly emerging district of – MUZEUM WOJNY I EUROPEJSKIE the Young City. Nevertheless, the most vital aspect of CENTRUM SOLIDARNOŚCI the location considered here is its identity. It is a place Człowiek i przestrzeń przez niego kształtowana infl uenced by the very rich history of Gdańsk-based stanowią nierozerwalną i nieustannie uzupełniającą się shipyards, and then by the tragic history of the 20th całość. Jak pisze Chrystian Norberg-Schulz: „Zaintere- century, as well as the vicinity of Westerplatte. sowanie człowieka przestrzenią ma korzenie egzysten- The building of the Museum, the winner in an cjalne. Wyrasta z potrzeby uchwycenia istotnych relacji international competition, is a metaphor. Its designers

18 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 6. Archiwalne zdjęcie terenu inwestycji. Źródło: zbiory Herder- -Institut, Marburg Fig. 6. Archive photograph of the area of the investment. Source: collection of Herder-Institut, Marburg

Ryc. 4, 5. Obszar inwestycji Młode Miasto na tle obszarów nale- żących do Stoczni oraz podstawowe strefy funkcjonalne terenu. Źródło: domena publiczna Fig. 4, 5. Area of the investment “Young City” against the back- ground of territories belonging to the Shipyard and the basic func- tional zones of the area. Source: public domain w środowisku, wprowadzenia znaczenia i porządku do świata wydarzeń i działań”4. W kontekście obszarów tzw. Młodego Miasta w Gdańsku stwierdzenie to na- Ryc. 7. Muzeum II Wojny Światowej wraz z zagospodarowaniem terenu. Źródło: domena publiczna biera niezwykle głębokiego znaczenia. Obszar ten, tak Fig.7. Museum of the Second World War with the land development. mocno doświadczony przez historię, zwłaszcza w XX Source: public domain wieku, jest nośnikiem bogatej tożsamości, której inter- pretacji podjęli się twórcy dwóch obiektów opisujących arranged its space in three zones: the zone of the past, zmagania człowieka z grozą wojny i reżimu. Jest do the zone of the present, and the zone of the future. This Muzeum II Wojny Światowej oraz Europejskie Centrum incredibly legible defi niion of space generates an urban Solidarności. and architectural layout which interprets the identity of the place in an incredibly powerful way. If Marc Auge defi ned “non-places”, the design by the KWADRAT MUZEUM II WOJNY ŚWIATOWEJ design studio5 defi nes the PLACE anew. W GDAŃSKU The architects proposed a somewhat negative Muzeum II Wojny Światowej posiada niezwykle type of the land development on the plot when the unikatową lokalizację charakteryzującą się bardzo dobrą channels of the Radunia river and the Motława river dostępnością (powiązanie piesze z historycznym cen- meet. A new typology of space was introduced in the trum miasta, powiązania ponadlokalne poprzez dostęp area once defi ned by a dense tissue. The edifi ce of the do ulicy Wałowej). Istotnym aspektem jest również Museum is based on the vertical articulation. Thanks położenie pomiędzy samym Starym Miastem a nowo to this measure, a considerable open public space is powstającą dzielnicą Młode Miasto. Jednakże najistot- obtained. The division of the exposition into three niejszym aspektem rozpatrywanej lokalizacji jest jej zones referred to above translates into the structure of tożsamość. Jest to miejsce, na które wpływała bogata the entire building. The zone of the past, depicting the historia gdańskich stoczni, następnie tragiczna historia trauma of the war, is located underground (the building XX wieku, oraz bliskość Westerplatte. has six underground fl oors). Budynek Muzeum, wyłoniony na podstawie mię- The zone of the present is a buffer linking the ex- dzynarodowego konkursu, jest metaforą. Twórcy zapisali position with the city and its public space. The zone, jego przestrzeń w trzech strefach: przeszłości, teraźniej- located at the ground level, is directly connected with szości i przyszłości. Ta niezwykle czytalna defi nicja prze- Prof. Władysława Bartoszewskiego Square and is dedi- strzeni generuje układ urbanistyczno-architektoniczy, cated to a multifunctional way of use. The zone of the

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 19 Ryc. 8. Kanał Motławy z widocznym w perspektywie Muzeum Wojny. Ryc. 9. Muzeum Wojny wraz z kanałem Raduni. Fot. Wojciech Fot. Wojciech Matusik Matusik Fig. 8. The Motława Channel with the Museum of the Second World Fig. 9. Museum of the Second World War with the Radunia Channel. War visible in the perspective. Photo: Wojciech Matusik Photo: Wojciech Matusik

Ryc. 10. Trzy strefy Muzeum Wojny: Przeszłość, Teraźniejszość Ryc. 11. Zejście do strefy podziemnej na śladzie dawne Grosse i Przyszłość. Fot. Wojciech Matusik Gasse. Fot. Wojciech Matusik Fig. 10. Three zones of the Museum of the Second World War: the Fig.11. Descent to the underground zone along the former Grosse Past, the Present, and the Future. Photo: Wojciech Matusik Gasse. Photo: Wojciech Matusik który w sposób niezwykle mocny interpretuje tożsamość future is located in a huge 40-metre skylight, opening miejsca. Jeśli Marc Auge defi niował „nie-miejsca”, to up the view of the panorama of the Motława river and projekt biura KWADRAT5 określa na nowo MIEJSCE. the Old Gdańsk. Architekci zaproponowali do pewnego stopnia ne- An extremely suggestive element of the identity gatywowy sposób zagospodarowania działki u zbiegu of the place is the transposition of the street formerly kanału Raduni i Motławy. W obszar zdefi niowany nie- called Grosse Gasse in the form of a ramp combining gdyś przez gęstą tkankę wprowadzono nową typologię the zone of the present (entrance from the side of the przestrzeni. Budynek Muzeum oparto na artykulacji Radunia Channel) with the zone of the past, located wertykalnej. Uzyskano dzięki temu znaczną, otwartą 14 metres below the ground level. The former street of przestrzeń publiczną. Wspomniany powyżej podział the so-called Wiadrownia recreated this way constitutes ekspozycji na trzy strefy przekłada się na konstrukcję a certain new axis of the entire project and opens up całości obiektu. Strefa przeszłości, mówiąca o traumie towards the Old Town. wojny umieszczona została pod powierzchnią ziemi The entire edifi ce is fi nished with red concrete, (budynek posiada sześć kondygnacji podziemnych). which is to serve as a reference to the traditional build- Strefa teraźniejszości to bufor wiążący ekspozycję ing material of the old Gdańsk – brick. z miastem i jego przestrzenią publiczną. Zlokalizowana na poziomie terenu strefa wiąże się bezpośrednio z Pla- cem imienia prof. Władysława Bartoszewskiego i jest EUROPEAN SOLIDARITY CENTRE przeznaczona do wielofunkcyjnego sposobu użytkowa- The European Solidarity Centre is the second nia. Strefa przyszłości umieszczona została w wielkim, important building which interprets the importance 40-metrowym świetliku, otwierającym widok na pano- and impact of the contemporary history. The design ramę Motławy i Starego Gdańska. by the FORT studio6 constitutes an equally clearly Niezwykle sugestywnym elementem tożsamości defi ned urban and architectural space, full of meanings. miejsca jest transpozycja dawnej ulicy Grosse Gasse This multifunctional building is located in the direct

20 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 12. Europejskie Centrum Solidarności od strony historycznej Ryc. 14. Europejskie Centrum Solidarności od strony terenów bramy wejściowej do Stoczni. Fot. Wojciech Matusik dawnej stoczni. Fot. Wojciech Matusik Fig. 12. European Solidarity Centre from the side of the historic Fig. 14. European Solidarity Centre from the side of the premises entrance gate to the Shipyard. Photo: Wojciech Matusik of the former shipyard. Photo: Wojciech Matusik w postaci rampy łączącej strefę teraźniejszości (wejście vicinity of the Road to Freedom, a boulevard planned od strony Kanału Raduni) ze zlokalizowaną 14 metrów to be arranged here and serve as the new backbone of pod powierzchnią terenu strefą przeszłości. Odtworzona the district. The area of the investment is limited with w tej formie dawna ulica tzw. Wiadrowni stanowi swo- the streets: Jana z Kolna, Nowomiejska, Popiełuszki, istą, nową oś całości założenia i otwiera się na kierunek and Doki. Starego Miasta. Its main idea is best illustrated by the words of the Całość budynku wykończona została betonem authors of the design: “The new seat of the European w kolorze czerwieni, co nawiązywać ma do tradycyjnego Solidarity Centre will be an agora, where people and materiału budowlanego dawnego Gdańska – cegły. concepts fostering the building and development of the civil society will fi nd their space, a place for meetings of those who care for the future of the world”7. EUROPEJSKIE CENTRUM The building itself, which with its spatial form SOLIDARNOŚCI makes a reference to a hull, is divided into two func- Europejskie Centrum Solidarności to drugi ważny tional zones. The fi rst one is addressed to the mass obiekt interpretujący wagę i oddziaływanie współczesnej audience, offering spaces of a multimedia library, an historii. Projekt biura FORT6 to równie mocno zdefi niowana i pełna znaczeń przestrzeń urbanistyczno-architek- toniczna. Ten wielofunkcyjny obiekt zlokalizowany jest w bezpośrednim sąsiedztwie mającego powstać nowego kręgosłupa dzielnicy, czyli bulwaru Drogi do Wolności. Teren inwestycji ograniczony jest ulicami Jana z Kolna, Nowomiejską, Popiełuszki oraz Doki. Jego nadrzędną ideę najlepiej oddają słowa twórców projektu: „Nowa siedzi- ba ECS będzie agorą, gdzie przestrzeń znajdą ludzie i idee służące budowaniu i rozwojowi społeczeństwa obywatel- skiego, miejscem spotkań tych, którym droga jest przyszłość świata”7. Sam obiekt, nawiązujący w swoim Ryc. 13. Europejskie Centrum Solidarności od strony budynku sali BHP. Fot. Wojciech przestrzennym kształcie do kadłuba Matusik statku, podzielony jest na dwie strefy Fig. 13. European Solidarity Centre from the side of the OHS Hall building. Photo: funkcjonalne. Pierwsza jest skierowana Wojciech Matusik

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 21 do masowego odbiorcy, oferując przestrzenie mediateki, exposition, as well as a space intended for contem- ekspozycji, a także przestrzeń o charakterze ekume- plation, ecumenical in nature. At the same time, the nicznym przeznaczoną do kontemplacji. Jednocześnie building is to contain premises devoted to scientifi c budynek ma zawierać części poświęcone działalności and research activities. naukowej i badawczej. The very shape of the building is simple, almost Sama bryła budynku cechuje się prostotą i niemal brutal. This effect is strengthened by the scarcity of brutalnością. Efekt ten wzmacnia zarówno oszczędność means adopted in the process of shaping of the main przyjętych środków w kształtowaniu samej bryły, jak bulk of the building, as well as by the elevation fi nish- i wykończenie elewacji stalą corten. Jak podkreśla jeden ing with corten steel. As Wojciech Targowski, one of z twórców tego obiektu, Wojciech Targowski: „taki the designers of this edifi ce, emphasises: “this material materiał jest nawiązaniem do idei prostoty i surowo- is a reference made to the concept of simplicity and ści Solidarności, która wywodzi się ze stoczniowego austerity of Solidarity, which stems from the shipyard krajobrazu”8. Uderzająca jest spójność przekazu archi- landscape”8. What is striking here is the coherence of tektonicznego: niemalże przytłaczająca i ciężka bryła the architectural message: an almost overwhelming budynku nawiązywać ma do ciężkiej historii ruchu and heavy bulk of the building is to make a reference „Solidarność”. to the diffi cult history of the “Solidarity” movement. Wśród ważnych elementów tożsamości miejsca Amongst important elements of the identity of związanych z przestrzenią publiczną Europejskiego the place relating to the public space of the Euro- Centrum Solidarności należy wymienić dawną bramę pean Solidarity Centre there are the former gate of Stoczni Gdańskiej, budynek Sali BHP oraz Pomnik the Gdańsk Shipyard, the OHS Hall, and the Three Trzech Krzyży. Crosses Monument.

PODSUMOWANIE SUMMARY To żsamość miejsca to pojęcie niezwykle trudne do The identity of the place is a term that is extremely zdefi niowania i jeszcze trudniejsze do interpretacji. Jest diffi cult to defi ne, and even more diffi cult to interpret. zarówno ulotne, jak i niezmiernie trwałe. Rozpatrując It is both ephemeral and incredibly durable. When con- rozwój obszarów tak rdzennych dla miasta, jak tereny sidering the development of areas so indigenous for the postoczniowe, nie można uciec od próby jego reinter- city as the territory of the former shipyard, one cannot pretacji. Swoiste „pulsowanie” struktury w obrębie stref escape the attempt at its reinterpretation. This specifi c poportowych, polegające na związanym z kolejnymi “pulsation” of the structure within the former port areas, epokami rozwojem struktur i ich zanikiem, wiąże się consisting in the development and decline of the struc- zarówno z wielkim potencjałem, jak i zagrożeniem. Jak tures relating to subsequent epochs, entails both a great podkreśla Piotr Lorens, Młode Miasto w Gdańsku, ze potential and a great risk. As Piotr Lorens emphasises, względu zarówno na dogodność lokalizacji, jak i profi l the Young City in Gdańsk, due to its favourable location, funkcjonalny może pretendować do istotnego węzła as well as its functional profi le, can aspire to the posi- w tzw. Gdańskim Obszarze Metropolitarnym9. Fakt ten tion of a vital hub in the so-called Gdańsk Metropolitan nakłada na ten obszar szereg obciążeń, które mogą stać Area9. This fact imposes a number of burdens on this się kluczowe w walce o zachowanie tożsamości miejsca. area, which might become of key importance in the Historia urbanistyczna tego obszaru określona zosta- struggle for the preservation of the identity of the place. ła poprzez działalność stoczniową, a obecnie defi niowana The urban history of this area was defi ned by the będzie przez nową dzielnicę kulturalno-mieszkaniową operation of the shipyard; currently, it will be defi ned pod nazwą Młode Miasto. Jego swoistymi przyczółkami by a new cultural and residential district called the są dwa przedstawione powyżej obiekty, których twórcy Young City. Its specifi c bridgeheads are the two edifi ces wyznaczyli nowe sposoby interpretacji tego tak cenne- described above, whose designers defi ned new ways of go dla miasta Gdańska miejsca. Obiekty te wpisują się interpreting this place, so valuable for Gdańsk. These w nowy obraz tego, co jako społeczeństwo uważamy buildings are in line with the picture which we as the za współczesne miasto. Miasto, które jako wytwór society believe to be a contemporary city. A city which cywilizacji podlega nieustannemu procesowi zmian. as a product of civilisation is subjected to a constant Jak podkreśla Izabela Mironowicz: „Oczywiście miasto process of changes. As Izabela Mironowicz emphasises: zmienia się – zmienia swój kształt, wielkość i strukturę “Naturally, the city changes – it changes its appearance, wewnętrzną oraz reaguje na przebieg procesów eko- size, and internal structure, and it reacts to the course nomicznych, demografi cznych, kulturowych zarówno of economic, demographic, cultural processes both in w wymierzę lokalnym jak i globalnym. To sprawia, że the local and global dimension. This entails a change in zmieniają się także poglądy na istotę miasta”10. Tym views concerning the essence of the city, too”10. Thus, samym nowe realizacje w postoczniowym krajobrazie new projects implemented in the post-shipyard land- Gdańska stają się pomostem pomiędzy tożsamością wy- scape of Gdańsk become a bridge between the identity nikającą z dziedzictwa kulturowego a wizją współczesnej resulting from the cultural heritage and the vision of struktury miejskiej. the contemporary urban structure.

22 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 BIBLIOGRAFIA / REFERENCES [1] Augé M. Nie-miejsca. Wprowadzenie do antropo- [8] Studium Kierunków i Zagospodarowania Prze- logii hipernowoczesności. Wydawnictwo Naukowe strzennego Miasta Gdańska, przyjęte uchwałą PWN, Warszawa, 2012. LI/1506/18 dnia 23 kwietna 2018. [2] Cieślak E., Biernat Cz. History of Gdańsk. Wydaw- [9] Zin W. (ed.) Zabytki urbanistyki i architektury nictwo Morskie, Gdańsk, 1988. w Polsce. Odbudowa i konserwacja. Tom 1. Arkady, [3] Lipiński J., Lorens P. Młode Miasto Gdańsk. La- Warszawa, 1986. boratorium miejskich procesów rozwojowych. Monoplan, Warszawa, 2016. Strony internetowe [4] Lorens P., Mironowicz I. (ed.) Wybrane teorie http://dux.info.pl/zarys-historii-stoczni-gdanskiej-ka- współczesnej urbanistyki. Akapit – DTP, Gdańsk, lendarium/ 2013. https://pl.wikipedia.org/wiki/Stocznia_Gdańska [5] Matusik A. Identity of the river – contemporary http://sztuka-architektury.pl/article/9774/muzeum-ii- transformations of urban embankments of the Vistula -wojny-swiatowej-w-gdansku river. In: Back to the Sense of the City: 11th VCT http://sztuka-architektury.pl/article/10301/muzeum- International monograph book, Barcelona, 2016. -drugiej-wojny-zycia-na-trzech-poziomach [6] Norberg-Schulz Ch. Bycie, przestrzeń i architektu- http://sztuka-architektury.pl/article/4164/piec-pieter- ra. Wydawnictwo Murator, Warszawa, 2000. -solidarnosci [7] Pancewicz A. Rzeka w krajobrazie miasta. Wydaw- nictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice, 2004.

1 Historię przekształceń obszarów stoczniowych przedstawia 6 Projektanci: Biuro Projektowo-Wdrożeniowe FORT, arch. szczegółowo publikacja: Lipiński J., Lorens P., Młode Miasto arch.: Wojciech Targowski, Piotr Mazur, Antoni Taraszkie- Gdańsk. Laboratorium miejskich procesów rozwojowych, Mono- wicz, Paweł Czarzasty. Projekt: 2007, realizacja: 2011–2014. plan, Warszawa 2016. Powierzchnia: 23 349,75 m2. 2 Studium Kierunków i Zagospodarowania Przestrzennego 7 Fragment opisu autorskiego cytowany za pośrednictwem: Miasta Gdańska, przyjęte uchwałą LI/1506/18 dnia 23 http://sztuka-architektury.pl/article/4164/piec-pieter-soli- kwietnia 2018, s. 206. darnosci. 3 Studium Kierunków I Zagospodarowania Przestrzennego 8 Fragment opisu autorskiego cytowany za pośrednictwem: Miasta Gdańska, przyjęte uchwałą LI/1506/18 dnia 23 kwiet- http://sztuka-architektury.pl/article/4164/piec-pieter-soli- nia 2018, s. 103. darnosci. 4 Norberg-Schulz Ch., Bycie, przestrzeń i architektura, Wydaw- 9 Lipiński J., Lorens P., Młode Miasto Gdańsk. Laboratorium nictwo Murator, Warszawa 2000, s. 9. miejskich procesów rozwojowych, Monoplan, Warszawa 2016, 5 Projektanci: arch. Bazyli Domsta, arch. Jacek Droszcz, arch. s. 283. Zbigniew Kowalewski, arch. Andrzej Kwieciński. Projekt 2009. 10 Lorens P., Mironowicz I. (red.), Wybrane teorie współczesnej Realizacja 2012–2016. Powierzchnia całkowita 58 000 m2. Po- urbanistyki, Akapit – DTP, Gdańsk 2013, s. 93. wierzchnia użytkowa 23 000m2. Dane wg: http://sztuka-archi- tektury.pl/article/9774/muzeum-ii-wojny-swiatowej-w-gdansku.

Streszczenie Abstract Rozwój przestrzenny Gdańska zawsze był nieroze- The spatial development of Gdańsk has always been rwalnie związany z systemem hydrologicznym. Prze- inextricably linked with its hydrological system. The bieg cieków wodnych oraz bliskość morza decydowały locally encountered watercourses and the vicinity of o możliwościach rozwojowych miasta na przestrzeni the sea was decisive for the development opportuni- kolejnych epok. Zarówno tragiczna historia ostatniego ties of the city over subsequent centuries. The tragic wieku, jak i powojenne zagospodarowanie obszarów history of the previous century, as well as the post-war stoczniowych wyznaczyły nowe limitacje i nową tożsa- development of the shipyard areas, determined new mość miasta. Powstające na obszarach postoczniowych limitations and a new identity of the city. The Young Młode Miasto staje się nowym wizerunkiem najnowszej City of Gdańsk, which is currently coming into being historii Gdańska. within the territory of the former shipyards, is becom- Artykuł prezentuje strategię ponownego włączania ing a new showcase of the latest history of Gdańsk. obszarów postoczniowych w strukturę Gdańska poprzez This paper describes a strategy of re-incorporating lokalizowanie na tym obszarze istotnych funkcji publicz- the territories of the former shipyards into the structure nych o charakterze kulturalnym. Analizie poddano dwie of Gdańsk through locating essential public functions realizacje ukazujące dwa sposoby interpretacji kontekstu of the cultural nature in this area. The analysis focuses i tożsamości miejsca: Muzeum II Wojny Światowej oraz on two projects, illustrating two ways of interpreting the Europejskie Centrum Solidarności. context and identity of the place: the Museum of the Second World War, and the European Solidarity Centre.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 23 NAUKA SCIENCE

Maciej Prarat*, Bernard Jesionowski**

Najstarsze dzieje budowlane Wieży Kleszej na Zamku Wysokim w Malborku oraz prowadzone tam prace konserwatorskie w XIX wieku w świetle wyników badań architektonicznych (cz. 2) Early building history of the Klesza Tower in the High Castle in Malbork and conservation work carried out in the 19th century in the light of results of architectural research (part 2)

Słowa kluczowe: Zamek w Malborku, Wieża Klesza, Key words: The Malbork Castle, Klesza Tower, badania architektoniczne architectural research

WSTĘP INTRODUCTION Niniejszy tekst jest podsumowaniem badań architek- This text is a summary of the architectural research tonicznych Wieży Kleszej na Zamku Wysokim w Mal- of the Klesza Tower at the High Castle in Malbork, borku, wykonanych przez autorów w 2015 r. W części conducted by the authors in 2015. The monument itself pierwszej zaprezentowano sam zabytek. Nakreślono was presented in the fi rst part. There was outlined the dotychczasowy stan badań w zakresie jego historii. current state of knowledge referring to the history of the Przedstawiono również podsumowanie przekształceń monument. There was also presented a summary of cer- budowlanych, będących wynikiem analizy struktury tain building transformations, which resulted from the zabytku. Już na ich podstawie można było wyartyku- analysis of the monument. On that basis, it could have łować wniosek, że zakres zaobserwowanych zmian był been concluded that the scope of the observed changes zdecydowanie większy, niż do tej pory sądzono. was defi nitely larger than originally thought. The second Część druga poświęcona jest w całości, wynikłemu part is entirely devoted to the chronological stratifi cation, z wcześniejszych rozważań, rozwarstwieniu chronolo- resulted from some previous considerations. There is gicznemu. Podjęta zostanie również próba hipotetycznej also an attempt made to hypothetically reconstruct the rekonstrukcji średniowiecznych, uchwytnych w dzisiej- medieval building phases of the Tower, which might be szej strukturze faz budowlanych Wieży Kleszej. seen in its current structure.

Rozwarstwienie chronologiczne wraz Chronological stratifi cation and the attempt z próbą hipotetycznej rekonstrukcji faz to do the hypothetical reconstruction of średniowiecznych1 (rozwarstwienie całości the medieval phases1 (stratifi cation of the na ryc. 1, 3, 4) whole, fi gures: 1, 3, 4)

Faza 1 – ok. 1280 r. (ryc. 1) 1st phase – ca. 1280 (fi g. 1) Faza pierwsza łączy się z najstarszymi dziejami The fi rst phase refers to the earliest history of Zamku Wysokiego, tj. budową muru obwodowego. the High Castle, i.e. construction of the peripheral

* Zakład Konserwatorstwa, Instytut Zabytkoznawstwa i Kon- * Department for the Study and Protection of Cultural Heritage, serwatorstwa, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Faculty of Fine Arts, Nicolaus Copernicus University in Toruń ** Muzeum Zamkowe w Malborku ** The Malbork Castle Museum

Cytowanie / Citation: Prarat M, Jesionowski B. Early building history of the Klesza Tower in the High Castle in Malbork and conservation work carried out in the 19th century in the light of results of architectural research (part 2). Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;55:24-34 Otrzymano / Received: 18.06.2017 • Zaakceptowano / Accepted: 20.09.2017 doi:10.17425/WK55MALBORK

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

24 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 W dzisiejszej strukturze Wieży widoczne są trzy jego wall. Its three elements are visible in today’s Tower elementy. Dwa związane z narożnym fi larem muru structure. Two of them are connected with the corner obwodowego, który utożsamiany był wcześniej z wie- pillar, which used to be identifi ed as a turret2. In the życzką2. W części południowo-zachodniej widoczny jest south-west part, there is visible the third fragment of trzeci fragment muru obwodowego, nachylonego ku the wall, which goes upward3. Apart from that, a small górze3. Poza tym mały fragment muru został uczytel- part of the wall has been highlighted by Steinbrecht in niony przez Steinbrechta w zachodnim pomieszczeniu the west room on the second storey4. drugiej kondygnacji4. Herein three registered elements should be men- W tym miejscu należy jeszcze wspomnieć o trzech tioned: a bow going towards the south in the east wall zarejestrowanych elementach: łęku wychodzącego of the corner pillar (part 1, fi g. 21); two holes in the w kierunku południowym w ścianie wschodniej naroż- longitudinal wall, which was discovered in the 1970s nego fi lara (cz. 1, ryc. 21); dwóch otworach w murze from the side of the bailey – leading out towards the wzdłużnym, odkrytym w latach 70. XX w. od strony north, secondarily uncovered and bricked up, and the parchamu – wychodzący w kierunku północnym, wtór- other one, presumably original, but secondarily bricked nie rozkuty i zamurowany oraz drugi prawdopodobnie up5; a bow leading the north at the intersection of the pierwotny, również wtórnie zamurowany5; łęku wycho- north moat wall, which can be seen in the photo from dzącym w kierunku północnym na styku z murem fosy the 1990s, taken while the walls of the college were północnej, widocznym na zdjęciu z lat 90. XIX w., podczas demolished6. Yet another thing was discovered by rozbiórki ścian kolegium6. Kolejną rzecz zarejestrował B. Jesionowski. The foundation is wider than the wall jeszcze B. Jesionowski. W obecnej ścianie północnej in the current north wall of the extended part of the rozbudowanej części kościoła zamkowego fundament castle church, which may refer to the earlier, different jest zdecydowanie szerszy od obecnej ściany, co łączyć się building structure7. mogło z wcześniejszą, inną strukturą budowlaną7. All these elements incline towards the idea that the Elementy te skłaniają do tezy, że od samego początku building based on a corner pillar (not a tower) with the zakładano w tym miejscu budowlę wspartą na narożnym use of several bows had been planned here from the fi larze (nie zaś wieży), z wykorzystaniem łęków, zaś very beginning; and the appropriable level of the bailey poziom użytkowy parchamu w tym czasie był niższy. was lower. At this stage of the research more detailed Na tym etapie badań bardziej szczegółowe wnioski nie conclusions are not possible. są możliwe. 2nd phase – from the 1280s Faza II – od lat 80. XIII w. to the late 1330s8 8 do końca lat 30. XIV w. In the next period, four free-standing pillars were W kolejnym okresie do muru obwodowego dosta- added to the peripheral wall at an equal distance from wiono cztery wolnostojące fi lary, w równej odległości each other, but not entering the axis of the already od siebie, nie wchodzące jednak w oś narożnego, już existing corner pillar. Three on the east side, and one istniejącego. Trzy po stronnie wschodniej, jeden po pół- on the north side. In the easternmost pillars, there are nocnej. W skrajnych wschodnich zachowane są konsole preserved consoles made of fi eld stones, serving as the z kamieni polnych, służące jako podstawa dalszej kon- basis for further construction (they are located approx. strukcji (znajdują się ok. 4,7 m od poziomu fosy, na nieco 4.7 m from the level of the moat, at a slightly different różnej wysokości – ok. 50 cm). Nad nimi nadbudowana height – approx. 50 cm). Above them, there was a brick była ceglana konstrukcja (do wyprowadzenia łęków?), po której zostały wąskie ślady powyżej kamieni (cz. 1, ryc. 18). Wszystkie fi lary mają taką samą wysokość ok. 4,7 m oraz szerokość ok. 3 m. Trzy narożne, wykonane w tej samej technice, mają również zachowany fragmen- tarycznie czerwony pigment na spoinie. Na tym etapie badań ciężko jednak wyciągnąć bar- dziej konkretne wnioski co do ich przeznaczenia. Na- leży tu jednak odnieść się do sugestii K. Pospiesznego o funkcji fi larów jako podstawy pomostu roboczego lub pomostu do placu budowy, przerzuconego przez mur obronny i fosę na przedzamcze wschodnie9. Funkcja podstawy mostu jest prawdopodobna, z tym, że pomię- dzy fi larami nie były rozpięte łuki arkad. Konstrukcja Ryc. 1. Wieża Klesza na Zamku Wysokim w Malborku. Rzut górny ta nie mogła również łączyć się z obecnym poziomem pierwszej kondygnacji piwnic, rozwarstwienie chronologiczne (oprac. M. Prarat) parchamu. Rozpięta na fi larach mogła jednak komuni- 10 Fig. 1. The Klesza Tower in the High Castle in Malbork. Projection kować się z parchamem, jeśli ten byłby niższy . Sugestia of the fi rst storey of the cellars, chronological stratifi cation (auth. taka pojawiła się już przy poprzedniej fazie budowlanej. M. Prarat)

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 25 structure (for leading out the bows?), which left narrow traces above the stones (part 1, fi g. 18). All the pillars have the same height of approx. 4.7 m and width of about 3 m. Three corner ones were made in the same technique; there is also a red pigment fragmentarily preserved on the joint. At this stage of the research, however, it is dif- ficult to draw more specific conclusions as to their purpose. Nevertheless, one should refer to the sug- gestion of K. Pospieszny about the function of the pillars as the basis of a work platform or a bridge to the construction site, leading through the defensive wall and a moat to the eastern ward9. The function of the bridge’s base is probable, except that arcades were not cantilevered between the pillars. This construc- tion could not be combined with the current level of the bailey. However, spread over the pillars, it could be linked to the bailey, provided it had been lower10. Such a suggestion has already appeared at the previous construction phase.

3rd phase – from the 1280s to the late 1330s11 In the next phase, the pillars are overbuilt, and between them there are implemented the arches of Ryc. 2. Wieża Klesza na Zamku Wysokim w Malborku. Rozbiór- arcades12. Fragments of the overbuilt walls have been ka Kolegium Jezuickiego, 1895 r. Widok od strony południowej. Strzałkami zaznaczono fragmenty łęków (Baujahr 1895, karta 13) preserved on the north side (fi g. 3), and the bases of the Fig. 2. The Klesza Tower in the High Castle in Malbork. Demolition arches at all the pillars (fi g. 4). The largest part of the of the Jesuite College in 1895. View from the south side. Fragments structure associated with this phase is visible between of the bows are marked with the arrows (Baujahr 1895, card 13) the south-east pillar and the castle’s peripheral wall. During the bricklaying and leading the bow to the next Faza III – od lat 80. XIII w. pillar, in the wall there was made an offset with an over- do końca lat 30. XIV w.11 hang from the inside, into which a massive transverse arch (part 1, fi g. 22, 25)13 was inserted (with a width W kolejnej fazie fi lary zostają nadmurowane, na- of two bricks). Its other end was based on the previous tomiast pomiędzy nimi wyprowadzone zostają łuki peripheral wall. In the overbuilt east wall, there was arkad12. Fragmenty nadmurowanych ścian zachowały a recess made from the inside (part 1, fi g. 25), while in się po stronie północnej (ryc. 3), zaś podstawy łuków the south one, over the bow, there were implemented przy wszystkich fi larach (ryc. 4). Największy fragment two windows (part 1, fi g. 24), which unambiguously struktury związany z tą fazą widoczny jest pomiędzy shifts the dating of this phase to the period before the fi larem południowo-wschodnim a murem obwodowym expansion of the church. In the second stage, a wall zamku. Podczas jego nadmurowania i rozpięciu łęku do separating the north and east moats was added to the kolejnego fi lara, w ścianie od środka wykonano odsadzkę north-east pillar14. z nadwieszką, w którą wprowadzono masywny łuk po- So what image emerges from these conclusions? It przeczny (cz.1, ryc. 22, 25)13 (o szerokości dwóch cegieł). was a cubic capacity cantilevered between the peripheral Drugim końcem oparł się on na wcześniejszym murze wall and the pillars, at a height of about 6 m above the obwodowym. W nadmurowanej ścianie wschodniej od moat (fi g. 5). The room in the southern part was sup- środka wykonano wnękę (cz. 1, ryc. 25), zaś w ścianie ported by a barrel vault, going through the entire width południowej, ponad łękiem, dwa otwory okienne (cz. 1, of the pillar15. It was lit up from the south with two ryc. 24), co jednoznacznie przesuwa datowanie tej fazy windows. The entrance must have been located in the przed rozbudowę kościoła. W drugim etapie dostawiono western part. It might be a bricked up (secondarily im- na styk do fi lara północno-wschodniego mur oddziela- plemented) hole (located just behind the later entrance jący fosę północną od wschodniej14. to St. Anne’s Chapel), which is visible in the pictures Jaki zatem obraz wyłania nam się z tych rozważań? from the 1970s. It can be seen 2 metres below the cur- Była to kubatura rozpięta pomiędzy murem obwo- rent bailey and conforms to exact original height of this dowym a fi larami, na wysokości ok 6 m powyżej fosy room16. On the pillars there is a wall cantilevered on the (ryc. 5). Pomieszczenie w części południowej wsparte arcades, while in the entire width of the south pillar there było na sklepieniu kolebkowym, przechodzącym przez is a well-lit room, which is accessible from the bailey.

26 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 całą szerokość fi lara15. Było doświetlone od strony po- It is necessary to pertain to the thesis of B. Je- łudniowej dwoma oknami. Wejście do niego musiało sionowski about Gdanisko Tower, which was located in znajdować się w części zachodniej. Prawdopodobnie this place. Two problems appear here. First of all, while jest to widoczny na zdjęciach z lat 70. XX w. zamuro- comparing the structure of the other castles (Gdanisko wany (wtórnie wykonany) otwór (tuż za późniejszym towers in Malbork, Kwidzyn or Toruń), it is evident wejściem do kaplicy św. Anny) widoczny 2 m poniżej that there are there were not cantilevered any lancet dzisiejszego parchamu. Odpowiada on dokładnie ory- arches between the pillars of the porch. The analysis of ginalnej wysokości tego pomieszczenia16. Na fi larach the building structure proved, however, that today only rozpięta jest ściana na arkadach, zaś w fi larze południo- the foundations of the original arches are preserved, wym, w całej jego szerokości mamy doświetlane po- which were performed as the lancet ones by Steinbre- mieszczenie, do którego wejście prowadzi z parchamu. cht. So there is a porch cantilevered on the full arches, W miejscu tym należy pochylić się nad tezą B. Jesio- the entrance to the porch led from the bailey to the nowskiego o funkcjonującym w tym miejscu gdanisku. Tu room in the width of the fi rst pillar. There must have pojawiają się dwa problemy. Po pierwsze, gdy porównuje been a staircase to the upper fl oor in here In the upper się konstrukcję innych założeń (gdanisko w Malborku, fl oor there was a corridor leading to the tower. Here, Kwidzynie czy Toruniu), od razu rzuca się w oczy, że another issue appear – the tower itself is not present. pomiędzy fi larami ganka nie rozpięto tam łuków ostrych. However, there are several sources, which come to our Analiza struktury budowlanej wykazała jednak, że dziś help in this case, i.e. pictures of the Jesuite College and zachowane są tylko podstawy oryginalnych łuków, które its cataloguing done in 1888. jako ostre zostały wykonane przez Steinbrechta. Mamy In the pictures of the projections (fi g. 6), we can zatem ganek rozpięty na łukach pełnych, wejście do niego see that the fi rst two storeys consist of two sections: prowadziło z parchamu do pomieszczenia w szerokości a basement built on the overbuilt pillars (in the current pierwszego fi lara. Z niego musiały prowadzić schody outline) and a large single-space room with a height na wyższą kondygnację, w której znajdował się korytarz of two storeys, which was closed with a barrel vault prowadzący do wieży. Tu pojawia się drugi problem – (arch span more than 8 m), which in Prussian times brakuje samej wieży. Z pomocą przychodzą jednak ma- was called remiza17. The height of this ceiling cor-

Ryc. 3. Wieża Klesza na Zamku Wysokim w Malborku. Elewacja Ryc. 4. Wieża Klesza na Zamku Wysokim w Malborku. Elewacja północna, rozwarstwienie chronologiczne (oprac. M. Prarat) wschodnia, rozwarstwienie chronologiczne (oprac. M. Prarat) Fig. 3. The Klesza Tower in the High Castle in Malbork. North Fig. 4. The Klesza Tower in the High Castle in Malbork. East elevation, elevation, chronological stratifi cation (auth. M. Prarat) chronological stratifi cation (auth. M. Prarat)

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 27 teriały źródłowe, tj. zdjęcia Kolegium Jezuickiego oraz responded to the level of the corridor of the porch jego inwentaryzacja sporządzona w 1888 r. Na rysunkach (fi g. 7). More detailed 19th-century photographs also rzutów (ryc. 6) widzimy, że dwie pierwsze kondygnacje show arches in the longitudinal walls (lower than the składają się z dwóch członów: piwnicy postawionej na arcades of the porch), which were bricked up and obmurowanych fi larach (w obecnym zarysie) oraz dużego equipped with smaller doors. The pictures also show jednoprzestrzennego pomieszczenia na wysokość dwóch clearly darker parts of the College wall in the basement, kondygnacji, które zamknięte było sklepieniem kolebko- which should be connected with the preserved Gothic wym (rozpiętość łuku ponad 8 m), nazwanego w czasach relics18. The same fragments were preserved in the pruskich remizą17. Wysokość tego sklepienia odpowiadała dismantled remiza. So it was probably the base of the tower (toilet tower, i.e. Gdanisko?) – as evidenced by its unusual layout in the ground fl oor19. It must have been created when a wet moat ran below it. This part was dismantled by Steinbrecht, who identifi ed it with the modern buildings?!20 Therefore, before the expansion of the church, we can see a picture of a building cantilevered on the arcades in the width of the entire north moat. The building was accessible from the bailey. Looking at its construction, it can be initially assumed that it was Gdanisko Tower. Obviously, this is only a hypothesis, which should be verifi ed in the course of further re- search, for instance in the context of topography of the castle itself 21.

4th phase – 2nd quarter of Ryc. 5. Wieża Klesza na Zamku Wysokim w Malborku. Rekonstruk- the 14th century (1325–1335-d) (fi g. 8) cja założenia z III fazy budowlanej (od 1280 r. do lat 30. XIV w.) (oprac. M. Prarat) The next phase of transformations took place in Fig. 5. The Klesza Tower in the High Castle in Malbork. Recon- several stages. The works were the result of drying rd struciton of the 3 building phase (from 1280 to the 1330s) (auth. the eastern moat, placing external fortifi cations, and, M. Prarat) eventually, the expansion of the castle church. In the fi rst stage, the arches of arcades were re- moved and the wall with two levels of windows was built on the outer side22. The upper windows are still used today. The lower ones ceased to fulfi l their func- tion when the storey was divided23. In the next stage, on the east side, a second cellar wall was added from the inside along with the west wall (in two stages) and the north one. They are also visible in the elevations (north and west). On the west side, there was an avant-corps made, which came out before the north-west pillar. The northern part was closed with a wide buttress, which additionally sup- ported the barrel vault on the girts, inserted between the fi rst and second storey. The entrances to Gdanisko Tower were located between the inner buttress and the longitudinal walls. In turn, the avant-corps must have resulted in the expansion of Gdanisko Tower’s porch. In his drawings referring to the stratifi cation, Steinbrecht shows the wall on the bailey, which is parallel to the original peripheral wall. It is located on the axis of the avant-corps and for that reason it is dated the same time. Perhaps it was a new entrance to the expanded building. South wall was also overbuilt; Ryc. 6. Wieża Klesza na Zamku Wysokim w Malborku. Inwentaryza- yet it must be connected directly to the structure of cja pomiarowo-rysunkowa Kolegium Jezuickiego z 1887 r. (IS PAN the expanded church. First of all, when the south wall Warszawa, sygn. 5193) was built, the oldest porch wall with the windows was Fig. 6. The Klesza Tower in the High Castle in Malbork. Measuring and drawing inventory of the Jesuite College from 1887 (Institute of bricked up from the outside. Secondly, only when the Art, Polish Academy of Sciences Warsaw, sign. 5193) wall was built, it was possible to establish a barrel vault,

28 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 poziomowi korytarza ganka (ryc. 7). Dokładniejsze zdjęcia XIX-wieczne ukazują także łuki w ścianach wzdłużnych (niższe niż arkady ganku), które zostały zamurowane i wykonano w nich mniejsze drzwi. Na zdjęciach widać również wyraźnie ciemniejsze partie muru Kolegium w przyziemiu, które należy łączyć z zachowanymi relik- tami gotyckimi18. Takie same fragmenty zachowane były w rozebranej remizie. Była to zatem najprawdopodob- niej podstawa wieży (gdaniska?) – o czym świadczy jej nietypowy układ w przyziemiu19. Musiała ona powstać w okresie, gdy przebiegała pod nią mokra fosa. Część ta została rozebrana przez Steinbrechta, który utożsamił ją z zabudową nowożytną?!20 Zatem jeszcze przed rozbudową kościoła wyłania Ryc. 7. Wieża Klesza na Zamku Wysokim w Malborku. Rozbiórka nam się obraz budynku rozpiętego na arkadach w szero- Kolegium Jezuickiego, 1895 r. Widok od strony fosy północnej. kości całej fosy północnej, do którego prowadziło wejście Widoczne wielkie sklepienie remizy (zbiory MZM, Baujahr 1890, 42) z parchamu. Patrząc na jego konstrukcję można założyć Fig. 7. The Klesza Tower in the High Castle in Malbork. Demolition of wstępnie, że było to gdanisko. Oczywiście jest to tylko the Jesuite College in 1895. View from the side of the northern moat. hipoteza, którą należy w toku dalszych badań zweryfi - A great vault of the remiza is visible (collection of MZM, Baujahr, 42) kować, choćby w kontekście topografi i samego zamku21. Faza IV – 2 ćwierć XIV w. (1325–1335-d) (ryc. 8) Kolejna faza przekształceń przebiegała w kilku eta- pach. Prace te były wynikiem osuszenia fosy wschodniej, postawieniem zewnętrznego pasa umocnień, a w końcu rozbudową kościoła zamkowego. W pierwszym etapie skuto łuki arkad i wymurowa- no od zewnętrznej strony wschodniej ścianę z dwoma poziomami otworów okiennych22. Górne wykorzysty- wane są do dziś. Dolne przestały pełnić swoją funkcję w momencie wprowadzenia podziału kondygnacji23. W kolejnym etapie, po stronie wschodniej, dosta- wiono od środka drugi mur piwniczny wraz ze ścianą zachodnią (w dwóch etapach) i północną. Widoczne są one również w elewacjach (północnej i zachodniej). Od zachodu wykonano także ryzalit wychodzący przed fi lar północno-zachodni. Część północną zamknięto szeroką przyporą, która dodatkowo podtrzymywała założone sklepienie kolebkowe na gurtach, wpro- wadzone pomiędzy pierwszą a drugą kondygnacją. Pomiędzy wewnętrzną szkarpą a ścianami wzdłużnymi funkcjonowały wejścia do podstawy gdaniska. Ryzalit Ryc. 8. Wieża Klesza na Zamku Wysokim w Malborku. Rekonstruk- natomiast musiał być wynikiem poszerzenia ganka cja IV fazy z 2. ćwierci XIV w. (oprac. M. Prarat) gdaniska. Steinbrecht na rysunkach rozwarstwie- Fig. 8. The Klesza Tower in the High Castle in Malbork. Recon- niowych pokazuje na parchamie ścianę równoległą struction of the 4th phase from the 2nd quarter of the 14th century do pierwotnego muru obwodowego. Znajduje się (auth. M.Prarat) ona na osi ryzalitu, stąd datuje ją na ten sam okres. Prawdopodobnie było to nowe wejście do poszerzo- transverse in relation to the main cellar24. On the upper nego budynku. Ściana południowa została również storey, on the west side, there was overbuilt a fragment nadbudowana, trzeba ją jednak łączyć bezpośrednio of the wall, based on this very vault25. To lead out new ze strukturą rozbudowanego kościoła. Po pierwsze, storeys, the previous entrance room from the bailey to stawiając ją zamurowano od zewnątrz starszą ścianę the porch was removed (phase 3). ganka z otworami okiennymi. Po drugie, dopiero po In the next stage, on the lowest storey in the north jej wybudowaniu możliwe było założenie sklepienia wall, the eastern passage was bricked up and equipped kolebkowego, poprzecznego w stosunku do głównej with a window. Western passage (as a crossing) re- piwnicy24. Na wyższej kondygnacji, po stronie zachod- mained unchanged. The stage related to this phase niej, nadmurowano fragment muru, który oparł się na of expansion, which cannot be combined chrono- tymże sklepieniu25. Aby wprowadzić nowe kondygna- logically, is bricking up the corner of the pillar of the

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 29 cje, skute do lica zostało wcześniejsze pomieszczenie original peripheral wall in the lowest storey as well as wejściowe do ganka z parchamu (faza III). the division of the rooms on the this storey (rooms W kolejnym etapie na najniższej kondygnacji no. 13 and 14)26. w ścianie północnej zamurowano przejście wschodnie, To sum up, after the expansion of the church, wykonując w nim otwór okienny. Zachodnie (jako the newly built cube capacity probably received the przejście) pozostało bez zmian. Etapem związanym z tą function of the Klesza Tower, i.e. residential rooms fazą rozbudowy, którego nie daje się jednak połączyć for clergymen serving the castle chapels. It was acces- chronologicznie, jest zamurowanie narożnika fi lara pier- sible from the bailey27. The other fl oor was therefore wotnego muru obwodowego w najniższej kondygnacji a single-storey one. It consisted of a longitudinal cor- oraz podział pomieszczeń piętra (pom. nr 13 i 14)26. ridor leading to the four rooms with barrel vaults28, and Podsumowując, po rozbudowie kościoła, nowo a storey with a cross vault, where probably were the budowana kubatura otrzymała zapewne funkcję Wieży rooms – chambers on the whole length of the build- Kleszej, tj. izb mieszkalnych dla duchownych obsłu- ing, already behind the Tower. This one, along with gujących zamkowe kaplice. Wejście do niej prowadziło its new function, could have been changed in a form, z parchamu27. Druga kondygnacja była zatem parterową. as we know it from the image of the siege of Malbork. Składała się z podłużnego korytarza prowadzącego do In the light of the abovementioned facts, it can be czterech pomieszczeń sklepionych kolebkowo28 oraz stated that, without any doubts, we can see there the piętra ze sklepieniem krzyżowym, w którym prawdo- Klesza Tower, which abuts the west wing of the Mid- podobnie znajdowały się pomieszczenia – izby na całej dle Castle (part 1, fi g. 13). Yet another issue should be długości budynku, już z Wieżą. Ta zaś, wraz z nową mentioned herein. On the east elevation of the Bell- funkcją, mogła mieć zmienioną formę, taką jaką znamy ringer’s House, on the lower storey, there were show z przedstawienia oblężenia Malborka. Wobec powyższych the outer bay windows (wooden?). It is possible that faktów można stwierdzić, że bez wątpliwości widzimy there were directly accessible from the rooms on the tam Wieżę Kleszą, która styka się ze skrzydłem wschod- fl oor, and that is why Steinbrecht reconstructed (on nim Zamku Średniego (cz. 1, ryc. 13). Tu należy odnieść the basis of the preserved walls) some bigger entrances się jeszcze do jednej kwestii. Na elewacji wschodniej next to the windows, and introduced there a suspended Domku Dzwonnika, na wyższej kondygnacji, pokazane porch with the stairs toward the moat. Due to the war zostały zewnętrze wykusze (drewniane?). Być może z izb damage, this issue has remained unsolved. However, piętra prowadziło do nich bezpośrednio wejście, dlatego the Tower on its lower utility storey, could have still też Steinbrecht zrekonstruował (na podstawie zacho- served as a toilet, which is proved by a reference from wanych ścian?) obok okien większe otwory wejściowe, the year 1416 29. wprowadzając tam nadwieszony ganek ze schodami do Other well-known construction projects took place fosy. Wobec zniszczeń wojennych problem ten pozostaje less than a century later, after the siege of Malbork. nierozwiązany. Natomiast Wieża, w niższej kondygnacji Works were then carried out at the roof truss or win- użytkowej, dalej mogła jeszcze pełnić funkcje ustępowe, dow glazing. They prove the damage of the Tower, but o czym świadczy cytowana już wzmianka z 1416 roku29. not destruction. In its today’s structure, the traces of Kolejne znane przedsięwzięcia budowlane miały those works are not clear though. miejsce niecałe sto lat później, po oblężeniu Malborka. Bernhard Schmid believed that the Tower ceased to Prowadzono wtedy prace przy więźbie dachowej czy exist after 1457. Referring to the mention from the 16th oszkleniu okien. Świadczą one o jej uszkodzeniu, lecz century, which describes the building as a single-storey nie o zniszczeniu. W dzisiejszej strukturze działania te one with a corridor and vaulted rooms, it must be stated nie są czytelne. that the Tower itself was destroyed in the upper part. Bernhard Schmid uważał, że Wieża przestała istnieć The base, or at least two lower storeys with the vault, po 1457 r. Odnosząc się do wzmianki z XVI w., która were preserved till the end of the 19th century. opisuje budynek jako jednopiętrowy z korytarzem i sklepionymi izbami, należy stwierdzić, że zniszcze- 5th phase – 3rd quarter niu uległa sama Wieża, i to w górnej części. Podstawa, th a przynajmniej dwie dolne kondygnacje ze sklepieniem of the 18 century (fi g. 4) zachowały się do końca XIX w. A fragment of the preserved wall in the east el- evation performed in a cross bond brickwork is con- nected to the period in which this place belonged to Faza V – 3. ćwierć XVIII w. (ryc. 4) the Jesuits30. Although the building had been taken Fragment zachowanej ściany w elewacji wschodniej over by them in the mid-17th century, it was not until wykonany w wątku nowożytnym jest związany z okre- one hundred years later that the Jesuit College was sem, w którym miejsce to należało do jezuitów30. Choć built here. Preserved fragments show that from the budynek przeszedł w ich ręce w połowie XVII w., to medieval period there were preserved here peripheral dopiero ponad sto lat później wniesiono w tym miejscu walls reaching the height of three storyes together with Kolegium Jezuickie. Zachowane fragmenty świadczą a vaulted base of the tower. The reconstruction done o tym, że z okresu średniowiecza zachowane były mury in this time was connected to the superstructure of the

30 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 obwodowe sięgające trzech kondygnacji wraz ze sklepio- storey and the change of a spatial and functional layout, ną podstawą wieży. Przebudowa w tym okresie wiązała introduction of the gambrel roof with the dormers and się z nadbudową piętra i zmianą układu przestrzenno- bricking up the façade. -funkcjonalnego, wprowadzeniem dachu mansardowe- go z lukarnami oraz otynkowaniem elewacji. 6th phase – 1895–1896 When the Prussians took over the college after Faza VI – lata 1895–96 1828, another storey in the form of a short knee wall Po przejęciu kolegium przez Prusaków, po 1828 r. was added and a new hip roof was introduced. This re- dobudowano kolejne piętro o formie niskiej ścianki construction can be currently seen only in the archival kolankowej oraz założono nowy dach czterospadowy. photographs and drawings. Przebudowa ta obecnie jest uchwytna jedynie na archi- The main works, which changed the image of the walnych zdjęciach i rysunkach. whole layout, were related to the reconstruction of the Główne prace, zmieniające oblicze całego założe- Klesza Tower by Conrad Steinbrecht. First, there were nia, związane były z rekonstrukcją Wieży Kleszej przez dismantled the higher fl oors of the college from the Conrada Steinbrechta. W pierwszej kolejności rozebrano modern period and the ground fl oor of the medieval – wyższe kondygnacje kolegium z okresu nowożytnego original Tower! It was only the east wall separating the oraz przyziemie średniowiecznej – oryginalnej Wieży!, northern and eastern moats that was preserved. Then, zachowując jedynie ścianę wschodnią oddzielającą fosę the eastern and northern façades were fragmentarily północną od wschodniej. Dalej w dolnych partiach frag- faced in their lower parts, where several big lancet mentarycznie przelicowano elewację wschodnią i pół- arches of the arcades were inserted (in the wall subse- nocną, gdzie m.in. wkuto (w mur od nich późniejszy) quent than the arcades themselves). The Bell-ringer’s duże łuki arkad, wykonując je w formie ostrołucznej. House was practically built from scratch31 as well as the Praktycznie od nowa wymurowano Domek Dzwonni- Tower itself, which was placed on the north pillars. The ka31, a także samą Wieżę, stawiając ją na północnych fi la- peripheral wall between the bailey and the northern rach. Przelicowano w całości mur obwodowy pomiędzy moat was entirely faced. parchamem a fosą północną. 7th phase – 1960s and 70s Faza VII – lata 60–70. XX w. In 1945, the entire eastern part of the castle was W 1945 r. cała wschodnia część zamku została destroyed. The Klesza Tower was also heavily affected – zniszczona. W dużym stopniu ucierpiała również Wieża mainly its eastern façade. In the 1960s and 1970s, it Klesza – głównie elewacja wschodnia. W latach 60. i 70. was rebuilt partly using 19th-century bricks. In the odbudowano ją, wykorzystując częściowo XIX-wieczną fi rst stage, the base of the Tower was rebuilt. Then, cegłę. W pierwszym etapie przemurowano podstawę the Bell-ringer’s House was redeveloped. Eventually, Wieży, dalej zaś odbudowano Domek Dzwonnika. Na the central part of the Tower with the windows of the końcu natomiast przemurowano środkową część Wieży two last storeys together with the upper battlements z otworami okiennymi dwóch ostatnich kondygnacji was rebuilt. wraz z górnym krenelażem. 8th phase – after 2000 Faza VIII – po 2000 r. Works undertaken in the recent years have been Prace, jakie zostały podjęte w ostatnich latach, zwią- aimed at restoring the original form of the Tower’s roof zane były z przywróceniem oryginalnej formy dachu as well as the vaults of its upper storeys. Wieży oraz sklepień jej górnych kondygnacji. CONCLUSION ZAKOŃCZENIE The analysis of the structure of the Klesza Tower Przeprowadzona analiza struktury Wieży Kleszej leads to several conclusions. They preliminary refer skłania do kilku wniosków. W pierwszej kolejności do- to the building history of this part of the castle in the tyczą one historii budowlanej tej części zamku w czasach Teutonic era. krzyżackich. Nine phases and construction stages from the Z okresu średniowiecza wyodrębniono osiem faz medieval times were distinguished – starting from i etapów budowlanych – poczynając od najstarszych the oldest fragments of the High Castle32. Taking into fragmentów Zamku Wysokiego32. Odnosząc wyniki account the results of the current state of research, it do dotychczasowego stanu badań należy stwierdzić, że: should be stated that: – najstarszym elementem Wieży jest mur obwodowy – the oldest element of the Tower is the peripheral z narożnym fi larem; wall with a corner pillar; – do niego dostawiono wolnostojące fi lary, na których – to this pillar there were added free-standing pillars,

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 31 spoczywała jakaś konstrukcja (drewnianego mostu on which there was placed some structure (wooden lub podestu?); bridge or a platform?); – następnie fi lary połączono arkadami, wykonując – then the pillars were connected with the arcades, in w ich strukturze pomieszczenie, które mogło pełnić their structure there was made a room that could funkcję ganka prowadzącego do właściwej Wieży (na serve as a porch leading to the proper Tower (the pewno pod całą budowlą przepływała fosa, mogła moat was placed under the entire building for sure, ona więc pełnić funkcję gdaniska); so it could have been Gdanisko Tower); – po rozbudowie Zamku Wysokiego całość przebu- – after the expansion of the High Castle, the whole dowano tworząc Wieżę Kleszą z izbami dla księży, edifi ce was rebuilt; thus, the Klesza Tower with w dolnej partii dalej mogła pełnić funkcję gdaniska; rooms for priests was developed; yet, in its lower – Kolegium Jezuickie zostało w całości nadbudowane part the Tower might have continuously served as na średniowiecznej strukturze, poza nieistniejącymi Gdanisko; wyższymi kondygnacjami Wieży. – The Jesuit College was entirely built up on a medi- Kolejne spostrzeżenia odnoszą się do działalności eval structure, apart from the non-existing higher konserwatorskiej Conrada Steinbrechta. Przed przystą- storeys of the Tower. pieniem do prac restauratorskich wykonano inwentary- Further observations refer to Conrad Steinbrecht’s zację kolegium oraz szereg fotografi i. W dalszej części conservation works. Before the restoration work, an przeprowadzono badania architektoniczne reliktów śre- inventory of the college and a number of photographs dniowiecznych w obrębie fi larów. Badania poprzedzone were made. Then, several architectural studies of były odkrywkami, zdradzającymi jego duże doświadcze- medieval relics within the pillars were carried out. nie badawcze. Odsłonięte zostały bowiem dokładnie te The research was preceded by the exposures, which miejsca, w których można uchwycić najważniejsze węzły reveals his extensive research experience as there were badawcze. Dodatkowo po przeprowadzonych pracach mainly those places exposed, in which it was pos- nie zostały one zamurowane, dzięki czemu mają dziś sible to capture the most significant research points. dalej dużą wartość badawczą. Część tę (zważywszy, że In addition, after conducting the works, they have mówimy o latach 90. XIX w.) uznać należy za wzorowo not been bricked up, thanks to which they still have przeprowadzoną. a high research value. This part (taking into consid- Tym bardziej dziwi fakt częściowo złej interpretacji eration it was in the 1890s) should be considered as (lub zignorowania) odkrywek33, a przede wszystkim an exemplary one. zupełnego zlekceważenia średniowiecznej struktury The more surprising is that the exposures were podstawy Wieży z XIII w., którą Steinbrecht rozebrał. partly misinterpreted or ignored33; even more surpris- Ta k że wykonanie łuków ostrych arkad w późniejszym ing is the entire negligence of the medieval base of the niż one same murze należy uznać za jego nieuzasad- Tower from the 13th century, which was dismantled nioną wizję artystyczną. W przypadku samej Wieży jej by Steinbrecht. Also, introducing lancet arches of the forma odpowiada zasadniczo (krenelaż wieńczący, dach arcades in the wall subsequent than the arcades them- czterospadowy oraz dwuosiowy układ dużych okien) selves should be considered as an unjustifi ed artistic przekazowi piętnastowiecznemu, rozpowszechnionemu vision. In the case of the Klesza Tower itself, its form przez XIX-wieczną ikonografi ę Schultza. Problem jedy- generally corresponds (battlements crowning the hip nie w tym, że Wieża stanęła obok pierwotnej lokalizacji34. roof and two-axis arrangement of the large windows) to Przeprowadzone badania architektoniczne poka- the 15th century source, popularized by the 19th-century zują, że dopiero szczegółowa grafi czna interpretacja iconography of Schultz. The only problem is that the wniosków, przeprowadzona na dokładnym podkładzie Tower was built next to its original location34. inwentaryzacyjnym, przynieść może szereg odpowiedzi Architectural research shows that only a detailed i nowych spostrzeżeń. Dotychczasowy stan badań do- graphical interpretation of the conclusions drawn wodzi zaś, że w momencie braku przekazów ikonogra- from an accurate inventory basis can bring a number fi cznych i pisanych podstawowym źródłem badawczym of responses and new fi ndings. The current state of re- dalej pozostaje struktura i substancja samego zabytku. search proves that when there is a lack of iconographic W zakończeniu należy jeszcze raz podkreślić, iż poza and written sources, the structure and substance of the rozwarstwieniem względnym forma oraz funkcja tego monument itself are the basic sources. zespołu w poszczególnych okresach nie jest dalej w pełni In conclusion, it should be emphasized once again rozpoznana. Mamy nadzieję, że tekst ten rozpocznie that apart from the relative stratifi cation, the form and merytoryczną dyskusję w środowisku naukowym nad function of the entire complex in particular periods are jednym z najstarszych fragmentów Zamku Wysokiego. not fully comprehended. We hope that this paper will Dlatego też postulujemy dalsze prowadzenie interdy- trigger a substantive discussion within the scientifi c scyplinarnych badań na tym odcinku zamku, a w szcze- environment on one of the oldest fragments of the High gólności: Castle. Therefore, we postulate further interdisciplinary – wykonanie badań archeologiczno-architektonicz- research on this part of the castle, and in particular: nych w parchamie północnym w celu określenia – performing archaeological and architectural re- zmian jego wysokości, oraz odsłonięcia i analizy search in the northern bailey in order to determine

32 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 muru obwodowego, co może uczytelnić I35 oraz III the changes of its height, as well as unveiling and etap budowlany; analysis of the peripheral wall, which can clarify the – wykonanie badań archeologiczno-architektonicz- 1st 35 and the 3rd construction stage; nych w fosie północnej, w celu odnalezienia funda- – archaeological and architectural research in the mentów Wieży; northern moat, in order to fi nd the foundations of – wykonanie badań archeologicznych w fosie wschod- the Tower; niej. – archaeological research in the eastern moat.

1 Na wstępie należy zaznaczyć, że celem autorów nie była tycznym założeniem sklepień piwnic, z tym że były to dwie próba dokładnego wydatowania poszczególnych przekształ- odrębne inwestycje budowlane. Zob. Dokumentacja badawczo- ceń, ale zasadnicze wykazanie chronologii względnej faz -konserwatorska badań muru ceglanego, tynków, spoin oraz polichro- budowlanych. mii Wieży Kleszej na Zamku Wysokim w Malborku, wyk. Edgar 2 Teza ta wobec wykonanych pomiarów nie jest możliwa do Pill, Jarosław Rogóż, Adam Cupa, Teresa Kurkiewicz, Paweł utrzymania. Dzięki pomiarowi tachimertycznemu w zacho- Schroeder, Wojciech Bartz, Aleksandra Gralińska-Grubecka, wanych odkrywkach piwnicznych możliwe było określenie Tomasz Ważny, Grzegorz Trykowski, Grażyna Szczepańska, grubości narożnego fi lara (u podstawy 3,2 m, zaś w górnej, Malbork–Toruń 2015–2016, s. 237. zwężonej części 2,3 m). 9 Kazimierz Pospieszny, Domus Malbork. Zamek krzyżacki 3 Obecny mur fosy północnej został poszerzony za czasów w typie regularnym, Toruń 2014, s. 182. Steinbrechta. 10 Parcham musiałby być obniżony maksymalnie o 4 m, 4 Z murem obwodowym łączy się jeden problem. Dochodzi aby połączyć się z wysokością fi larów. Należy również on do rozbudowanej bryły kościoła zamkowego. Jej funda- zaznaczyć, że odkrywka zrobiona w latach 70. XX w. na ment został postawiony na monolicie – wielkiej strukturze wysokości 2 m nie pokazała całej wysokości tego muru, co ceglanej w miejscu wcześniejszej fosy. W nim to wykuto uwiarygadnia taką hipotezę. Należałoby również zrewido- wtórnie pionowy kanał – sztolnię prowadzącą do krypty. wać zmianę poziomu parchamu w stosunku do kościoła W otworze tym widać przekrój pionowy tegoż muru obwo- zamkowego. Wg badań A. Kąsinowskiego fundamenty dowego, który osadzony jest na monolicie. Zatem musiałby przypór ściany północnej kościoła mają podstawę ok. 3,5 on powstać w momencie podjęcia prac nad rozbudową ko- m poniżej parchamu. Zob. Antoni Kąsinowski, Zamek ścioła. Dlaczego budowniczowie stawiają monolit, a na nim Wysoki w Malborku. Badania architektoniczne kaplicy-kościoła mur obwodowy, który i tak za chwilę zostanie wciągnięty NMP wraz z rekapitulacją, Malbork-Poznań 2002, s. 19, mps w strukturę wydłużonego kościoła? Ponadto kolejne fazy w zbiorach MZM. budowalne sugerują najstarszą zabudowę Wieży Kleszej 11 Zob. przyp. 12. w momencie, gdy przepływała pod nią fosa, więc przed 12 Nadmurowanie wykonano z cegły o podobnych rozmiarach rozbudową kościoła. Na tym etapie rozwiązanie tego pro- co fi lary. O dwóch, niezależnych etapach tego przedsię- blemu jest niemożliwe. Należy jednak o tym fakcie pamiętać wzięcia świadczyć mogą dwa spostrzeżenia: po pierwsze, w momencie podjęcia kolejnych, bardziej szczegółowych nadmurowany fragment ma cofnięte lico celem stworzenia badań architektoniczno-archeologicznych. odsadzki pod łuk. Po drugie, w momencie jednoczesnego 5 Jednoznaczne określenie, czy drugi otwór był pierwotny, wybudowania arkad ze ścianami i fi larów, kamienne konsole na podstawie zdjęcia jest niemożliwe, natomiast brak skucia nie mają uzasadnionej funkcji. Wydzielenie osobno II i III cegły przy narożniku otworu. fazy jest jednak hipotetyczne. Bezpośrednich dowodów 6 Brak jednoznacznych dowodów, że związany był on z pierw- w strukturze na obecnym etapie badań brak. szą fazą budowalną. Jest on jednak na pewno starszy niż 13 Łuk wyprowadzono na wysokości ok. 1 m powyżej starszej arkadowa konstrukcja II fazy, z którą nie mógł się połączyć. struktury fi lara i podstawy łuków podłużnych. Podstawa tego łęku jest na podobnej wysokości co fragment 14 Przyjęcie chronologii tego muru na fazę III jest również zachowany we wschodniej ścianie fi lara narożnego, z tym hipotetyczne. Wynika ono jedynie z logiki funkcji całego że zastosowano w nich zupełnie inną technikę murowania. założenia, o czym będzie mowa dalej. 7 Bernard Jesionowski, Wstępne wyniki badań architektonicznych 15 Poza fragmentem na ścianie południowej, nie znaleziono już piwnic Wieży Kleszej wykonanych w 2015 r. [w:] Wieża Klesza innych reliktów tej konstrukcji. Nie jest jednak możliwym i Domek Dzwonnika na Zamku Wysokim w Malborku. Dzieje rozpięcie takiego pomieszczenia na całej długości fi larów – i konserwacja, red. Janusz Hochleitner, Mariusz Mierzwiński, wchodziłoby ono poniżej łuków arkad zewnętrznych. Malbork 2016, s. 97, il. 15. 16 Po dodaniu wysokości sklepienia i zamurowanej przestrzeni 8 Do Wieży Kleszej przeprowadzono dwukrotnie badania pach sklepiennych poziom tego pomieszczenia wypada ok. dendrochronologiczne desek szalunku sklepienia piwnic. 2 m poniżej dzisiejszego parchamu. Zastanawia tu jedynie Autorem badań był prof. Tomasz Ważny. Część z nich została wysokość otworów okiennych w stosunku do posadzki, ścięta w latach 1278–1300, najpewniej kilka lat po 1280 r. Ko- która musiałaby wynosić ok. 1,2 m. lejne zaś pochodzą z lat 1325–1335 i związane są rzeczywiście 17 Jej nietypowy układ zdradza także kompozycja elewacji z budową piwnicy, o czym w dalszej części tekstu. Wniosek (wschodniej i zachodniej) – równe poziomy okien występują z tego taki, że materiał ten częściowo został wtórnie użyty. w trzeciej i czwartej kondygnacji. W dwóch pierwszych brak Starsze fragmenty, pod warunkiem że pochodziły z tego ich w przestrzeni tego pomieszczenia. miejsca, dowodzą funkcjonującej w jakimś stopniu struktury 18 Artur Dobry przytacza informację, że w momencie poło- drewnianej już na przełomie XIII i XIV w. Dlatego do fazy żenia kamienia węgielnego pod Kolegium założono funda- II i III podano ten sam przedział czasowy – czyli przed fak- menty z obu stron fos, celem wzmocnienia starych murów.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 33 Zob. Artur Dobry, Siedziba Kolegium Jezuickiego na zamku 26 Do wykonania ściany opartej na łuku odciążającym użyto w Malborku (XVII-XIX w.) [w:] Jezuici w Malborku a życie cegły gotyckiej, natomiast etap ten musiał być późniejszy religijne na terytorium diecezji pomezańskiej w okresie nowożytnym, w stosunku do budowy samej ściany poprzecznej, również red. Janusz Hochleitner, Malbork 2014, s. 149–150. z tej fazy budowlanej. Zob. przypis wyżej. 19 Jedyny dowodem na średniowieczną proweniencję tej części 27 Wtedy to zapewne wykonano kolejne otwory w murze jest zachowany mur dzielący fosy. W wielu miejscach jest obwodowym z I etapu, zamurowano natomiast niefunk- przelicowany. Ma jednak zachowane ślady wątku gotyckiego. cjonujące już wejście do ganka gdaniska. Nie ma pewności 20 Być może dlatego, że nie była połączona bezpośrednio z gan- co do poziomu parchamu. Z jednej strony na rysunkach kiem. Miało to swoje uzasadnienie, jeśli fi lary północne były Steinbrechta widoczny jest dostawiony mur zewnętrzny, starsze niż Wieża. Zapewne dlatego też fragmenty elewacji równoległy do obwodowego, w którym widoczne jest wej- północnej z obrobioną spoiną nie mają dziś śladów żadnego ście. Z drugiej strony, poziom użytkowy drugiej kondygnacji przewiązania ani dodatkowo dostawionej kubatury. został obniżony o ok. 1,3 m (w stosunku do pomieszczenia 21 Więcej na temat wież ustępowych w zamkach krzyżackich ganka gdaniska), stąd nowe wejście musiałoby znajdować się zob. Adam Chęć, Gdaniska jako element architektury militarnej jeszcze niżej niż we wcześniejszym układzie lub prowadziły zakonu krzyżackiego [w:] Archeologia Historica Polona, t. 6, 1997, do nich schody. s. 123–147; Sławomir Jóźwiak, Janusz Trupinda, Krzyżackie 28 Na tym poziomie w samej Wieży znajdowało się jeszcze Zamki Komturskie w Prusach. Topografi a i układ przestrzenny na sklepienie. podstawie średniowiecznych źródeł pisanych, Toruń 2012. 29 Patrz przyp. 18. Być może wzmianka ta dotyczyła już samych 22 Należy jednak zwrócić uwagę, że ściana zewnętrzna ma wykuszy skierowanych na fosę. Na pewno nie zmieniono zupełnie inny wymiar (znacznie większy) cegły niż ściany dolnej konstrukcji Wieży. Sklepienie zachowało się bowiem środkowe. Wielkość ta jest analogiczna do budulca użytego do lat 90. XIX w. przy fi larach. Nie zmienia to jednak faktu, że ściana ta została 30 Być może podczas przelicowania ściany skuto środkowy fi lar postawiona w całości dopiero po skuciu łuków arkad. Stąd wraz kamiennymi konsolami. została zakwalifi kowana jako jedna faza – inny etap z pracami 31 Zachowana była jedynie ściana wschodnia, która uległa prowadzonymi w środku. zniszczeniu w 1945 r. 23 Okna te dziś wybiegają dokładnie na środku grubości skle- 32 W analizie struktury poza wielkością cegły określono rów- pienia pomiędzy druga i trzecią kondygnacją. Najprawdo- nież opracowanie spoiny i wyprawę malarską. Informacje te podobniej związane to było najpierw z wymurowaniem tej mogą być przydatne przy rozważaniach na temat najstarsze- ściany, a dopiero w kolejnym etapie z pracami w środku. go warsztatu budowlanego pracującego na zamku. Dlatego też, po założeniu innych niż w zamierzeniu wy- 33 W głównej mierze dotyczy to okien w ścianie południowej sokości piwnic, w końcowym etapie wykuto poniżej okno ganka, które zostały zamurowane dopiero w momencie roz- doświetlające najniższą strefę. budowy kościoła. Steinbrecht fakt ten zupełnie zlekceważył. 24 Zostało ono w późniejszym czasie skute – poza fragmentem 34 Dodatkowo sam Steinbrecht rozbiórkę tej części Kolegium zachodnim przyległym do muru obwodowego z I fazy. uzasadniał właśnie względami konserwatorskimi. 25 Ściana ta wychodzi znacznie przed mur obwodowy z I etapu, 35 Być może będzie można powiązać w jedną konstrukcję będąc niejako nad nim nadwieszoną. zachowane łęki i narożny fi lar.

Streszczenie Abstract

Tekst jest podsumowaniem badań architektonicz- This paper provides a summary of the architectural nych Wieży Kleszej, znajdującej się na Zamku Wysokim research of the Klesza Tower located in the High Castle w Malborku. Podzielony został na dwie uzupełniają- in Malbork. It was divided into two complementary ce się części. Pierwsza zawiera prezentację zabytku, parts. The former contains presentation of the monu- stan badań oraz analizę przekształceń budowlanych. ment, state of research and analysis of the construc- W części drugiej przedstawiono rozwarstwienie chro- tion’s transformations. The latter one is dedicated to nologiczne zespołu oraz podjęto próbę hipotetycznej chronological stratifi cation of the buildings and the rekonstrukcji wybranych faz jej funkcjonowania. assumption made to hypothetically reconstruct selected Dotychczas uważano, że Wieża powstała w 2. ćwier- phases of its functioning. ci XIV w., kiedy to rozbudowano kościół zamkowy. The Tower was believed to have been built in the Najnowsze badania autorów pozwalają domniemywać, second part of the 14th century, when the castle church że już w XIII w. funkcjonowała w tym miejscu duża was expanded. The latest research done by the authors wieża zabudowana arkadowo ponad fosą, zaś podczas makes it possible to assume that in the 13th century prac restauracyjnych w XIX w. C. Steinbrecht rozebrał here operated a massive arcade tower, built over the jej oryginalne fragmenty i postawił nową w innym moat. During the restoration works in the 19th century, miejscu. Steinbrecht dismantled its original fragments and place a new one somewhere else.

34 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 NAUKA SCIENCE

Piotr Pikulski*

W poszukiwaniu architektonicznego stylu Jana III Sobieskiego In search of the architectonic style of Jan III Sobieski

Słowa kluczowe: Jan Sobieski, styl architektoniczny, Key words: Key words: Jan Sobieski, architectonic Wilanów, Żółkiew, Jaworów, Łobzów style, Wilanow, Żółkiew, Jaworow, Łobzow

Na przestrzeni epok z łatwością można zaobserwo- Throughout the centuries one can easily observe wać zamiłowanie polskich władców do zainteresowania the passionate interest of Polish monarch in aesthetic estetycznymi aspektami architektury, co pozwalało na aspects of architecture, which allowed for the creation powstanie charakterystycznych, wiązanych z czasami of characteristic styles, associated with the reign of panowania konkretnego władcy lub dynastii stylów, a particular monarch of a dynasty, and distinctive of wyróżnionych na tle epoki. Działo się tak, ponieważ the epoch. It was so because numerous kings offered wielu królów otaczało swym mecenatem różne gałęzi their patronage to various branches of art and culture, kultury i sztuki, w tym architekturę. Stąd też możemy including architecture. Hence we can talk about the mówić o tak zwanym „stylu Wazów”, powstałym dzięki so called “Vasa style”, created thanks to the patronage mecenatowi Zygmunta III i Władysława IV. Od typowej of Zygmunt III and Władysław IV. Objects built in architektury barokowej budynki w tym stylu różnią się this style differ from the typical Baroque architec- brakiem przepychu ozdób, zastąpionego swego rodzaju ture by their lack of splendour replaced by a kind of powściągliwością. Charakterystyczną cechą stylu Wa- self-restraint. Characteristic features of the Vasa style zów były również smukłe wieżyczki czy dekoracyjne were also slender turrets or decorative portals adding portale nadające zewnętrznej bryle budynku elegancji. elegance to the exterior of the building. The Royal Przykładami mogą tu być Zamek Królewski czy Zamek Castle or the Ujazdów Castle in Warszawa can serve Ujazdowski w Warszawie1. as examples here1. Władcy zawsze czerpali inspirację ze wzorców stylu Monarchs always borrowed their inspiration from panującego w danej epoce. Każdy z nich jednak, bez patterns of a style currently ruling in a given epoch. względu na to, czy fundował obiekt sakralny czy świec- However, each of them, regardless whether he founded ki, czy też zlecał projekt swojej nowej siedziby, wnosił a church or a lay object, or commissioned a project of własne uwagi, inspirując się podpatrzonymi w innych his new residence, introduced his own ideas inspired by krajach rozwiązaniami, ale też, co istotne w niniejszych solutions observed in other countries but also, which is rozważaniach, własnym wyczuciem estetycznym czy signifi cant for these considerations, by own aesthetic prywatnymi potrzebami. Gdy indywidualizm był sense or private requirements. When individualism mocno widoczny, możemy próbować wskazać charak- was clearly visible, we can try to indicate characteristic terystyczne cechy, które wyróżnią powstałą architekturę features that would distinguish the created architecture na tle epoki. against the background of the epoch. Celem niniejszej pracy jest próba ustalenia i uporząd- This work is an attempt at establishing and ordering kowania wspólnych cech, którymi charakteryzowały się common features characterising buildings commis- budynki powstałe na zlecenie i pod mecenatem Jana III sioned by and under the patronage of Jan III Sobieski,

* mgr inż. arch., Politechnika Krakowska, Wydział Archi- * mgr inż. arch., Cracow University of Technology, Faculty of Ar- tektury chitecture

Cytowanie / Citation: Pikulski P. In search of the architectonic style of Jan III Sobieski. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;55:35-41 Otrzymano / Received: 07.08.2017 • Zaakceptowano / Accepted: 21.05.2018 doi:10.17425/WK55SOBIESKI

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 35 Sobieskiego, a następnie jednoznaczne określenie archi- and then at defining the architectonic style of that tektonicznego stylu tego władcy. monarch. Aby dokładniej przeanalizować cechy stawianych In order to carefully analyse the features of buildings, przez Sobieskiego budowli, zarówno świeckich jak both lay and church, erected by Sobieski, one cannot i sakralnych, nie można pominąć kwestii jego ponad- ignore the issue of his above-average intelligence. That przeciętnej inteligencji. Ten wybitny polityk i wojskowy, eminent politician and tactician, mostly associated kojarzony przede wszystkim ze swoimi legendarnymi with his legendary achievements on the battlefi eld, was już osiągnięciami na polu bitwy, był w istocie także actually a great admirer of art, culture and science. He wielkim miłośnikiem sztuki, kultury oraz nauki. Zdo- received excellent education in Paris and Krakow; he był staranne wykształcenie w Paryżu oraz Krakowie, knew Greek, Latin, the Tartar and Turkish languages, as znał grekę, łacinę, język tatarski i turecki, a także kilka well as several west European languages. In his private języków zachodnioeuropejskich. W swej prywatnej library he kept both the works of the classical antique bibliotece przechowywał zarówno dzieła klasycznych writers and publications from all branches of science. twórców antycznych, jak i publikacje ze wszelkich dzie- Allegedly, even during his military campaigns, he took dzin nauki. Podobno nawet podczas wypraw wojennych, and constantly read scientifi c books to calm down2. nieustannie, w celu uspokojenia się, czytał zabierane ze Travelling abroad allowed young Sobieski to ac- sobą książki naukowe2. quire vast knowledge concerning Baroque building in Podróże po świecie pozwoliły Sobieskiemu już Germany, France or England3. In Amsterdam, particular w młodości na zdobycie szerokiej wiedzy z zakresu attention of the King was drawn to tenement houses, budownictwa barokowego w Niemczech, Francji czy palaces and fountains. However, the most signifi cant mo- Anglii3. W Amsterdamie z kolei szczególną uwagę króla ment in shaping his cultural education was for Sobieski przykuły kamienice, pałace oraz fontanny. Najistotniej- his sojourn in Paris. For almost half a year he openly szym momentem w kształtowaniu edukacji kulturalnej admired the architecture of the city, paying special atten- Sobieskiego był jednak jego pobyt w Paryżu. Przez tion to “beautiful tenement houses” and “very expensive prawie pół roku zachwycał się on otwarcie architekturą palaces” referring to the Louvre with the Tuileries Garden tego miasta, zwracając szczególną uwagę na „kamie- or the Luxembourg Palace4. nice piękne” oraz „pałace bardzo kosztowne”. Mowa As a young ensign at the court of Jan Kazimierz, So- tu oczywiście o Luwrze z ogrodem Tuilerii czy Pałacu bieski was able to observe the patronage of the then King Luksemburskim4. of the arts and science, and even though that monarch Jako młody chorąży na dworze Jana Kazimierza was not as passionate in his admiration for culture as mógł Sobieski bliżej zaznajomić się z mecenatem Zygmunt III or Władysław IV, his achievements in this ówczesnego króla na polu sztuki oraz nauki i chociaż fi eld had a considerable impact on Jan III. władcy temu dalej było w swym zamiłowaniu do opieki Although today it is known that the cultural pa- nad kulturą niż Zygmuntowi III czy Władysławowi IV, tronage of Sobieski included not only architecture or to jednak szereg jego zasług na tym polu miał niemały painting, but also garden landscaping, theatre, music wpływ na Jana III. and science, it is architecture that is worth drawing at- Choć dzisiaj wiadomo, że mecenat kulturalny Sobie- tention to. It was the greatest and the most distinctive skiego obejmował nie tylko architekturę czy malarstwo, testimony to the ideology of this outstanding monarch: lecz także sztukę ogrodową, teatr, muzykę i naukę, a warrior, a politician and a patron of the arts. Though to jednak nad architekturą właśnie warto się pochylić the buildings he erected are typical examples of Polish w szczególności. Ona bowiem była największym i naj- Baroque architecture, still each of them is pervaded wyrazistszym świadectwem ideologii tego wybitnego with his individual approach to art, personal taste and władcy, zarówno wojownika, polityka, jak i mecenasa. ideological programme5. Choć stawiane przez niego budynki są typowymi przy- Probably in imitation of other monarchs wishing kładami polskiej architektury barokowej, to jednocześnie to honour his won rule with appropriate works of każdy z nich przesiąknięty jest jego indywidualnym architecture, Jan III Sobieski began converting the podejściem do sztuki, osobistym gustem i programem manor in Jaworow into a palace during the fi rst years ideowym5. of his reign. Among numerous residences located in Jan III Sobieski, pragnąc zapewne na wzór innych the Ruthenian lands formerly belonging to the Polish władców uświetnić swe panowanie odpowiednimi Republic, Sobieski felt particular affection for that dziełami architektonicznymi, już w pierwszych latach manor. It might have resulted from the fact that it was swojego panowania rozpoczął przebudowę dworu w Ja- his fi rst independent estate that he had inherited from worowie na pałac. Dwór ten, spośród wielu rezydencji his father. He became then the ‘starost’ of Jaworow and położonych na ziemiach ruskich dawniej należących here gained his fi rst experience in managing a landed do Rzeczypospolitej, darzył Sobieski wyjątkowym sen- estate, which years later he could employ in the palace tymentem. Wpływ na to mógł mieć fakt, że była to jego complex in Wilanow6. pierwsza samodzielna posiadłość, którą przejął po swoim The manor in Jaworow stood within a defensive, ojcu. Został on wtedy starostą jaworowskim i tutaj wła- four-sided fortalice which measured about 150 metres śnie zdobywał pierwsze doświadczenie w zarządzaniu on the south side and about 120 metres on the north.

36 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 2. Zamek w Żółkwi, fot. Piotr Pikulski Fig. 2. Castle in Żółkiew, photo: Piotr Pikulski Ryc. 1. Dwór w Jaworowie (widok od północnego zachodu), „Rolnik 1867–1937”, czasopismo rolniczo-przemysłowe, Lwów 1938, s. 86 Solid castle ramparts, based on the timber box construc- Fig. 1. Manor in Jaworow (view from the north-west), “Rolnik tion, were erected there and additionally topped with 1867–1937”, agricultural and industrial periodical, Lviv 1938, p. 86 palisades7. The palace was situated on the main axis of the whole majątkiem ziemskim, które po latach mógł przenieść complex. The building was erected from pine wood, and do kompleksu pałacowego w Wilanowie6. the roof was covered with shingle. The porch was sus- Dwór jaworowski znajdował się wewnątrz obronnej, pended over the main entrance. There were four rooms czworobocznej fortalicji, której wymiary wynosiły około on the ground fl oor, an alcove, a gallery on the garden 150 metrów od strony południowej i około 120 metrów side and a few smaller rooms. On the upper storey there od północy. Wykonano tam solidne, oparte na drewnia- was a huge, formal room probably used even for senate nej konstrukcji skrzyniowej wały zamkowe, dodatkowo sessions, but it was moved downstairs, and replaced with zwieńczone parkanami7. bed chambers. Sobieski appreciated weaponry therefore it Sam pałac ulokowano na głównej osi całego zało- was an element of interior decoration, besides tapestries or żenia. Budynek wzniesiono z drewna sosnowego, dach paintings. Another important element of Sobieski’s manor przekryto gontem. Ganek został podwieszony nad głów- in Jaworow was the chapel located in a specially chosen nym wejściem. Na parterze znajdowały się cztery izby, room and decorated with religious paintings8. alkowa, galeria od ogrodu i parę mniejszych pokoi. Na Alterations in the castle in Żółkiew were the next piętrze znajdowała się duża, reprezentacyjna sala, praw- architectonic undertaking of the King. The castle had dopodobnie służąca nawet do obrad senatu, została ona been refurbished in the times of his father, Jakub, jednak przeniesiona na parter, a w jej miejsce powstały becoming a formal residence; however it was Jan III sypialnie. Sobieski bardzo cenił sobie broń, stąd była Sobieski who converted it into a Baroque residence, ona elementem wystroju wnętrz obok gobelinów czy having commissioned his court architects Piotr Beber obrazów. Ważnym elementem jaworowskiego dworu and Augustyn Locci to work on expanding and altering Sobieskiego była również kaplica, którą urządzono the interiors. Among other changes, a new gallery and w specjalnie wydzielonym pokoju i ozdobiono obrazami a columned portico with two fl ights of stairs were added o tematyce religijnej8. then9. Architects employed in the King’s court were ea- Przebudowa zamku w Żółkwi była kolejnym ger to implement the patterns from antique architecture przedsięwzięciem architektonicznym króla. Zamek ten he admired so much in the buildings he founded (both już za czasów jego ojca Jakuba został przebudowany, the converted and the newly erected ones). In particular, stając się reprezentacyjną rezydencją, jednak dopiero Augustyn Locci, called by the King himself “our closest Jan III Sobieski uczynił z niego barokową rezydencję, friend and our secretary”, due to his inventiveness and zlecając swoim nadwornym architektom Piotrowi Be- extraordinary technical skills was able to originally al- berowi i Augustynowi Locciemu pracę nad rozbudową lude to the greatest canons of architecture, not copying i przebudową wnętrz. Dodano wtedy między innymi them but instead transforming and adjusting them to nową galerię oraz portyk kolumnowy z dwubiegowymi the Polish tradition10. schodami9. Pracujący wtedy na dworze króla architekci The testimony to the King’s unique appreciation bardzo chętnie implementowali w fundowane przez of that architect was entrusting him with the work on niego budowle (zarówno te przebudowywane, jak refurbishing the Palace in Wilanow which, as it turned i stawiane od podstaw) tak cenione przez niego wzorce out later, was to be the coping stone of the architectonic architektury antycznej. Szczególnie Augustyn Locci, achievements of the monarch encompassing the entire nazywany przez samego króla „najbliższym przyjacielem ideological programme of the King – a warrior and i naszym sekretarzem”, dzięki swojej pomysłowości a Sarmatian drawing on the antique traditions. oraz niezwykłym umiejętnościom technicznym, potra- In the years 1677–1680, Wilanów was a typical fi ł w niebanalny sposób nawiązywać do największych magnate manor with bowers. Only in 1680 Sobieski

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 37 kanonów architektury, nie naśladując ich jednak, lecz commissioned Augustyn Locci to refurbish it. In the w wyjątkowy sposób przetwarzając je i dopasowując do fi rst stage of the work lasting around three years, the polskiej tradycji10. residence was considerably expanded, and two side tow- Dowodem wyjątkowego uznania króla dla tego ers were added. In the third stage the towers acquired właśnie architekta jest powierzenie mu pracy nad copper roofs and an upper fl oor was added to the central przebudową pałacu w Wilanowie, który jak się później section of the palace. okazało, miał się stać podsumowaniem architektonicz- The King was renowned for his active participation nych poczynań władcy, zawierając w sobie cały program in the process of erecting and decorating the buildings ideowy króla-wojownika, Sarmaty, czerpiącego ze wzor- he had founded, which obviously affected the ultimate ców antycznych. character of the object. And so it was in the case of W latach 1677–1680 Wilanów był typowym dwo- Wilanow. The inspirations the King drew from antique rem magnackim z alkierzami. Dopiero w 1680 roku architecture are clearly noticeable in the palace, espe- jego przebudowę zlecił Sobieski właśnie Augustynowi cially in its elevations. The elevation reliefs, deifying the Locciemu. W pierwszym etapie prac, trwającym około Sobieski family and glorifying military successes of the trzech lat, znacznie rozbudowano rezydencję, dodając King, are worthy of particular attention. dwie boczne wieże. W trzecim etapie wieże zwieńczo- When discussing the form of the palace in Wilanow no miedzianymi hełmami a w centralnej części pałacu it should be emphasised that, like in the case of other dodano piętro. palaces erected by Sobieski, it is symmetrical and Król znany był z tego, że czynnie uczestniczył divided into two parts – northern and southern. The w procesie budowy i dekorowania fundowanych przez palace is an ultimate departure from the defensive siebie budynków. Nie pozostawało to bez wpływu na function of this type of architecture. It can be practi- ostateczny charakter dzieła. Podobnie było w przypadku cally claimed that its construction defi nitively altered Wilanowa. W pałacu tym widać szczególnie odciśnięte the principles of designing and planning of Polish inspiracje króla architekturą antyczną, zwłaszcza w jego palace residences. It has a spacious, axial layout, and elewacjach. Na szczególną uwagę zasługują tutaj elewa- the building itself is situated between the courtyard and cyjne płaskorzeźby głoszące apoteozę rodu Sobieskich the garden. The south elevation overlooking the court- oraz gloryfi kację sukcesów militarnych króla. yard clearly alludes to antique models and, according Omawiając bryłę pałacu w Wilanowie, zaznaczyć to Locci’s intent, using the light-and-shade as well as należy, że podobnie jak w przypadku innych pałaców reliefs glorifying the warrior-monarch to impress the

Ryc. 3. Etapy przebudowy Pałacu w Wilanowie: 1. pierwotna rezydencja magnacka w latach 1677–1680, 2. początek przebudowy Augu- styna Locciego z dodaniem bocznych wież zakończony ok 1683, 3. ostatni etap budowy (oznaczony na czerwono) wykonany za życia króla Jana III z dodaniem piętra oraz hełmów wież zakończony w 1696 roku; autor: Piotr Pikulski, na podstawie materiałów dostępnych w serwisie http://www.wilanow-palac.art.pl Fig. 3. Stages of the refurbishment if the Palace in Wilanow: 1. original magnate residence in the years 1677–1680, 2. beginning of the alterations by Augustyn Locci with the addition of side towers completed around 1683, 3. last stage of construction work (marked in red) carried out during the lifetime of King Jan III when the upper fl oor and tower roofs were added, completed in 1696; author: Piotr Pikulski, based on materials available in http://www.wilanow-palac.art.pl

38 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 4.Triumf Jana III – płaskorzeźba w archiwolcie na elewacji zachodniej korpusu głównego, źródło: Muzeum Pałacu Jana III w Wilanowie, fot. M. Kulpa, 20.02.2007 Fig. 4 . Triumph of Jan III – relief in the archivolt on the west eleva- tion of the main building, source: Museum of the Jan III Palace in Wilanow, photo: M. Kulpa, 20.02.2007 stawianych przez Sobieskiego, jest ona symetryczna, podzielona na dwie części – północną i południową. Pa- łac ten jest ostatecznym odejściem od obronnej funkcji tego typu architektury. Można wręcz stwierdzić, że jego Ryc. 5. kościół Przemienienia Pańskiego w Warszawie, drzeworyt budowa ostatecznie zmieniła kierunek projektowania Michała Starkmana z około 1855 roku, źródło: Julian Bartoszewicz, Kościoły Warszawskie Rzymsko-Katolickie opisane pod względem i planowania polskich rezydencji pałacowych. Jest tu historycznym, Warszawa, 1855 osiowy, rozległy układ, a sam budynek położony jest Fig. 5. Church of the Transfi guration in Warszawa, wood engraving między dziedzińcem a ogrodem. Elewacja południo- by Michał Starkman from around 1855, source: Julian Bartoszewicz, wa, od dziedzińca, wyraźnie odwołuje się do wzorców Kościoły Warszawskie Rzymsko-Katolickie opisane pod względem historycznym, Warszawa, 1855 antycznych, w zamierzeniu Locciego oddziałując na odbiorcę grą światłocieni oraz płaskorzeźbami sławiący- mi monarchę-wojownika. Część północna, od ogrodu, viewer. The northern part overlooking the garden has posiada natomiast dekoracje związane z żoną władcy decorations associated with the King’s consort, Maria Marią Kazimierą. Dachy były najprawdopodobniej od Kazimiera. From the very beginning the roofs must początku pokryte miedzią, kruszcem bardzo cennym have been covered in copper, a very precious metal in w tamtych czasach, wiadomo bowiem, że król nie ża- those times, as it is known that the King did not spare łował pieniędzy na wykończenie fundowanych przez expense on fi nishing the buildings he had founded. siebie budowli. Choć w założeniach monarchy była do- Although the monarch had planned to add the side budowa znanych dzisiaj z Wilanowa skrzydeł bocznych, wings, so well-known from contemporary Wilanow, jednak jego śmierć przerwała prace11. his death interrupted the work11. Aby móc ostatecznie podsumować wyrazistość archi- In order to defi nitively summarise the distinctive tektonicznego stylu Jana III Sobieskiego, należy również architectonic style of Jan III Sobieski, attention ought zwrócić uwagę na fundowane przez niego budynki to be drawn to church objects he founded. One of sakralne. Jednym z nich jest kościół ojców kapucynów those is the Capuchin Church dedicated to the Trans- pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego w Warsza- fi guration, in Warszawa. The object with the adjoining wie. Obiekt ten został ufundowany przez władcę wraz monastery was founded by the monarch in the years z przyległym klasztorem w latach 1683–1694 w ramach 1683–1694, in thanksgiving for the Vienna victory. The dziękczynienia za wiktorię wiedeńską. Autorem projektu author of the design was again Augustyn Locci, though jest ponownie Augustyn Locci, choć podejrzewa się, it is suspected that the fi nal project to be realised was że ostateczny projekt realizacyjny przygotował Tylman prepared by Thieleman van Gameren12. Once again we z Gameren12. Kolejny raz widzimy tutaj nawiązania do can see here references to the antiquity although, since antyku, chociaż ze względu na przeznaczenie budowli the building was intended as a church and a Capuchin na kościół i klasztor kapucynów należało zrezygnować monastery, excessive lavishness and sumptuousness had ze zbytniej wystawności i przepychu. to be dispensed with. Architektoniczny styl Jana III Sobieskiego bez The architectonic style of Jan III Sobieski was un- wątpienia charakteryzował się nawiązaniami do antyku doubtedly characterised by allusions to the antiquity, i to zarówno pod względem stricte budowlanym, jak both in the strictly construction-oriented and ideologi- i ideologicznym. Dla władcy było ważne, aby stawiane cal sense. For the monarch it was of utmost importance przez niego pałace wyrażały jego osobisty stosunek do that the palaces he erected would express his personal

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 39 sztuki i polityki. Nie można zapominać, że Sobieski był attitude to arts and politics. One cannot forget that So- prawdziwym Sarmatą i wielkim patriotą, a zdobywane bieski was a true Sarmatian and a great patriot, and the przez niego od najmłodszych lat wykształcenie, liczne education he acquired since his early years, numerous podróże po najznamienitszych miastach Europy oraz travels around the most magnifi cent cities in Europe, nieustanna chęć pogłębiania wiedzy ze wszelakich dzie- as well as his incessant desire to broaden his knowledge dzin nauki przyczyniły się do wykształcenia się w nim in all disciplines of science contributed to forming his bardzo wyjątkowego stosunku do sprawowanej przez very unique attitude to the power he wielded. Sobieski’s niego władzy. Główną fi lozofi ą Sobieskiego było oparcie main philosophy was to base the welfare of the Polish dobrobytu Rzeczypospolitej nie tylko na zwycięstwach Republic not merely on military victories but also on militarnych, ale także na polityce pokoju, rozwoju nauki the policy of peace, development of science and agri- oraz uprawy roli13. Wszystko to sprawia, że w ogólnym culture13. As a result the overall ideological outline of zarysie ideowym typowy budynek w stylu Sobieskiego a typical building in the style of Sobieski appears to be an jawi się jako obiekt w stylu włoskim, inspirowanym object in the Italian style, inspired by the antiquity, with antykiem, z typowymi dla baroku detalami, pozbawio- details typical for the Baroque yet devoid of excessive nym jednak nadmiernego przepychu, często mającym lavishness, frequently indented to glorify military suc- na celu gloryfi kację sukcesów militarnych króla. Jan III cesses of King Jan III Sobieski – a Sarmatian, a monarch, Sobieski – sarmata, monarcha, wojownik, uczony oraz a warrior, a scholar and an art lover. Due to all those miłośnik sztuki. Te wszystkie cechy sprawiły, że fun- features, the buildings he founded were as unique as he dowane przez niego budowle były równie wyjątkowe, was, and like him they have left a lasting impression in jak on sam, i podobnie jak on pozostawiły trwały ślad the architectonic history of Poland. w architektonicznej historii Polski.

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES [1] Aftanazy R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach [5] Karpowicz M. Barok w Polsce. Arkady, 1988. Rzeczypospolitej. Województwo ruskie, Ziemia [6] Korzon T. Dola i niedola Jana Sobieskiego, 1629– Halicka i Lwowska. T. 7, wyd. 2 przejrzane i uzu- 1674, Tom I. Nakładem Akademii Umiejętności pełnione. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, Wrocław–Warszawa, 1995. 1898. [2] Baliński M. Pisma historyczne t. IV. Warszawa, 1843. [7] Łoza S. Architekci i budowniczowie w Polsce. [3] Fijałkowski W. Jan III Sobieski i jego mecenat kul- Warszawa, 1954. turalny – bilans zainteresowań, inicjatyw i dokonań [8] Sulimierski F., Chlebowski B., Walewski W., Słow- polskiego monarchy na polu kultury artystycznej nik geograficzny Królestwa Polskiego i innych i umysłowej w drugiej poł. XVII w. krajów słowiańskich, t. III. Warszawa, 1880–1902. [4] Jezierski E. Jan III Sobieski. Instytut Propagandy [9] Tomkiewicz W. Czynniki kształtujące sztukę polską Państwowo-Twórczej, Warszawa, 1935. XVII wieku. W: Rocznik Historii Sztuki, t. XI.

1 W. Tomkiewicz, Czynniki kształtujące sztukę polską XVII wieku, wyd. 2 przejrzane i uzupełnione, Zakład Narodowy im. w: Rocznik Historii Sztuki, t. XI, 1976. Ossolińskich. Wrocław–Warszawa, 1995, s. 308–316. 2 W. Fijałkowski, Jan III Sobieski i jego mecenat kulturalny – bilans 7 Ibidem, s. 308–316. zainteresowań, inicjatyw i dokonań polskiego monarchy na polu 8 F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Słownik geo- kultury artystycznej i umysłowej w drugiej poł. XVII w., s. 4–10. grafi czny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. III, 3 E. Jezierski, Jan III Sobieski, Instytut Propagandy Państwowo- Warszawa 1880–1902, s. 519–527. -Twórczej, Warszawa 1935. 9 R. Aftanazy, op. cit., s. 605–615. 4 T. Korzon, Dola i niedola Jana Sobieskiego, 1629–1674, Tom I, 10 S. Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, nakładem Akademii Umiejętności drukarnia Uniwersytetu s. 177. Jagiellońskiego, Kraków 1898, s. 1–23. 11 M. Karpowicz, Barok w Polsce, Arkady, Warszawa 1988, s. 55. 5 W. Fijałkowski, op. cit., s. 26. 12 M. Baliński, Pisma historyczne, t. IV, Warszawa 1843, 6 R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypo- s. 31–37. spolitej. Województwo ruskie, Ziemia Halicka i Lwowska, T. 7, 13 W. Fijałkowski, op. cit., str. 30–31.

40 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Streszczenie Abstract

W ciągu wieków można było wyraźnie zaobserwować Throughout centuries one could clearly observe u polskich władców zainteresowanie architekturą jako ele- among Polish rulers an interest in architecture as an mentem świadczącym o ich panowaniu i zamiłowaniach. element bearing to their reign and passions. Amon W ten właśnie sposób wytworzył się między innymi tak others, the so called “Vasa style” emerged in this way. zwany „styl Wazów”. Choć władcy zawsze czerpali inspi- Though monarchs always drew their inspirations from rację z panującego ówcześnie stylu, każdy z nich wnosił do currently ruling styles, each of them introduced their fundowanych przez siebie budynków własne, charakte- own, characteristic solutions to the buildings they rystyczne rozwiązania. Jan III Sobieski, od najmłodszych founded. Travelling around Europe since a very young lat podróżując po Europie, zdobył szerokie wykształcenie age, Jan III Sobieski acquired extensive education in w największych ówcześnie miastach. Dzięki swoim the largest cities of his time. Thanks to his travels and podróżom i zamiłowaniu do sztuki i kultury kładł on a passion for art and culture, he put particular emphasis szczególny nacisk na odpowiednie kształtowanie formy on proper forms of edifi ces he had commissioned, both stawianych przez siebie budowli, zarówno budynków lay and church buildings. His unique charisma as well świeckich, jak i sakralnych. Jego niesamowita charyzma, as political and military abilities, in combination with zdolności polityczne oraz militarne w połączeniu ze sta- excellent education and a passion for antique models, rannym wykształceniem i zamiłowaniem do wzorców allowed his builders and designers to create real archi- antycznych pozwalały jego budowniczym oraz projek- tectural gems. tantom na tworzenie prawdziwych perełek architektury.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 41 NAUKA SCIENCE

Róża Godula-Węcławowicz*

Zapomniani prekursorzy dziedzictwa niematerialnego. Synteza wartości kulturowych przestrzeni Państwa Polskiego po latach Synthesis of cultural values of the Polish State Space: years after. The intangible cultural heritage and its forgotten precursors

Słowa kluczowe: dziedzictwo, krajobraz kulturowy, Key words: heritage, cultural landscape, tożsamość kulturowa cultural identity

Projekt badawczy. Późną jesienią, w listopadzie Research project. In the late autumn, in Novem- roku 1989 odbyło się w Zamku Królewskim w War- ber 1989, a meeting was held in the Royal Castle in szawie spotkanie. Gospodarzem był dyrektor Zamku, Warsaw. It was hosted by the Castle director and the a zarazem prezes Polskiej Akademii Nauk, historyk Chairman of the Polish Academy of Sciences, a his- kultury prof. Aleksander Gieysztor1. Rozważano zor- torian of culture, prof. Aleksander Gieysztor1. The ganizowanie badań nad wyznacznikami kulturowymi discussion concerned organising research on cultural naszego kraju, czyli w przestrzeni Państwa Polskiego. Prze- determinants of our country, i.e. of the Polish State strzeń kulturowa, przestrzeń historyczna, kształtowanie Space. The cultural space, the historical space, shaping przestrzeni, kreowanie jej, wyobrażeniowe jej przeży- the space, creating it, experiencing its imagery, evaluat- wanie, wartościowanie – to były ówcześnie już bardzo ing it – those were then very valid categories in cultural nośne kategorie w antropologii kulturowej i w geografi i anthropology and humanist geography or the history humanistycznej czy w historii kultury2. Do dziś nie of culture2. Until today they have lost nothing from straciły swej naukowej przydatności, co więcej – nadal their scientifi c usefulness, what is more – profound dynamicznie rozwija się szeroka refl eksja humanistyczna humanist refl ection on those issues is still dynamically nad tą problematyką3. developing3. W toku dyskusji uzgodniono cel tematu badaw- In the course of discussion the target of the research czego – syntetyczne opracowanie dotychczasowego subject was established – a synthetic study of the exist- stanu badań. Dlatego też nazwano go Syntezą wartości ing state of research. That is why it was called the Syn- kulturowych przestrzeni Państwa Polskiego. Podkreślono thesis of Cultural Values of the Polish State Space. The cogni- poznawcze walory zasobu uporządkowanej, podsumo- tive values of the ordered, recapitulated knowledge for wanej wiedzy w dalszych szczegółowych pracach w wie- further detailed work in various scientifi c disciplines lu dyscyplinach naukowych, a także jego praktyczną were emphasised, as well as its practical application in przydatność w decyzjach administracyjnych, m. in. przy administrative decisions, e.g. while preparing guide- opracowaniu założeń ustawy o ochronie środowiska kul- lines for the act on the protection of cultural environ- turowego i nowego podziału administracyjnego kraju. ment and the new administrative division of the coun-

* dr hab., prof. PAN, Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej * dr hab., prof. PAN, Institute of Archaeology and Ethnology of Polish Akademii Nauk Academy of Science

Cytowanie / Citation: Godula-Węcławowicz R. Synthesis of cultural values of the Polish State space: years after. The intangible cultural heritage and its forgotten precursors. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;55:42-50 Otrzymano / Received: 09.07.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 16.07.2018 doi:10.17425/WK55HERITAGE

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

42 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Zakładano, że aspekt tożsamości kulturowej i tradycji try. It was assumed that the aspect of cultural identity historycznej zostanie uwzględniony w planowanej and historic tradition would be taken into consideration reformie, przywracającej trójstopniową strukturę tery- in the planned reform that restored the three-level ter- torialną. Spodziewano się też wytyczania nowych tras ritorial structure. It was also expected to be used for szybkiego ruchu oraz nowych obszarów chronionych, marking out new expressways, and new protected areas jak parki krajobrazowe i parki kulturowe. Synteza „miała such as landscape parks or cultural parks. The Synthesis stać się bazą wiadomości dla służb państwowych i sa- „was to become an information base for state and local morządowych a także kanwą programów społecznych services, as well as a basis for programmes of local and organizacji lokalnych i regionalnych”4. Miała zostać regional social organisations”4. It was to be practically praktycznie wykorzystana do opracowania wytycznych used in preparing conservation guidelines, and local konserwatorskich, planów miejscowych i regionalnych. or regional plans. Projekt fi nansowało ówczesne Ministerstwo Kultury The project was sponsored by the then Ministry i Sztuki. Nad całością czuwała Rada Naukowa Syntezy of Arts and Culture. The whole was supervised by z prof. Aleksandrem Gieysztorem na czele, a jej członka- the Synthesis Scientifi c Board with prof. Aleksander mi byli m.in. prof. Alicja Karłowska-Kamzowa5, historyk Gieysztor as the head, and such members as e.g. prof. sztuki i kultury z Uniwersytetu Adama Mickiewicza Alicja Karłowska-Kamzowa5, a historian of art and cul- w Poznaniu i prof. Henryk Samsonowicz6, historyk- ture from the Adam Mickiewicz University in Poznan, -mediewista z Uniwersytetu Warszawskiego, ówcześnie and prof. Henryk Samsonowicz6, a medieval historian świeżo powołany minister edukacji narodowej. Jednak from the University of Warsaw, then newly appointed nadmiar ministerialnych obowiązków zmusił go wkrótce Minister of National Education. However, the surfeit do wycofania się do roli konsultanta, a w jego miejsce of ministerial obligations soon forced the latter to powo łano prof. Janusza Bogdanowskiego7, architekta resign his function of a consultant, and prof. Janusz krajobrazu z Politechniki Krakowskiej, który w drugiej Bogdanowski7, a landscape architect from the Cracow fazie prac przejął funkcję przewodniczącego Rady Na- University of Technology was nominated instead. He ukowej. took over as the chairman of the Scientifi c Board dur- Koordynację powierzono powstałemu parę lat wcze- ing the second stage of the work. śniej Gdańskiemu Ośrodkowi Studiów i Ochrony Śro- Coordinating the work was entrusted to the Centre dowiska Kulturowego; jego dyrektorem został architekt, for Studies and Protection of Cultural Environment dr Artur Kostarczyk8. Gdański ośrodek był pierwszym in Gdansk established a few years earlier; its director w Polsce, który badał i dokumentował dziedzictwo was an architect, dr Artur Kostarczyk8. The Gdańsk materialne i niematerialne. Przewidywano powołanie centre was the fi rst one in Poland which examined and podobnych w każdym województwie. Miały być mery- documented material and immaterial heritage. It was torycznym wsparciem dla ówczesnej Państwowej Służby expected that similar ones would be established in every Ochrony Zabytków (dziś rolę tę pełnią wojewódzkie voivodeship. They were to provide scientifi c backup for filie Narodowego Instytutu Dziedzictwa z centralą the then State Monument Protection Service (nowa- w Warszawie). Celem prac było syntetyczne studium days this role is fulfi lled by voivodeship branches of the historyczno-kulturowe przestrzeni państwa polskiego na National Heritage Institute with their headquarters in postawie analizy dotychczasowej literatury przedmiotu Warsaw). The fi nal result of the work was a synthetic i materiałów kartografi cznych. Pięcioletni w założeniu historical-cultural study of the territory of the Polish program realizowano sześć lat, aż do 1995 roku. Prze- state based on the analysis of existing literature of the sunięcia spowodowały przeciągające się dyskusje nad subject and cartographic materials. The supposedly wyznaczaniem nowych, interdyscyplinarnych tematów fi ve-year long topic was realized for six years, until the do sumarycznego przedstawienia, oczywiście w zakresie year 1995. Delays were caused by prolonged discus- dotychczasowego stanu badań nad nimi. sions on choosing new, interdisciplinary topics to be Ostatecznie analizowany teren badawczy podzielono recapitulated and presented, naturally within the range na 14 umownych prowincji, ukształtowanych na obsza- of the current state of research. rze dzisiejszej Polski od późnego średniowiecza w dłu- Ultimately the analysed research area was divided gim procesie historycznym, oczywiście ze świadomością into 14 pre-arranged provinces, formed within the area jego złożoności i zmienności: 1. Pomorze Zachodnie; of modern-day Poland since the late medieval period 2. Pomorze Wschodnie (Pomorze Gdańskie); 3. Warmia in the course of a lengthy historical process, while be- i Mazury; 4. Wielkopolska; 5. Kujawy i Ziemia Chełmiń- ing aware of its complexity and changeability: 1. West sko-Dobrzyńska; 6. Mazowsze; 7. Podlasie; 8. Dolny Pomerania; 2. Eastern Pomerania (Gdańsk Pomorze); Śląsk; 9. Ziemia Sieradzko-Łęczycka; 10. Ziemia Sando- 3. Warmia and Masuria; 4. Greater Poland; 5. Kuyavia mierska; 11. Lubelszczyzna; 12. Górny Śląsk; 13. Ziemia and Chełmno-Dobrzyń Lands; 6. Mazovia; 7. Pod- Krakowska; 14. Ziemia Przemysko-Sanocka (zachodni lachia; 8. Lower Silesia; 9. Sieradz-Łęczyca Region; fragment ziem ruskich Korony). Pojałtańska zmiana 10. Sandomierz Region; 11. Lublin Region; 12. Upper granic spowodowała, że na zachodzie i północy, czyli na Silesia; 13. Krakow Region; 14. Przemyśl-Sanok Re- tzw. Ziemiach Odzyskanych trzeba było wykroczyć poza gion (western fragment of the Ruthenian lands of the historyczne rubieże, a wycofać się z nich na wschodzie. Polish Crown). Because of the change of borders after

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 43 W granicach PRL-u pozostał duży fragment dawnego the Jałta Treaty, in the west and north, namely in the so województwa ruskiego, zatem jego ośrodek koordynu- called Recovered Territories, land beyond the historic jący utworzono w Rzeszowie. Podobnie nowymi „orga- borders had to be taken into consideration, while it had nizacyjnymi stolicami” reszt północno-wschodnich stały to be given up in the east of Poland. A large section of się Biała Podlaska i Białystok, dawnej Ziemi Sieradzko- the former Ruthenian Voivodeship remained within -Łęczyckiej – Łódź, a Ziemi Sandomierskiej – Kielce. the borders of the Polish People’s Republic; therefore Dla uzyskania porównywalnych wyników syntetyczne its coordinating centre was established in Rzeszow. opracowania poszczególnych prowincji zawierały ten Similarly, new “organisational capitals” for the north- sam układ tematyczny: eastern borderlands were established in Biała Podlaska – struktura terytorialna, and Białystok, for the former Sieradz-Łęczyca Region – – struktura osadnicza, Łódź, and for the Sandomierz Region – Kielce. In – niematerialne i krajobrazowe czynniki tożsamo- order to obtain comparable results, synthetic studies ściowe, of particular provinces had the same topical layout: – struktura środowiska kulturowego, – territorial structure, – przesłanki do strategii ochrony środowiska kultu- – settlement structure, rowego. – intangible and landscape identity factors, Ziemia Krakowska. Prof. Tomaszowi Węcławo- – cultural environment structure, wiczowi oraz autorce niniejszego tekstu, ówcześnie – premises for a cultural environment protection adiunktom Uniwersytetu Jagiellońskiego (odpowied- strategy. nio: Instytutu Historii Sztuki oraz Instytutu Etnolo- Krakow Region. Prof. Tomasz Węcławowicz and gii i Antropologii Kulturowej), powierzono funkcję the author of this text, then assistants professors at the koordynatorów zespołu opracowującego dziedzictwo Jagiellonian University (respectively at: the Institute kulturowe przestrzeni Ziemi Krakowskiej. Do analizy of History of Art and the Institute of Ethnology and poszczególnych zagadnień zaproszono uznanych spe- Cultural Anthropology), were entrusted with the func- cjalistów, m.in. prof. Kazimierza Kuśnierza9 z Wydziału tions of coordinators of the team studying the cultural Architektury Politechniki Krakowskiej, prof. Marię heritage of the Krakow Region who, to analyse particu- Strycharską-Brzezinę10 z Instytutu Językoznawstwa lar issues, invited renowned specialists, such as: prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego, prof. Antoniego Jackow- Kazimierz Kuśnierz9 from the Faculty of Architecture, skiego11, prof. Kazimierza Trafasa12 i prof. Zygmunta at the Cracow University of Technology; prof. Maria Górkę13 z Instytutu Geografi i Uniwersytetu Jagielloń- Strycharska-Brzezina10 from the Linguistic Institute at skiego oraz dr. Jacka Laberscheka14 z Instytutu Historii the Jagiellonian University; prof. Antoni Jackowski11, Polskiej Akademii Nauk. Przykładem uwidaczniającym prof. Kazimierz Trafas12 and prof. Zygmunt Górka13 zakres i skalę trudności Syntezy będzie poniższy przegląd from the Geography Institute of the Jagiellonian Uni- problematyki Ziemi Krakowskiej, z konieczności bardzo versity and dr. Jacek Laberschek14 from the Institute of wybiórczy15. History of the Polish Academy of Sciences. An example Struktura terytorialna. Ziemia Krakowska nie jest refl ecting the range and scale of diffi culty in the Syn- pojęciem ścisłym historycznie. Dzielnicy krakowskiej thesis is the below review of the issues in the Krakow średniowiecznego państwa Piastów nie można utożsa- Region, fairly selective by necessity15. miać z województwem krakowskim Rzeczypospolitej Territorial structure. The Krakow Region is not szlacheckiej (XVI w. do ostatniej ćwierci XVIII), a tym a historically accurate term. The Krakow Province bardziej z Departamentem Krakowskim Księstwa War- in the medieval lands of the Piast dynasty did not szawskiego (1809–1815) i Rzecząpospolitą Krakowską correspond to the Krakow Voivodeship in the Polish- (1815–1846). Również w wieku XX kilkakrotnie wy- Lithuanian Commonwealth (the 16th c. till the last dzielano rozmaite granice województwa krakowskiego. quarter of the 18th c.), and even less to the Krakow W delimitacji prowincji krakowskiej szczególnie pro- Department of the Duchy of Warsaw (1809–1815) and blematyczna była zmienność w ostatnich ponad dwustu the Krakow Republic (1815–1846). Also during the 20th latach. Na zachodzie naturalną linią demarkacyjną pozo- century the boundaries of the Krakow Voivodeship stał wododział górnej Odry i górnej Wisły. Co ciekawe, changed several times. ma on swoje przedłużenie na południu, w historycznej The changes occurring within the last two centuries granicy między Węgrami a Morawami, czyli współcześnie were particularly problematic for the delimitation of między Republiką Słowacką a Republiką Czeską. Jednak- the Krakow province. In the west the watershed of the że w ciągu stuleci ów liniowy wododział stał się strefowy, upper Oder and the upper Vistula rivers remained the z tendencją do przemieszczania się ku wschodowi. Przy- natural demarcation line. Interestingly, it has its contin- czyną był dynamiczny rozwój aglomeracji górnośląskiej uation in the south, in the historic boundary between i bielskiej, które wchłonęły powiaty częstochowski, bę- Hungary and Moravia, i.e. nowadays between the Re- dziński, zawierciański i niewielkie samodzielne Księstwo public of Slovakia and the Czech Republic. However, Siewierskie (własność biskupów krakowskich od wieku in the course of centuries that linear watershed became XV do III rozbioru Polski w 1795 r.). Ośrodek bielski zonal with a tendency to shift towards the east. It was zdominował region żywiecki. caused by the dynamic growth of the agglomeration in

44 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Północna granica Ziemi Krakowskiej przesunęła się Upper Silesia and Bielsko, which absorbed the districts znacząco na południe w wyniku podziałów rozbioro- of Częstochowa, Będzin, Zawiercie and the small in- wych, które utrwaliły się mentalnie i administracyjnie. dependent Duchy of Siewierz (the property of Krakow W rezultacie rozbiorowy gubernialny, po 1918 roku – Bishops since the 15th century to the 3rd partition of wojewódzki, ośrodek kielecki zawłaszczył dawne Poland in 1795). The centre in Bielsko dominated the „krakowskie” powiaty, m.in. lelowski, proszowicki. Żywiec region. Natomiast Tarnów od końca XVIII wieku związał się The northern border of the Krakow Region moved bliżej z Krakowem, gdyż został oddzielony od swej „ma- considerably towards the south as a result of partition cierzystej” Ziemi Sandomierskiej granicą rozbiorową divisions which became mentally and administratively między carską Rosją a Cesarstwem Austro-Węgierskim. permanent. In consequence, Kielce, which during the Południowo-wschodnie rubieże Ziemi Krakow- partitions was a governor’s seat and after 1918 the capi- skiej również się zmieniły. W dawnym województwie tal of a voivodeship, appropriated the former “Krakow” lwowskim, znacznie okrojonym w stosunku do stanu districts, e.g. of Lelow and Proszowice. On the other sprzed roku 1939, wskutek powojennej zmiany granic hand, since the end of the 18th century Tarnów became wystąpiło przesunięcie środka ciężkości na zachód, more closely connected to Krakow, as it was separated aż do Rzeszowa – stolicy nowo powstałego wówczas from its “native” Sandomierz Region by the partition województwa rzeszowskiego. Wskutek tego z nową border between the imperial Russia and the Austro- metropolią w ściślejsze relacje weszły miasta Beskidu Hungarian Empire. Niskiego: Dukla, Jasło i Gorlice16. Granica południowa, The south-east borderlands of the Krakow Region oparta o Karpaty, tylko pozornie była trwała. Bogaty have also changed. In the former Lviv Voivodeship, w średniowieczu Spisz długo był terenem przejściowym. considerably smaller in comparison to the state before Dopiero w roku 1412 trzynaście miast spiskich na trwałe, 1939, as a result of the post-war change of borderline aż do rozbiorów, włączono do Królestwa Polskiego. Po the centre of gravity moved westwards to Rzeszow restytucji Rzeczypospolitej Polskiej po Wielkiej Wojnie – the capital of the then newly established Rzeszow wróciło tylko kilka wsi Zamagurza Spiskiego i zamek Voivodeship. In consequence the towns of the Beskid w Niedzicy, i tak pozostało do dziś. Podobną zmienną Niski region, such as: Dukla, Jasło and Gorlice became strefą graniczną były wsie orawskie na wododziale Wagu more closely linked to the new metropolis16. The i Dunajca. Współcześnie w większości należą do Polski. permanence of the southern border in the Carpathian Ten pobieżny opis pokazuje niejednoznaczność te- Mountains was only illusory. The Spisz region, affl u- rytorialną krakowskiej prowincji oraz zmienność i płyn- ent during the medieval period, was a transitory area. ność kryteriów, które mogły być przydatne po roku 1989 Only in the year 1412 thirteen towns in Spisz were dla nowej delimitacji administracyjnej kraju w oparciu permanently, until the partitions, incorporated in the o aspekty historyczno-tożsamościowe. Kingdom of Poland. After the restitution of the Pol- Struktura osadnicza Ziemi Krakowskiej w dużej ish Republic after the Great War only a few villages mierze jest pochodną fi zjografi i. Część wyżynna to in Zamagurze Spiskie and the castle in Niedzica were pozostałości historycznych osad łanowych wijących się returned, and so it has remained till today. A similarly dolinami beskidzkimi, natomiast część nizinna – wsi changeable border zone consisted of villages in the niwowych rozłożonych na równinach pośród przyna- Orava area in the watershed between the Wag and the leżnych do nich pól i sadów. Podstawowe układy prze- Dunajec rivers. Nowadays the majority of them are strzenne wykształcone w przeszłości uległy znacznym within the Polish territory. przemianom wraz z rozwojem nowych stosunków That cursory description demonstrates the territo- gospodarczo-społecznych w wiekach XIX i XX, przede rial ambiguity of the Krakow province as well as the wszystkim uwłaszczenia chłopów, rozwoju ośrodków changeability and fl uidity of the criteria that might przemysłowych, likwidacji wielkiej własności ziemskiej, have been useful after 1989 for the new administrative a co za tym idzie, uruchomieniem wielkich procesów delimitation of the country on the basis of historical- migracyjnych czy urbanizacyjnych. Szczególnym feno- identity aspects. menem w krajobrazie osadniczym okazały się ośrodki Settlement structure in the Krakow Region is, uzdrowiskowe rozwijające się z dawnych wsi i miaste- to a large extent, a consequence of physiography. The czek na przełomie wieków XIX i XX. Wykształciły spe- upland consists of relics of historic ‘łanowy’ (strip) set- cyfi czne elementy kompozycji urbanistycznej: np. parki tlements winding along the Beskid valleys, while the zdrojowe, obiekty lecznicze – tzw. domy zdrojowe, lowland consists of ‘niwowy’ (parcel) villages scattered łazienki, pijalnie wód oraz zespoły wolnostojących pen- across the plains amidst fi elds and orchards belonging sjonatów, które najlepiej zachowały się w Piwnicznej, to them. The basic spatial layouts shaped in the past Rabce, Szczawnicy, Żegiestowie, Muszynie i Krynicy. were considerably transformed with the development Niematerialne i krajobrazowe czynniki toż- of economic and social relations in the 19th and 20th samościowe to nadzwyczaj obszerny zestaw tematów century, primarily the abolition of serfdom, develop- i zagadnień. Spośród niematerialnych za najistotniejszy ment of industrial centres, abolition of big landed es- aspekt identyfikacji tożsamościowej przyjęto język, tates, and consequently triggering large-scale migration strój i architekturę regionalną. Językoznawcy wyróżnili or urbanisation processes. Unique phenomena in the

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 45 główną linię podziału tzw. mazurzenia, przebiegającą settlement landscape were health resorts developing in południkowo i oddzielającą Śląsk od Małopolski, a dalej former villages and towns at the turn of the 19th and na północ – Wielkopolskę od Mazowsza. Rozpoznali też 20th century. They created specifi c elements of urban cztery lokalne dialekty i dziewięć poddialektów (m.in.: composition, such as health resort parks, health-care krakowski, podhalańsko-beskidzki, góralsko-lachowski, objects so called spa houses, baths, pump rooms, and sandomierski czy lasowski). Z kolei ludoznawcy i et- complexes of detached pension houses which have nolodzy już od przeszło stu lat opisywali strój ludowy been best preserved in Piwniczna, Rabka, Szczawnica, jako wyznacznik tożsamości regionalnej i lokalnej. Strój Żegiestow, Muszyna and Krynica. ludowy łączy w sobie bowiem elementy kultury niema- Intangible and landscape identity factors en- terialnej (duchowej, społecznej) i materialnej. Już od compass a vast selection of topics and issues. Among końca wieku XVIII regionalny strój krakowski obrastał the intangible ones the most signifi cant aspects of w symbolikę narodową, by w ciągu następnego stulecia one’s identity are language, attire and regional archi- stać się synonimem stroju ogólnonarodowego. Od końca tecture. Linguists distinguished the main division line wieku XIX na Podhalu rola i funkcja stroju ludowego jako of the so called mazuration, running longitudinally znaku przynależności do góralszczyzny jest żywa i bardzo and separating Silesia from Lesser Poland, and then nośna. Góralszczyzną fascynowano się od dawna. Na northwards – Greater Poland from Mazovia. They podstawie dialektów, stroju regionalnego oraz pewnych also identifi ed four local dialects and nine sub-dialects przejawów kultury rolnej i pastersko-rolnej, architektury, (e.g.: Krakow, Podhale-Beskid, Highlanders-Lachian, nieco później – poczucia tożsamości lokalnej wyznaczano Sandomierz or Lasowiak). Then, for over a hundred w Karpatach tzw. granicę góralszczyzny. Po raz pierwszy years folklore experts and ethnologists described folk zajął się tym poeta romantyczny, a zarazem geograf i lu- costume as determining regional and local identity. doznawca Wincenty Pol17. Niemal sto lat potem temat Folk costume combines elements of intangible (spir- ten wydał się jeszcze istotny dla Romana Reinfussa, itual, social) and material culture. Since the end of the prawnika z wykształcenia, a etnografa z zamiłowania18. 18th century, the Krakow region folk costume was ac- W zależności od doboru i interpretacji powyższych czyn- quiring national symbolic connotations, so that during ników granicę tę uważano za trwałą lub za sukcesywnie the next century it became synonymous to a national przesuwającą się na południe. Jednakże należy zwrócić costume. Since the end of the 19th century, in Podhale uwagę na niezależność dwóch obszarów badawczych: the folk costume has functioned as a token of belong- językoznawczego i etnologicznego. Brakowało badań ing to the ‘Highlanders’ community, and this role is pozwalających stwierdzić, które zróżnicowania fl eksyjne still valid. The goral tradition has long been regarded i fonetyczne opisywane przez językoznawców były istotne as fascinating. The so called ‘góralszczyzna’ (highland dla mieszkańców badanych obszarów i na ile można je folklore) borderline was determined in the Carpathian utożsamić z poczuciem przynależności lokalnej. Mountains on the basis of dialects, regional attire and Zwrócono też uwagę na znaczne rozbieżności w li- certain manifestations of farming and herding-farming teraturze przedmiotu między licznymi propozycjami culture, architecture, and later – the sense of local wytyczania regionów architektonicznych a wieloma identity. Wincenty Pol17, a romantic poet as well as funkcjonującymi zasięgami grup czy regionów etno- a geographer and ethnologist, was the fi rst to address graficznych. Dużym utrudnieniem dla weryfikacji the issue. Almost a hundred years later, the matter also wcześniejszych ustaleń były gwałtownie postępujące appeared important to Roman Reinfuss, a lawyer by (po transformacjach ustrojowych po 1945 r., a potem po profession and an ethnographer by passion18. Depend- 1989) zmiany form kultury globalnej i lokalnej, w tym ing on the selection and interpretation of the above np. regres budownictwa drewnianego. Szczególnym factors, the borderline was either deemed permanent fenomenem kulturowym okazał się renesans i rozwój or successively shifting southwards. However, atten- architektury Podhala, ponad sto trzydzieści lat temu tion should be drawn to the independence of the two formalnie sparafrazowanej i neoromantycznie nobili- research areas: linguistic and ethnological. There was towanej przez malarza przybyłego z dalekiej Żmudzi, no research that would allow for stating which infl ec- Stanisława Witkiewicza, jako tzw. styl zakopiański, który tion and phonetic differences, described by linguists, górale uznali za własny. Natomiast chałupy spiskie, were signifi cant for the inhabitants of examined areas orawskie, łemkowskie zachowały się sporadycznie. and to what extent they can be equivalent with the Struktura środowiska kulturowego. Historycz- sense of local identity. no-kulturowe badania porównawcze doprowadziły do Attention was also drawn to considerable discrepan- potwierdzenia znaczącej roli dawnej politycznej granicy cies in the literature of the subject between numerous między zaborem rosyjskim i austriackim (ostania ćwierć suggestions about outlining architectonic regions and XVIII w. do 1918 r.). dla ukształtowania się pewnych the actually functioning group territories or ethno- odrębności kulturowych po obu jej stronach, np. w sieci graphic regions. The verifi cation of previous fi ndings osadniczej, w stanie zachowania struktur zabytkowych, was made even more diffi cult by rapidly progressing w kulturze materialnej i mentalnej. Po blisko osiemdzie- (after political transformations after 1945, and then sięciu latach od odrodzenia państwa polskiego (w tym after 1989) changes in the forms of global and local czasie formułowaliśmy ostateczne wnioski) granica ta culture, including e.g. regression in timber construc-

46 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 tion. A unique cultural phenomenon was the revival and development of the Podhale region architecture, over a hundred and thirty years ago formally para- phrased and neo-romantically glamourized by a painter from distant Samogitia, Stanisław Witkiewicz, as the so called ‘Zakopane style’ which highlanders adopted as their own. On the other hand, peasant cottages in Spisz, Orava or of the Lemkos provenance survived only sporadically. Structure of cultural environment. Historical and cultural comparative research resulted in con- fi rming the signifi cant role of the former political border between the Russian – and Austrian-occupied territories (the last quarter of the 18th c. to 1918) in shaping certain cultural differences on both sides of the frontier, e.g. in the settlement network, the state of preservation of historical structures, in material and mental culture. After almost eighty years since Poland regained its independence (in that time we formulated fi nal conclusions) that borderline was still present in Ryc. 1. Schemat terytorialnego podziału Polski na 14 prowincji w projekcie badawczym pt. Synteza wartości kulturowych przestrze- the cultural landscape and the inhabitants’ awareness, ni Państwa Polskiego (wg Wysocka E., Konopka M. (red.), Polskie and was even refl ected in the results of presidential and regiony. Podstawy kulturowe regionalizacji Polski, Ciechanów 1997 parliamentary elections in the fi rst half of the 1990s. [Prace Krajowego Ośrodka Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury nr 25]) Two towns broke out of that delimitation: Krakow and th Fig. 1. Diagram of the territorial division of Poland into 14 provinces Zakopane, which towards the end of the 19 century in the research project entitled Synthesis of cultural values within functioned as spiritual capitals of Poland – the state the borders of the Polish State (acc. to Wysocka E., Konopka M. non-existent in reality, yet preserved in the collective (ed.), Polskie regiony. Podstawy kulturowe regionalizacji Polski, Ciechanów 1997 [Prace Krajowego Ośrodka Dokumentacji Re- memory of the Poles. At that time Krakow emanated gionalnych Towarzystw Kultury no 25]) ideas and religious-patriotic events onto the remaining lands of the partitioned homeland. In turn Zakopane była nadal obecna w krajobrazie kulturowym i w świa- and the Tatra Mountains were wrapped in the myth of domości mieszkańców, a nawet odzwierciedliła się the highland tradition preserving the highest values of w wynikach wyborów prezydenckich i parlamentarnych Polish culture; in this context Witkiewicz created the pierwszej połowy lat 90. Z tej delimitacji wyłamały się Zakopane style which almost immediately became the Kraków i Zakopane, które u schyłku wieku XIX pełniły national “Lechian” – old-Polish one. The signifi cance rolę duchowych stolic Polski – państwa w rzeczywistości of Częstochowa, which from a local centre of Marian nieistniejącego, ale zachowanego w pamięci zbiorowej devotion grew into a national pilgrimage centre, should Polaków. Wówczas Kraków emanował myślą i wyda- also be emphasised. rzeniami religijno-patriotycznymi na pozostałe ziemie Premises for a cultural environment protec- podzielonej ojczyzny. Z kolei Zakopane i Tatry owiał tion strategy. Against the national background the mit góralszczyzny przechowującej najlepsze wartości Krakow Region stands out with its rich historical- polskiej kultury, w tym kontekście Witkiewicz wykre- cultural heritage that requires detailed documentation, ował styl zakopiański, który niemal od razu przerodził się extensive protection and revitalization – fi rst of all, w narodowy „lechicki” – prapolski. Podkreślić też należy the three cities with immense potential of cultural, znaczenie Częstochowy, która z lokalnego ośrodka kultu material and spiritual content: Krakow, Częstochowa, maryjnego rozwinęła się w ogólnonarodowe centrum Zakopane as well as numerous smaller towns. Atten- pielgrzymkowe. tion was drawn to health resort complexes because of Przesłanki do strategii ochrony środowiska their historic urban and curative-recreational values: kulturowego. Na tle ogólnonarodowym Ziemia Piwniczna, Rabka, Szczawnica, Żegiestów, Muszyna Krakowska wyróżnia się bogactwem spuścizny hi- and Krynica. Naturally and culturally conditioned storyczno-kulturowej, które wymaga szczegółowej compact areas and enclaves were also indicated: dokumentacji, kompleksowej ochrony i rewitalizacji. the entire Podtatrze and Podhale region, Orava and Przede wszystkim – trzy centra o ogromnym potencjale Zamagurze Spiskie with preserved forms of traditional treści kulturowych materialnych i duchowych: Kraków, local culture, and the river valleys of the Poprad, the Częstochowa, Zakopane oraz liczne mniejsze ośrodki Dunajec, the upper Ropa, the Cedron (with the mo- miejskie. Zwrócono uwagę na zespoły zdrojowisk ze nastic complex in Kalwaria Zebrzydowska), and the względu na ich historyczne wartości urbanistyczne oraz Prądnik River valley (with Ojcow and Pieskowa Skała). leczniczo-rekreacyjne: Piwniczna, Rabka, Szczawnica, It was emphasized that the unique content of the Żegiestów, Muszyna i Krynica. Wskazano zwarte obszary national cultural heritage accumulated in the Krakow

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 47 i enklawy uwarunkowane przyrodniczo, jak i kulturo- Region in combination with the landscape aspects and wo: całe Podtatrze z Podhalem, Orawą i Zamagurzem natural environment resources offers an opportunity Spiskim z zachowanymi formami tradycyjnej kultury of a multi-directional development. lokalnej oraz doliny Popradu, Dunajca, górnej Ropy, Years later. Materials for the Synthesis of Cultural Cedronu (z założeniami klasztornymi Kalwarii Zebrzy- Values of the Polish State Space, namely about 70 large dowskiej), dolinę Prądnika (z Ojcowem i Pieskową Ska- volumes of texts with accompanying maps, was submit- łą). Pokreślono, że skumulowany w przestrzeni Ziemi ted to the Ministry of Arts and Culture (nowadays the Krakowskiej unikatowy zasób treści ogólnonarodowego Ministry of Culture and National Heritage). Twenty dziedzictwa kulturowego w połączeniu z walorami kra- years ago a miniature synthesis of the large Synthesis jobrazowymi i zasobami środowiska naturalnego stwarza was published. It is a book numbering merely 240 możliwości wielokierunkowego rozwoju. pages, entitled Polish regions. Culture basis for regionalisa- Po latach. Materiały Syntezy wartości kulturowych prze- tion of Poland edited by prof. Elżbieta Wysocka from strzeni Państwa Polskiego, czyli około 70 pokaźnych tomów the Institute of Land Management and Planning at the tekstów wraz z mapami, złożone zostały w Ministerstwie Polish Academy of Science and dr Marek Konopka, Kultury i Sztuki (obecnie Ministerstwo Kultury i Dzie- a historian and archaeologist, at the time director of the dzictwa Narodowego). Dwadzieścia lat temu ukazała się Centre for Monument Documentation in Warsaw19. miniaturowa synteza tej wielkiej Syntezy. Jest to licząca It includes a few general chapters20 and short abstracts zaledwie 240 stron książka zatytułowana Polskie regiony. about particular provinces prepared by their regional Podstawy kulturowe regionalizacji Polski pod redakcją prof. coordinators. Two years ago a one page long, somewhat Elżbiety Wysockiej z Instytutu Gospodarki Przestrzen- reminiscing article was published by dr Artur Kostarc- nej PAN i dra Marka Konopki, historyka i archeologa, zyk21. Looking from the perspective of a quarter of ówcześnie dyrektora warszawskiego Ośrodka Dokumen- a century at the concept of the Synthesis and its realisa- tacji Zabytków19. Zawiera kilka rozdziałów ogólnych20 tion, one can indicate both unavoidable shortcomings oraz krótkie abstrakty o poszczególnych prowincjach and unexpected merits. Paradoxically, serious problems przygotowane przez ich koordynatorów regionalnych. resulted from the research programme, too broadly Dwa lata temu ukazał się jednostronicowy, poniekąd outlined, requiring familiarity with a vast quantity of wspomnieniowy, artykuł dra Artura Kostarczyka21. Patrząc material of varying quality, which had to be synthesised. z dystansu ćwierćwiecza na pomysł Syntezy i jego realiza- Unusually rapid sequence of social and economic cję można wskazać zarówno nieuniknione mankamenty, transformations after the year 1989 outdistanced the jak też i nadspodziewane zalety. Paradoksalnie poważne long-prepared research conclusions – due to which the problemy wynikały z programu badawczego, zbyt szeroko Synthesis became partially outdated. Another drawback zakreślonego, wymagającego zapoznania się ze zróżnico- was a too detailed, almost idealistic selection of factors wanym jakościowo materiałem, ilościowo obszernym, that seemed relevant at the time: e.g. regional archi- który trzeba było syntetyzować. Niespodziewanie szybka tecture, folk costume, and historic alterations in the sekwencja społecznych i ekonomicznych przemian po borderlines of the research areas. Within the dynamic roku 1989 wyprzedziła długo przygotowywane wnioski transformations after 1989 they became insignifi cant as badawcze – wskutek czego Synteza częściowo się zdez- new challenges arose. The already mentioned Tomasz aktualizowała. Kolejną wadą był zbyt szczegółowy, wręcz Węcławowicz and Kazimierz Trafas, with the team led idealistyczny dobór czynników, które wtedy wydawały by prof. Zygmunt Ziobrowski22, prepared one variant się istotne: np. architektura regionalna, strój ludowy, of the planned new administrative division of the coun- historyczne przemiany granic obszarów badawczych. try. Using the impressive materials from the Synthesis, W dynamice przemian po roku 1989 stały się one mało they suggested 10 large voivodeships and relatively znaczące, rodziły się nowe wyzwania. Wspomniani large district. Ultimately, as it is generally known, 16 wcześniej Tomasz Węcławowicz i Kazimierz Trafas w ze- voivodeships and as many as 379 small districts were spole prof. Zygmunta Ziobrowskiego22 opracowali jeden created on the basis of completely different criteria – z wariantów planowanego nowego podziału administra- political and economical. cyjnego kraju. Wykorzystując pokaźny materiał Syntezy As far as its virtues are concerned, it should be zaproponowali 10 dużych województw i względnie duże emphasised that the Synthesis was an interdisciplinary powiaty. Ostatecznie, jak wiadomo, powstało 16 woje- and truly precursor as it preceded by several years the wództw i aż 379 małych powiatów w oparciu o zupełnie UNESCO Convention for the Safeguarding of the inne kryteria – polityczne i ekonomiczne. Intangible Cultural Heritage passed in 2003 which, nota Pisząc o zaletach trzeba podkreślić, że Synteza była bene, was approved in Poland merely 6 years ago23. The tematem interdyscyplinarnym i prawdziwie prekur- aim of the Synthesis and application of its results would sorskim, gdyż wyprzedzała o kilkanaście lat uchwalo- today be called the “concept of sustainable develop- ną w 2003 roku Konwencję UNESCO o Ochronie ment”, which also considered cultural factors besides Dziedzictwa Niematerialnego, która notabene przyjęta the economic ones. Recently published abridged report została w Polsce dopiero 6 lat temu23. Cel Syntezy i za- from an international research project entitled Cultural stosowanie jej wyników nazwano by dzisiaj „koncepcją Heritage Counts for Europe24 presents a “multi-faceted zrównoważonego rozwoju”, uwzględniającą oprócz and holistic impact of heritage on various spheres of

48 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 czynników ekonomicznych także czynniki kulturowe. life – economy, society, culture and natural environ- Niedawno wydany skrót raportu międzynarodowego ment (…) on all levels: local, regional, national and projektu badawczego pt. Cultural Heritage Counts for European”. However research materials which, after Europe24 prezentuje „wieloaspektowy i holistyczny years, are still ideologically valid and factually valuable wpływ dziedzictwa na różne sfery życia – gospodarkę, are lying forgotten in the Ministry building. społeczeństwo kulturę i środowisko naturalne (…) na wszystkich poziomach: lokalnym, regionalnym, krajo- wym i europejskim”. W ministerialnym gmachu leżą zatem zapomniane materiały badawcze, które po latach są ideowo nadal nośne, a merytorycznie cenne.

1 Aleksander Gieysztor (1916–1999), prof. zw. dr hab., histo- wieloletni Przewodniczący Komisji Urbanistyki i Architek- ryk kultury – mediewista, profesor Uniwersytetu Warszaw- tury Polskiej Akademii Nauk. skiego, wieloletni prezes Polskiej Akademii Nauk, pierwszy 8 Artur Kostarczyk (1951-), dr inż., architekt i urbanista, wie- długoletni dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie, loletni dyrektor Regionalnego Ośrodka Studiów i Ochrony doctor honoris causa wielu uniwersytetów w kraju i zagranicą, Środowiska Kulturowego w Gdańsku, adiunkt w Katedrze Kawaler Orderu Orła Białego. Gospodarki Przestrzennej Instytutu Geografi i Uniwersytetu 2 Por. m.in.: Podraza A. Wielkie regiony historyczne w Europie. Gdańskiego. Pojęcie i przydatność badawcza. Sprawozdania z Posiedzeń 9 Kazimierz Kuśnierz (1948-), prof. dr hab., architekt, spe- o. PAN w Krakowie; XXIII(2), 1981, s. 308–310; Pisko- cjalizuje się w problematyce historii architektury i urba- zub A. Dziedzictwo polskiej przestrzeni. Geografi czno-historyczne nistyki, w ochronie zabytków i krajobrazu kulturowego, podstawy struktur przestrzennych Ziem Polskich. Wrocław–War- z Instytutem Historii Architektury i Konserwacji Zabytków szawa–Kraków 1987; Bujak J., Zambrzycka-Steczkowska A., Politechniki Krakowskiej związany od 1973 r., wieloletni Godula R. (red.) Kraków. Przestrzenie kulturowe. Kraków członek Głównej Komisji Konserwatorskiej przy General- 1993; Węcławowicz G. Contemporary Poland: Space and So- nym Konserwatorze Zabytków RP. ciety. London 1996; Węcławowicz T., Przemiany krajobrazu 10 Maria Strycharska-Brzezina, prof. dr hab., polonistka, kulturowego. W: Warszyńska J. (red.) Karpaty polskie. Kraków badaczka języków mniejszości narodowych, zawodowo 1997, s. 169–180. związana z Uniwersytetem Jagiellońskim od 1965 r. 3 Prac z tego zakresu nie sposób wymienić ze względu na ich 11 Antoni Jackowski (1935-) prof. zw. dr hab., geograf turyzmu znaczną różnorodność i liczebność. Przywołuję kilka, by i religii, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, dziekan unaocznić wieloaspektowość ujęć: Posern-Zieliński A. Rzeka Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi (1993–1999), założyciel jako element tożsamości kulturowej. Rzeki 9, 2000, s. 15–39; i wieloletni kierownik Zakładu Geografi i Religii w Instytucie Wojtanowicz J. Europejska przestrzeń geografi czno-kulturowa. Geografi i i Gospodarki Przestrzennej UJ. Lublin 2008; Misiak T. Estetyczne konteksty audiosfery. Poznań 12 Kazimierz Trafas (1939–2004), prof. dr hab., geograf i karto- 2009; Soukupova B., Godula-Węcławowicz R.. Hroch M. graf, badacz zmian środowiska geografi cznego, osadnictwa (ed.) Společnost českých zemí v evropských kontextech. Praha i sieci dróg, wieloletni pracownik naukowo-dydaktyczny 2012; Bernat S. Przestrzeń kulturowa a krajobraz kulturowy na Uniwersytetu Jagiellońskiego, wykładał także Uniwersy- listach UNESCO. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego tecie Warszawskim i Politechnice Krakowskiej. W latach Polskiego Towarzystwa Geografi cznego 24, 2014, s. 115–132; 1990–2003 pracował równolegle w Urzędzie Miasta Kra- Czajkowski M. J, Węcławowicz T. Chronotopos monasticus. The kowa jako dyrektor Wydziału Strategii i Rozwoju. Medieval Clock and the Rythm of Monastic Life at the Mogila Ab- 13 Zygmunt Górka (1945-), prof. dr hab., geograf osadnictwa bey near Krakow, Kraków 2016; Węcławowicz T. Chronotopos wiejskiego i miejskiego, badacz przemian społeczno- monasticus versus chronotopos musealis. W: Księga pamiątkowa ku -gospodarczych przestrzeni miasta, wieloletni pracownik czci ks. prof. Piotra Pawła Maniurki, Opole 2018 (w druku). naukowo-dydaktyczny Instytutu Geografi i i Gospodarki 4 Tak sformułowali to redaktorzy książki omawiającej zwięźle Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego. wyniki Syntezy. Por.: Od redakcji [w:] Elżbieta Wysocka, 14 Jacek Laberschek, dr, historyk, badacz krajobrazu naturalne- Marek Konopka (red.), Polskie regiony. Podstawy kulturowe go i dziejów osadnictwa w średniowieczu ze szczególnym regionalizacji Polski, Ciechanów 1997 [Prace Krajowego Ośrodka uwzględnieniem Małopolski. Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury nr 25], s. 6. 15 W niniejszym artykule musiano zrezygnować z odwołań 5 Alicja Karłowska-Kamzowa (1935–1999) prof. zw. dr hab., do wielotematycznej literatury przedmiotu, która była bazą historyk sztuki – mediewistka, profesor Uniwersytetu Ada- syntetycznego opracowania dziedzictwa kulturowego Ziemi ma Mickiewicza w Poznaniu, wieloletnia wiceprezes i prezes Krakowskiej, liczącego kilkaset stron tekstu, z kilkudziesię- Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. cioma mapami i wykazami oraz szczegółową bibliografi ą. Tak 6 Henryk Samsonowicz (1930-), prof. zw. dr hab., histo- jak i pozostałe „ziemie”, leży zapomniana w Ministerstwie ryk-mediewista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W roku 1997 ukazało się dziekan Wydziału Historycznego UW, w latach 1980–1982 krótkie omówienie problematyki krakowskiej prowincji, acz- rektor UW., w latach 1989–1991 Minister Edukacji Naro- kolwiek także niewspółmiernie skrótowe w porównaniu do dowej, Kawaler Orderu Orła Białego. niepublikowanego końcowego opracowania – zob. Godula R., 7 Janusz Bogdanowski (1929–2003), prof. zw. dr hab. inż., Węcławowicz T. Ziemia Krakowska. W: Polskie regiony. Podstawy architekt krajobrazu, profesor Politechniki Krakowskiej, kulturowe regionalizacji Polski. Ciechanów 1997, s. 2007–2019.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 49 16 Gorlice w połowie lat 90. włączono do nowego wojewódz- Instytutu Rozwoju Miast w Krakowie, członek Komitetu twa małopolskiego. Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN. 17 Wincenty Pol, właściwie Wincenty Ferreriusz Jakub Pohl 23 Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural He- von Pollenburg (1807–1872), powstaniec listopadowy, poeta, ritage to pierwszy międzynarodowy traktat, który stwarza geograf, założyciel pierwszej na ziemiach polskich katedry ramy prawne, administracyjne i fi nansowe umożliwiające geografi i w Uniwersytecie Jagiellońskim. Por. Jackowski A., prowadzenie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturo- Sołjan I. (red.), Wincenty Pol jako geograf i krajoznawca. Kraków wego i podnoszenia jego rangi. Stanowi zachętę dla krajów 2006. świata do dostrzegania wagi tego dziedzictwa i do otaczania 18 Reinfuss R. Pogranicze krakowsko-góralskie w świetle dawnych go opieką. Konwencja została uchwalona podczas 32 sesji i nowszych prac etnografi cznych, Lud 36: 1946. Zgromadzenia Ogólnego UNESCO 17 października 2003 19 Wysocka E., Konopka M. (red.), Polskie regiony. Podstawy kul- roku głosami 120 państw. Weszła w życie 20 kwietnia 2006 turowe regionalizacji Polski, Ciechanów 1997 [Prace Krajowego roku, po ratyfi kacji przez 30 państw zgodnie z art. 34. Do Ośrodka Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury nr 25]. końca października 2012 roku ratyfi kowało ją 148 państw. 20 Por. Wysocka E., Poszukiwanie zintegrowanej wieloaspektowej Por.: https://pl.wikipedia.org/wiki/Konwencja_UNESCO- wykładni regionalizacji; Kostarczyk A. Dziedzictwo kulturowe _w_sprawie_ochrony_niematerialnego_dziedzictwa_kultu- regionów Polski; Godula R., Węcławowicz T. Aspekty tożsamości rowego; http://niematerialne.nid.pl/Konwencja_UNESCO/ kulturowe; Konopka M. Wartości kulturowe w regionalizacji. Znaki Tekst%20Konwencji%20o%20ochronie%20dziedzictwa%20 kultury, znaki tożsamości. W: Wysocka E., Konopka M. (red.), niematerialnego/ Polskie regiony. Podstawy kulturowe regionalizacji Polski, Ciecha- 24 Cultural Heritage Counts for Europe: Dziedzictwo Kulturowe ma nów 1997, s. odpowiednio 9–20, 21–26, 27–32, 33–41. znaczenie dla Europy. Skrót raportu, Kraków. Międzynarodowe 21 Kostarczyk A. Przypomnienie Syntezy kulturowych wartości Centrum Kultury 2015. Pełny tekst http://mck.krakow.pl/ przestrzeni Państwa Polskiego. Przegląd Urbanistyczny. Seria artykul/cultural-heritage-counts-for-europe-raport Por. wydawnicza Towarzystwa Urbanistów Polskich XII, 2016, też: Ashworth G. Planowanie dziedzictwa, Kraków. Między- s. 4. narodowe Centrum Kultury 2015 oraz Kusek R., Purchla J. 22 Zygmunt Ziobrowski (1938-), prof. dr hab. inż. arch., (red.), Heritage and the City, Kraków, Międzynarodowe Cen- architekt i urbanista, wieloletni wicedyrektor i dyrektor trum Kultury, 2017.

Streszczenie Abstract Zapoczątkowany jesienią roku 1989 pod patrona- The fi ve-year research subject entitled Synthesis of tem Ministerstwa Kultury pięcioletni temat badawczy Cultural Values of the Polish State Space, commenced in Synteza wartości kulturowych przestrzeni Państwa Polskiego the autumn of 1989 under the patronage of the Min- miał na celu systematyczne podsumowanie wiedzy istry of Culture, was to provide a systematic resume historyczno-kulturowej z rozmaitych dyscyplin na- of historical-cultural knowledge in diverse scientifi c ukowych, a jego rezultaty miały być wykorzystywane disciplines, and its results were to be used in e.g. ad- m.in. w decyzjach administracyjnych, wytycznych ministrative decisions, or conservation guidelines konserwatorskich w planach lokalnych i regionalnych. in local and regional plans. The Synthesis was a truly Synteza była tematem prawdziwie prekursorskim, precursor subject, since it preceded by several years gdyż wyprzedzała o kilkanaście lat uchwaloną w 2003 the UNESCO Convention for the Safeguarding of the roku Konwencję UNESCO o Ochronie Dziedzictwa Intangible Cultural Heritage passed in 2003. Research Niematerialnego. Materiały badawcze – około 70 materials – around 70 largish volumes of texts with pokaźnych tomów tekstów wraz z mapami – złożone accompanying maps – submitted at the Ministry of w Ministerstwie Kultury (obecnie Ministerstwo Kul- Culture (currently Ministry of Culture and National tury i Dziedzictwa Narodowego) – są po latach nadal Heritage), are still ideologically valid and factually ideowo nośne, a merytorycznie cenne. valuable.

50 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 NAUKA SCIENCE

Tomasz Węcławowicz*

Kościół parafi alny w Prandocinie. Zalety purystycznej rekonstrukcji fazy romańskiej Parish church in Prandocin. Merits of the purist reconstruction of the Romanesque stage

Słowa kluczowe: architektura romańska, doktryny Key words: Romanesque architecture, conservation konserwatorskie, rekonstrukcje purystyczne doctrines, purist reconstructions

Niewielki kościół parafi alny w Prandocinie jest dzie- The small parish church of Prandocin near Krakow łem architektury romańskiej o wysokiej klasie artystycz- is an example of Romanesque architecture of exceptional nej, wielokrotnie opisywanym w naukowej literaturze artistic merit, frequently discussed in Polish scholarly w kraju1, a ostatnio – jako jeden z nielicznych zabytków literature1, and recently, as one of the few Romanesque romańskich w Polsce – także za granicą2. Fundowany był monuments in Poland, also abroad2. It appears that it was najpewniej przed połową wieku XII przez komesa Pran- founded before the mid-12th century by Komes (count) dotę z rodu Odrowążów. W jego architekturze zwraca Prandota from the Odrowąż family. Its architecture is dis- uwagę przede wszystkim unikatowy plan. Pierwotnie tinguished by its unique plan form. Originally the church kościół miał bowiem dwie półkoliste absydy – wschod- had two semi-circular, eastern and western apses (fi g. 1), nią i zachodnią (ryc. 1). Takie rozwiązanie powielało a confi guration inspired by distant and monumental mod- odległe i monumentalne wzory z Górnej Nadrenii, els from the Upper Rhineland, e.g. the cathedral church m.in. katedrę w Moguncji i kościół klasztorny Maria in Mainz and the Maria Laach abbey church. The eastern Laach. Absyda wschodnia mieściła ołtarz, w zachodniej apse housed the high altar while the western incorporated była empora, z której fundator i każdy kolejny właściciel the gallery where the founder, and all subsequent owners prandocińskich dóbr słuchali nabożeństwa. Jeszcze wy- of the Prandocin estates, sat to hear the mass. A lofty tower żej, ponad emporą wznosiła się wyniosła wieża. rose high above the gallery. The church was built with W bryle i we wnętrzu zapisane są przemiany, jakim ashlars of local, pale sandstone. Its current plan form and ulegał w kolejnych okresach stylowych. Kościół wznie- the interior layout refl ect the changes which the building siono z ciosów lokalnego, jasnego piaskowca. W wieku has undergone during subsequent stylistic periods. The XV rozbudowano część wschodnią. W dzisiejszej sylwecie east end was extended in the 15th century. This extension wyróżnia się ona ciemnoczerwoną cegłą (ryc. 2). Jeszcze is distinguished by its dark red brick (fi g. 2). Subsequently, później, w okresie baroku, powiększono okna, zamu- during the Baroque period, windows were enlarged, and rowano południowy portal, albowiem przebito wejście the south portal was bricked up because a new entrance zachodnie i dobudowano tam kruchtę. Dekorację romań- with a vestibule was created in the west wall. The decora- skiego portalu, tzw. perspektywicznego, i ornamentacyjne tion of the archivolted Romanesque portal and ornamen- obramienia romańskich okien pokryto tynkiem. tal framework of the Romanesque windows were hidden Prace konserwatorskie w ostatnim półwieczu były under render. prowadzone co kilka, kilkanaście lat. Zamurowany Conservation works on the church were carried out portal i fragmenty romańskich okien odsłonięto w roku intermittently in the last 50 years. The bricked up portal

* prof. dr hab. arch., Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza * prof. dr hab. arch., Andrzej Frycz Modrzewski Krakow Uni- Modrzewskiego versity

Cytowanie / Citation: Węcławowicz T. Parish church in Prandocin. Merits of the purist reconstruction of the Romanesque stage. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;55:51-56 Otrzymano / Received: 10.07.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 21.07.2018 doi:10.17425/WK55PRANDOCIN

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 51 19543, ale cenne relikty przez dekady nieprofesjonalnie and fragments of Romanesque windows were revealed in zabezpieczano cementem (ryc. 3, 4). Trzeba podkreślić, 19543, but for decades these precious remnants suffered że bogaty plecionkowy ornament archiwolty porta- from unsympathetic repairs in cement (fi gs. 3, 4). It ought lu i obramień okien jest unikatem w ornamentyce to be emphasised that the intricate plaited ornament in architektonicznej Małopolski, o analogiach również the portal archivolt and the window framework is unique w Górnej Nadrenii, m.in. w katedrze w Spirze4. Nie among architectural ornaments in Lesser Poland, with mniejszym unikatem były także fragmenty barwnej analogies also in the Upper Rhineland, e.g. in the cathedral polichromii zachowane na kamieniarce – niestety po- church in Speyer4. Equally unique were the fragments of zostawione przez dziesięciolecia bez zabezpieczenia5. colourful polychromic mural decoration preserved on the Niestety nie podjęto skutecznych działań przeciw stonework but these had unfortunately been left unpro- zawilgoceniu ścian kościoła, zatem rezultaty wszelkich tected for decades5. At the same time, no effective measures konserwatorskich zabiegów były stale zagrożone i suk- were implemented to save the church walls from damp in- cesywnie niweczone. gress, rendering conservation treatments ineffective. Only Dopiero przez ostatnich kilka lat, dzięki inicjatywie in the last few years, thanks to the initiative and foresight i zapobiegliwości księdza proboszcza Mariana Gło- of the parish priest, Reverend Marian Głowacki, has the wackiego, Pracownia Konserwacji Rzeźby Kamiennej Stanisław Dziuba and Anna Dziuba-Drożdż Workshop i Drewnianej Stanisława Dziuby i Anny Dziuby-Drożdż for Stone and Wooden Sculpture Conservation carried out konsekwentnie realizowała wieloetapowy program a consistent and multi-stage conservation programme. This konserwatorski. Konsultantami prac byli prof. dr hab. also involved professional consultants: Professor Ireneusz Ireneusz Płuska, dr inż. arch. Waldemar Niewalda i au- Płuska, Waldemar Niewalda Sc.D, and the author of this tor niniejszego tekstu. Zabezpieczono mury kościoła text. The church walls were protected against damp, the przed zamakaniem, w części wschodniej oczyszczono brick and stonework of the east end were cleaned and re- i przespoinowano wątki ceglane i kamienne. Stan pointed. At the same time, the aesthetic appearance of the południowej elewacji nawy kościoła był estetycznie south nave elevation was addressed. Decaying portal ma- nie do zaakceptowania. Destrukt kamieniarki portalu sonry with its cement infi lls and fragments of ornamental z cementowymi uzupełnieniami i fragmenty ornamen- window frames visible beneath peeling render, above the towanych obramień okiennych wyłaniające się spod large Baroque windows, did not refl ect the history and tynkowych łat ponad wielkimi oknami barokowymi evolution of the church, but was instead evidence of inef- były komunikatem historycznym nie o dziejach budowy fective, misguided and random conservation practice6. It kościoła, ale o nieskuteczności działań konserwatorskich was clear that the practice of the so-called non-intervention prowadzonych wyrywkowo przez pół wieku6. Doktryna i.e. “preserving a historic monument in the state maintained tzw. nie-interwencjonizmu, czyli „zachowania zabytku for centuries” produced grotesque results. w stanie utrwalonym przez stulecia” dała tu karykatu- In recent years, the team of the conservation consult- ralne rezultaty. ants was involved in long and heated discussions on how W ostatnich latach, w trakcie etapowanych prac to restore the stylistic unity of the Romanesque parts of konserwatorskich zespół konsultantów prowadził długie the church, and particularly on the approach to recon- i emocjonujące dyskusje nad przywróceniem jedności struction of the signifi cant architectural decoration. The stylowej romańskich partii kościoła, czyli praktycznie preserved elements were analysed and the appearance of nad możliwościami rekonstrukcji cennych artystycz- the portal compared with photographs taken more than nie elementów kamieniarki. Analizowano zachowane half a century ago, after its discovery. This proved valuable elementy i porównywano stan obecny portalu z fo- for highlighting differences, because progressive decay, not tografi ami wykonanymi przeszło pół wieku temu, po effectively addressed by makeshift repairs, distorted the odkryciu. Wskazywano na różnice, gdyż postępująca capitals. After excavating the foundation of the portal the destrukcja zabezpieczana prowizorycznymi naprawami original level of the stairs was identified. Various recon- zniekształciła zwłaszcza partię kapiteli. Po odkopaniu struction methods, such as replication in natural sandstone fundamentu ściany portalowej rozpoznano pierwotny or artifi cial stone, were considered. poziom stopni. Rozważano technologię ewentualnego However, it was evident that the reconstruction of the odtworzenia detali w piaskowcu lub w tzw. sztucznym original porch would obstruct the windows enlarged dur- kamieniu. ing the Baroque period. They would have to be removed Jednakże ewentualna rekonstrukcja pierwotnego and reconstructed as much smaller, original, Romanesque tzw. domku portalowego przesłaniałaby powiększone windows (fi g. 5). Fortunately, fragments of ornamental w baroku okna, zatem konieczna byłaby ich likwidacja Romanesque frames were preserved above the Baroque i rekonstrukcja znacznie mniejszych, pierwotnych, window openings. Meticulously researched archival romańskich okien (ryc. 5). Szczęśliwie fragmenty or- documentation, well selected comparative examples and namentowanych obramień romańskich zachowały się a measured survey of the architectural detailing allowed powyżej barokowych przebić. Pedantycznie zebrane the Stanisław Dziuba Workshop to produce a design for materiały archiwalne, trafnie wybrane przykłady po- the restoration of the elevation and to create a model of równawcze oraz analiza pomiarowa detali pozwoliły the portal in 1:1 scale. These helped in gaining consent na przygotowanie przez pracownię Stanisława Dziuby from the Monument Conservator Offi ce of Lesser Poland

52 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 3. Prandocin, kościół parafi alny, południowa ściana nawy przed konserwacją Ryc. 1. Prandocin, kościół parafi alny, plan (wg: Kadłuczka 1982) Fig. 3. Prandocin, parish church, south wall of the nave before Fig. 1. Prandocin, parish church, plan (acc. to Kadłuczka 1982) conservation

Ryc. 4. Prandocin, kościół parafi alny, destrukt południowego portalu przed konserwacją Fig. 4. Prandocin parish church, Ryc. 2. Prandocin, kościół parafi alny, prezbiterium gotyckie (fot. St. Dziuba) remnants of the south portal before Fig. 2. Prandocin, parish church, Gothic chancel (photo: St. Dziuba) conservation projektu elewacji i modelu portalu w skali 1:1, które District7. In the end it was decided to carry out a compre- zyskały akceptację Wojewódzkiego Małopolskiego Kon- hensive, purist reconstruction of all Romanesque architec- serwatora Zabytków7. Zdecydowano się na pełną, w isto- tural details of the south elevation, i.e. the portal with its cie purystyczną rekonstrukcję wszystkich romańskich enclosed porch and two windows of the nave (fi g. 6). The elementów architektonicznych elewacji południowej, decayed details were repaired in artificial stone with texture czyli portalu wraz z domkiem portalowym i dwoma and colouring identical to the preserved Romanesque oknami nawy (ryc. 6). Zdestruowane detale uzupełniano sandstone blocks. The large Baroque windows remained w tzw. sztucznym kamieniu o fakturze i kolorystyce lica on the north side, and only splayed arcading of the original tożsamej z istniejącymi romańskimi ciosami piaskowca. windows has been uncovered. Their archivolts are plain, Natomiast po stronie północnej pozostawiono duże without the ornamentation evident in the south elevation. okna barokowe i odsłonięto tylko rozglifi one arkadki In these fragmentarily preserved windows both splays pierwotnych okien. Ich archiwolty były gładkie, bez have been well preserved, with no evidence for glazing ornamentyki widocznej w elewacji południowej. fi listers. Therefore, it is clear that those windows were not W tych odsłoniętych fragmentach dobrze zachowały glazed or shuttered (fi g. 7). This provides conclusive and się obustronne rozglifi enia, jednakże bez przylgi na concrete architectural evidence confirming the findings przeszklenie. Okna te nie były zatem przeszklone ani of dendro-chronologists and climatologists arguing for w żaden inny sposób zamykane (ryc. 7). Jest to bardzo a signifi cant climate warming in Europe in the 9th–14th sugestywny i konkretny dowód architektoniczny, po- centuries. Despite this, it was decided to fi t double glazed twierdzający ustalenia dendrochronologów i klimatolo- panes in the reconstructed Romanesque windows in the gów wskazujące na znaczne ocieplenie klimatu w Euro- south elevation, because even the most purist reconstruc- pie w wiekach IX–XIV. Jednakże obecnie w zrekonstru- tion of early-medieval architectural details cannot restore owane romańskie okna elewacji południowej wprawiono early-medieval climate conditions (fi g. 8).

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 53 Ryc. 7. Prandocin, kościół parafi alny, arkadka obustronnie rozgli- fi onego okienka w północnej ścianie nawy. Widoczny brak przylgi Ryc. 5. Prandocin, kościół parafi alny, wizualizacja rekonstruowane- (fot. T. Węcławowicz) go portalu z oknami barokowymi (wg Dziuba-Drożdż, Dziuba 2017) Fig. 7. Prandocin, parish church, arcade of the embrasured win- Fig. 5. Prandocin, parish church, visualisation of the reconstructed dow in the north wall of the nave. Visible lack of fi llister (photo: portal with Baroque windows (acc. to Dziuba-Drożdż, Dziuba 2017) T. Węcławowicz)

Ryc. 6. Prandocin, kościół parafi alny, wizualizacja rekonstruowanej Ryc. 8. Prandocin, kościół parafi alny, zrekonstruowane okienko elewacji południowej (wg Dziuba-Drożdż, Dziuba 2017) w południowej ścianie nawy (fot. St. Dziuba) Fig. 6. Prandocin, parish church, visualisation of the reconstructed Fig. 8. Prandocin, parish church, reconstructed window in the south south elevation (acc. to Dziuba-Drożdż, Dziuba 2017) wall of the nave (photo: St. Dziuba) termoizolacyjne szyby, gdyż nawet przy najbardziej In addition, the conservation campaign included the purystycznej rekonstrukcji wczesnośredniowiecznych tower and its western vestibule. Non-invasive methods detali architektonicznych nie można zrekonstruować were employed in this instance. It was noted that the wczesnośredniowiecznego klimatu (ryc. 8). elaborate arcade frieze and ornamental profiled cornice8

54 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 9. Prandocin, kościół parafi alny, fryz arkadkowy i profi lowany Ryc. 10. Prandocin, kościół parafi alny, reszty profi lowanego cokołu gzyms w zachodniej ścianie wieży (fot. St. Dziuba) odsłonięte na styku ścian zachodniej kruchty i wieży (fot. St. Dziuba) Fig. 9. Prandocin, parish church, arcaded frieze and profi led cornice Fig. 10. Prandocin, parish church, relics of the profi led base course in the west wall of the tower (photo: St. Dziuba) revealed at the junction of the west vestibule and tower (photo: St. Dziuba)

Prace konserwatorskie objęły też wieżę oraz dosta- at the top of the wall have no equivalents in the lower wioną do niej od zachodu kruchtę i miały zachowawczy parts (fi g. 9). A plain plinth survived in the nave walls, charakter. Prowadzący zwrócili jednak uwagę, iż rozbu- but overall the lower visible parts of the tower walls were dowane zwieńczenie ścian arkadkowym fryzem i ozdob- unarticulated and badly eroded. Nevertheless, the original nym profi lowanym gzymsem8 nie ma odpowiednika ashlars of the profiled plinth of the tower were found in w dolnych partiach (ryc. 9). W ścianach nawy zachował situ, beneath the walls of the west vestibule and the gaps się prosty cokół, ale dół wieży w widocznych partiach fi lled in (fi g. 10). był gładki, zresztą mocno zerodowany. Jednakże orygi- In justification of the described purist reconstruc- nalne ciosy profi lowanego cokołu wieży znaleziono in tion, a method which many conservators approach with situ, pod ścianami kruchty zachodniej (ryc. 10). Zostały some reservations, it has to be emphasised that the Ba- uzupełnione w brakujących miejscach. roque remodelling of the Romanesque elevations of the Uzasadniając opisaną purystyczną rekonstrukcję, do nave had no artistic or stylistic merit. On the contrary, której – jako metody – wielu konserwatorów odnosi się it was damaging, as it destroyed or obstructed unique z dystansem, trzeba stanowczo podkreślić, że zmiany Romanesque details. Our reconstruction has enhanced w elewacjach romańskich nawy wprowadzone w baroku the artistic value of the church architecture considerably. nie wniosły żadnych wartościowych stylowo elemen- The artificial stone, which in its tone and texture is a good tów. W istocie były destrukcyjne, albowiem zniszczyły match for the original, was used in order to preserve the i przesłoniły unikatowe detale romańskie. Ich obecna uniform character of the elevation. However, the differ- rekonstrukcja znacznie podniosła walory artystyczne ar- ences between the authentic and reconstructed sections chitektury kościoła. Uzupełnienia wykonano w sztucz- were not concealed completely, and a professional, astute nym kamieniu i ujednolicono je kolorystycznie i fak- observer will be able to notice differences in material. turowo z oryginałami, aby zachować jedność elewacji. The west vestibule was preserved for functional reasons, Jednakże nie zatarto całkowicie różnic między partiami but also because some small stylistic details of its modest autentycznymi a rekonstrukcjami i dla profesjonalnego, portal were revealed during the renovation of the walls. wnikliwego obserwatora różnice w materiale są zauwa- Enlarged windows were left in the north elevation of the żalne. Kruchtę zachodnią pozostawiono ze względów church as this is its less exposed side. However, the rea- funkcjonalnych, ale też dlatego, że przy renowacji ścian son for retaining these was not the non-interventionism ujawniono pewne drobne detale stylowe jej skromnego doctrine, as mentioned earlier, but rather the need for portalu. W mniej eksponowanej elewacji północnej nawy natural light which would have been severely limited as pozostawiono powiększone okna. Nie kierowano się tu- a result of reducing the southern windows. In addition, taj jednak wspomnianą doktryną nie-interwencjonizmu, this approach allowed for the exposition of the splayed lecz koniecznością utrzymania doświetlenia wnętrza po embrasures where the absence of fi llister has provided radykalnym zmniejszeniu światła okien południowych. such signifi cant information on the medieval climate in Przy tym wyeksponowano owe fragmenty rozglifi onych the area. arkadek romańskich, bez przylgi. Thus, after more than three centuries, the unique Zatem po przeszło trzech stuleciach unikatowa 12th-century elevation of the church can now be read dwunastowieczna elewacja kościoła stała się ponownie and understood. The landmark, so important for the czytelna. W krajobrazie kulturowym okolicy przywróco- centuries-old identity of the village and its inhabitants, has ny został znak wielosetletniej tożsamości wsi i jej miesz- re-taken its place in the cultural landscape of the region, kańców, kamienno-ceglany tekst kultury do uważnego and the masonry-and-brick cultural text has been restored czytania i podziwiania. for careful reading and appreciation.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 55 1 Łuszczkiewicz W., Kościół romański we wsi Prandocin pod 5 Powtarzane w literaturze wzmianki o intensywnych kolo- Słomnikami, Sprawozdania Komisji Historii Sztuki IV, 1891, rach polichromii (m.in. Świechowski 1982, s. 261; Świe- s. 15–22, tabl. III, IV, V; Świechowski Z., Znaczenie kościoła chowski 2009, s. 387) niestety nie odpowiadają rzeczywisto- w Prandocinie, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki I, 1956, ści. Pigmenty narażone przez lata na deszcze i uszkodzenia z. 1, s. 13–18; Tomaszewski A., Wstępne badania romańskiego mechaniczne widoczne są dziś tylko śladowo. kościoła św. Jana Chrzciciela w Prandocinie, Sprawozdania o/ 6 Por. m. in. dokumentacje i projekty konserwatorskie: Gartkie- PAN w Krakowie, XI/2, 1967, s. 299–302; Tomaszewski A., wicz P., Koncepcja projektu konserwatorskiego kościoła parafi alnego Romańskie kościoły z emporami zachodnimi, Warszawa 1974; w Prandocinie w oparciu o własne materiały pomiarowe i badawcze, Kadłuczka A., O kościele w Prandocinie raz jeszcze, Teka Komisji Instytut Podstaw Rozwoju Architektury Politechniki War- Urbanistyki i Architektury o/PAN w Krakowie XVI 1982, szawskiej, Warszawa, czerwiec 1982, mps; Gadomski J., Portal s. 247–253; Świechowski Z., Pierwotny kształt i chronologia południowy z XII wieku w kościele parafi alnym Św. Jana Chrzciciela kościoła grodowego w Prandocinie, Kwartalnik Architektury w Prandocinie, Kraków listopad 1982, mps. i Urbanistyki XXX, 1988, z. 3, s. 211–215; Grzybkowski A., 7 Dokumentacja prac w: Dziuba-Drożdż A., Dziuba S., Pro- Prandocin po stu latach badań, [w:] Ars sine scientia nihil est, Księga gram prac konserwatorskich do elewacji romańsko-gotyckich kościoła ofi arowana profesorowi Zygmuntowi Świechowskiemu, Warszawa pw. Św. Jana Chrzciciela w Prandocinie, Kraków 2010 (mps 1997, s. 94–100; Świechowski Z., Katalog architektury romań- w archiwum WUOZ w Krakowie); Dziuba-Drożdż A., skiej w Polsce, Warszawa 2009, s. 384–389. Dziuba S., Propozycja rozwiązań estetyczno plastycznych ele- 2 Por.: Fernie E., The Church of St Andrew, Cracow [w:] Roz- wacji kościoła pw. św. Jana Chrzciciela w Prandocinie w świetle nowska-Sadraei A., Węcławowicz T. (red.), Medieval Art, istniejących materiałów archiwalnych i na podstawie własnych Architecture and Archaeology in Cracow and Lesser Poland, The pomiarów i spostrzeżeń, Kraków marzec 2015 (mps w archi- British Archaeological Association Conference Transaction wum WUOZ w Krakowie); Dziuba-Drożdż A., Dziuba S., 37, London–Leeds 2014, s. 17–27 (Prandocin: s. 23). Dokumentacja prac renowacyjno-konserwatorskich wraz z odtwo- Fernie E., Romanesque Architecture. The First Style of the Euro- rzeniem brakujących fragmentów XII-wiecznego portalu ściany pean Age, Yale University Press, New Haven and London południowej kościoła pw. św. Jana Chrzciciela w Prandocinie, woj. 2014 (Prandocin: s. 167). małopolskie, Kraków, styczeń 2017 (mps w archiwum WUOZ 3 Świechowski 1956, s. 15–16, il. 20–24. w Krakowie). 4 Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1982, 8 Opis i rysunki m. in w: Łuszczkiewicz 1891, tabl. IV; Świe- s. 261; Fernie Romanesque, loc. cit. chowski 2009, s. 388.

Streszczenie Abstract Niewielki kościół parafi alny w Prandocinie jest dzie- The small parish church of Prandocin is an example łem architektury romańskiej o wysokiej klasie artystycz- of Romanesque architecture of high artistic merit. The nej. W bryle i we wnętrzu zapisane są przemiany, jakim form and mass of the building and its interiors refl ect the ulegał w kolejnych okresach stylowych. Zamurowany changes it has undergone during centuries of use. The w okresie baroku portal i fragmenty pierwotnych romań- portal and fragments of original Romanesque windows skich okien odsłonięto w roku 1954, ale cenne relikty bricked up during the Baroque period were revealed in przez dekady nie były zabezpieczone profesjonalnie. 1954 but these precious remnants suffered for decades W ostatnich latach zdecydowano się na pełną, w istocie from misguided and unsympathetic repairs. In recent purystyczną rekonstrukcję wszystkich romańskich ele- years a comprehensive, purist reconstruction of all Ro- mentów architektonicznych elewacji południowej, czyli manesque architectural elements was carried out on the portalu wraz z domkiem portalowym i dwoma oknami portal, its enclosed porch and two windows of the south nawy. Unikatowa dwunastowieczna elewacja kościoła elevation. It is once again possible to read and understand stała się ponownie czytelna. the unique, 12th-century elevation of the church.

56 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 NAUKA SCIENCE

Zbigniew Wikłacz*

Wilgoć w budynkach zabytkowych Dampness in heritage buildings

Słowa kluczowe: wilgoć, zawilgocenia, budynki Key words: moisture, damp, heritage buildings, salts, zabytkowe, zasolenie, kondensacja condensation

WSTĘP INTRODUCTION Obecność wilgoci w budynkach starszych niż Dampness is very common in buildings older than wybudowane już w XX wieku z użyciem izolacji prze- those built in the 20th century with damp proofi ng. ciwwilgociowych to zjawisko bardzo często spotykane. Dampness does not cause serious problems, where Nie rodzi ono poważnych problemów, kiedy tradycyjny traditional building methods made use of porous ma- sposób budowania, z wykorzystaniem porowatych ma- terials and vapour permeable renders, which allowed teriałów i paroprzepuszczalnych tynków, pozwala na damp walls to dry quickly, whereas traditional use of szybkie wysychanie zawilgoconych murów, zaś trady- the interior spaces allowed for uninhibited ventilation. cyjne funkcje pomieszczeń umożliwiają ich swobodną Yet the original form of use of a heritage building is in- wentylację. Jednakże pierwotny sposób użytkowania creasingly rare in modern times. Almost all examples of obiektu zabytkowego we współczesnych czasach to the destructive impact of damp in heritage buildings are sytuacja coraz rzadziej spotykana. Prawie wszystkie associated with their inappropriate use or new forms of przypadki destrukcyjnego wpływu wilgoci na budynki use, which have modifi ed the original moisture condi- zabytkowe związane są albo z ich niewłaściwą eksploata- tions of the building and its surroundings. cją, albo z nowym sposobem użytkowania, zmieniającym Uncontrolled dampness can be the cause of a series pierwotne warunki wilgotnościowe w samym obiekcie of unfavourable effects, which include erosion, corro- lub w jego otoczeniu. sion, swelling, disintegration and ultimately damage Tymczasem niekontrolowana wilgoć może być przy- of building materials, facing, and even the building’s czyną szeregu niekorzystnych zjawisk, wśród których structural elements. Dampness creates favourable należy wymienić erozję, korozję, pęcznienie, dezinte- conditions for salt crystallization on the wall surface or grację i w końcu zniszczenie materiałów budowlanych, close to it, as well as for the development of undesir- okładzin, a nawet elementów konstrukcji budynku. able micro-organisms, which are dangerous to health. Wilgoć stwarza odpowiednie warunki dla krystalizacji Appropriate control of moisture levels in heritage soli na powierzchni murów lub blisko niej, a także dla buildings used for contemporary purposes is essential rozwoju niepożądanych i szkodliwych dla zdrowia mi- both for assuring user comfort, as well as for assuring kroorganizmów. Właściwa kontrola poziomu wilgoci we durability of the building and the moveable historical współcześnie eksploatowanych budynkach zabytkowych objects contained inside the building. The economic jest konieczna zarówno dla komfortu użytkowników, aspect is also critical – a damp wall translates into in- jak i do zapewnienia trwałości samego budynku oraz creased heating costs. znajdujących się w nim zabytków ruchomych. Istotny The moisture content in building materials is the jest również aspekt ekonomiczny – wilgotna ściana to relative amount of water, which is constantly changing większe wydatki na ogrzewanie. due to the infl uence of relative humidity of the sur-

* dr inż. arch., Instytut Historii Architektury i Konserwacji * dr inż. arch., Institute of History of Architecture and Monument Pres- Zabytków, Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej ervation, Faculty of Architecture, Cracow University of Technology

Cytowanie / Citation: Wikłacz Z. Dampness in heritage buildings. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;55:57-66 Otrzymano / Received: 10.11.2017 • Zaakceptowano / Accepted: 21.04.2018 doi:10.17425/WK55DAMPNESS Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 57 Wilgotność materiałów budowlanych, to jest względ- roundings. With increase or decrease of this parameter, na zawartość wody, nieustannie waha się pod wpływem water vapour is adsorbed or desorbed by the material, wilgotności względnej otoczenia. Przy wzroście tego respectively. Overall, changes in the natural moisture parametru następuje adsorpcja pary wodnej w mate- content in materials within a certain band – resulting riale, przy spadku desorpcja. Generalnie, zmieniającą from adsorption and desorption of water vapour – is się w pewnym przedziale naturalną wilgotność mate- recognised as an air-dry state, which does not pose any riałów – będącą wynikiem adsorpcji i desorpcji pary signifi cant threat. Dangerous damaging mechanisms wodnej – uznaje się za stan powietrzno-suchy, który are initiated with the appearance of liquid water, nie stwarza większych zagrożeń. Groźne mechani- penetrating into the material structure from different zmy niszczenia uruchamia natomiast obecność wody sources described in detail below. The appearance of ciekłej, wnikającej do struktury materiałów z różnych liquid water in materials is associated with a substantial źródeł, opisanych szczegółowo poniżej. Pojawieniu increase in the moisture content, which is different się wody ciekłej w materiale towarzyszy znaczny skok for different materials. For example, relative moisture wilgotności, różny dla różnych materiałów. Dla przy- content in wood ranges from 5 to 20% in the air-dry kładu, o ile wilgotność względna drewna wynosi od 5 state, but on contact with liquid water it can exceed do 20% w stanie powietrzno-suchym, po namoknięciu 100%. Air-dry sand-limestone mortar and bricks have w kontakcie z wodą ciekłą może przekroczyć 100%. a moisture content not exceeding 5%, whereas their Powietrzno-suche zaprawy piaskowo-wapienne i cegły absorption capacity, involving complete fi lling up of mają wilgotność nieprzekraczającą 5%, podczas gdy ich pore space with liquid water, ranges from 10 to 25% nasiąkliwość, odpowiadająca całkowitemu wypełnieniu depending on porosity of the material. przestrzeni porów wodą ciekłą, wynosi od 10 do 25%, w zależności od porowatości materiału. SOURCES OF DAMP Buildings are affected by dampness when they are ŹRÓDŁA ZAWILGOCEŃ subjected to the action of water in its liquid form or in Budynki ulegają zawilgoceniu, kiedy poddane są dzia- the form of water vapour. In most general terms, this is łaniu wody w stanie ciekłym lub w postaci pary wodnej. a classifi cation of the sources of damp. In the fi rst case, Taka też jest najbardziej ogólna klasyfi kacja pochodzenia water fi lters from the ground into the building through zawilgoceń. W pierwszym przypadku woda przesącza się horizontal or vertical infi ltration, and may also result od gruntu do budynku drogą infi ltracji poziomej lub pio- directly from rain water. In the second case, we have to nowej, zwilgocenie może też wynikać z bezpośredniego deal with condensation or liquefaction of water vapour oddziaływania wody opadowej. W drugim przypadku on cold surfaces of elements of building envelope and mamy do czynienia z kondensacją, czyli skraplaniem pary its absorption from surrounding air by materials with wodnej na wychłodzonych powierzchniach przegród bu- hydrophilic properties, as well as by hygroscopic salts dowlanych oraz z jej absorpcją z otaczającego powietrza contained in the building materials used. In both cases, przez materiały o właściwościach hydrofi lowych, a także the effects are complex, and the symptoms suggesting przez higroskopijne sole, zawarte w użytych do budowy the moisture source can be misleading and ambigu- materiałach. Zjawiska, z którymi mamy do czynienia ous, which is why it is worth determining the basic w obu przypadkach, są złożone, a objawy wskazujące na differences. pochodzenie wilgoci bywają mylące i niejednoznaczne, Damp originating from water fi ltering up from dlatego warto wskazać na podstawowe różnice. the ground (fi g. 1) is characterised by the following Zawilgocenie, którego źródłem jest woda przesącza- features: jąca się od gruntu (ryc. 1), charakteryzują następujące – it can appear at different times during the year, cechy: – it does not appear higher than 2 or 3 m above – może pojawiać się w różnych okresach roku, ground level, – nie występuje wyżej niż 2 do 3 m ponad poziomem – it saturates the whole wall thickness, terenu, – disappears after a few years when the cause is – nasącza całą grubość muru, eliminated. – ustępuje po kilku latach od zlikwidowania przyczyny. Damp caused by water vapour condensation (fi g. 2) Zawilgocenie spowodowane kondensacją pary wod- is characterised by the following features: nej (ryc. 2) charakteryzuje się innymi cechami: – appears every year at the same time (e.g. in spring), – pojawia się każdego roku o tej samej porze (np. – can appear at any height of the building, wiosną), – saturates only the wall surface, – występuje na dowolnej wysokości budynku, – quickly disappears with heating and ventilation. – nasącza tylko powierzchnię muru, The sources of damp from the ground may be – ustępuje szybko po zastosowaniu ogrzewania i wen- groundwater or rainwater (as well as water coming tylacji. from faulty water and sewage installations). Vertical Źródłem zawilgoceń od strony gruntu może być infi ltration (so called rising damp) takes place through zarówno woda podskórna, jak i woda opadowa (a tak- capillary action from the groundwater surface in the

58 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 że woda pochodząca z wadliwych instalacji wodnych porous building material of the foundation walls. The i kanalizacyjnych). Infiltracja pionowa (tzw. wilgoć height reached through capillary action depends espe- wstępująca) odbywa się drogą podciągania kapilarnego cially on the porosity of a given material and the pore od lustra wody w porowatych materiałach budowla- and capillary structure; it is reversely proportional to nych ścian fundamentowych. Wysokość podciągania their diameter. This means that the smaller the pore kapilarnego zależy przede wszystkim od porowatości and capillary diameter, the higher the damp will reach danego materiału oraz struktury porów i kapilar; jest through this form of uptake. Heritage buildings with ona odwrotnie proporcjonalna do ich średnicy. Oznacza foundation below the groundwater surface are rather to, że im mniejsza średnica porów i kapilar, tym wyżej rare, which means that the phenomenon appears really sięgnie wilgoć tą drogą podciągana. Budynki zabytkowe only in short periods of high groundwater levels. It can posadowione poniżej lustra wody to jednak przypadki also be outcome of changes in water conditions (raising dość rzadkie, zatem takie zjawisko występuje w zasa- of the ground water level), resulting from hydrological dzie jedynie w krótkich okresach wysokiego stanu wód changes around the building. Horizontal infi ltration gruntowych. Może być także efektem zmiany warunków is much more common and is associated with lateral wodnych (podniesienia poziomu lustra wody), będących fi ltering of water from the ground through the foun- wynikiem działań hydrologicznych w okolicy obiektu. dation walls and cellar walls below ground. The cause Infi ltracja pozioma występuje znacznie częściej i zwią- is most commonly an ineffective drainage system in zana jest z poprzecznym przesiąkaniem wody od gruntu the building or failure to redirect rainwater from the przez ściany fundamentowe oraz ściany piwnic poniżej immediate vicinity of the building. Of course, water poziomu terenu. Przyczyną jest najczęściej niesprawny fi ltering in laterally, can also be drawn upwards through system odwodnienia budynku lub brak odprowadzenia capillary action to saturate zones located higher up the wody opadowej z jego bezpośredniego otoczenia. Oczy- building. The characteristic feature of lateral infi ltra- wiście, przesiąkająca poprzecznie woda może następnie tion is that it appears only on external, earth-covered kapilarami nasączać położone wyżej strefy budynku. walls and has a highly irregular damp height, which Cechą charakterystyczną infi ltracji poziomej jest wystę- depends on the time of year and rainfall intensity. powanie jedynie na ścianach zewnętrznych, zasypanych Condensation of water vapour is a common cause gruntem oraz bardzo nieregularna wysokość zawilgoce- of dampness in heritage buildings. It is possible to nia, zależna od pory roku i intensywności opadów. distinguish between “winter condensation” (when Kondensacja pary wodnej to częsta przyczyna po- water vapour has its source inside the building) and wstawania zawilgoceń w budynkach zabytkowych. Moż- “spring condensation” (when water vapour has its na wyróżnić „kondensację zimową” (kiedy para wodna source outside). In both cases, water vapour condenses ma swoje źródło wewnątrz obiektu) oraz „kondensację on cooled surfaces (in late autumn and winter) of the wiosenną” (kiedy para wodna napływa z zewnątrz). building shell elements (walls, ceilings, vaults, window W obu przypadkach para wodna skrapla się na wychło- panes…). In the winter season, a common source of dzonych (późną jesienią i zimą) przegrodach (ścianach, damp is the many people visiting the building, and stropach, sklepieniach, szybach…). W okresie zimowym also some types of heating systems, which are used często źródłem wilgoci są tłumnie odwiedzający obiekt sporadically. In the spring, a source of water vapour is ludzie, a także niektóre, uruchamiane sporadycznie, moisture-fi lled warm air, which penetrates the winter- systemy ogrzewania. Wiosną źródłem pary wodnej jest cooled building interior in an uncontrolled way. nasycone wilgocią ciepłe powietrze, które w sposób Another phenomenon, unfavourable from the niekontrolowany przedostaje się do wychłodzonego perspective of protecting the heritage building, is the zimą wnętrza budynku. presence of salt. Salts can be found in polluted air in Kolejnym zjawiskiem niekorzystnym z punktu wi- the atmosphere (calcium and magnesium sulphates, dzenia ochrony zabytku jest obecność soli. Sole mogą calcium and magnesium nitrates), in polluted ground- być zawarte w zanieczyszczonym powietrzu atmosfe- water, and also in the building materials themselves rycznym (siarczany, azotany wapnia i magnezu), w za- (sodium sulphates in bricks and alkaline metal sul- nieczyszczonych wodach gruntowych, a także w samych phates in cement). The source of salt may also be linked materiałach budowlanych (siarczan sodu w cegłach to the use of the building – salt warehouses, stables, i siarczany metali alkalicznych w cemencie). Źródło cow sheds, sanitary spaces (chlorines and nitrates), and pochodzenia soli może być również związane z funkcją also spreading salt onto road surfaces in winter (sodium obiektu – magazyny soli, stajnie, obory, pomieszczenia chloride). Water fi ltering up from the ground, or in the sanitarne (chlorki i azotany), a także z obfi tym posypy- form of water vapour, initiates a process of migration waniem ulic zimą (chlorek sodu). Woda infi ltrująca od and crystallisation of salt under the surface or on the gruntu, jak i w postaci pary wodnej, uruchamia proces surface of the building materials, which is referred to migracji i krystalizacji soli pod powierzchnią lub na as the “damp and salt spiral”. powierzchni materiałów budowlanych, określany jako Among sources of damp, it is also necessary to „spirala wilgoci i soli”. list technological damp, which is introduced into the Wśród źródeł zawilgoceń należy też wymienić wilgoć material during transport, storage or wet building technologicznie wprowadzoną do materiału w czasie work. This is of special importance in buildings con-

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 59 transportu, składowania oraz prowadzenia robót mo- structed using traditional methods, in which substantial krych. Ma to szczególne znaczenie w przypadku budyn- amounts of water are used to dilute various materials, ków wznoszonych metodą tradycyjną, kiedy znaczne mortars, plasters and adhesives. The natural process ilości wody wykorzystywane są jako rozpuszczalnik of drying out elements of the building envelope can różnych mas, zapraw, tynków i klejów. Naturalny proces take up to even a dozen or more months, depending wysychania przegród to, w zależności od technologii, on the technology used. Problems with technological często nawet kilkanaście miesięcy. Problem z wilgocią moisture intensify when this process is shortened. In technologiczną nasila się w wyniku skrócenia tego the case of heritage buildings, this type of damp is most procesu. W przypadku budynków zabytkowych ten commonly the result of renovation work. rodzaj wilgoci wiąże się najczęściej z wykonywaniem Irrespective of the source, the consequence of too prac remontowych. much damp in the building – given favourable thermal Niezależnie od źródła pochodzenia, konsekwencją conditions and lack of ventilation – can also be the nadmiernej wilgoci w budynku – przy sprzyjających appearance of micro-organisms (fi g. 3), which impact warunkach termicznych i braku wentylacji – może być negatively on both the heritage building and the health także obecność mikroorganizmów (ryc. 3), negatywnie of its users. oddziałujących zarówno na substancję zabytkową, jak i zdrowie użytkowników. DAMPNESS CAUSED BY GROUND AND RAIN WATER WILGOĆ OD WÓD GRUNTOWYCH Heritage buildings were constructed mainly in I OPADOWYCH times when damp proof membranes and water repel- Budynki zabytkowe powstawały w większości w cza- lent building materials did not exist. This is why in sach, kiedy nie istniały membrany izolacyjne i hydrofo- older building traditions, the appearance of moisture bowe materiały budowlane. Dlatego w dawnej tradycji in the building was a focus of attention and taken into budowlanej obecność wilgoci w budynku była brana pod account in design and structure of the building. Build- uwagę i uwzględniana w kształcie i konstrukcji obiektu. ings potentially affected by dampness, e.g. those built Budynki narażone na działanie wilgoci, np. stawiane in areas with high groundwater levels, as a rule had w terenie o wysokim poziomie wód gruntowych, z re- open cellars. Foundation walls were built on a bench guły posiadały otwarte piwnice. Mury fundamentowe of impervious stones, which blocked water infi ltra- wznoszono na ławie z nieporowatych głazów, blokują- tion. Vertical walls sheltering walls below ground cych podciąganie wody. Nierzadko wykonywano pio- were often put into place, and fl oors were laid with nowe ścianki ekranujące mury poniżej poziomu terenu, a ventilation space above the cellar ceiling. The goal a podłogi bardzo często układano pozostawiając prze- was to create conditions, in which the moisture in an strzeń wentylacyjną ponad sklepieniem piwnic. Miało to envelope could readily evaporate following the spring na celu stworzenie warunków, w których wilgoć zawarta period when conditions became warmer and drier. w przegrodzie po okresie wiosennym mogła swobodnie Ventilation bricks were used, which were tasked with odparować, kiedy robiło się cieplej i bardziej sucho. removing dampness from the wall in a daily cycle, as Stosowano cegły wentylacyjne, które miały za zadanie well as mortar and render with a porosity greater than odprowadzenie wilgoci ze ściany w cyklu dobowym, that of the brick or stone, which were bound together. a także zaprawy i tynki o porowatości większej niż cegła In general, the absence of damp proofi ng insulation was lub kamień, które miały wiązać. Generalnie brak izolacji addressed through drains and application of porous and przeciwwilgociowej zastępowano drenażem i wykorzy- quick-drying materials. staniem porowatych, szybkoschnących materiałów. Currently, the most common cause of dampness is Obecnie najczęstszą przyczyną zawilgoceń powsta- a consequence of exposure to water in its liquid form łych wskutek działania wody w postaci ciekłej są nie- coming from ineffective rainwater and sewage instal- sprawne instalacje deszczowe i kanalizacyjne. Nierzadko lations. It is not unusual to see rainwater pipes, chan- można spotkać rury spustowe, odprowadzające wodę nelling water from a large roof surface straight to the deszczową z pokaźnego dachu wprost do gruntu i tuż ground next to the foundation walls (fi g. 4). Problems przy ścianie fundamentowej (ryc. 4). Problem mogą can also be caused by blocked rainwater and sewage sprawić także niedrożne murowane systemy kanalizacji systems. Aside from faulty installations, uncontrolled deszczowej i ściekowej. Poza wadliwymi instalacjami damp in heritage buildings appears also as a result of niekontrolowana wilgoć w zabytkach pojawia się zwy- new building functions, which were not originally an- kle wraz z ich wykorzystaniem do nowych funkcji, do ticipated, and also as a result of changes in ground water jakich nie były pierwotnie przewidziane, a także wskutek conditions in the immediate vicinity of the building. zmian warunków gruntowo-wodnych w bezpośrednim Adaptions of freely-ventilated and unheated cellars to otoczeniu budynku. Adaptacje piwnic, dotąd swobodnie new functions, require that they are closed and sealed, przewietrzanych i nieogrzewanych, do nowych funkcji often without assuring necessary ventilation, which wymuszają ich zamknięcie i uszczelnienie, często bez makes the removal of excess moisture from the interior zapewnienia należytej wentylacji, co uniemożliwia od- impossible. The undesired result is further exacerbated

60 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 prowadzenie nadmiaru wilgoci z pomieszczeń. Nieko- by the application of impervious plasterboard and paint rzystny efekt potęguje wykorzystanie nieprzepuszczal- surfaces to fi nish interiors, as well as using compact nych płyt gipsowo-kartonowych i powłok malarskich cement renders or external facing. The moisture con- do wykończenia wnętrz oraz zastosowanie szczelnych tained naturally in building shell is “trapped” as a result tynków cementowych lub okładzin od zewnątrz. and through capillary action can reach even a higher Wilgoć, w sposób naturalny obecna w przegrodach, fl oor. This results in many cases in the appearance of zostaje wtedy niejako „uwięziona” i drogą podciągania damp, and damage of heritage fabric that follows, not kapilarnego może sięgnąć nawet wyższej kondygnacji. just in cellars but also at the level of the ground fl oor, Owocuje to w wielu przypadkach powstaniem zawil- in interior spaces and the façade. Damage is especially goceń i idących w ślad za nimi zniszczeń zabytkowej large, when sulphate salts are present in the building substancji, nie tylko w piwnicach, ale i na wysokości materials or in the groundwater that penetrates into parteru, w pomieszczeniach i na elewacji. Zniszczenia the building shell. Horizontal moisture penetration są szczególnie duże, kiedy w materiale budowlanym lub is caused by lack of drainage, which redirects ground- w penetrującej do przegrody wodzie gruntowej zawarte water running downslope, and through badly designed są sole siarczanowe. Przesiąkanie poziome jest powodo- and incomplete paving around the external foundation wane także przez brak drenażu przechwytującego wodę walls of the heritage building. Raising ground level spływającą po stoku, a także przez źle wyprofi lowaną around the building, while at the same time blocking lub niekompletną opaskę wzdłuż ścian zewnętrznych the free outfl ow of water (e.g. through impervious zabytku. Podniesienie terenu wokół obiektu, przy jed- fencing), can also result in damp in the lower parts of noczesnym zablokowaniu swobodnego odpływu wody the building. (np. szczelnym ogrodzeniem), może również skutkować zawilgoceniem dolnych partii budynku. CONDENSATION In contrast to damp resulting from water penetra- KONDENSACJA tion from the ground (characteristic mainly of con- Inaczej niż w przypadku zawilgoceń powstałych na temporary times), condensation of water vapour was skutek penetracji wody od gruntu (charakterystycznych often a problem for buildings at the time when they głównie dla czasów współczesnych), kondensacja pary were built. The causes were the same as those today wodnej stanowiła niejednokrotnie problem dla budyn- and related mainly to winter condensation or a situa- ków już w czasach ich powstawania. Powody były te tion, in which moisture – arising from perspiration and same co dzisiaj i dotyczyły głównie kondensacji zimo- breathing of a large group of people – condenses on wej, czyli sytuacji, w której wilgoć – powstała na skutek cold walls of buildings that are used only sporadically perspiracji i oddychania dużej grupy ludzi – kondensuje (e.g. churches) and most often unheated or heated only na wychłodzonych murach sporadycznie użytkowanego occasionally. Another source of water vapour inside the budynku (np. kościoła), najczęściej nieogrzewanego building might also result from heating by infl ow of wcale lub ogrzewanego okazjonalnie. Innym źródłem hot air or by gas burners. The most drastic cases arise pary wodnej wewnątrz obiektu może być ogrzewanie when both situations appear at the same time. In the przez nawiew gorącego powietrza lub za pomocą palni- case of residential buildings, a common cause is water ków gazowych. Najbardziej drastyczne przypadki doty- vapour condensation resulting from so-called “wet” czą występowania obydwu sytuacji naraz. W przypadku uses, such as laundry, cooking or bathing, taking place budynków mieszkalnych często spotykanym powodem in a situation in which there is insuffi cient ventilation kondensacji pary wodnej są tzw. czynności „mokre”, ta- of the spaces. kie jak pranie, gotowanie czy kąpiel, przy jednoczesnym Spring condensation takes place, when warm and braku wystarczającej wentylacji pomieszczeń. very often moist air fl ows into a building, which had Kondensacja wiosenna ma miejsce, kiedy do nie- not been heated during the winter season. The infl ow- ogrzewanego zimą budynku napływa na wiosnę ciepłe ing air cools on contact with the cold wall and furnish- i często bardzo wilgotne powietrze z zewnątrz. Napły- ing surfaces, which leads to condensation, once the wające powietrze schładza się w zetknięciu z zimnymi dew point is exceeded. Spring condensation is caused powierzchniami ścian i elementów wyposażenia, co by excessive cooling of interiors during the winter prowadzi – po przekroczeniu punktu rosy – do wykro- period and stimulating infl ow of warm air from the plenia wody. Kondensacji wiosennej sprzyja nadmierne outside, for example through increased infl ow of visi- wychłodzenie wnętrza w okresie zimowym oraz stymu- tors. In such situations, the amount of water generated lowanie napływu ciepłego powietrza zewnętrznego, na through condensation of water vapour on cold surfaces przykład wynikające ze zwiększonego ruchu zwiedzają- is especially large. cych. Ilość wody powstałej przez skroplenie pary wodnej In the case of both winter and spring condensation, na zimnych przegrodach jest wtedy szczególnie duża. the key factor is the temperature difference between Zarówno w przypadku kondensacji zimowej, jak moist air and the building envelope surface. This is why i wiosennej kluczową rolę odgrywa różnica temperatur unfavourable conditions can be further exacerbated by pomiędzy wilgotnym powietrzem i powierzchnią prze- elements that additionally cool the walls, for example

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 61 grody. Dlatego niekorzystną sytuację mogą potęgować trees, which shade large fragments of the façade. In występujące lokalnie elementy dodatkowo ochładzające turn, obstacles to the free movement of air in the ściany, jak na przykład drzewa zacieniające duże fragmenty interior can create localised zones of cooler air and elewacji. Z kolei braki w swobodnym przepływie powie- condensation, as in the case of large pieces of furniture trza we wnętrzu mogą powodować lokalne strefy schło- standing against walls or behind paintings. dzenia powietrza i kondensacji, na przykład za masywnymi meblami stojącymi przy ścianach lub za obrazami. SALTS Damp in an heritage building becomes especially SOLE dangerous in the presence of salts, which are contained Wilgoć w budynku zabytkowym staje się szczególnie in water coming from the ground, in the air or in the groźna w obecności soli, zawartych w wodzie pocho- building material itself. The most destructive action re- dzącej z gruntu, w powietrzu lub w samym materiale sults from sulphates: magnesium sulphate (epsomite),

Ryc. 1. Zawilgocenie muru spowodowane podciąganiem kapilarnym Ryc. 2. Uszkodzenia dekoracji spowodowane kondensacją pary wody od gruntu wodnej Fig. 1. Wall dampness caused by suction of water by capillary ac- Fig. 2. Damage to decorations caused by condensation of water tion from the ground vapour

Ryc. 3. Uszkodzenia dekoracji oraz wykwity biologiczne na zawil- Ryc. 4. Często spotykane wadliwe rozwiązanie odprowadzenia goconej ścianie wody z dachu Fig. 3. Damage to decorations and biological blooms on a damp Fig. 4. Frequently encountered faulty solutions for water outfl ow wall from the roof

62 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 5. Wilgotne plamy na tynku, spowodowane obecnością soli Ryc. 6. Wykwity solne na powierzchni muru ceglanego higroskopijnych Fig. 6. Salt effl orescence on brick wall surface Fig. 5. Damp stains on render caused by the presence of hygro- scopic salts budowlanym. Najbardziej niszczące działanie mają sodium sulphate, potassium sulphate and calcium sul- siarczany: magnezu (epsomit), sodu, potasu i wapnia phate (gypsum). These salts are not hygroscopic (the (gips). Sole te nie są higroskopijne (punkt przechodze- deliquescence point is from 90 to 100%), which means nia do roztworu od 90 do 100%), a więc rozpuszczają they dissolve in the water that fi lters into the building się dopiero w wodzie ciekłej, infi ltrującej do materiału material. Crystallisation beneath the wall surface leads budowlanego. Krystalizując pod powierzchnią muru to cracking, bursting and delaminating its structure [1]. doprowadzają do pękania, rozsadzania i rozwarstwiania Sodium chloride and sodium nitrate are much more jego struktury [1]. Znacznie bardziej higroskopijne są hygroscopic (75%), whereas calcium and magnesium chlorek i azotan sodu (75%), jeszcze bardziej azotany nitrates are even more so (approx. 55%), and the most wapnia i magnezu (ok. 55%), a najbardziej chlorek hygroscopic are calcium chloride and magnesium wapnia i chlorek magnezu (ok. 33%). Oznacza to, że chloride (approx. 33%). This means that destructive procesy niszczące zaczynają zachodzić już przy stosun- processes begin at relatively low moisture levels, by kowo niewielkiej wilgotności, na drodze pochłaniania way of absorbing water vapour from the surroundings. pary wodnej z otoczenia. Azotany i chlorki powodują Nitrates and chlorides lead to small mechanical dam- niewielkie uszkodzenia mechaniczne, jednak – zatrzy- age, but – by retaining moisture – they appear as damp mując wilgoć – objawiają się pod postacią wilgotnych stains (fi g. 5), and also as salt effl orescence on the wall plam (ryc. 5), a także wykwitów solnych na powierzchni surface. This creates a big aesthetic problem, especially muru, tzw. efl orescencji. Stanowi to duży problem na- in the case of light-coloured rendered surfaces, and tury estetycznej, szczególnie w przypadku jasnych wy- brick walls (fi g. 6). Aside from removing the causes of praw tynkowych, a także muru ceglanego (ryc. 6). Poza the damp (which is not always possible), wall desali- likwidacją źródeł wilgoci (co nie zawsze jest możliwe), nation (e.g. desalination poultices), salt neutralisation stosuje się odsalanie murów (np. kompresy odsalają- (i.e. turning it into a form that is insoluble in water), ce), neutralizację soli (tzn. przeprowadzenie w postać and stopping the salt in the interior of the walls (salt- nierozpuszczalną w wodzie) oraz zatrzymywanie soli absorbing restoration render) are used. we wnętrzu murów (solochłonne tynki renowacyjne). DAMPNESS DIAGNOSIS AND ANALYSIS DIAGNOZA I BADANIE ZAWILGOCEŃ Unambiguous determination of the causes of Jednoznaczne określenie przyczyny zawilgoceń dampness in a heritage building provides the basis for w budynku zabytkowym warunkuje wybranie i prze- selecting and implementing effective and economically prowadzenie skutecznej i ekonomicznie uzasadnionej justifi ed renovation work. This is of great importance renowacji. Ma to ogromne znaczenie ze względu na due to the typically high cost of drying, repair and z reguły bardzo wysokie koszty osuszania, napraw i prze- damp proofi ng of existing building structures. Unfor- ciwwilgociowego zabezpieczenia wybudowanych już tunately, diagnosis is not easy as the source of damp is obiektów. Niestety diagnoza nie jest łatwa, gdyż źródło often not obvious. For example, water rising through

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 63 wilgoci często bywa nieoczywiste. Przykładowo podcią- capillary action in a wall can result from horizontal ganie kapilarne wody w przegrodzie może być zarówno infi ltration from the ground or from pore saturation następstwem poprzecznego przesiąkania od gruntu, jak resulting from condensation. There can be several i jej nasączenia w wyniku kondensacji. Przyczyn zawil- sources acting at the same time, whereas visible damp gocenia może być kilka naraz, zaś widoczne zawilgocenie can appear far from the point of water penetration. The może pojawić się daleko od miejsca penetracji wody. phenomenon of water vapour condensation in herit- Zjawisko kondensacji pary wodnej w zabytkach jest age buildings is especially misleading and diffi cult to szczególnie mylące i trudne do zdiagnozowania, głów- diagnose as it depends on atmospheric conditions that nie ze względu na zależność od zmiennych warunków change on a daily and a seasonal basis. Sometimes long atmosferycznych, tak w cyklu dobowym, jak i związa- term observation is needed and regular measurement nym z porami roku. Czasem potrzebna jest długotrwała of the micro-climate inside and outside the building obserwacja oraz przeprowadzenie kilkumiesięcznych, over a period of several months. regularnych pomiarów mikroklimatu wewnątrz i na Overall, it is fair to say that correct diagnosis of zewnątrz obiektu. the causes of dampness requires knowledge, careful Generalnie rzecz ujmując, prawidłowa diagnoza observation and considerable experience. It is often przyczyn zawilgocenia wymaga wiedzy, uważnych ob- essential to carry out measurements of moisture con- serwacji i dużego doświadczenia. Często jednak wiąże się tent in the building materials in the building under z koniecznością przeprowadzenia pomiarów wilgotności investigation. Such measurements can be carried out materiałów budowlanych w badanym obiekcie. Pomiary directly or indirectly. The most meaningful measure- takie można wykonać w sposób bezpośredni lub pośred- ment is one that is direct as in laboratory measurements ni. Najbardziej miarodajny jest pomiar bezpośredni, czy- of moisture content in samples using the gravimetric, li laboratoryjny pomiar wilgotności pobranych próbek oven-drying method. If it is not possible to take sam- metodą wagowo-suszarkową. Jeżeli pobranie próbek nie ples for conservation reasons, it is possible to apply jest możliwe ze względów konserwatorskich, stosuje się non-invasive indirect methods (relative measurement); nieinwazyjne metody pośrednie (względne): chemiczne, chemical methods, e.g. calcium carbide test, or physical np. metodę karbidową, lub fi zyczne, np. pomiar oporu methods, such as measurement of electrical resistance, elektrycznego, pojemności elektrycznej (metoda die- electrical capacitance (dielectric method) or relative lektryczna) lub wilgotności względnej w równowadze humidity in equilibrium with the material [2, 3]. It is z materiałem [2, 3]. Należy jednak mieć na uwadze, że necessary to have in mind that indirect measurement pośrednie metody pomiaru wilgotności są metodami methods of moisture content are partially-quantitative półilościowymi i jako takie obarczone są błędem [4]. Po- methods and so are subject to error [4]. They do allow zwalają one natomiast na szybkie wyszukiwanie miejsc for, however, fast detection of damp areas, thanks to zawilgoconych, dzięki czemu można sporządzić obraz which the distribution of damp in a building can be rozkładu zawilgoceń obiektu, tzw. mapę zawilgocenia. mapped. This can greatly help in providing a basis for Może ona bardzo pomóc w postawieniu właściwej identifying places for sampling. The latest international diagnozy, a także stanowić podstawę do precyzyjnego guidelines relating to damp measurement in heritage wyznaczenia miejsc pobrania próbek. Najnowsze mię- buildings are summarised in the European Standard dzynarodowe wytyczne odnoszące się do pomiarów PN-EN 16682:2017, published in 2017 Conservation zawilgoceń w budynkach zabytkowych podsumowuje, of cultural heritage – Methods of measurement of moisture opublikowana w 2017 roku, norma europejska PN-EN content, or water content, in materials constituting immovable 16682:2017 Konserwacja dziedzictwa kulturowego – Metody cultural heritage [5]. The English-language version of pomiaru zawartości wilgoci lub wody w materiałach dziedzictwa this standard is available on the web page of the Pol- kulturowego [5]. Wersja anglojęzyczna tej normy do- ish Committee for the Standardization (www.pkn.pl). stępna jest na stronie internetowej Polskiego Komitetu The method of determining the moisture content in Normalizacyjnego (www.pkn.pl). Metodę oznaczania material is also described in the PN-EN ISO 12570 wilgotności materiałów opisuje również norma PN-EN Hygrothermal performance of building materials and prod- ISO 12570 Cieplno-wilgotnościowe właściwości materiałów ucts – Determination of moisture content by drying at elevated i wyrobów budowlanych. Określanie wilgotności przez suszenie temperature [6]. w podwyższonej temperaturze [6]. Measurements of moisture content in building Nie zawsze pomiary wilgotności materiałów są ko- materials are not always necessary. But in diffi cult nieczne, jednak w trudnych przypadkach czas i środki cases, devoting time and resources to ensuring correct przeznaczone na właściwe rozpoznanie sytuacji pozwolą analysis of the situation will prevent costly and inef- uniknąć kosztownych i niecelowych interwencji, któ- fective interventions, which may result in making the rych skutkiem może być pogorszenie stanu wyjścio- situation worse than at the outset and lead to further wego i dalsze uszkodzenia substancji zabytkowej. Do degradation of the heritage fabric. An example of a too zdecydowanie zbyt często zalecanych działań należy frequently-made recommendation is introduction of wprowadzanie izolacji poziomej za pomocą iniekcji horizontal damp-proof barrier by means of injecting muru środkiem hydrofobowym. Z przeprowadzonych water-repellent substances into the wall. Completed doświadczeń wynika, że zanurzony na stałe w wodzie experiments suggest that a wall made of porous brick

64 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 mur z porowatej cegły na zaprawie wapiennej nasiąka and lime mortar, which is permanently immersed in wilgocią, w drodze podciągania kapilarnego, zaledwie water, becomes damp drawing in moisture through do wysokości kilku warstw powyżej poziomu wody, jeśli capillary action up to only a few layers above the water odparowywanie nie jest blokowane nieprzepuszczalny- surface if evaporation is not blocked by impervious mi tynkami, farbami lub okładzinami [7] (wtedy może render, paint or facing [7] (in such cases the water osiągnąć wysokość nawet kilku metrów). Inną sprawą są can reach upwards even a few metres). Another issue uszkodzenia spowodowane gęstymi wierceniami i niska relates to damage caused by densly arranged drilling skuteczność iniekcji w przypadku niejednorodnej struk- points and low injection effectiveness where the wall tury muru. Oczywiście istnieją sytuacje, kiedy nie ma structure is not uniform. Of course, there are also innej możliwości odcięcia dopływu wilgoci niż izolacja situations in which there is no possibility of cutting pozioma, jednak są to sytuacje o wiele rzadsze, niż wyni- out the source of damp other than through horizontal kałoby to z powszechnej praktyki wykonywania iniekcji. damp-proof barrier. But such situations are much rarer than it would appear from the universal practice of applying injections. NAJCZĘSTSZE PRZYCZYNY POWSTAWANIA ZAWILGOCEŃ Zanim podjęte zostaną decyzje o skorzystaniu MOST COMMON CAUSES z kosztownych i skomplikowanych metod izolacji za- OF DAMPNESS IN BUILDINGS bytkowego obiektu budowlanego, warto zrobić przegląd Before deciding upon costly and complicated najczęstszych i zwykle łatwiejszych do usunięcia przy- methods of damp proofi ng a heritage building, it is czyn powstawania zawilgoceń [8], do których należą: worth reviewing the most common and usually easy to – użycie nieprzepuszczalnych farb akrylowych, olej- remove causes of dampness [8], which include: nych i emulsyjnych, – application of impervious acrylic, oil or emulsion – użycie cementowych tynków i zapraw, paints, – użycie płyt gipsowo-kartonowych, – using cement renders and mortars, – użycie nieprzepuszczalnych okładzin kamiennych – using plasterboards, i ceramicznych, – using impervious stone and ceramic facing, – niesprawne lub wadliwie rozwiązane odwodnienie – ineffective or faulty solutions to rainwater handling, dachu, – ineffective sewage systems, – niesprawna kanalizacja sanitarna, – blocked drainage around the building, – niedrożny drenaż wokół budynku, – incomplete or wrongly designed paving that sur- – niekompletne lub źle wyprofi lowane opaski wokół rounds the building, budynku, – raised ground around the building (with no rain- – podniesiony poziom terenu wokół budynku (przy water drainage from its surroundings) braku odprowadzenia wody z jego otoczenia), – vegetation adjacent to the wall, – roślinność bezpośrednio przy ścianie, – trees shading the wall, – drzewa zacieniające ścianę, – lack of adequate ventilation of interior spaces, – brak wystarczającej wentylacji pomieszczeń, – blocked stack and ventilation channels, – zatkane przewody kominowe i wentylacyjne, – large pieces of furniture or wood panelling adjacent – masywne meble lub boazerie przy ścianach, to walls, – źle dobrany system ogrzewania („produkujący” – badly selected heating system (‘generating’ damp), wilgoć) – over-cooling of interior spaces during cold periods. – nadmierne wychłodzenie pomieszczeń w porze chłodnej. CONCLUSION PODSUMOWANIE Putting into place effective damp-proofing in Wykonanie skutecznej izolacji przeciwwilgociowej a heritage building that has never had such a system, budynku zabytkowego, który nigdy takiej izolacji nie is a diffi cult and costly undertaking. In many cases, posiadał, jest przedsięwzięciem trudnym i kosztownym. introducing horizontal waterproofi ng is pointless or W wielu przypadkach założenie izolacji poziomej jest ineffective, whereas excavating external walls to in- w ogóle niecelowe lub nieskuteczne, a odkopanie ścian troduce vertical insulation is often not possible. On zewnętrznych w celu założenia izolacji pionowej bywa the other hand, counteracting the damaging impact of niemożliwe. Z drugiej strony przeciwdziałanie niszczą- damp is essential to the protection of heritage fabric cemu wpływowi wilgoci jest niezbędne dla ochrony sub- from degradation. Fortunately, the most common stancji zabytkowej przed postępującą degradacją. Jednak, causes of dampness do not require intensive interven- na szczęście, najczęściej występujące przyczyny zawilgo- tions and can be removed at relatively low cost, on the ceń nie wymagają tak daleko idących interwencji i dają condition that they are correctly diagnosed. As stated się usunąć znacznie mniejszym kosztem, pod warunkiem by experienced practitioners Giovanni and Ippolito

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 65 ich prawidłowego rozpoznania. Stwierdzenie doświad- Massarich in their classic text Damp Buildings: old and czonych praktyków Giovanniego i Ippolito Massarich new is still relevant today – when diagnosing the causes w klasycznym opracowaniu Damp Buildings: old and new of dampness, you should not rely only on so-called zachowało do dzisiaj aktualność – w przypadku diagnozo- common sense; moisture content in materials can be wania przyczyn zawilgoceń nie należy polegać jedynie na and should be measured [9]. Exact measurements of tzw. zdrowym rozsądku; wilgotność materiałów można damp in the building interior and inside the build- i powinno się mierzyć [9]. Dokładne pomiary wilgoci ing envelope elements serve to confi rm or exclude wewnątrz budynku oraz w samych przegrodach poma- suspected causes of dampness and allow selection of gają potwierdzić lub wykluczyć podejrzewane przyczyny countermeasures that are appropriate in relation to zawilgoceń oraz dobrać odpowiednie pod względem effectiveness and cost. skuteczności i kosztów metody przeciwdziałania.

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES

[1] Gruszczyński M., Wereski W. Ochrona i naprawa zawartości wilgoci lub wody w materiałach dzie- obiektów zabytkowych z wykorzystaniem nowo- dzictwa kulturowego, https:/www.pkn.pl (dostęp czesnych systemów OXAL. Czasopismo Techniczne 26.08.2017). Politechniki Krakowskiej 2009;9. [6] Norma PN-EN ISO 12570. Cieplno-wilgotno- [2] Wójcik R. Pomiary wilgotności przegród budowla- ściowe właściwości materiałów i wyrobów bu- nych. Materiały budowlane 2002;8. dowlanych. Określanie wilgotności przez suszenie [3] Jasieńko J., Matkowski Z. Zasolenie i zawilgocenie w podwyższonej temperaturze. murów ceglanych w obiektach zabytkowych – dia- [7] Managing Damp in Old Buildings, https://www.heri- gnostyka, metodyka badań, techniki rehabilitacji. tage-house.org/damp-and-condensation/managing- Wiadomości Konserwatorskie 1993;14. -damp-in-old-buildings.html (dostęp 26.08.2017). [4] Trochonowicz M. Wilgoć w obiektach budow- [8] Dampness in Historic Buildings, beware of magical lanych. Problematyka badań wilgotnościowych. solutions, http://timberandlime.com/dampness-in- Budownictwo i Architektura 2010;7. -historic-buildings/ (dostęp 26.08.2017). [5] Norma PN-EN 16682:2017. Konserwacja [9] Masssari G., Massari I. Damp Buildings; old and dziedzictwa kulturowego – Metody pomiaru new. ICCROM, Rzym, 1993.

Streszczenie Abstract Wilgoć jest głównym zagrożeniem dla zabytków. Dampness is considered to be one of the most serious Prowadzi bezpośrednio do degradacji substancji zabyt- threats to heritage buildings. It leads directly to degrada- kowej oraz uruchamia procesy niszczące niewystępujące tion of historical fabric and triggers damaging processes bez jej udziału. Poprawne rozpoznanie źródeł zawilgoce- that would not appear without it. Correct diagnosis of the nia pozwala na podjęcie odpowiednich kroków w stronę source of damp is necessary for implementing appropriate skutecznej i trwałej renowacji. Jednak właściwa diagnoza measures that will lead to effective and lasting renovation. często nie jest łatwa, a z pozoru oczywiste obserwacje But making a correct diagnosis is not easy, and what ap- mogą owocować sformułowaniem błędnych wniosków pears obvious from observation can lead to formulating i wdrożeniem działań, które przyniosą więcej szkody incorrect conclusions and actions, which do more harm niż pożytku. Artykuł opisuje najczęstsze przyczyny po- than good. The paper describes the most common causes wstawania zawilgoceń w budynkach zabytkowych oraz of dampness in heritage buildings and draws attention to zwraca uwagę na podstawowe czynniki, które należy the basic factors, which need to be taken into account, in wziąć pod uwagę, chcąc uniknąć nieskutecznych i kosz- order to avoid ineffective and costly repairs. Special at- townych napraw. Szczególnie podnosi problem tzw. tention is devoted to the so-called damp rising from the wilgoci wstępującej od gruntu, zdecydowanie zbyt często ground, which is too often and too easily implicated as i łatwo wskazywanej jako główny powód zawilgocenia. the main cause of dampness.

66 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 NAUKA SCIENCE

Piotr Skowroński*

Warszawski pałac Radziwiłłów w czasach dwóch sejmów delegacyjnych (1767–1768, 1773–1775) Radziwiłł Palace in Warsaw during two delegation Sejms (1767–1768, 1773–1775)

Słowa kluczowe: Warszawa, XVIII wiek, pałac Key words: Warsaw, 18th century, Radziwiłł Radziwiłłowski (Prezydencki), Karol Stanisław (Presidential) Palace, Karol Stanisław Radziwiłł, Radziwiłł, sejm repninowski (1767–68), sejm Repnin Sejm (1767–68), partition Sejm (1773–1775) rozbiorowy (1773–1775)

Losy pałacu Radziwiłłowskiego (dziś Prezydenckie- The fate of the Radziwiłł Palace (nowadays Presiden- go) w II poł. XVIII wieku stanowią odbicie burzliwych tial Palace) in the 2nd half of the 18th century refl ected the dziejów jego właściciela – księcia Karola Stanisława turbulent history of its owner – Prince Karol Stanisław „Panie Kochanku”, wojewody wileńskiego. Pałac “Panie Kochanku”, Palatine of Vilnius. The palace was stanowił część masy spadkowej odziedziczonej przez a part of the estate he inherited from Michał Kazimi- niego po Michale Kazimierzu Radziwille (zmarłym 22 erz Radziwiłł (died May 22, 1762, the father of Karol maja 1762 r. ojcu Karola Stanisława). Wraz ze zmianą Stanisław). With the change of the owner the large-scale właściciela w pałacu zakończyły się szeroko zakrojone construction work carried out by such architects as prace budowlane prowadzone przez takich architektów Zygmunt Deybel or Tadeusz Jakimowicz1 was stopped jak Zygmunt Deybel czy Tadeusz Jakimowicz1. Zaan- in the palace. Political involvement of the palace owner gażowanie polityczne ówczesnego właściciela pałacu signifi cantly infl uenced the further fate of the build- wpłynęło natomiast znacząco na dalsze losy budynku. ing. Karol Radziwiłł lost the property in the year 1764 Karol Radziwiłł utracił jego posiadanie w 1764 r., when, as a result of his opposition to the Czartoryski kiedy to na skutek sprzeciwu wobec przejmującej confederacy who were taking over the power in Poland władzę w Rzeczypospolitej konfederacji Czartoryskich with the Russian support, he was deprived of his titles i popierającej ich Rosji został pozbawiony urzędów and forced into exile. We know that in January 1766 the i zmuszony do banicji. Wiemy, że puste przestrzenie empty rooms in the Radziwiłł Palace were let to Józef pałacu Radziwiłłowskiego w styczniu 1766 r. wynajęto Salvador and Jan Morani in order to organise masked Józefowi Salvadorowi i Janowi Moraniemu dla organi- balls in the Great Room (nowadays Column Room) zacji redut w znajdującej się na pierwszym piętrze pa- located on the fi rst fl oor of the palace. In the autumn łacu sali wielkiej (dzisiejsza sala kolumnowa). Jesienią of the same year some participants of the Sejm sessions tego samego roku w pałacu byli kwaterowani niektórzy were housed in the palace2. uczestnicy obrad sejmowych2. Radziwiłł regained his estates in 1767 when, after the Radziwiłł odzyskał majątek w 1767 r., kiedy to po negotiations with the court in Petersburg and signing pertraktacjach z dworem petersburskim i po podpisaniu the declaration of absolute obedience to Russia, he was deklaracji całkowitego posłuszeństwa Rosji, uzyskał permitted to return. The Russian ambassador, Nicholas zgodę na powrót. Ambasador rosyjski Nikołaj Repnin Repnin, designated him as the Marshal of the Radom

* Muzeum Łazienki Królewskie, Instytut Historii PAN * Łazienki Królewskie Museum, Institute of History PAS

Cytowanie / Citation: Skowroński P. Radziwiłł Palace in Warsaw during two delegation Sejms (1767–1768, 1773–1775). Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;55:67-74 Otrzymano / Received: 17.07.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 29.07.2018 doi:10.17425/WK55WARSAW

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 67 upatrzył go na marszałka konfederacji radomskiej, zor- Confederation organised by the Russian in order to ganizowanej przez Rosjanina w celu zwołania sejmu, summon the Sejm which would reinforce the fl aws of który ugruntowałby wady ustrojowe Rzeczypospolitej the political system in Poland and ruin the reformatory i pogrzebał reformatorskie plany Stanisława Augusta. plans of Stanisław August. During the Sejm which lasted W czasie sejmu trwającego od 5 października 1767 r. from October 5, 1767 to March 5, 1768, the Radziwiłł do 5 marca 1768 r. warszawski pałac Radziwiłła stał Palace in Warsaw became one of the centres of power. się jednym z ośrodków władzy. Podczas tego sejmu During that Sejm Russia enforced passing a plenipoten- Rosja wymusiła uchwalenie pełnomocnej delegacji tiary delegation for preparing laws which were then to sejmowej do opracowania ustaw, które miały być na- be approved in the plenary session of the Sejm. In this stępnie zatwierdzone na posiedzeniu plenarnym sejmu. way ambassador Repnin wanted to facilitate directing W ten sposób ambasador Repnin chciał ułatwić sobie the Sejm work by limiting the number of envoys and kierowanie pracami sejmu poprzez ograniczenie liczby Senators participating in sessions3, excluding Stanisław posłów i senatorów biorących udział w obradach3, wy- August from the work and transferring the delegates’ kluczenie z prac Stanisława Augusta oraz przeniesienie work outside the Royal Castle – the traditional venue prac delegatów poza Zamek Królewski – tradycyjne for Sejm sessions. Sessions of the delegation were held miejsce obrad sejmu. Sesje delegacji odbywały się alternately in the no longer existing Brühl Palace (then naprzemiennie w nieistniejącym dzisiaj pałacu Brühla the seat of the Russian envoys) and in the Primate Palace (ówczesnej siedzibie poselstwa rosyjskiego) oraz w pa- in Senatorska Street. The third most important palace łacu Prymasowskim na ul. Senatorskiej. Trzecim co on the political map of Warsaw was the then Radziwiłł do ważności pałacem na politycznej mapie Warszawy Palace, which was the seat of the confederation govern- stał się wówczas pałac Radziwiłłowski, gdzie mieściła ment4. The venue seems obvious since Karol Stanisław się siedziba rządu konfederackiego4. Miejsce wydaje was the Marshal, so de iure the most important person- się oczywiste, skoro Karol Stanisław był marszałkiem, age of the Radom Confederation. At the time, Russian a więc de iure najważniejszą postacią konfederacji ra- soldiers who were meant to both protect and (more domskiej. Pałac zamieszkany był w tym czasie także importantly) control Radziwiłł were also stationed at przez żołnierzy rosyjskich, którzy mieli za zadanie the palace5. zarówno ochraniać, jak i (co ważniejsze) kontrolować Before the 1767/1768 Sejm (also known as Repnin Radziwiłła5. Sejm) concluded, the Bar Confederation had been Nim zakończył się sejm 1767/1768 (zwany rep- formed with which Radziwiłł (though secretly) sym- ninowskim), zawiązana została konfederacja barska, pathized from the very beginning. His involvement z którą Radziwiłł od początku (choć skrycie) sympa- soon came to light and Radziwiłł again had to leave tyzował. Jego zaangażowanie dość szybko wyszło na Warsaw, and then the country. In accordance to the światło dzienne i Radziwiłł znów musiał opuścić War- decree of Catherine II the Great, the estates of the szawę, a następnie kraj. Zgodnie z decyzją Katarzyny II ex-Palatine of Vilnius yet again were sequestrated (he dobra eks-wojewody wileńskiego znów zostały objęte learnt about it on February 11, 1770, in a letter from sekwestrem (dowiedział się o tym 11 lutego 1770 r. his stepmother)6. However, we do not know what took z listu od swojej macochy)6. Nie wiemy jednak, co place in the Radziwiłł Palace in Warsaw during the Bar działo się w warszawskim pałacu Radziwiłła w czasie Confederation. Politics returned to the building when konfederacji barskiej. Polityka wróciła w mury tego bu- the rulers of Russia, Austria and Prussia signed the 1st dynku wraz z przeprowadzeniem przez Rosję, Austrię partition of Poland. i Prusy I rozbioru Rzeczypospolitej. When the partition became a reality in 1772, the Kiedy rozbiór 1772 roku stał się faktem, mocarstwa neighbouring superpowers demanded the king to sum- ościenne zażądały od króla zwołania nadzwyczajnego mon an extraordinary Sejm whose task was to renounce sejmu, który miał za zadanie zrzeczenie się wszel- all the lands seized by the partitioners and to carry out kich pretensji do ziem zajętych przez zaborców oraz a reform of the political system in Poland according to przeprowadzenie reformy ustroju Rzeczypospolitej Russian plans to restrict the power of the Polish king. zgodnie z rosyjskimi planami ograniczenia władzy In Petersburg it was decided that, in order to facilitate polskiego króla. W Petersburgu zapadła decyzja o tym, enforcing Russian demands, this Sejm – like Repnin że dla łatwiejszego przeforsowania rosyjskich postu- Sejm – would be represented by a plenipotentiary del- latów sejm ten – podobnie jak sejm repninowski – egation. Its sessions were to be held in the Great Room wyłoni z siebie pełnomocną delegację. Na miejsce jej on the fi rst fl oor of the Radziwiłł Palace that, because obrad wyznaczono salę wielką na pierwszym piętrze of the Russian sequestration, was at the disposal of the pałacu Radziwiłłowskiego, który z racji nałożonego new Russian diplomat in Warsaw – Otto Magnus von nań sekwestru rosyjskiego znajdował się w dyspozycji Stackelberg7. Owing to considerable bribes, he was nowego dyplomaty rosyjskiego w Warszawie – Ottona able to force through his project of the plenipotentiary Magnusa von Stackelberga7. Dzięki solidnej dawce delegation in the Sejm. Arranging the suitable venue for łapówek udało mu się przeforsować na sejmie swój the sessions was the next step. projekt pełnomocnej delegacji. Następnym krokiem On May 30, 1773, during preparations for the fi rst było urządzenie miejsca obrad. session of the delegation, the king informed Stackelberg

68 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 30 maja 1773 r., podczas przygotowań do pierwszej that he wished to have a round table installed in order sesji delegacji, król oznajmił Stackelbergowi, że życzy to avoid the session participants quarrelling about the sobie ustawienia okrągłego stołu, aby uniknąć między rank of seats8. However, the idea was not implemented obradującymi kłótni o rangę miejsc8. Pomysł ten nie in practice. The reason for rejecting it can be found został jednak zrealizowany. Powód odejścia od tego in the note that the Great Chancellor of the Crown, zamiaru odnajdujemy w bilecie, który kanclerz wielki Andrzej Młodziejowski, sent to King Stanisław August koronny Andrzej Młodziejowski wysłał do Stanisława on May 31 of that year: “That the table was to be round Augusta 31 maja tr.: „Żeby stół był okrągły na delegacyi for the delegation the ministers from Vienna and Pe- zdawali się wiedeński i petersburski ministrowie, na tersburg seemed to approve of what YM had told them. tym co im WKMć przełożyłeś, przestawać. Ale naszym But to our ex ordine equestri it did not look seemly, [so] ex ordine equestri to się nie zdawało, powiadając, że już they were claiming that members of the Chamber of w równym charakterze są posłowie z senatorami i mi- Envoys were already equal to Senators and Ministers, nistrami, za cóż ci mają mieć osobny stół, a osobny so why would they need to have a separate table, and stan rycerski. Było tyle gadek o tymże bez konklu- yet another for knighthood. There was so much talk- zyi. Rozjechali się po obiedzie, a ja zmiarkowałem, ing about it without any conclusion. They went away że pp. cudzoziemcy nie chcą i w tym być przeciwni after dinner, and I understood that foreign envoys do mówiącym pro ordine equestri”9. Na podstawie tego not wish to oppose those speaking pro ordine equestri in zapisu możemy przypuszczać, że projektowany przez this”9. On the basis of this note we can surmise that the Stanisława Augusta duży okrągły stół był pomysłem large round table planned by Stanisław August was an fi zycznie niemożliwym do zorganizowania w pałacu idea physically impossible to arrange in the palace in przy Krakowskim Przedmieściu. Być może pojawiła się Krakowskie Przedmieście. Perhaps the concept of two wówczas koncepcja dwóch okrągłych stołów: jednego round tables was then suggested: one for Senators and dla senatorów i drugiego dla posłów. Z listu Młodzie- the other for envoys. However, Młodziejowski’s letter jowskiego wynikałoby jednak, że pomysł ustawienia would suggest that the idea of arranging two tables met dwóch stołów spowodował wzburzenie delegatów with outrage among the delegates of the Chamber of z izby poselskiej, którzy podczas obrad delegacji uwa- Envoys who, during the delegation sessions, regarded żali się za zrównanych delegatom ex senatu. themselves as equal to the ex senatu delegates. Materiał ikonografi czny oraz opis obrad delegacji Iconographic materials and descriptions of the del- wskazuje, przy jakim ustawieniu stołów ostatecznie egation sessions indicate the arrangement of tables that toczyła prace delegacja sejmu rozbiorowego w latach was fi nally used during the work of the delegation of the 1773–1775. Partition Sejm in the years 1773–1775. W zbiorze materiałów zbieranych przez kasztelana In the collection of materials accumulated by the bełskiego Ewarysta Kuropatnickiego odnajdujemy castellan of Bełz, Ewaryst Kuropatnicki, we can fi nd

Ryc. 1. Ryc. 2. Fig. 1. Fig. 2.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 69 szkic prezentujący ustawienie stołów dla delegatów a sketch presenting the arrangement of tables for the (ryc. 1)10. Załączona do rysunku legenda informuje delegates (fi g. 1)10. The legend accompanying the sketch nas o znaczeniu poszczególnych liter: informs us about the signifi cance of individual letters: „A. Drzwi od schodów do sali; “A. Door from the staircase to the room; B. Stoły, przy których delegaci posłowie zasiadają; B. Tables at which delegate members of the Cham- C. Stół średni, przy którym senatorowie i ministro- ber of Envoys are seated; wie cudzoziemscy i narodowi zasiadają; C. Middle table where Senators and foreign and F. Miejsce i krzesło marszałka konfederacyi litew- national ministers are seated; skiej [Michała Hieronima Radziwiłła]; F. Seat and chair of the Marshal of the Lithuanian G. Miejsce i krzesło marszałka konfederacyi koron- Confederation [Michał Hieronim Radziwiłł]; nej [Adama Ponińskiego]; G. Seat and chair of the Marshal of the Crown E. Stół delegatom do konstytucyj [tj. do spisywania Confederation [Adam Poniński]; ustaw – przyp. mój]; E. Table of delegates for constitutions [i.e. to write D. Stół dla sekretarza legacyj cudzoziemskich; down the laws – author’s note]; I. Stół sekretarza konfederacyi; D Table for the secretary of foreign delegations; H. Stół regenta konfederackiego. I. Table of the confederation secretary; Czarne kropki wszędzie naokoło stołu i przy ma- H. Table of the confederation regent. łych stołach znaczą stołki alias krzesełka. Te wszystkie Black dots all around the table and by small tables stoły wielkie i mniejsze su[knem] pąsowym obite. indicate stools alias chairs. All the large and small tables Pisarze do legislacyi alias ad normam deputatów do [were] upholstered in crimson cloth. konstytucyj: Clerks for legislation alias ad normam deputies for – z Wielkiej Polski – [Rafał] Gurowski, podko- constitutions: morzy gnieźnieński; – from Greater Poland – [Rafał] Gurowski, Cham- – z Małej Polski – książę Marcin Lubomirski, berlain of Gniezno; poseł sandomirski; – from Lesser Poland – Prince Marcin Lubomirski, – z Litwy – Żyniew, poseł starodubowski. Envoy for Sandomierz; Tłumacz ekspedycyi cudzoziemskich – książę [An- – from Lithuania – Żyniew, Envoy for Starodub. toni] Sułkowski, poseł łomżyński”. Interpreter for foreign envoys – Prince [Antoni] Dodatkowo na rysunku przy środkowym stole Sułkowski, Member of Parliament for Łomża”. (oznaczonym literą C) zaznaczono miejsce, gdzie za- Additionally, by the middle table (labelled with letter siadał „praeses”, tj. prezes delegacji sejmowej, biskup C) in the sketch a place was marked where the “praeses” kujawski Antoni Ostrowski (najwyższy rangą hierarcha was seated, i.e. the president of the Sejm delegation, the kościelny Korony pod nieobecność prymasa Gabriela Bishop of Kuyavia, Antoni Ostrowski (ranking highest in Podoskiego i biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka). the church hierarchy of the Crown during the absence Naprzeciwko prowadzącego obrady delegacji prezesa of the Primate Gabriel Podoski and the Bishop of Kra- zasiadali ministrowie dworów cudzoziemskich, tj. kow, Kajetan Sołtyk). Opposite the president running Rosji, Prus i Austrii, z którymi negocjowano traktaty the delegation session sat ministers from foreign courts rozbiorowe. i.e. Russia, Prussia and Austria with whom the partition Delegacja sejmu rozbiorowego podczas pierwszej treaties were negotiated. kadencji obrad (tzw. pierwsze zagajenie) liczyła 99 During the fi rst session term the delegation of the osób: 62 posłów i 35 senatorów. Po ratyfi kacji trakta- Partition Sejm numbered 99 people: 62 Envoys and 35 tów cesyjnych (od drugiego do siódmego zagajenia) Senators. After ratifying the cession treaties (from the liczbę tę powiększono do 105 osób11. Obrady delegacji, second to the seventh term) the number was increased w odróżnieniu od obrad sejmowych na Zamku Królew- to 105 people11. Delegation sessions, in contrast to the skim, odbywały się bez udziału publiczności (mówiąc Sejm sessions in the Royal Castle, were held without językiem osiemnastowiecznych źródeł: semotis arbitris). the general public participation (using the language of Zatem radziwiłłowska sala wielka musiała pomieścić the 18th-century sources: semotis arbitris). Therefore, the nieco ponad setkę osób. Great Room in the Radziwiłł Palace had to accommo- Informacje o miejscu zasiadania delegatów z izby date slightly over a hundred people. poselskiej czerpiemy z drugiego rysunku przedstawiają- Information concerning the seats for the delegates of cego stół delegacyjny (ryc. 2). Pochodzi on z archiwum the lower house (Chamber of Envoys) is obtained from Stanisława Augusta i znajduje się w Zbiorze Popielów the second sketch depicting the delegation table (fi g. 2). w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie12. The drawing comes from the archive of Stanisław Au- Posłowie delegaci z Wielkiego Księstwa Litewskiego gust and is kept in the Popiel Collection in the Main zasiadali przy stole, na którego końcu wyznaczone Archive of Old Records in Warsaw12. Delegate of the było miejsce dla marszałka konfederacji litewskiej. Przy Chamber of Envoys from the Grand Duchy of Lithu- stole, przy którym zasiadał marszałek konfederacji ko- ania were seated at the table at the end of which there ronnej, znajdowały się krzesła dla posłów mało- i wiel- was a seat reserved for the Marshal of the Lithuanian kopolskich. Natomiast przy stole do nich prostopadłym Confederation. At the table where the Marshal of the

70 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 zasiadali posłowie gostyńscy, sochaczewscy, mazowiec- Crown Confederation was seated, there were chairs for cy, dobrzyńscy i kujawscy. Senatorowie zasiadający przy Envoys from Lesser and Greater Poland. Envoys from środkowym stole nie mieli wyznaczonych dla siebie Gostyń, Sochaczew, Mazovia, Dobrzyń and Kuyavia miejsc, które odpowiadałyby porządkowi zasiadania were seated at the table situated perpendicularly to the w izbie senatorskiej podczas obrad sejmu na Zamku previous one. Senators sitting at the middle table did not Królewskim13. have designated seats that would refl ect the sitting order Posiedzenia delegacji w pałacu Radziwiłłowskim in the Chamber of Senators during the Sejm sessions in rozpoczęły się 2 czerwca 1773. Początki tych prac the Royal Castle13. naznaczone były sporami legislacyjnymi, które miały The sessions of the delegation in the Radziwiłł Pal- wpłynąć na formę obrad delegacji. Przywódcy kon- ace commenced on June 2, 1773. The beginnings of the federacji sejmowej liczyli na jak najmniejsze skrę- work was characterised by legislative disputes that were powanie obrad jakimikolwiek regułami, natomiast to affect the form of the delegation sessions. Leaders of posłowie sceptycznie do nich nastawieni upatrywali the Sejm confederation counted that the sessions would m.in. w królewskiej instrukcji dla delegatów sposobu not really be restricted by any regulations, while the na uniknięcie szykujących się nadużyć. Brak jasno sceptically-minded members of Parliament saw e.g. the określonego regulaminu widoczny był także w formie King’s instruction for the delegates as a way to avoid pos- prowadzenia obrad. Już na drugiej sesji (3 czerwca sible malfeasance. The lack of clearly defi ned regulations 1773 r.) biskup Ostrowski w imieniu wszystkich ob- was also visible in the manner in which the sessions were radujących poprosił marszałka konfederacji sejmowej conducted. Already during the second session (June 3, Adama Ponińskiego, „aby porządek stołów i sala były 1773) Bishop Ostrowski, on behalf of all participants, odmienione, ponieważ w tej tak się tłomią głosy, iż requested the Marshal of the Sejm confederation, Adam jeden drugiego wcale słyszeć nie może”14. Wątpliwe Poniński, “to change the table arrangement and the room, jest, aby interwencja Ostrowskiego przyniosła jaki- since in this one voices are so muted that people cannot kolwiek skutek, z pewnością nie zmieniono miejsca hear one another at all”14. It is doubtful whether Os- obrad. Ciężko było znaleźć równie dogodne miejsce. trowski’s intervention produced any result, certainly the Ponadto w drugiej połowie maja (przed rozpoczęciem session venue remained unchanged. It would have been obrad delegacji) nakładem dyplomaty rosyjskiego został diffi cult to fi nd an equally convenient place. Moreover, tam przeprowadzony remont, który miał umożliwić in the second half of May (before the delegation sessions prowadzenie prac delegacyjnych15. commenced) a Russian diplomat fi nanced renovation Jak już zostało powiedziane, obrady prowadzone work in the palace, which was to make it possible to były przez prezesa delegacji, którego miejsce wyzna- conduct delegation sessions there15. czone było przy stole pośrodku sali. Przy tym samym As has been mentioned before, sessions were chaired stole siadali ministrowie i senatorowie Rzeczypo- by the president of the delegation who was designated to spolitej, a naprzeciw prezesa dyplomaci mocarstw sit at the table in the centre of the room. Ministers and rozbiorowych. Zagraniczni dyplomaci uczestniczyli Senators of Poland were seated at the same table, and jedynie w sesjach, na których roztrząsane były sprawy diplomats representing the partitioners sat opposite the dotyczące ich państw16. Sekretarze dyplomatów zasia- president. Foreign diplomats participated only in those dali przy oddzielnych stolikach oznaczonych na ryc. 1 sessions in which issues concerning their countries literą D17. Językiem obrad był język polski, chociaż were discussed at length16. Secretaries to the diplomats pierwsze powitanie zagranicznego dyplomaty, Austriaka sat at separate tables labelled D in fi g. 117. The sessions Karla Revitzkiego, miało miejsce po łacinie, a nego- were conducted in Polish, although the fi rst greetings cjacje z dyplomatami były już prowadzone w języku to the foreign envoy, an Austrian, Karl Revitzki, were francuskim i na bieżąco tłumaczone przez marszałka offered in Latin, and negotiations with diplomats were konfederackiego Adama Ponińskiego18. conducted in French and simultaneously interpreted by Drzwi zaznaczone na rysunku literą A mieściły the confederation Marshal, Adam Poniński18. się najprawdopodobniej od strony północnej, wszak The door marked with the letter A in the sketch od czasu remontu z lat 1755–1762 klatka schodowa most probably was on the north side, however since została przeniesiona do ofi cyny pałacu znajdującej się the renovation in the years 1755–1762 the stairwell was od strony kościoła karmelickiego19. Przy tych drzwiach moved to the palace annexe situated on the side of the wyznaczeni do tego posłowie witali dyplomatów za- Carmelite church19. At the door appointed deputies granicznych przychodzących na posiedzenia delegacji greeted foreign diplomats arriving at the session of the i przy nich delegaci gromadzili się na znak protestu, gdy delegation, and there delegates congregated in protest uznawali uchybienie niektórych zasad szlacheckiego when they believed the proceedings to have deviated parlamentaryzmu. from some rules of the noble parliamentary tradition. Chociaż delegacja obradowała w sali wielkiej pałacu Although the delegation met in the great room of the prawie przez dwa lata20, to jeszcze w czasie trwania jej palace for two years20, even during its sessions the palace obrad w pałacu zagościły spektakle teatralne. Przygo- became a venue for theatrical performances. Preparations towania do restytucji teatru w Warszawie podjęto już for the restitution of the theatre in Warsaw began already podczas trwania pierwszej kadencji delegacji, która during the fi rst term of the delegation which, on June 12,

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 71 12 czerwca 1773 r. zawiesiła swoje obrady do 3 lipca 1773, suspended its sessions until July 3 on the pretext that pod pretekstem konieczności wyjazdu posłów do the deputies had to leave for their houses for St. John’s swoich domów na kontrakty świętojańskie21. 26 i 30 contracts21. On June 26 and 30, two unoffi cial sessions of czerwca odbyły się dwie nieofi cjalne sesje delegacji, the delegation were held, during which it was attempted podczas których starano się uzyskać zgodę na sprowa- to reach an agreement concerning inviting a troupe of dzenie trupy komediantów na karnawał 1774 roku22. players for the 1774 carnival22. At that time a heated argu- W owym czasie rozgorzał spór między Ponińskim ment erupted between Poniński, and Stanisław Lubomir- a sprzeciwiającym się zabawom publicznym marszał- ski, the Great Marshal of the Crown, who opposed public kiem wielkim koronnym Stanisławem Lubomirskim, entertainment and who was supported by some delegates którego wspierała część delegatów uznających niego- considering public entertainment deplorable in view of dziwość rozrywek publicznych w ówczesnej sytuacji the political situation in Poland. The theatre returned to Rzeczypospolitej. Teatr ponownie zagościł w pałacu the Radziwiłł Palace again at the turn of April and May Radziwiłłowskim na przełomie kwietnia i maja 1774 r. 1774. Thus performances alternated with the sessions Spektakle odbywały się więc na zmianę z obradami de- of the Sejm delegation. Thanks to the money spent by legacji sejmowej. Dzięki pieniądzom Franciszka Ryksa Franciszek Ryx the theatre was set up in the great room w sali wielkiej został urządzony teatr nakładem ponad at the cost of over 5000 ducats23. According to Barbara 5000 dukatów23. Jak pisze Barbara Król-Kaczorowska, Król-Kaczorowska: “the great hall on the 1st fl oor con- „w dużej sali I piętra znajdowały się loże parterowe, tained ground-fl oor, fi rst-fl oor and second-fl oor boxes, pierwszego i drugiego piętra, parter, galeria i paradyz; stalls, the gallery and the gods, altogether app. 500 seats. w sumie ok. 500 miejsc. Współcześni określali teatr jako Contemporaries described the theatre as large. Moreover, duży. Ponadto znajdowały się przy teatrze sale redutowe at the theatre there were rooms for masked balls and i klub szlachecki”24. Rozrywki i spektakle urządzane a noblemen’s club”24. Entertainment and performances w Warszawie czasów sejmu rozbiorowego spotykały organised in Warsaw during the Partition Sejm frequently się jednak nierzadko z potępieniem współczesnych25. met with widespread condemnation25. Mając na względzie wszystkie te wydarzenia, po- Considering all those events, what remains to be zostaje jeszcze wyjaśnić sytuację własnościową pałacu. explained is the ownership situation of the palace. Even Pomimo nałożenia nań sekwestru wojskowego w czasie though it was under military sequestration since the konfederacji barskiej, pozostawał on de iure własnością Bar Confederation, de iure it remained the property of Radziwiłła. Na skutek gróźb konfi skaty majątku wobec Radziwiłł. Because members of the Bar Confederation konfederatów barskich, które nasiliły się wraz z porażką were threatened with confi scation of estates, which inten- konfederacji i przeprowadzeniem I rozbioru, Radziwiłł sifi ed after the defeat of the Confederation and the 1st par- zdecydował się zabezpieczyć swój majątek. 17 kwietnia tition of Poland, Radziwiłł decided to secure his wealth. 1773 r. fi kcyjnie przekazał swoje dobra małoletniemu On April 17, 1773, he fi ctitiously transferred his assets bratu Hieronimowi, a opiekę nad nim w sprawach to his minor brother, Hieronim, whose guardianship in majątkowych powierzył Mikołajowi Radziwiłłowi. Ten fi nancial matters was entrusted to Mikołaj Radziwiłł. In ostatni podpisał z kolei zobowiązanie, że we wszystkich turn, the latter signed a deed stating that in all matters kwestiach dotyczących majątku będzie się stosował do concerning the estates he would abide by the decisions zaleceń Karola Stanisława i na jego żądanie odda mu of Karol Stanisław, and would return the guardianship prawa opiekuńcze. Akt ten został potwierdzony przez rights at his request. The deed was confi rmed by Adam konfederację Adama Ponińskiego 5 stycznia 1774 r., co Poniński’s confederation on January 5, 1774, which spowodowało zdjęcie rosyjskiego sekwestru26. resulted in the removal of the Russian sequestration26. Karol Radziwiłł zakończył okres emigracji, na Karol Radziwiłł who remained in exile since the time której przebywał od czasów konfederacji barskiej, of the Bar Confederation, ended his exile in 1778 and in w roku 1778 i w maju tr. przyjechał do Warszawy. Nie May of the same year returned to Warsaw. However, he zamieszkał jednak w swoim pałacu27. Chociaż kontrakt did not stay in his palace27. Although the lease letting out na najem pałacu do celów teatralnych wygasł 1 marca the palace for theatrical purposes terminated on March 1 tegoż roku, Radziwiłł zezwolił na jego przedłużenie of that year, Radziwiłł agreed to have it prolonged until do 1 września28. Radziwiłł zapewne chciał powrócić September 128. Radziwiłł must have wanted to return to do swojego pałacu na czas sejmu, który miał się odbyć his palace for the Sejm which was to be held in the au- jesienią tego roku. Wypędzenie grupy teatralnej z pała- tumn of that year. Expelling the theatre company from the cu Radziwiłłowskiego wymogło wybudowanie nowego Radziwiłł Palace resulted in a new theatre being erected teatru na pl. Krasińskich (spektakle dawane tam były in the Krasińskich Square (plays were performed there in w latach 1779–1833; budynek dziś nie istnieje). the years 1779–1833; today the building no longer exists). Już do śmierci Karola Radziwiłła (22 XI 1790 r.) Till the death of Karol Radziwiłł (November 22, pałac przy Krakowskim Przedmieściu nie był świad- 1790) the palace in Krakowskie Przedmieście witnessed kiem ważkich wydarzeń politycznych, chociaż często no more vital political events, though masked balls and odbywały się tam organizowane przez właściciela bibulous feasts organised by the owner were often held reduty i suto zakrapiane uczty. Nim upadła Rzeczpo- here. Before the fall of the Polish-Lithuanian Common- spolita, pałac jeszcze tylko jeden raz był świadkiem wealth, only once more did the palace witness signifi cant

72 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 istotnych wydarzeń polityki krajowej – tutaj w nocy z 2 events in the national politics – it was here in the night na 3 maja część posłów Sejmu Wielkiego zobowiązała of 2 and 3 of May that some of the envoys for the Great się popierać projekt Ustawy Rządowej, a następnie Sejm swore to support the project of the Government obradowało tu Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Act, and then a session of the Supporters of the Govern- Rządowej 3 Maja. ment Constitution of 3 May took place here.

1 W 1764 r. Jakimowicz stwierdził: „wiadomo każdemu, że kopiśmiennych diariuszy obrad delegacji. Za zwrócenie jak lat trzy fabryki nie masz”, cyt. za: Z. Bania, T.S. Jaro- uwagi na to źródło oraz konsultacje nad tekstem serdecznie szewski, Pałac Rady Ministrów, Warszawa 1980, s. 57. dziękuję p. Dorocie Dukwicz. 2 Ibidem, s. 58. 13 W rękopiśmiennym diariuszu obrad delegacji zapisano, 3 W obradach delegacji 1767/68 brało udział 71 parlamen- że „z senatu delegowani u średniego zasiedli stołu bez tarzystów; A. Kraushar, Książę Repnin i Polska w pierwszym uważania porządku”; Archiwum Główne Akt Dawnych czteroleciu panowania Stanisława Augusta 1764–1768, t. II, w Warszawie, Zbiór Popielów, sygn. 312, k. 193. Warszawa 1900, s. 122. 14 Protokół albo opisanie zaszłych czynności na delegacyi od Stanów 4 Ibidem, s. 105 i 122. Rzeczypospolitej, zagajenie 1, Warszawa 1775, s. 15. 5 Brytyjski dyplomata James Harris-Malmesbury tak rela- 15 O wydatkach na remont sali obrad w Pałacu Radziwiłłow- cjonował wydarzenia tego czasu: „[Radziwiłł] is about skim donosi Stackelberg kierującemu rosyjską dyplomacją thirty-fi ve years old, goes always dressed in the old Polish Nikicie Paninowi w raporcie z 22 maja 1773 r., D. Du- habit, and is so great a sot, that Prince Repnin quartered kwicz, Rosja…, s. 194. a colonel and sixty men in his hotel, to prevent him from 16 Rzadko kiedy posłowie rosyjski, pruski i austriacki poja- drinking during the time he held such considerable posts. wiali się jednocześnie. Chociaż wtedy także naprzeciwko I saw him myself the very day after the Diet was dissolved, bpa Ostrowskiego zasiadał tylko ten z nich, którego sprawy and the soldiers retired from his palace, come quite drunk były roztrząsane przede wszystkim: „W tym przyszedł jw. into Repnin’s, and bluster that now he had a right so to Stackelberg minister rosyjski i usiadł w trzecim od prezy- do. […] He gave a masquerade on the Empress of Russia’s dującego miejscu. Po nim jw. Rewitzki minister cesarski birthday to near three thousand masks, and they calcula- i zasiadł trzecie takoż miejsce po lewej ręce od prezesa. ted, that besides other wines, there was drunk a thousand Na ostatek jw. Benoit minister pruski, który wziął miejsce bottles of champagne. […] The Prince every day keeps an naprzeciwko.”, Protokół…, s. 58–59. open house to so many people, that his fi ve-and twenty 17 Potwierdza to Protokół (s. 59): „Sekretarze zaś tychże ichm- cooks could scarce supply them”. J. Harris-Malmesbury, ciów panów ministrów usiedli przy osobnych stolikach”. Diaries and correspondence, t. 1, ed. J.H. Harris, London 18 Ta m że, s. 12–15; oczywiście ciężko uwierzyć, żeby Poniń- 1844, s. 25–26. Ten długi cytat nie tylko daje wyobrażenie ski bez wsparcia tłumaczył całodniowe obrady delegacji, o osobie księcia Radziwiłła, ale także o codziennym funk- jednak to jemu prezes delegacji powierzył to zadanie. cjonowaniu jego pałacu przy Krakowskim Przedmieściu. 19 Z. Bania, T.S. Jaroszewski, Pałac Rady Ministrów, s. 55. 6 J. Michalski, Radziwiłł Karol Stanisław, „Polski Słownik 20 Sesje delegacji odbywały się: 2 VI – 18 IX 1773, 2 X Biografi czny”, t. 30, Wrocław-Warszawa-Kraków 1987, 1773 – 21 I 1774, 31 I – 5 V 1774, 16 V – 30 IX 1774, 4 X – s. 254–255. 14 XI 1774, 21 XI 1774 – 28 II 1775, 6 III – 19 III 1775; 7 D. Dukwicz, Rosja wobec sejmu rozbiorowego warszawskiego W. Konopczyński, Chronologia sejmów polskich 1493–1793, (1772–1775), Warszawa 2016, s. 194. Doniesienia dyploma- Kraków 1948, s. 167. tów francuskich w Warszawie, do których należy podcho- 21 D. Dukwicz, Rosja…, s. 194–195. dzić z ograniczonym zaufaniem, informują, że wybór tego 22 Sprawę restytucji teatru dokładnie omawia Jerzy Jackl, pałacu na miejsce obrad delegacji był pomysłem Stanisława Król czy Stackelberg? W sprawie restytucji Teatru Narodowe- Augusta, P. Ugniewski, Media i dyplomacja. „Gazette de Fran- go w 1774 r., „Pamiętnik Teatralny” 18 (1969), z. 1–2, ce” o sejmie rozbiorowym 1773–1775, Warszawa 2006, s. 73. s. 65–109. 8 „Dispositions pour la table de la délégation: le roi demande 23 K. Wierzbicka, Życie teatralne w Warszawie za Stanisława quelle soit ronde ou ovale pour éviter les disputes de rang. Augusta, Warszawa 1949, s. 39. Ze względu na inaugurację Stackelberg y consent”; cyt. za: Entretiens du roi Stanislas-Au- spektakli w pałacu Radziwiłłowskim rozważano przenie- guste avec Otto Magnus von Stackelberg (1773–1775), oprac. sienie obrad delegacji do pałacu Rzeczypospolitej (Krasiń- D. Dukwicz, E. Zielińska, Warszawa 2017, s. 44. skich), spotkało się to jednak z oporem części delegatów. 9 A. Młodziejowski do Stanisława Augusta, 31 V 1773 r., Lubomirski stwierdził, „że by nie było przyzwoitością Biblioteka Czartoryskich, sygn. 799, s. 123. delegacji, chyba pośmiewiskiem narodu umykać się dla 10 „Delineacyja stołów, przy których delegaci na sali w pałacu komedii”; J. Jackl, Król czy Stackelberg?, s. 72. Radziwiłłowskim zasiadają, jak są tu stoły ustawione”, 24 B. Król-Kaczorowska, Teatr dawnej Polski. Budynki, dekora- Biblioteka Ossolińskich, sygn. 573 s. 306–307. cje, kostiumy, Warszawa 1791, s. 76. O Klubie Szlacheckim 11 D. Dukwicz, Rosja wobec sejmu…, s. 192–193. w tymże pałacu por. J. Kowecki, Klub Szlachecki w Warszawie 12 Dwa niemal identyczne rysunki znajdują się w Zbiorze stanisławowskiej, „Wiek Oświecenia” 9 (1993), s. 197–204. Popielów, sygn. 312, k. 4v. i 193, jako załączniki do rę- 25 Por. m.in., J. Jackl, Król czy Stackelberg?, passim; J. Michalski,

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 73 „Warszawa”, czyli o antystołecznych nastrojach w czasach Sta- zamieszkać „w pałacu jo. krakowskiego”; Biblioteka Jagiel- nisława Augusta, w: tegoż, Studia historyczne z XVIII i XIX lońska, sygn. 6799. Najprawdopodobniej mowa o pałacu wieku, t. II, red. W. Kriegseisen, Z. Zielińska, Warszawa biskupów krakowskich na ul. Miodowej. 2007, s. 49–50. 28 Ten sam korespondent Adama Mniszka 14 maja 1778 r. 26 J. Michalski, Radziwiłł Karol Stanisław, s. 256; tenże, Wokół informował, że: „książę wojewoda wileński [K. Radziwiłł] powrotu Karola Radziwiłła z emigracji barskiej, „Kwartalnik w przeszły wtorek tutejszą pożegnał stolicę. Na sejm Historyczny” 106 (1999), z. 4, s. 22–23. J. Jackl na podsta- powróci. Pałacu na komedyje do septembra na proźby wie doniesień „Courier du Bas-Rihn” stwierdza, że wojsko jp. Sztakielberg pozwolił”; Bibl. Jag., sygn. 6799. Jednak rosyjskie musiało opuścić pałac przed 26 stycznia 1774 r.; 1 września aktorzy odmówili opuszczenia budynku. Na- Król czy Stackelberg?, s. 104. stępnego dnia żołnierze Radziwiłła przypuścili szturm na 27 Gazetka pisana z Warszawy do chorążego nadwornego pałac, wyganiając aktorów i demolując majątek swojego koronnego Adama Józefa Mniszka informuje 23 kwietnia pryncypała; Z. Bania, T.S. Jarowszewski, Pałac Rady Mini- 1778 r., że Radziwiłł kiedy przyjedzie do Warszawy ma strów, s. 65.

Streszczenie Abstract Artykuł omawia mniej znane epizody z dziejów The article describes the less known episodes from warszawskiego pałacu Radziwiłłów przy Krakowskim the history of the Radziwiłł Palace in Krakowskie Przedmieściu w II poł. XVIII wieku. Emigracja wła- Przedmieście in Warsaw during the 2nd half of the 18th ściciela pałacu – Karola Stanisława Radziwiłła oraz century. The emigration of the palace owner – Karol nakładanie na jego dobra rosyjskich sekwestrów wojsko- Stanisław Radziwiłł – and Russian military sequestration wych spowodowały, że w pustym pałacu zagościł teatr put on his estates were the reason that the empty palace (rzecz dość dobrze opisana w literaturze przedmiotu) became a venue for the theatre (the issue fairly well oraz polityka. W pałacu obradował rząd konfederacki described in the literature of the subject) and politics. podczas sejmu 1767–68 (podczas którego Radziwiłł The palace hosted the sessions of the confederate gov- zamieszkał w swoim pałacu) oraz delegacja sejmowa ernment during the Sejm in 1767–68 (when Radziwiłł z lat 1773–1775. Duża część artykułu poświęcona jest also resided in his palace) and the Sejm delegation in the warunkom i trybowi prac tej delegacji. years 1773–1775. A large section of the article is devoted to the conditions and mode of work of that delegation.

74 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 NAUKA SCIENCE

Michał Proksa*, Monika Zub**

Elementy architektoniczne i konstrukcyjne oraz wyposażenie wnętrza kościoła w Komarowie-Osadzie koło Zamościa Architectonic and construction elements and interior decoration in the church in Komarow-Osada near Zamość

Słowa kluczowe: neoromanizm, historyzm, Key words: neo-Romanesque, historicism, church architektura sakralna architecture

1. WPROWADZENIE 1. INTRODUCTION Jeden z niewielu kościołów neoromańskich z rejo- One of few neo-Romanesque churches in the region nu Zamościa, w Komarowie-Osadzie, nie doczekał się of Zamość, in Komarow-Osada, has not been often dotąd zbyt bogatej literatury. Najobszerniejszy zestaw described so far. The most information concerning the informacji dotyczących świątyni zbiera nieukończona – church can be found in the incomplete – according to jak deklarują autorzy – monografi a Renaty i Henryka the authors – monograph by Renata and Henryk Kulik Kulików [4], a główną zaletą tej rozprawy jest zgroma- [4], and the main advantage of that work is accumulat- dzenie dużej liczby danych historycznych związanych ing much historical data connected to the history of the z dziejami inwestycji i historią parafi i, jednak informacje investment and of the parish, but information about o architekturze świątyni są tam dość skromne. Obiekt the architecture of the church is rather modest. The został wymieniony w spisie zabytków woj. zamojskie- object was mentioned in the list of monuments of the go [2], a także w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce [1], Zamość Voivodeship [2], as well as in the Catalogue of gdzie jednak opisane zostało głównie jego wyposażenie Art Monuments in Poland [1] where, however, mainly its ruchome. Świątynię wzmiankują ponadto popularne furnishings were described. The church has also been wydawnictwa o charakterze ogólnym i przewodniko- mentioned in popular guides and general publications wym [10]. Bieżące prace remontowo-konserwatorskie [10]. Current renovation and conservation work carried prowadzone na terenie obiektu i w jego sąsiedztwie out in the object and its surroundings has been recorded pozostawiły sprawozdania z wykonywanych czynności – in reports – let us mention here the documentation pre- wymieńmy tu dokumentację K. Skotak [9] przechowy- pared by K. Skotak [9] kept in the archive of the Zamość waną w archiwum zamojskiej delegatury Wojewódzkie- branch of the Voivodeship Monument Protection Of- go Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie. Szczegółowe fi ce in Lublin. Detailed accounts (with photographic relacje (wraz z dokumentacją fotografi czną) opisujące documentation) describing the range of conservation zakres prac konserwatorskich prowadzonych w kościele work conducted in the church in recent years can also w ostatnich latach znajdują się także na stronie inter- be found on the Internet website of the parish [8]. Basic netowej parafi i [8]. Podstawowe informacje o świątyni information about the church was compiled by Grażyna zebrała natomiast Grażyna Michalska w karcie ewiden- Michalska on the record card of the historic object (so cyjnej zabytku (tzw. białej karcie) [6]. called white card) [6].

* dr hab., prof. PRz, Politechnika Rzeszowska, Wydział Bu- * dr hab., prof. RUT, Rzeszow University of Technology, Faculty of downictwa, Inżynierii Środowiska i Architektury Civil and Environmental Engineering and Architecture ** dr, Politechnika Rzeszowska ** dr, Rzeszow University of Technology

Cytowanie / Citation: Proksa M., Zub M. Architectonic and construction elements and interior decoration in the church in Komarow-Osada near Zamość. Wiado- mosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;55:75-85 Otrzymano / Received: 12.07.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 27.07.2018 doi:10.17425/WK55KOMAROW

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 75 Autorzy niniejszego artykułu poczynili własne ob- The authors of this article made their own observa- serwacje, wykonując przy okazji obszerną dokumentację tions and collected extensive photographic documenta- fotograficzną obiektu. Zasadniczym wynikiem tych tion of the object. The basic consequences of those ob- obserwacji są zdecydowane wątpliwości co do popraw- servations are serious doubts concerning the correctness ności tezy podkreślającej neogotyckie wartości świątyni, of the assumption highlighting the neo-Gothic values zaakcentowanej zarówno w białej karcie [6], jak i wcze- of the church, emphasised both in the white card [6] śniej – w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce [1], powielane and before – in the Catalogue of Art Monuments in Poland też we wzmiankach o charakterze popularnonaukowym [1], also repeated in popularising texts or scientifi c i popularyzującym. Abstrahując od proporcji budowli for the general public. Leaving aside the proportions (z podobnymi spotykamy się w dziesiątkach obiektów) of the building (similar ones can be encountered in kościół ten będziemy zaliczać do grupy budowli neoro- dozens of objects), we will list the church among neo- mańskich, zresztą już w spisie inwentarza kościelnego Romanesque buildings; even in the church inventory dokonanego przez księdza Józefa Mastalerza w 1922 made by reverend Józef Mastalerz in the year 1922 it roku znalazło się wyraźne podkreślenie, że kościół jest is clearly emphasised that the church was “built in the „zbudowany w stylu romańskim” [4, s. 156]. Przedsta- Romanesque style” [4, p. 156]. Therefore, the descrip- wione tu omówienie architektury kościoła będzie więc tion of the church architecture presented here will also miało równocześnie charakter analizy zmierzającej do be and analysis aimed at verifying its stylistic features. weryfi kacji jego cech stylistycznych. 2. HISTORY OF PARISH AND CHURCH 2. HISTORIA PARAFII I KOŚCIOŁA The parish in Komarow (previously: Komorow) Parafi ę w Komarowie (dawniej: Komorowie) erygo- was established in 1772 by the initiative of the ‘starost’ wano w 1772 roku z inicjatywy starosty tyszowieckiego of Tyszowce, Jan Mier, although earlier, since 1752, Jana Miera, ale wcześniej, od 1752 roku, istniała tu a wooden chapel stood here which in 1765 was replaced drewniana kaplica, na miejscu której w 1765 roku po- with a wooden church [7], probably belonging to the stawiono drewniany kościół [7], być może należący do Łabunie parish, which seems to be confi rmed by infor- parafi i Łabunie, co chyba potwierdza informacja z 1785 mation from 1785 describing the church as subsidiary roku określająca ten kościół jako fi lialny [7]. Zapewne [7]. Possibly within the years 1772–1785, Komarów lost w latach 1772–1785 Komarów stracił status parafii its parish status and the village returned (?) to its origi- i miejscowość wróciła (?) do pierwotnej przynależności nal church affi liation, to Łabunie. The wooden church kościelnej, do Łabuń. Drewniany kościół w Łabuniach in Łabunie was founded by the village owner, Adam ufundował właściciel miejscowości Adam Oleśnicki Oleśnicki, in 1435; then a parish was established there w 1435 roku, wtedy erygowano tam parafi ę, a Komarów in which Komarów was included [3, 5]. The parish in został do niej włączony [3, 5]. Ponownego ustanowienia Komarow was re-established by Bishop Franciszek Jac- parafi i w Komarowie dokonał biskup Franciszek Jaczew- zewski in the year 1905 [1, p. 21], and the fi rst vicar was ski w 1905 roku [1, s. 21], a pierwszym wikariuszem reverend Franciszek Furmanik. In the year 1918, bishop został ksiądz Franciszek Furmanik. W roku 1918 biskup of Lublin, Marian Leon Fulman, once again established lubelski Marian Leon Fulman po raz kolejny erygował the parish in Komarow [4, p. 27], which started a new parafi ę komarowską [4, s. 27], rozpoczął się wówczas stage in the history of the village and the parish. nowy etap w dziejach miejscowości i parafi i. 3. ARCHITECTONIC 3. CHARAKTERYSTYKA CHARACTERISTICS OF THE OBJECT ARCHITEKTONICZNA OBIEKTU The masonry church dedicated to the Holy Trinity Murowany kościół pw. Świętej Trójcy zbudowano was built in the years 1908–1911 (some sources claim w latach 1908–1911 (niektóre źródła podają daty budowy 1904–1911 [7]) according to the design by Kazimierz 1904–1911 [7]) wg projektu Kazimierza Skórewicza [6], Skórewicz [6], although in the clergy catalogue from choć katalog duchowieństwa z 1915 roku określa go jako 1915 it is described as wooden [4, p. 26]. The newly built drewniany [4, s. 26]. Poświęcenia nowo zbudowanego church in Komarow-Osada was consecrated on Novem- kościoła w Komarowie-Osadzie dokonał 11 listopada ber 11, 1911 by reverend Julian Bogutyn, administrator 1911 roku ksiądz Julian Bogutyn, administrator parafi i of the Tomaszów parish and the dean of Tomaszow, by Tomaszów i dziekan tomaszowski, za zgodą biskupa the permission of Bishop of Lublin, Franciszek Jacze- lubelskiego Franciszka Jaczewskiego [4, s. 22]. W cza- wski [4, p. 22]. During World War I the building was not sie I wojny światowej budynek nie uległ zniszczeniu, destroyed, only the library was burnt down [4, p. 27]. spalona została tylko biblioteka [4, s. 27]. Świątynię, The church, situated on a hill constituting a viewing usytuowaną na wyraźnym wzniesieniu stanowiącym point for the village and the area, was surrounded with punkt widokowy miejscowości i okolic, ogrodzono a brick wall covered by a concrete apron fl ashing, with ceglanym murem przykrytym betonowym fartuchem, brick posts, and gates from the facade and from the z ceglanymi słupkami, z bramami od fasady i od wscho- east. On the north side the building is surrounded by

76 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 du. Od północy budowlę opasano kutym ogrodzeniem a wrought iron railing spanned by brick posts, and some metalowym ustawionym między ceglanymi słupkami, posts are covered with concrete hip roofs. Long masonry a niektóre słupki nakryto betonowymi czterospadowy- staircase leads to the church, and on the east side the mi daszkami. Do świątyni prowadzą długie murowane church square adjoins the churchyard. schody, a od południowego wschodu do placu kościel- As we have emphasised above, the church shows nego przylega cmentarz. distinct neo-Romanesque features. It is confi rmed by Kościół, co już wyżej zaakcentowaliśmy, nosi e.g. semi-circular tops of window openings and interior wyraźne cechy neoromańskie. Potwierdzają to m.in. arcades and the groin vaults with their long and old tra- półokrągłe zamknięcia przepruć okiennych i arkad dition; while the barrel vaults with lunettes that are also wewnętrznych oraz sklepienia krzyżowe mające starą encountered here could rather be associated Baroque i długą tradycję, zaś występujące tu również sklepienia elements. The church was built as a pseudo-hall, and the kolebkowe z lunetami można raczej łączyć z elemen- term pseudo-basilica [6] mentioned is some sources can- tami barokowymi. Zbudowano go jako pseudohalę, not be regarded as appropriate in this case. At the turn of a spotykanego w niektórych źródłach określenia pseudo- the 19th and 20th century, a few models of the shape of the bazylika [6] nie możemy w tym przypadku uznać za po- church building were used in church architecture. The prawne. Na przełomie XIX i XX wieku w architekturze simplest is the one-nave hall with the chancel of equal sakralnej wykorzystywano kilka modeli ukształtowania height or lower than the main body, enclosed with three bryły świątyni. Najprostszym jest jednonawowa sala walls, or more rarely with fi ve walls or one straight wall, z prezbiterium równym bądź niższym od korpusu, and in churches with predominant neo-Romanesque or zamkniętym najczęściej trójbocznie, rzadziej pięcio- neo-Baroque features also enclosed with an apse. The bocznie lub prosto, a w świątyniach o przeważających next type is a basilica church of old provenance. There cechach neoromańskich lub neobarokowych również are two types here: the classic basilica is covered with absydialnie. Kolejnym rodzajem są kościoły bazylikowe two types of roofs – the gable (saddle) roof covers the o starej genezie. Wyróżniamy tu dwa ich typy. Klasyczną main nave, always higher than the side aisles which are bazylikę kryją dwa rodzaje dachów – nad nawą główną, covered by pulpit roofs. Its distinctive features are win- zawsze wyższą od naw bocznych, zakłada się dach dwu- dow openings in the long walls of the main nave, situated spadowy (siodłowy), a nad bocznymi dachy pulpitowe. above the pulpit roofs of the side aisles, illuminating the Jej cechą wyróżniającą są przeprucia okienne w długich most important part of the church leading to the chancel ścianach nawy głównej, ulokowane nad pulpitowymi where the tabernacle is located; the church is additionally dachami naw bocznych, doświetlające najważniejszą illuminated by window openings in the elevations of the część świątyni prowadzącą do prezbiterium, w którym side aisles and the chancel. Like in aisleless churches – the umieszczone jest tabernakulum; świątynię dodatkowo height of the chancel is adjusted to the height of the ridge doświetlają otwory okienne umieszczone w elewacjach of the main nave or lowered in relation to the main body; naw bocznych i prezbiterium. Prezbiterium – jak przy the chancel is enclosed analogically to aisleless churches, kościołach salowych – wysokością dostosowane jest and its width equals the width of the main nave which is do wysokości kalenicy nawy głównej bądź obniżone rarely wider or narrower (by the thickness of the wall). w stosunku do korpusu; zamknięcie prezbiterium jest Pseudo-basilicas were formed in a similar way, but the analogiczne jak przy salach, zaś jego szerokość równa się distinctive feature here is the low wall of the main nave szerokości nawy głównej, która rzadko jest szersza lub above the pulpit roofs of the side aisles, which makes it węższa (zwykle o grubość muru). Pseudobazyliki kształ- impossible to introduce window openings to add direct towano w sposób podobny, ale cechą wyróżniającą jest light to the main nave; in this case the interior is lit only by tu niska ściana nawy głównej nad dachami pulpitowymi windows in the elevations of the side aisles and openings naw bocznych, co uniemożliwia założenie przepruć in the chancel. Another solution is a hall church. Those okiennych doświetlających bezpośrednio nawę główną; churches – with three or (more rarely) two naves – were wnętrze doświetlane jest w tym wypadku jedynie przez covered with a gable roof, and the chancel was designed otwory okienne w elewacjach naw bocznych i przepru- like in aisleless or basilica churches. Because of such ciach prezbiterium. Kolejne rozwiązanie to budowle a shape of the hall church, its interior is illuminated by halowe. Świątynie te – o trzech lub (rzadziej) dwóch means of window openings in the side aisles (they are nawach – nakrywano wspólnym dachem dwuspado- better lit than the main nave interior) and in the chancel. wym, zaś prezbiterium rozwiązywano podobnie jak przy Thus, as far as interior illumination is concerned, pseudo- salach i kościołach bazylikowych. Takie ukształtowanie basilicas and hall churches are similar, but among the lat- bryły hal powoduje, że doświetlenie wnętrza świątyni ter we can distinguish two variants: the hall church with dokonuje się przez otwory okienne w nawach bocznych naves of equal height, and the pseudo-hall that has the (są one jaśniejsze od wnętrza nawy głównej) oraz w pre- side aisles lower than the main nave. In both cases those zbiterium. Upodabnia to pod względem doświetlenia three sections of the church are covered with the same wnętrza pseudobazyliki i kościoły halowe, przy czym gable (saddle) roofs. wśród tych drugich możemy wyróżnić dwa warianty: The analysed church in Komarow-Osada (fi g. 1) is kościół halowy z nawami o równej wysokości oraz a pseudo-hall with side aisles lower than the main nave, pseudohalę, która ma nawy boczne niższe od głównej. and not a pseudo-basilica, as some authors incorrectly

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 77 W obu przypadkach te trzy części świątyni nakrywają claim [6]. It was built from brick as a non-oriented ob- jednak wspólne dachy dwuspadowe (siodłowe). ject, with the chancel facing the south. The north facade Analizowany przez nas kościół w Komarowie-Osa- is the tower protruding from the wall face and fl anked dzie (ryc. 1) jest pseudohalą o niższych od głównej na- by annexes housing stairwells communicating with the wach bocznych, nie zaś pseudobazyliką, jak niesłusznie choir gallery and the upper storeys of the tower. The chcą niektórzy autorzy [6]. Zbudowano go z cegły jako elevations of the main body were deprived of annexes, obiekt nieorientowany, z prezbiterium zwróconym but on the sides of the chancel enclosed with a straight na południe. Północną fasadę tworzy wysunięta z lica wall there are two analogical sacristies with access to the muru wieża fl ankowana przybudówkami mieszczący- chancel and outside. The chancel is directly adjoined to mi klatki schodowe komunikujące się z chórem mu- the wide transept enclosed with straight walls, and ac- zycznym i wyższymi kondygnacjami wieży. Elewacje cess to its arms is possible through double arcades. The korpusu pozbawiono aneksów, natomiast po bokach three-nave object was divided into three spans: in the zamkniętego prostą ścianą prezbiterium znajdują się main nave on the plan of horizontal rectangles, while dwie analogiczne zakrystie z dostępem z jego wnętrza on the plan of vertical rectangles in the side aisles. The i od zewnątrz. Bezpośrednio do prezbiterium przylega main body was buttressed with lizenes widening towards szeroki transept o prostych zamknięciach, a wewnętrzną the bottom, and covered with one gable roof supported komunikację z jego ramionami zapewniają podwójne by the wooden rafter-and-purlin truss lined with steel arkady. Trójnawowy obiekt podzielono na trzy przęsła: sheets [6]. The lower part of the elevation consists of w nawie głównej na planie leżących prostokątów, zaś a brick base course with a narrow pulpit cornice, at the w nawach bocznych na planie prostokątów stojących. top there is a profi led stone-and-brick cornice, and be- Bryłę korpusu oszkarpowano rozszerzającymi się ku tween window openings (the upper section of lizenes) dołowi lizenami, które stanowią rodzaj przypór, a na- there are stone insets which highlight the decoration and kryto ją wspólnym dachem dwuspadowym o drewnianej aesthetics of the elevation. The south part of the main konstrukcji krokwiowo-płatwiowej pokrytej blachą [6]. body is a triangular gable with the surround protruding Dół elewacji tworzy ceglany cokół z pulpitowym wąskim from the wall, topped with a sphere and a cross. gzymsem, górą wieńczy ją koronujący profilowany As we have mentioned above, the church is not ori- gzyms kamienno-ceglany, a między zakrępowaniami ented, and the chancel is situated on the south side. It otworów okiennych (górna strefa lizen) umieszczono is laid on the plan of a rectangle with one span, and its kamienne wkładki, które wzmacniają zdobnictwo i es- gable wall is enclosed in a straight line. The corners were tetykę elewacji. Południową część korpusu tworzy trój- buttressed with widening lizenes serving as buttresses kątny szczyt o wysuniętym z lica muru obramowaniu, enclosing the corners on both sides. The chancel is lower zwieńczony kulą i krzyżem. than the main nave and wider by half the diameter of Jak już wyżej wspomnieliśmy, kościół jest nieorien- the columns separating the aisles, and is covered with towany, a prezbiterium ulokowano od południa. Ma ono a gable roof lined with steel sheets, and the front wall plan prostokąta o jednym przęśle, a jego ścianę szczy- was topped with a triangular gable with its surround tową zamknięto prosto. W narożnikach oszkarpowano protruding from the wall (fi g. 2). Vertices of the triangle je rozszerzającymi się lizenami, pełniącymi funkcję were made from sandstone, and a stone cross was fi tted przypór obejmujących obustronnie narożniki. Prezbi- on its top. The gable over the chancel is lavishly deco- terium jest niższe od nawy głównej i szersze od niej rated. Inside the pediment is decorated with brick blind o połowę średnicy kolumn międzynawowych, nakryto windows in stepped embrasures, repeating the shape of je dwuspadowym dachem krytym blachą, a czołową the triangular gable, and in the two middle blinds there ścianę zwieńczono trójkątnym szczytem o obramowaniu are window slits illuminating the attic above the chancel. wysuniętym z lica muru (ryc. 2). Wierzchołki trójkąta The transept has already been mentioned, so here zostały wykonane z piaskowca, na jego szczycie ustawio- we add only the description of its spatial programme. It no kamienny krzyż. Szczyt nad prezbiterium otrzymał encompasses fi ve double spans. At the nave crossing two bogatą dekorację. Wnętrze naczółka zdobią ceglane spans are on the plan of horizontal rectangles repeating blendy w uskokowych rozglifi eniach, powielające kształt the spans of the main body of the church, while those trójkątnego szczytu, a w dwóch środkowych blendach in the arms are on the plan of vertical rectangles though występują szczelinowe przeprucia okienne doświetlające differing in size. Like the front wall of the chancel, the strych nad prezbiterium. walls enclosing the transept were buttressed with lizenes Transept został już wyżej wzmiankowany, tu uzu- widening towards the bottom and enclosing corners on pełnimy tylko opis jego programu przestrzennego. both sides, however one more lizene was added on the Obejmuje pięć podwójnych przęseł. Na przecięciu naw axis of the transept wall between two tall windows. The dwa przęsła mają plan leżących prostokątów powielają- gable section of the front wall of the transept, enclosed cych przęsła korpusu kościoła, zaś boczne w ramionach in a straight line, was also decorated like the one in the dostały plan stojących prostokątów, ale różniących się chancel, but obelisks with stone statues were additionally od siebie rozmiarami. Podobnie jak czołowa ściana pre- introduced in the south corners. Ornaments on the tran- zbiterium, zamknięcia transeptu zostały oszkarpowane sept elevation are the same as the decoration of the main rozszerzającymi się ku dołowi lizenami obejmującymi body. At the bottom there runs a brick base course with

78 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 1. Ogólny widok obiektu (fot. M. Zub) Ryc. 2. Widok od strony prezbiterium (fot. M. Zub) Fig. 1. Overall view of the object (photo: Fig. 2. View from the chancel (photo: M. Zub) M. Zub)

Ryc. 3. Elewacja boczna i wschodnie ramię transeptu (fot. M. Zub) Ryc. 4. Fasada (fot. M. Zub) Fig. 3. Side elevation and the east arm of the transept (photo: M. Zub) Fig. 4. Façade (photo: M. Zub) obustronnie narożniki, jednak dodano tu jeszcze lizenę a pulpit cornice, the side walls are topped with a profi led na osi ściany transeptu między dwoma wysokimi okna- stone-brick cornice, and stone insets complete the orna- mi. Prosto zamkniętą szczytową część ściany czołowej mental elements (fi g. 3). Let us add that the transept was transeptu również udekorowano analogicznie do pre- covered with a gable roof lined with steel sheets, with the zbiterialnej, ale w południowych narożnikach wpro- ridge perpendicular to the main ridge but slightly lower. wadzono dodatkowo obeliski z kamiennymi posągami. Before we discuss window openings, let us describe Ornamentyka elewacji transeptu także nie różni się od the facade (fi g. 4). It has already been mentioned that dekoracji bryły świątyni. Dołem znajduje się ceglany it is a three-storey tower protruding from the wall and cokół z pulpitowym gzymsem, na bocznych ścianach fl anked by two annexes constituting a continuation of the koronujący profilowany gzyms kamienno-ceglany, side aisles and covered by the same roof as the main body. a kamienne wkładki uzupełniają wątki ornamentalne The corners of the façade are enclosed with buttresses (ryc. 3). Dodajmy jeszcze, że transept został nakryty wide at the bottom and narrowing towards the top, then dwuspadowym dachem krytym blachą, z kalenicą pro- turning into low, massive obelisks covered with hip roofs stopadłą do kalenicy głównej i nieznacznie od niej niższą. lined with steel sheets. Beneath the obelisks, on the but- Zanim omówimy przeprucia okienne, spróbujmy tresses fl anking the façade statues of angels were placed opisać fasadę (ryc. 4). Już powiedzieliśmy, że tworzy on cut out shelves: the one playing the lute on the east ją wysunięta z lica muru trójkondygnacyjna wieża shelf (fi g. 5), and the other playing the harp on the west

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 79 Ryc. 5. Posąg na półce wschodniej fasady Ryc. 6. Otwory okienne w nawie zachodniej (fot. M. Zub) (fot. M. Zub) Fig. 6. Window openings in the west aisle (photo: M. Zub) Fig. 5. Statue on the shelf of the east façade (photo: M. Zub)

Ryc. 7. Sklepienie nawy głównej (fot. M. Zub) Ryc. 8. Kolumny międzynawowe (fot. Fig. 7. Vault of the main nave (photo: M. Zub) M. Zub) Fig. 8. Columns between the naves (photo: M. Zub) fl ankowana dwoma aneksami stanowiącymi przedłu- shelf (G. Michalska incorrectly gave the reversed location żenie naw bocznych i nakrytymi dachem wspólnym of the statues [6]). In the lower part rectangular door z dachem korpusu. Przy narożach fasady założono openings were cut out, with brick blinds in brick framing obejmujące je szkarpy, szerokie u podstawy i zwężające fi tted above them. Above, there are very narrow and tall się ku górze, przechodzące w masywne, niskie obeliski slit openings illuminating upper parts of tower localities. nakryte czterospadowymi daszkami krytymi blachą. The main entrance to the church with double door and Poniżej obelisków na szkarpach fl ankujących fasadę the full-arch fanlight was situated in the tower axis, in the umieszczono na wyciętych półkach posągi aniołów stepped embrasure enclosed with a semi-circular frame. grających na lutni – na półce wschodniej (ryc. 5) i na Above the entrance is a triangular wimperg in a triangular harfi e – na półce zachodniej (G. Michalska błędnie brick frame whose stone vertex is fi lled with a stone relief podaje odwrotną lokalizację posągów [6]). Dołem with the motif of the Holy Trinity, and above that there przepruto prostokątne otwory drzwiowe, a nad nimi is a stained-glass oculus in a brick frame in which a sim- umieszczono ceglane blendy w również ceglanym ple brick cross was fi tted. In the belfry section two tall,

80 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 obramieniu. Wyżej znajdują się bardzo wąskie, wy- narrow windows were cut out with semi-circular tops, sokie otwory szczelinowe doświetlające górne partie which were set in deep niches that below the windows lokalności przywieżowych. Na osi wieży, w schodko- turn into shallower blinds as wide as the window niches. wym rozglifi eniu zamkniętym półkolistym ceglanym The window frames make a kind of double blinds – an obramieniem, umieszczono główne wejście do kościoła element repeated in other window frames in the church. z dwuskrzydłowymi drzwiami i naświetlem o pełnym Similar openings were cut out in all elevations of the łuku. Nad nim dano trójkątną wimpergę w ceglanym tower but they are shorter there because of the presence trójkątnym obramieniu o kamiennym wierzchołku, of the roof. The upper section of the tower has a profi led wypełnioną kamienną płaskorzeźbą z motywem Trójcy brick cornice located above a narrow stone strip below Świętej, zaś powyżej – witrażowy okulus w obramie- which, on each side, there are four low windows with niu ceglanym, w którym umieszczono ceglany prosty full arches and diagonal sills lined with steel sheets. The krzyż. W partii dzwonnicy przepruto dwa wysokie, tower is covered with a two-storey spire-like roof topped wąskie okna o zamknięciach półkolistych, umiesz- with a sphere and a cross. czając je w głębokich wnękach, które poniżej okien The architect designed fairly uniform window open- przechodzą w wypłycające się blendy o szerokości ings. In the side aisles (in hall churches and pseudo- wnęk okiennych. Obramienie okien tworzy rodzaj basilicas the main nave did not have window openings) he podwójnych blend – element powtarzający się przy cut out tall windows with semi-circular tops framed with oprawach innych otworów okiennych tej świątyni. lizenes, decorated them with brick frames at the top, and Podobne otwory przepruto na wszystkich elewacjach made the whole create a kind of blinds with simple stone wieży, ale ze względu na obecność dachu są tam krótsze. window sills lined with steel sheets (fi g. 6). The windows Górną część wieży tworzy profi lowany gzyms ceglany, in the front walls of the transept were similarly shaped który umieszczono nad wąskim kamiennym pasem, and set in a stepped embrasure separated by a lizene, pod którym z kolei znajdują się po cztery niskie okna with stone window sills lined with steel sheets. In the o pełnym łuku z ukośnymi parapetami pokrytymi gable wall of the chancel Kazimierz Skórewicz designed blachą. Wieżę nakrywa dwukondygnacyjny iglicowy an oculus with a rectangular niche below it, while in the hełm zwieńczony krzyżem i kulą. upper section of side walls – a row of window openings Projektant dość jednolicie ukształtował otwory okien- with semi-circular tops, brick frames above the arch, ne. W nawach bocznych (w kreacji halowej i pseudobazy- and slanting window sills lined with steel sheets. By two likowej nawy główne nie posiadają otworów okiennych) southern openings in both side walls there are rectangular osadził wysokie okna o półkolistych zamknięciach ujęte niches beneath the windows. lizenami, od góry ozdobił je ceglanymi obramieniami, a całość tworzy rodzaj blend, z prostymi kamiennymi parapetami pokrytymi blachą (ryc. 6). Podobnie zostały ukształtowane okna na czołowych ścianach transeptu, osadzone w schodkowym rozglifi eniu, przedzielone lizeną, z kamiennymi parapetami krytymi blachą. W ścianie szczytowej prezbiterium Kazimierz Skóre- wicz umieścił okulus, a pod nim prostokątną niszę, zaś w górnej części ścian bocznych – rząd przepruć okien- nych o półkolistych zamknięciach, w obramieniach ceglanych nad łukiem, z ukośnymi parapetami krytymi blachą. Przy dwóch południowych otworach na obu ścianach bocznych znajdują się podokienniki w postaci prostokątnych nisz.

Kończąc opis bryły poświęćmy trochę miejsca przy- Ryc. 9. Sklepienie prezbiterium (fot. M. Zub) budówkom zakrystyjnym. Mają one plan czworoboku, Fig. 9. Vault in the chancel (photo: M. Zub) a nakryto je pulpitowymi dachami krytymi blachą. Do- stęp do nich prowadzi przez prostokątne drzwi przeprute To fi nish the description of the main body let us w ich ścianach – odpowiednio wschodniej i zachodniej. devote some space to the sacristy annexes. They are laid Nad drzwiami umieszczono wnęki zamknięte łukiem on the quadrilateral plan, and are covered with pulpit i obramione cegłą, a obok, w kierunku południowym, roofs lined with steel sheets. They can be accessed via umieszczono na ścianach kolejne wnęki, dłuższe, ale rectangular doors cut out respectively in the east and podobnie ukształtowane. Ściany wschodnią i zachodnią west walls. Above the doors there are niches enclosed obu zakrystii wieńczy kamienny gzyms, zaś ściany po- with an arch and framed in brick, and nearby towards łudniowe – wysunięte ceglane obramowanie, w którym the south, there are more niches in the walls, longer przepruto trzy otwory na jednej osi. Są to – od góry – ones but similarly shaped. The east and west wall in otwór szczelinowy, półkoliście zamknięty w obramieniu each sacristy are topped with stone cornices, while the oraz prostokątny. Kończąc opis przybudówek dodajmy, south walls have a protruding brick frame in which three że na ścianach wschodniej i zachodniej pod kamiennym openings were cut out on one axis. They are – from the

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 81 gzymsem znajduje się po jednym rzędzie półkoliście top – a slit, a semi-circularly enclosed one in a frame zamkniętych blend wypłycających się ku dołowi. and a rectangular opening. To fi nish the description Przejdźmy teraz do opisu wnętrza świątyni. Pro- of the annexes it should be added that on the east and jektant różnie przesklepił części kościoła. Nad nawą west wall, below the stone cornice, there is one row of główną dał kolebkę z lunetami (ryc. 7) wspartą na okrą- semi-circular blind windows getting shallower towards głych kolumnach, z trzonem wielobocznym w dolnej the bottom. części. Okrągłe bazy kolumn są natomiast wieloboczne Let us now describe the church interior. The de- w części górnej, a od trzonu oddziela je profi lowany signer planned various vaults for different parts of the wieloboczny gzyms. Kolumny pozbawiono kapiteli, church. Above the main nave there is a barrel vault with mają jedynie ich malarską imitację (ryc. 8). Nawy bocz- lunettes (fi g. 7) resting on round columns with polygo- ne nakryte zostały sklepieniem krzyżowym wspartym nal shafts visible in their lower section. The round bases od strony nawy głównej na opisanych już kolumnach, of columns become polygonal in their upper sections, a od ścian magistralnych na służkach. Również pre- and are separated from the shaft by a profi led polygonal zbiterium dostało sklepienie krzyżowe (ryc. 9), choć cornice. The columns do not have capitals only their opracowany przez J. Niedźwiedzia plan zamieszczony painted imitation (fi g. 8). The side aisles have a groin w karcie ewidencyjnej zabytku [6] sugeruje inną kon- vault resting on the above described columns in the side strukcję przekrycia (ryc. 10). Na skrzyżowaniu naw of the main nave, and on supporting ribs on the side of założono kolebkę z lunetami wspartą na kolumnach the load-bearing walls. The chancel also has a groin vault analogicznych do tych w korpusie świątyni, a dwu- (fi g. 9), although the plan prepared by J. Niedźwiedz and przęsłowe sklepienie krzyżowe w ramionach transeptu inserted in the Monuments Record Card [6] suggests podtrzymują kolumny od strony nawy głównej i służki a different roof construction (fi g. 10). At the nave cross- na ścianach magistralnych budowli. Nie sposób się ing there is a barrel vault with lunettes resting on col- zgodzić z tezą G. Michalskiej, że ramiona transeptu umns analogical to those in the main body of the church, przesklepiono krzyżem żebrowym [6], gdyż jak nam and the two-span groin vault in the transept arms rests podpowiada szczegółowa obserwacja sklepień tej części on columns on the side of the nave and on supporting obiektu, w miejscach, gdzie stykają się pola sklepienne, ribs of the load-bearing walls of the building. One can- mamy jedynie malarską imitację żeber (i gurtów), a nie not accept the thesis by G. Michalska, that transept arms żebra konstrukcyjne (podobne rozwiązanie zastoso- were vaulted with a rib cross [6] since, as the thorough wano w kruchcie pod wieżą). Również układ przęseł observation of vaults in this part of the church suggests, w ramionach transeptu (ryc. 11) odbiega od przedsta- in places where vault bays are joined we can only see wionego na tzw. białej karcie (por. ryc. 10). painted imitation of groin and transverse ribs, and not Komunikacja międzynawowa odbywa się przez pół- construction ribs (a similar solution was applied in the okrągłe arkady założone między okrągłymi kolumnami (wyżej je opisaliśmy), zrezygnowano natomiast z pio- nowego rozczłonkowania ścian. Między prezbiterium a przęsłem transeptu przebiega wyraźnie oddzielający te dwa człony budowli mur łuku tęczowego zamknięty półkolistą arkadą, a do ramion transeptu prowadzą po- dwójne arkady o półkolistym zamknięciu. Do aneksów zakrystyjnych przepruto prostokątne otwory drzwiowe, w których umieszczono drewniane drzwi. Po przeciw- nej stronie świątyni, w północnej części jej przestrzeni nad nawą główną umieszczony został chór muzyczny ustawiony na półkolistym balkonie w kształcie wycinka koła, podparty dwiema okrągłymi kolumnami. Kolumny te w dolnej części są analogiczne do kolumn międzyna- wowych, różniąc się od nich w części górnej: płaskimi kapitelami oraz umieszczonymi po nimi okrągłymi gzymsami (ryc. 12).

4. WYPOSAŻENIE WNĘTRZA Pozostaje jeszcze do omówienia dekoracja wnętrza i witraże. Zacznijmy od korpusu głównego. Między oknami wykonano polichromię w formie prostokątnych obrazów z wizerunkami polskich świętych, m.in. św. Wojciecha, św. Stanisława, św. Salomei. Na sklepieniu Ryc. 10. Plan obiektu wg J. Niedźwiedzia (źródło: [6]) w nawie głównej naniesiono polichromię ze scenami Fig. 10. Plan of the object designed by J. Niedźwiedz biblijnymi w obramieniach o kształcie krzyża, zaś na (source: [6])

82 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 sklepieniach wszystkich naw nałożono malarską imitację vestibule beneath the tower). Also the arrangement of żeber i gurtów. Bardzo podobną stylistykę zastosowano spans in the transept arms (fi g. 11) deviates from that w prezbiterium. Na ścianach bocznych występują po- presented in the so called white card (see fi g. 10). lichromowane obrazy ze scenami biblijnymi, zaś nad Traffi c between the aisles is possible by means of ołtarzem głównym polichromia z sylwetkami aniołów. semi-circular arcades between round columns (described Sklepienie prezbiterium zdobią polichromowane me- above); but the concept of vertical division of walls was daliony z wizerunkami świętych oraz malarska imitacja abandoned. Between the chancel and the transept span żeber. Na ściany transeptu nałożono polichromowane there is the rood screen enclosed with a semi-circular obrazy w obramieniach, przedstawiające wydarzenia arcade, clearly separating those two sections of the build- historyczne, m.in. bitwę pod Komarowem (ryc. 13), ing, and double arcades enclosed in semi-circles lead to obronę Częstochowy, śluby Jana Kazimierza, a także the transept arms. Rectangular door openings in which postacie świętych, zaś sklepienia tej części świątyni na- wooden doors were fi tted lead to the sacristy annexes. wiązują do dekoracji naw korpusu z malarską imitacją The choir gallery located on a semi-circular balcony in the żeber i gurtów oraz scenami biblijnymi w krzyżowych shape of a sector, and resting on two round columns, is obramieniach. W 1996 roku Stanisław Książek z Żabi- situated on the opposite side of the church in the northern kowa przeprowadził prace konserwatorskie polichromii. part of its space above the main nave. In their bottom sec- Dokonano wtedy przemalowania ścian i sklepień, po- tion those columns resemble the columns between aisles, zostawiając jednak pierwotną kompozycję, dokonano but they differ in their upper section: they have fl at capitals retuszu „Bitwy pod Komarowem”, ale artysta wykonał and round cornic es fi tted below (fi g. 12). też nowe obrazy: „Ostatnią Wieczerzę” i „Rozmnożenie Chleba” [4, s. 163]. Witraże figuralne zamontowa- ne w oknach mają w większości dość późną genezę 4. INTERIOR DECORATION (ryc. 14). Chyba najstarszy witraż pochodzi sprzed 1938 The interior decoration and stained glass windows roku i przedstawia Trójcę Przenajświętszą, w czasie are the last too describe. Let us start with the main body wymiany okien (2010) został poddany konserwacji. of the church. Between windows there are polychrome Pozostałe zostały wykonane w latach 2007–2011 w Pra- paintings in the form of rectangles with images of Polish cowni Witraży Bolesława i Zbigniewa Jaworskich we saints, e.g. St. Wojciech, St. Stanisław, and St. Salomea. Wrocławiu i przedstawiają m.in. Świętą Rodzinę, NMP On the vault of the main nave there is a polychrome with biblical scenes in frames in the shape of a cross, while on the vaults in all the aisles imitations of groin and transverse ribs were painted. Very similar stylistics was applied in the chancel. On the side walls there are polychrome paintings with biblical scenes, while a polychrome with silhouettes of angels is painted over the main altar. The chancel vault is decorated with polychrome medallions with images of saints and painted imitations of vault ribs. On the transept walls there are polychrome paintings in frames, depict- ing historical events such as the Battle of Komarow (fi g. 13), the defence of Częstochowa, the vows of King Jan Kazimierz, as well as images of saints; while vaults in this part of the church allude to the decoration of the aisles in the main body with the painted imitations of groin and transverse ribs, and biblical scenes in cross-shaped frames. In 1996, Stanisław Książek from Żabikow carried out conservation work on the polychrome paintings. Walls and vaults were repainted then, though the original com- position remained; alterations were made to the “Battle of Komarow”, but also the artist added new paintings: “The Last Supper” and “Feeding the Multitudes” [4, p. 163]. Figurative stained glass windows are mostly of relatively late origin (fi g. 14). The oldest stained glass window probably dates back to before 1938 and depicts the Holy Trinity; it underwent conservation treatment when the windows were replaced (2010). The other were made in the years 2007–2011 in the Stained Glass Workshop of Bolesław and Zbigniew Jaworski in Wrocław, and they represent e.g. the Holy Family, Our Lady the Queen of Ryc. 12. Chór muzyczny (fot. M. Zub) Poland, Father Pio, St. Anthony of Padua, Jan Paweł II Fig. 12. Choir gallery (photo: M. Zub) and Merciful Christ. The stained glass windows were

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 83 Ryc. 11. Sklepienie ramienia transeptu (fot. M. Zub) Fig. 11. Vault in the arm of the transept (photo: M. Zub)

Ryc. 14. Witraż w nawie bocznej (fot. M. Zub) Ryc. 13. Polichromowany obraz w ramieniu transeptu (fot. M. Zub) Fig. 14. Stained glass in the side aisle (photo: Fig. 13. Polychrome painting in the arm of the transept (photo: M. Zub) M. Zub)

Królową Polski, Ojca Pio, św. Antoniego Padewskiego, consecrated on May 1, 2011, by the suffragan Bishop of Jana Pawła II i Jezusa Miłosiernego. Witraże poświęcił Zamość-Lubaczow, Mariusz Leszczyński [8]. 1 maja 2011 roku sufragan zamojsko-lubaczowski Ma- riusz Leszczyński [8]. 5. CONCLUSION The analysis conducted above confi rmed that the 5. PODSUMOWANIE church in Komarow–Osada does not have practically any Przeprowadzona powyżej analiza potwierdziła, że elements that would allow for interpreting it as a neo- kościół w Komarowie-Osadzie nie ma w zasadzie żad- Gothic building. There is no groin rib here from which nego elementu, który pozwalałby na zinterpretowanie the defi nition of Gothic begins; there are no sharp-point- go jako budowli neogotyckiej. Brak tu żebra krzyżowe- ed arches or classic buttresses, which are among the most go, od którego zaczyna się defi nicja gotyku, brak łuku important features of that “style”. In the discussed church ostrego oraz klasycznych oszkarpowań, które są przecież the buttresses (even the tower buttresses) have the form jednym z ważniejszych wyznaczników tego „stylu”. of lizenes, and supporting ribs are elements applied both W omawianym przypadku przypory (nawet oszkarpo- in the Romanesque and Gothic architecture. Groin vaults wanie wieży) mają charakter lizen, a nadwieszone służki are predominant in the church (side aisles, transept arms, są elementem stosowanym zarówno w romanizmie, jak and vestibule) and semi-circular arches (windows, arcades

84 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 i w gotyku. W świątyni dominują sklepienia krzyżowe between aisles, decorations on the elevation). Thus, we (nawy boczne, ramiona transeptu, kruchta) i łuki pół- have demonstrated that the initial assumption stating the koliste (zamknięcia okien, arkady międzynawowe, de- church possesses predominant neo-Romanesque features, koracje elewacji). Za udowodnioną możemy więc uznać complemented by neo-Baroque elements (barrel with postawioną na wstępie tezę, że kościół ten posiada do- lunettes in the main nave) was correct. minujące cechy neoromańskie, uzupełnione elementami neobarokowymi (kolebka z lunetami w nawie głównej).

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES [1] Brykowski R. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, ny pw. Trójcy Przenajświętszej (Karta ewiden- vol. 8: dawne woj. lubelskie, 17: Tomaszów Lu- cyjna zabytków architektury i budownictwa), belski i okolice. Warszawa, 1982. Zamość, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków [2] Fornal M. et al. Zabytki Architektury i Budownic- w Lublinie Delegatura w Zamościu, 1999 (unpu- twa w Polsce, 48: woj. zamojskie. Warszawa, 1991. blished). [3] Komarów. In: B. Chlebowski (ed.) Słownik geo- [7] Parafia pw. Świętej Trójcy Komarów, https:// grafi czny Królestwa Polskiego i innych krajów diecezja.zamojskolubaczowska.pl/parafi e/parafi a- słowiańskich. Vol. 15, part 2, Warszawa, 1902, 109. -swietej-trojcy-komarow (access 9.07.2018). [4] Kulik R., Kulik H. Monografi a rzymskokatolickiej [8] Parafi a Świętej Trójcy w Komarowie, http://www. parafi i Świętej Trójcy w Komarowie 1918–2015. parafi akomarow.pl/ (access 9.07.2018). [Komarów, 2015], http://www.parafi akomarow. [9] Skotak K. Komarów. Kościół pw. Św. Trójcy. pl/historia_parafi i/historia_parafi i_komarow.html Inwentaryzacja stanu istniejącego schodów ze- (access: 9.07.2018). wnętrznych przy kościele wraz z oceną ich sta- [5] Łabunie. In: F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Wa- nu technicznego. Zamość, Wojewódzki Urząd lewski (eds.) Słownik geograficzny Królestwa Ochrony Zabytków w Lublinie Delegatura w Za- Polskiego i innych krajów słowiańskich. Vol. 5, mościu, 1998 (unpublished). Warszawa, 1884, 563–564. [10] Soból A. (ed.) Gmina Komarów-Osada, Stalowa [6] Michalska G. Komarów-Osada. Kościół parafial- Wola [b.r.].

Streszczenie Abstract

Artykuł przedstawia charakterystykę architektonicz- The article presents the architectonic and stylistic ną oraz stylistyczną kościoła w Komarowie-Osadzie koło characteristics of the church in Komarow-Osada near Zamościa. Zbudowana w latach 1908–1911 ceglana świą- Zamość. The brick church built in the years 1908–1911 tynia jest trójnawową pseudohalą z transeptem i prosto is a three-nave pseudo-hall with a transept and the zamkniętym prezbiterium zwróconym na południe. south-facing chancel enclosed in a straight line. In the W fasadzie znajduje się potężna, wysunięta z lica muru facade there is a massive tower protruding from the wall wieża, fl ankowana przez dwa niskie aneksy. Budowla face, and fl anked by two low annexes. The building is oszkarpowana jest rozszerzającymi się ku dołowi lize- buttressed with lizenes widening towards the bottom, nami stanowiącym rodzaj przypór, nakryto ją dachami and covered with gable roofs (the chancel is lower than dwuspadowymi (prezbiterium jest niższe od korpusu). the main body). The main nave of the church has a bar- Główna nawa świątyni sklepiona została kolebką z lune- rel vault with lunettes, while the side aisles have groin tami, zaś nawy boczne otrzymały sklepienia krzyżowe, vaults, like the chancel and the arms of the transept. podobnie prezbiterium i ramiona transeptu. Komuni- The nave and side aisles can be accessed through semi- kacja międzynawowa prowadzi przez półokrągłe arkady circular arcades on columns, and the chancel arch is also na kolumnach, również łuk tęczowy jest półokrągły. semi-circular. Kościół dotychczas określany był w literaturze jako In literature the church used to be described as neo- neogotycki, jednak przeprowadzona w artykule analiza Gothic, however, the analysis carried out in the article pozwoliła udowodnić, że świątynia ma dominujące allowed for proving that the church shows predominant cechy neoromańskie, uzupełnione elementami neoba- neo-Romanesque features, complemented by neo- rokowymi, nie ma natomiast żadnego elementu pozwa- Baroque elements, but it does not posses any elements lającego zaliczyć ją do budowli neogotyckich. allowing for listing it among neo-Gothic buildings.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 85 NAUKA SCIENCE

Piotr Kołodziejczyk*

Zabytki i dziedzictwo Bliskiego Wschodu. Wartość i problemy ochrony Monuments and heritage of the Middle East. Value and problems of protection

Słowa kluczowe: ochrona dziedzictwa, Bliski Key words: heritage protection, Middle East, Near Wschód, wartość dziedzictwa, problemy ochrony East, value of heritage zabytków

Są na naszej planecie miejsca niezwykłe. Tak prze- There are places on Earth that are truly exceptional; sycone śladami przeszłości, że niemal słychać tam głosy so saturated with traces of the past that they almost ludzi żyjących przed wiekami. Przemierzając uliczki resound with voices of people who lived there cen- bliskowschodnich portów i miast czy odwiedzając pu- turies ago. When strolling along the streets of Middle stynne stanowiska archeologiczne Jordanii lub Egiptu Eastern harbours and cities, or when visiting desert stajemy oko w oko nie tylko z zabytkami czy informa- archaeological sites of Jordan or Egypt, we come face cjami o życiu funkcjonujących tu niegdyś społeczności, to face not only with monuments or information about ale także z problemami ich współczesnej ochrony, the lives of local ancient communities, but also with konserwacji i niejednokrotnie bardzo skomplikowanego today’s problems of their protection, restoration and trwania w dzisiejszym świecie. Bliski Wschód to skarb- oftentimes complicated perseverance in the contem- nica wiedzy o naszej przeszłości, ale także nieustanne porary world. Despite being a treasury of knowledge pole walki współczesności z przeszłością, tradycji about our past, the Middle East remains an unceasing z nowoczesnością, miejsce wielu konfl iktów tragicznie fi eld of battle between contemporaneity and past days oddziałujących także na zabytki i ślady przeszłości. and between tradition and modernity, and a region of Bliski Wschód jest dziś znamy przede wszystkim jako confl icts which produce tragic outcomes for historical rejon niespokojny politycznie i pole wielu, także krwa- monuments and other traces of the past. wych konfl iktów. Tymczasem obszar ten jest niezwykle Today the Middle East is known primarily for po- różnorodny pod względem kulturowym, etnicznym litical unrests and bloody confl icts, while it tends to i religijnym. To oczywiście efekty jego niezwykłej histo- be forgotten that the area is highly culturally, ethically rii, bowiem starożytny Bliski Wschód to miejsce gdzie and religiously diversifi ed. Obviously, this is the effect kształtowały się najstarsze cywilizacje oraz powstawały of its unusual history, as in ancient days the region was pierwsze miasta i organizmy państwowe. Dziedzictwo the home of early civilizations and the birthplace of the kulturowe Bliskiego Wschodu, którego początki sięgają very fi rst cities and state organisms. With its origins ponad 12 tys. lat p.n.e. (zobacz np. Bellwood 2004), legło reaching back to over 12 thousand years B.C. (see eg. u podstaw wielkich cywilizacji śródziemnomorskich – Bellwood 2004), the cultural heritage of the Middle egipskiej, mezopotamskiej oraz późniejszych greckiej, East lied at the heart of the great Mediterranean civili- rzymskiej i bizantyńskiej. Poznawanie jego historii oraz sations (Egyptian and Mesopotamian, as well as Greek, rozwijających się tutaj kultur jest zatem nie tylko metodą Roman and Byzantine in later periods). Therefore, śledzenia kolejnego etapu rozwoju ludzkości, ale stanowi learning about the region’s history and the cultures

* Instytut Archeologii UJ * Institute of Archaeology, Jagiellonian University

Cytowanie / Citation: Kołodziejczyk P. Monuments and heritage of the Middle East. Value and problems of protection. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;55:86-95 Otrzymano / Received: 16.02.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 25.04.2018 doi:10.17425/WK55MIDDLE

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

86 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 także poszukiwanie niezwykle istotnych dla nas źródeł that developed here in the past exceeds far beyond the tożsamości kulturowej narodów Europy, Azji Mniejszej mere act of studying yet another stage of development i północnej Afryki. of humanity and rather represents a quest for invalu- Na Bliskim Wschodzie kultury i cywilizacje rodziły able sources of the cultural heritage of European, Asia się i upadały przez tysiące lat. Sumerowie, Babilończycy, Minor and North African nations. Egipcjanie, Asyryjczycy, Hetyci, Fenicjanie, Izraelici, For thousands of years the Middle East witnessed Persowie czy wreszcie Grecy, Rzymianie i Arabowie – births and falls of different cultures and civilisations. każdy z tych ludów zostawił po sobie bogate dziedzic- The Sumerians, the Babylonians, the Egyptians, the two, które po dziś dzień kształtuje nie tylko ten region, Assyrians, the Hittites, the Phoenicians, the Israelites, ale także cywilizację europejską. Wydarzenia, które miały the Persians or, fi nally, the Greeks, the Romans and tu miejsce w starożytności, rozgrywały się na obszarze the Arabs – they all left behind a rich heritage which dzisiejszych państw: Turcji, Cypru, Armenii, Syrii, Li- has exerted immense infl uence on the region and the banu, Izraela, Jordanii, Iraku, Egiptu, Iranu, północnego whole European civilisation to this day. The events that Sudanu oraz państw Półwyspu Arabskiego. W okresie took place here in ancient times covered the territory starożytności kluczową rolę odgrywały Mezopotamia of today’s Turkey, Cyprus, Armenia, Syria, Lebanon, i Egipt, ale nie mniej ważne kulturotwórczo były także Israel, Jordan, Iraq, Egypt, Iran, northern Sudan and subregiony Elamu, Anatolii, Syrii i Palestyny. Wszystkie the Arabian Peninsula. In antiquity, the most impor- te ośrodki pomimo wyraźnego zróżnicowania kulturo- tant of these were Mesopotamia and Egypt, with the wego tworzyły jeden wielki krąg cywilizacyjny i chociaż subregions of Elam, Anatolia, Syria and Palestine fall- rozwijały się w poszczególnych okresach jako samodziel- ing behind only slightly, especially in terms of their ne kultury lub nawet organizmy polityczne, to zawsze, culture-forming potential. Despite the significant już od początku kształtowania się społeczeństw osia- cultural diversity, all these centres made a huge civili- dłych, pozostawały w różnych powiązaniach, nigdy zaś zational circle and although some of them blossomed nie pozostawały względem siebie w całkowitej izolacji. into independent cultures or political organisms at Starożytny Bliski Wschód był obszarem aktywności some stage, they would always remain interlinked, wielu ludów należących do odmiennych grup etnicz- from the very beginning of the development of settled nych i językowych. Napływały one wraz z kolejnymi communities, in one way or another, never being left falami migracyjnymi i osiedlały się, a najczęściej asymi- totally isolated from others. lowały z ludnością miejscową, kształtując na równi z nią The ancient Middle East was marked by the activ- kulturę zasiedlanych przez siebie terenów. Zdarzały się ity of a number of peoples from different ethnic and także zmiany gwałtowne, najazdy, które przetaczały się linguistic groups. They were brought by migration niczym burze powodując zmiany układu sił i konfi gura- waves and settled, usually assimilating with the locals cji politycznych na większych lub mniejszych obszarach. and shaping the culture of the region equally with the Niekiedy wydarzenia te skutecznie hamowały, nawet indigenous people. There were also sudden changes, na kilka stuleci, rozwój poszczególnych państw tego incursions that stormed the area like a hurricane, regionu, zaś niektóre społeczności po utracie znaczenia changing the balance of powers and political confi gu- politycznego znikały niemal bez śladu z kart historii. rations on larger or smaller territories. Some of them Wielokrotnie nowa rzeczywistość społeczna i kulturowa, effectively hindered the development of individual która wyłaniała się po okresach chaosu i zamętu, wpro- states of the region for centuries, as a result of which wadzała nowe elementy kultury materialnej i duchowej, certain communities disappeared from the pages of his- mające często niewiele wspólnego z poprzednią epoką. tory almost without a trace right after they lost political Tego typu zjawiska przejściowe stanowią oczywiście dla signifi cance. The new social and cultural reality that naukowców szczególnie ciekawe problemy badawcze, emerged after periods of chaos and confusion would jednocześnie najtrudniejsze do identyfi kacji i ekspozycji. oftentimes introduce new elements into the material Aktywność człowieka na tym obszarze miała swo- and spiritual culture, which had little in common with je początki w okresie paleolitu. Jednak to dopiero od the previous epoch. Transitory phenomena like this początku okresu holocenu, wraz z pojawieniem się make interesting research problems for academics, kultur epipaleolitycznych, a następnie neolitycznych but are also the most diffi cult to identify and exhibit. rozpoczyna się niezwykła historia kulturowego rozwoju Although human activity within the territory tego obszaru. To tu pojawiła się gospodarka wytwórcza, dates back to the Palaeolithic era, the incredible his- której upowszechnienie – wraz z kolejnymi etapami tory of the region’s cultural development did not neolityzacji – doprowadziło do eksplozji demografi cznej, begin until the early Holocene and the birth of the osadnictwa, rozwoju sztuki i religii, a w konsekwencji do Epipaleolithic and the following Neolithic culture. It powstania pierwszych państw we wczesnej epoce brązu. was here that manufacturing economy fi rst appeared I tak np. na terenie Egiptu zjawiska neolityczne pojawiły and was brought into popular use at further stages of się w okresie VII–V tysiąclecia p.n.e. wraz ze społeczno- neolithization, leading to a demographic explosion, ściami wczesnorolniczymi związanymi z tzw. kulturami the development of settlement, art and religion and, Fajum, Merimde i Omari (Midant-Reynes 2000). Nie- fi nally, to the establishment of the very fi rst states in liczne dziś stanowiska archeologiczne związane z tymi the early Bronze era. For instance, the Neolithic phe-

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 87 jednostkami kulturowymi należą do najtrudniejszych nomena fi rst appeared in the 7th to 5th millennia B.C., zadań badawczych specjalistów pracujących na tym together with early farming communities connected terenie. W okresie V i IV tysiąclecia p.n.e. rozwijała się with the cultures of Fayum, Merimde and el-Omari z kolei na terenie Delty Nilu kultura dolnoegipska, która (Midant-Reynes 2000). Today’s sparse archaeological wraz z południowoegipską kulturą nagadyjską położyła sites related to these cultural units are among the most podwaliny pod powstanie około 3100 roku p.n.e. pań- diffi cult research tasks of experts working within the stwa pierwszych faraonów (zobacz np. Ciałowicz et al. area. In the 5th and the 4th millennium B.C. the Nile 2012, Ciałowicz et al. 2018). Następujące od tego czasu Delta witnessed the development of the Lower Egyp- niemal trzy-tysiącletnie istnienie imperium egipskiego tian culture which, together with the southern Egyptian pozostawiło na terenie Delty Nilu wiele śladów i bez- Naqadian culture, laid foundations of the state of the cennych dziś dla nas zabytków (zobacz np. Kemp 1989). fi rst pharaohs, established around 3,100 B.C (see eg. Natomiast w europejskiej i azjatyckiej części Bliskie- Ciałowicz et al. 2012, Ciałowicz et al. 2018). The sub- go Wschodu do najważniejszych zmian społeczno-kul- sequent nearly 3,000-year-old existence of the Egyptian turowych, które miały miejsce w okresie starożytności, empire left behind a number of traces and invaluable należy niewątpliwie działalność licznych ludów semic- antiquities within the Nile Delta (see eg. Kemp 1989). kich. Ich identyfi kacja jest możliwa już od IV tysiąclecia When it comes to the European and Asian territory p.n.e. wraz z pojawieniem się Sumerów. W połowie III of the Middle East, the most important social and cul- tys. p.n.e. Akadowie współtworzyli już razem z Sume- tural changes of the ancient era include the activity of rami rzeczywistość polityczną i kulturową Mezopotamii the numerous Semitic peoples, identifi able from the (zobacz np. Meisels 1993, Roger 2003). Obszarem inten- 4th millennium B.C., i.e. from the appearance of the sywnego osadnictwa Akadów była północna część Su- Sumerians. In the mid-3,000’s B.C. the political and meru, nazwana kilka wieków później Akadem. Roli, jaką cultural life of Mesopotamia was already co-created odgrywali w kształtowaniu cywilizacji mezopotamskiej, by the Sumerians and the Akkadians (see eg. Meisels najlepiej dowodzi fakt, że język akadyjski wraz z dialekta- 1993, Roger 2003). The Akkadians settled intensely mi (asyryjskim i babilońskim) pozostał w powszechnym in northern Sumer, which was given the name Akkad użyciu aż do czasów antycznych. Kolejne ważne zmiany several centuries later. Their role in the shaping of the związane były z Amorytami i Kananejczykami, blisko ze Mesopotamian civilisation is best proven by the fact sobą spokrewnionymi ludami prowadzącymi koczowni- that the Akkadian language and its dialects (Assyrian czy lub półkoczowniczy tryb życia. Amoryci opanowali and Babylonian) were in common use as long as until z czasem większą część Mezopotamii, a Kananejczycy ancient times. Further important changes were brought Syro-Palestynę. Utworzone przez nich i zwalczające się about by the Amorites and the Canaanites, two closely państewka i księstwa plemienne przez całą pierwszą po- related nomadic or semi-nomadic peoples. With the łowę II tysiąclecia p.n.e. determinowały losy obu krain. passing of time, the former would seize control over To w łaśnie w wyniku migracji Amorytów ostatecznie a major part of Mesopotamia, while the latter captured ukształtowały się wielkie państwowości: babilońska Syria Palaestina. The tribal states and principalities i asyryjska (Van De Mieroop 2004: 63–74). established by these two fought against one another Pod koniec II tysiąclecia rozpoczęły się na obszarze throughout the fi rst half of the 2nd millennium B.C., Bliskiego Wschodu wędrówki Aramejczyków i ludów thus determining the fates of both lands. Ultimately, im pokrewnych. Migracje te trwały z różnym nasile- migration of the Amorites led to the rise of the great niem przez około 500 lat. Trzeba pamiętać, że był to Babylonian and Assyrian statehoods (Van De Mieroop proces długotrwały, podczas którego podboje i najazdy 2004: 63–74). przeplatały się z okresami pokojowej infi ltracji i osad- Towards the end of the 2nd millennium, the Mid- nictwa. Aramejczycy opanowali większą część Syrii oraz dle East witnessed fi rst migrations of the Arameans północną i środkową (z wyj. Asyrii) Mezopotamię, a tak- and related peoples, which lasted for c. 500 years with że wspólnie z Chaldejczykami – południową część tej variable intensity. The process, long-lasting as it was, krainy. Język aramejski był na obszarze Bliskiego Wscho- abounded in periods of conquests and incursions in- du najpowszechniejszym z używanych aż do czasów tertwining with times of peaceful infi ltration and set- najazdów arabskich, które miały miejsce w VII w. n.e. tlement. The Arameans took control over the majority Z kolei z kierunku północnego i północno-zachodniego of Syria and northern and central Mesopotamia (except napływały na tereny starożytnego Bliskiego Wschodu for Assyria) and, together with the Chaldeans, seized ludy o pochodzeniu indoeuropejskim. Obszarem ich lands to the south of the region. Aramaic remained the szczególnie intensywnej penetracji już od początku II most commonly used language within the Middle East tysiąclecia p.n.e. była Anatolia. Wyjątkowa rola przypadła as long as until the Arab conquests in the 7th century w tu udziale najsilniejszym z nich Hetytom, którzy na A.C. Additionally, Indo-European peoples would fl ock blisko pół tysiąca lat zawładnęli większą częścią Anatolii, to the Middle East from the north and northwest. In a ich wpływy polityczne sięgały północnych obszarów Anatolia, traces of their particularly intense penetration Syrii i Mezopotamii (Van De Mieroop 2004: 75–103). date back to the 2nd millennium B.C. The Hittites, who Ożywione kontakty – przeplatane umowami i wojna- were the strongest of them, played the most prominent mi – łączyły ich z Egiptem faraonów (zobacz np. Cohen role, with control of the majority of Anatolia exerted

88 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 1. Neolityczna osada w południowej Jordanii badana przez polskich archeologów (fot. Piotr Kołodziejczyk) Fig. 1. A neolithic settlement in southern Jordan excavated by Polish archaeologists (photo: Piotr Kołodziejczyk)

Ryc. 3–4. Nabatejska świątynia i antyczne miasto w Khirbet ed- -Dharih w południowej Jordanii (fot. Piotr Kołodziejczyk) Fig. 3–4. Nabatean temple and ancient city in Khirbet ed-Dharih (southern Jordan) (photo: Piotr Kołodziejczyk)

Ryc. 2. Osada z wczesnej epoki brązu w Tell el-Farcha (w Delcie for nearly fi ve hundred years and political infl uence Nilu) badana przez polskich archeologów (fot. Robert Słaboński) reaching as far as to the north of Syria and Mesopota- Fig. 2. Settlement from the early Bronze Age in Tell el-Farcha (Nile Delta) examined by Polish archaeologists (photo: Robert Słaboński) mia (Van De Mieroop 2004: 75–103). They maintained intense contacts with Egypt of the pharaohs, marked by 2000). Warto także pamiętać, że swoją obecność na alternating periods of peace, when new contracts were nadmorskich terenach Syrii i Anatolii, a także w Delcie concluded, and wars. Last but not least, there were also Nilu przynajmniej od XIV w. p.n.e. zaznaczali Grecy the Mycenae Greeks, whose strong presence in the Nile Mykeńscy. Ich kontakty z państwami bliskowschodnimi Delta is noted from at least the 14th century B.C. Today miały, jak się dziś przypuszcza, charakter handlowy lub we assume that they either traded with or sacked the łupieżczy. Szczególnie w Delcie Nilu kontakty te wydają Middle East. This seems particularly fi rmly confi rmed się być mocno potwierdzone znaleziskami malowideł by the Mycenae paintings found in the Delta, which mykeńskich, zdobiących zapewne rezydencje władców most probably decorated the residences of Egyptian i arystokratów egipskich z okresu tzw. Nowego Państwa rulers and aristocrats of the times of the New Kingdom (zobacz np. Cline 2012). (see eg. Cline 2012). Wraz z początkiem I tysiąclecia p.n.e. obecność ple- At the beginning of the 1st millennium B.C., the mion indoeuropejskich na obszarze Bliskiego Wschodu presence of Indo-European tribes within the Mid- zaznaczała się coraz bardziej. W Anatolii, wówczas dle East gained in prominence. In Anatolia, which już całkowicie zdominowanej ich obecnością (m.in. they managed to fully dominate by the time (e.g. the Frygów), szczególną rolę odegrali w VII w. p.n.e. Lidyj- Phrygians), the most meaningful role was played by czycy, uznawani za twórców systemu monetarnego. Na the Lydians (in the 7th century B.C.), who are consid- zachodnich wybrzeżach Azji Mniejszej znacznie rozsze- ered to be the authors of the monetary system. The rzyło się, rozpoczęte już od początku II tysiąclecia p.n.e., Greek colonists, i.e. the Aeolians, Ionians and Dorians, osadnictwo Greków – Eolów, Jonów i Dorów. W tym continued to settle along the coastline of Asia Minor, samym mniej więcej czasie (VIII/VII w. p.n.e.) cały rejon an undertaking commenced in the early years of the Zakaukazia wraz z Armenią, północną Mezopotamią 2nd millennium B.C. Approximately at the same time i wschodnią Anatolią stał się widownią łupieżczych (8th/7th century B.C.), the entire Transcaucasian re- najazdów, coraz bardziej aktywnych koczowniczych gion including Armenia, northern Mesopotamia and plemion Kimmerów i Scytów (ślady tych najazdów eastern Anatolia, witnessed a number of plundering widoczne są w materiale archeologicznym nawet na raids of growingly active nomadic Cimmerian and

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 89 terenach Polski). Jednocześnie pokrewne im liczne ludy Scythian tribes (traces of the raids are also present in indoirańskich Medów i Persów zaczęły coraz silniej na- the archaeological material found within the Polish pierać od strony Iranu na wschodnią granicę imperium territory)(see eg. Brown 1995). Additionally, their asyryjskiego. W efekcie doprowadziło to do znaczących akin Indo-Iranian Median and Persian tribes came in zmian, w wyniku których powstało imperium perskie, great numbers from Iran, advancing on the eastern dominujące na tym obszarze, aż do swojego upadku boundary of the Assyrian empire. This brought about w wyniku wojny z Macedonią rządzoną przez Aleksan- signifi cant changes which gave rise to the Persian em- dra Wielkiego (Van De Mieroop 2004: 270–300). Jego pire, a dominator of the region until its collapse after następcy podzieli między siebie wpływy i umacniali the war with Alexander the Great’s Macedonia (Van swe panowanie nad poszczególnymi częściami regionu De Mieroop 2004: 270–300). Alexander’s successors aż do przełomu er. Imperium rzymskie konsekwentnie divided the infl uences among themselves and consoli- poszerzające swe panowanie objęło stopniowo swoim dated control over individual parts of the region until 0 zasięgiem cały obszar Bliskiego Wschodu. Sytuacja A.D. By persistently extending its powers, the Roman ta trwała niemal do momentu upadku potęgi Rzymu Empire grew gradually to encompass the entire Mid- i Konstantynopola w okresie wczesnego średniowiecza. dle East. The situation continued until the collapse of Rozproszone plemiona i upadłe krainy zjednoczyła Rome and Constantinople in the early Middle Ages. dopiero w VII wieku nowa wiara – islam – i kolejni The dispersed tribes and fallen regions were united in potomkowie Mahometa zasiadający na tronie Kalifa the 7th century by a newly emerging religion, Islam, (zobacz np. Aslan 2011). Okres średniowiecza przyniósł and Muhammad’s successive descendants ascending dalszy rozkwit wielu ośrodków i zaowocował pojawie- the throne of Caliph (see eg. Aslan 2011). In the me- niem się pereł architektury i sztuki, ale był także czasem dieval period, a number of centres continued to grow, wojen i krwawych wydarzeń, wiązanych zarówno z tzw. bringing to life invaluable gems of art and architecture. wyprawami krzyżowymi jak i z konfl iktami wewnątrz However, the period was also marked by wars and arabskiego świata, rozstrzyganymi często na polu bitwy bloody confl icts connected with crusades and clashes (zobacz np. Tyerman 2006). Kolejne uporządkowanie within the Arab world, typically solved on a battlefi eld sytuacji na tym terenie przyniosło dopiero panowanie (see eg. Tyerman 2006). The region’s situation did not osmańskie, które od XIV wieku objęło swym zasięgiem calm down until the Ottoman reign, which in the 14th tereny Bliskiego Wschodu. Czasy nowożytne wraz century extended into the Middle East. The modern z epoką kolonialną i odnowieniem suwerenności arab- era, with the colonial epoch and revival of sovereignty skich państw po II wojnie światowej utrwaliły obserwo- of the Arab States after WW2, further consolidated the wane tu przez nas do dziś problemy i konfl ikty. Wiele local problems and confl icts, which have remained an z nich w tragiczny sposób oddziałuje na stan ochrony actual and important issue to this day. Many of them dziedzictwa kulturowego i zabytkowy krajobraz tego continue to have a tragic impact on the protection of regionu (zobacz np. Zdanowski 2010). the region’s cultural heritage and historic landscape Warto jednak zawsze pamiętać, że to właśnie w tej (see eg. Zdanowski 2010). części świata powstał praktycznie każdy prekursor dzi- Notwithstanding the above, it must not be forgot- siejszych wynalazków technicznych i wielu elementów ten that almost every single forerunner of today’s tech- kulturowych. Wystarczy tu wspomnieć wynalazek pisma nical inventions and cultural elements was created in i literatury, prawodawstwo i państwowość oraz podwali- this very part of the world. The catalogue includes the ny wielu pojęć z dziedziny wojskowości. To Fenicjanie invention of writing and literature, legislation, state- jako pierwsi odkrywali dalekie lądy, a Persowie stworzyli hood and the underpinnings of certain military notions, pierwszą religię proto-monoteistyczną – zaratusztra- to mention only a few. The Phoenicians were the fi rst nizm. Egipt i Babilonia na długo przed Grekami two- to discover distant lands, while the Persians created rzyły skomplikowane teorie matematyczne, zaś Izraelici the fi rst proto-monotheistic religion, Zoroastrianism. stworzyli religijne podwaliny pod dominujące dziś na Egypt and Babylonia created complicated mathematical świecie religie – judaizm, chrześcijaństwo i islam. Dzięki theories long before the Greeks, while the Israelites podbojom i działalności Greków i Rzymian myśl świata laid foundations of today’s major religions, i.e. Juda- zachodniego docierała do świata Orientu, a osiągnięcia ism, Christianity and Islam. Through the conquests tego ostatniego upowszechniały się w antycznej i wcze- and activities of the Greeks and the Romans, the way snochrześcijańskiej Europie. of thinking of the western world reached the Orient, Trudno się więc dziwić, że cały obszar Bliskiego while achievements of the latter were disseminated in Wschodu jest usiany zabytkami i śladami wydarzeń, któ- early Christian Europe. re miały tu miejsce w odległych wiekach. Wiele z nich It is therefore not surprising that the entire Middle stanowi bezcenny potencjał ludzkości o wartości dale- East is strewn with antiquities and traces of past events ko wykraczającej poza ich materialne własności. Czas from distant ages. Many of them refl ect the priceless i działalność ludzi jest niestety dla nich bezlitosna. Przez potential of humanity, the value of which exceeds far tysiąclecia zabytki niszczyła natura i człowiek. Dość beyond their material worth. Regrettably, the passage wspomnieć przykłady działań dokonujących nieodwra- of time and human activity have no mercy on them. calnych zniszczeń. I tak np. arabski podbój Iranu uni- For thousands of years the monuments have been sub-

90 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 cestwił na zawsze dziedzictwo imperiów Achemenidów jected to destructive forces of nature and man, suffi ce i Sassanidów. Z kolei egipskie podania mówią o celowym to mention one that caused irreversible damage, the zniszczeniu nosa Wielkiego Sfi nksa znajdującego się Arab conquest of Iran, which wiped out the heritage w Gizie, przypisując ten postępek różnym momentom of the Achaemenid and the Sasanian Empires once w nowożytnej historii Egiptu. W wyniku XX-wiecznych and for all. According to Egyptian tales, in the early wojen doszło do dotkliwych zniszczeń na całym Bliskim 19th century Napoleon’s soldiers trained the artillery’s Wschodzie, a wiele bezcennych reliktów przeszłości ule- marksmanship by shooting at the nose of the Sphinx in Giza. The wars of the 20th century in turn caused severe damage within the entire Middle East, and par- tial or total depreciation of a number of priceless relics of the past. The same is true for today’s Syria or Iraq, where the confl ict has reached a scale that is diffi cult to understand and where the barbarousness does not spare people’s lives, let alone monuments. Obviously, antiquities and heritage of the past are not priorities in times when there are thousands of people dying all around. It should not be overlooked,

Ryc. 5. Rzymski teatr w Ammanie (antyczna Filadelfi a) (fot. Piotr Kołodziejczyk) Fig. 5. Roman theater in Amman (ancient Philadelphia) (photo: Piotr Kołodziejczyk)

Ryc. 6. Ruiny bizantyjskiego kościoła na jednym z nigdy niebada- Ryc. 8. Pałac barona Empain w Kairze (Heliopolis) w stylu orien- nych stanowisk archeologicznych w południowej Jordanii (fot. Piotr talnym – zapomniane dziedzictwo Belle Epoque (fot. Piotr Koło- Kołodziejczyk) dziejczyk) Fig. 6. Ruins of the Byzantine church on one of the archaeological Fig. 8. The Baron Empain Palace in Cairo (Heliopolis) in the sites in southern Jordan that have never been studied (photo: Piotr Hindu style – the forgotten Belle Epoque heritage (photo: Piotr Kołodziejczyk) Kołodziejczyk)

Ryc. 7. Otomańska wioska Dana w południowej Jordanii (fot. Piotr Ryc. 9. Kair – Heliopolis – niszczejące zabytki Belle Epoque (fot. Kołodziejczyk) Piotr Kołodziejczyk) Fig. 7. The Otoman village of Dana in southern Jordan (photo: Piotr Fig. 9. Cairo – Heliopolis – decaying monuments of Belle Epoque Kołodziejczyk) (photo: Piotr Kołodziejczyk)

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 91 gło całkowitej lub częściowej deprecjacji. Podobnie rzecz however, that a war with or destruction of monuments ma się dzisiaj w Syrii czy Iraku, gdzie konfl ikt osiągnął is in fact an element of war with people and their his- już skalę trudną do zrozumienia, a barbarzyństwo nie tory, which often takes the form of an ethnic confl ict oszczędzające ludzi nie omija oczywiście także zabytków. or a method to wipe away the memory of people from Z pewnością trudno myśleć o zabytkach i dziedzic- the surface of their lands. For this very reason, the twie przeszłości, gdy codziennie tysiącami giną ludzie. shocking activity of destroying antiquities is assuming Nie można jednak zapominać, że wojna z zabytkami the proportions of a serious problem, if thought of as i ich niszczenie to przecież element wojny z ludźmi an element of war with architecture in general or with i ich historią, często element walki etnicznej i oczysz- other monuments, or as fi ght against people and their czania terenu z pamięci o jego mieszkańcach. Dlatego identity, rooted deeply in the past. ta szokująca nas działalność polegająca na niszczeniu Such attacks on the thousands years of history and zabytków staje się znacznie poważniejszym problemem, the symbols of people’s bonds with space, especially jeśli pomyślimy o niej jako o elemencie walki nie tylko in the Middle East, have acquired specifi c meaning, z architekturą czy innymi zabytkami, ale jako o walce and are hardly possible to be perceived as devoid of z ludźmi i ich zakorzenioną w przeszłości tożsamością. deliberately planned wilfulness. They have been chosen Tego rodzaju ataki na tysiącletnią historię i symbole as a way to convey to others that they do not belong związku ludzi z przestrzenią, szczególnie na Bliskim here, that there is no trace of their history within the Wschodzie, nabierają specjalnego znaczenia i trudno nie land and, fi nally, that there is no reason for them to doszukiwać się w nich ściśle zaplanowanej celowości. come back. To metoda powiedzenia innym, że nie przynależą do It is also important to note that we tend to blame tego terenu, że nie ma tu ich historii i że nie mają tutaj Islam, with its view of the world, monuments and po co wracać. heritage of the past, for what is happening now in Warto także zwrócić uwagę na fakt, że dość łatwo Muslim countries, from Libya to Pakistan. However, przypisujemy to, co dzieje się obecnie w krajach mu- it is to be remembered that behaviours like those de- zułmańskich, od Libii do Pakistanu, islamowi i jego scribed above are not typical of Islam in general, but spojrzeniu na świat, zabytki i dziedzictwo przeszłości. are practised by followers of a distorted version of the Należy jednak pamiętać, że tego rodzaju zachowania nie religion represented, for instance, by the Islamic State są charakterystyczne dla samego islamu, lecz dla jego of Iraq and Syria (ISIS), which, although in retreat, is wypaczonej wersji, reprezentowanej obecnie chociażby still active. It is this very type of pathological hatred przez nadal aktywne, choć pozostające w odwrocie tzw. for paintings, rooted in the Salafi religious intolerance Państwo Islamskie (ISIS). To właśnie ten rodzaj patolo- towards infi dels and their shrines, that underlies such gicznej nienawiści do obrazów, wywodzący się z salafi c- actions, here additionally enhanced by ethnic issues. kiej nietolerancji religijnej dla innowierców i ich świątyń, It is common thought that through this attitude Islam stoi u podłoża tego typu działań, które pomieszano tu implements the Quranic principle known as shirk, i.e. dodatkowo z kwestiami etnicznymi. Zwykło się bowiem the prohibition to make any image, or any likeness of uważać, że islam realizuje w ten sposób koraniczną anyone or anything divine, or practise the its worship zasadę zwaną szirk, czyli zakaz wszelkich przedstawień (idolatry) (Glasse 2003). In fact, the Quran as such o boskim charakterze i oddawania im czci (idolatria, czyli does not contain too much content that would justify bałwochwalstwo)(Glasse 2003). W samym Koranie nie the iconoclasm of Salafi Islamists. Some sections of ma jednak zbyt wiele treści, które uzasadniałyby ikono- Islam rely on Hadith, comments to the Quran which klazm salafi ckich islamistów. Niektóre odłamy islamu justify such doings, among others, by prohibiting large powołują się na komentarze do Koranu zwane Hadith, or high-rise buildings that would dominate the Earth, które mają uzasadniać tego typu postępki, mówiąc or the overlapping of subsequent settling layers. Yet m.in. o zakazie budowania większych, dominujących it must not be forgotten that, like Christianity, Islam nad ziemią struktur czy zakazie nakładania się na siebie has many different sections and customs, and its fol- kolejnych warstw osadniczych. Należy jednak pamiętać, lowers have never been harmonious about them; next że islam posiada wiele różnych odłamów i zwyczajów, to Taj Mahal they also erected countless numbers of podobnie jak np. chrześcijaństwo. Wyznawcy islamu ordinary yards and simple prayer squares. Due to the nie są tu ze sobą i nigdy nie byli zgodni – wznieśli co lack of understanding of the diversity of Islam, even prawda budowle Tadż Mahal, ale także wiele zwykłych in the bosom of the religion, actions like that are not dziedzińców i prostych placów modlitewnych. Brak perceived as political in their essence or as political zrozumienia, nawet w łonie samego islamu, dla różno- terrorism practised with an aim to intimidate and rodności tej religii powoduje, że nie postrzega się tego show that the perpetrators are fearless and committed typu działalności jako w gruncie rzeczy politycznej czy to destroying the western world and followers of any raczej polityczno-terrorystycznej, mającej na celu zastra- religion different than their very own section of Islam. szenie i pokazanie, że autorzy tego typu wyczynów nie Some observers state straight-out that such operations boją się nikogo i stawiają sobie za cel zniszczenie świata are war declared on certain international organisations. Zachodu oraz wyznawców innych niż ich własny odła- In 2012, when terrorists from the Ansar Dine group mów islamu. Niektórzy obserwatorzy uważają wręcz, że destroyed the invaluable shrines in Timbuktu, the

92 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 działania tego typu są wojną wypowiadaną konkretnym organisation’s spokesman said that the attack was per- międzynarodowym organizacjom. W 2012 roku, gdy ter- formed in response to UNESCO’s decision to include roryści z grupy Ansar Dine niszczyli bezcenne świątynie the Mali site in the World Heritage List, and added Timbuktu, jej rzecznik powiedział, że jest to odpowiedź that there is no such thing as the world cultural herit- na wpisanie przez UNESCO na listę światowego dzie- age and that organisations worldwide should let the dzictwa zabytków Mali. Człowiek ten stwierdził, że nie inhabitants act within their respective regions as they ma czegoś takiego jak światowe dziedzictwo kultury, że see fi t, without any interference (BBC 2012). Similar zbiór taki nie istnieje, a organizacje światowe powinny moralising ideological messages were conveyed by the pozwolić mieszkańcom postępować na swoim terenie Afghan Taliban, authors of the devastation of Buddha’s według własnego uznania i nie mieszać się (BBC 2012). statues in Bamiyan. The attack was intentionally made W podobnym, ideologiczno-moralizatorskim tonie wy- on western holidays, with the hidden message being powiadali się afgańscy talibowie niszcząc posągi Buddy that the western world should cease to “worship” art w Bamiyan. Dopasowali nawet swoją akcję dewastacji and address global poverty instead (“The Telegraph” do zachodnich świąt i sugerowali, że świat Zachodu 2001). powinien przestać „czcić” sztukę, a zająć się problemem The devastation of monuments of the Middle East biedy na świecie („The Telegraph” 2001). have other dimensions, too. Sometimes they serve as Ataki na zabytki w krajach Bliskiego Wschodu mają a warning and precede attacks on people, as in Bamiyan, również inne wymiary. Czasami zdarza się także, że ataki where the destruction of the statutes was shortly fol- na zabytki są ostrzeżeniem poprzedzającym zagrożenie lowed by a cleansing of the Hazaras, an ethnic group dla ludzi. Taka sytuacja miała także miejsce w Bamiyan, traditionally identifi ed with the history of the destroyed gdzie wkrótce po ataku na zabytki przeprowadzono Buddhas. Similar attacks on people and their herit- czystkę ludności Hazara, identyfi kującej się tradycyjnie age were also observed in Iraq and date back to 2006, z historią zniszczonych posągów. Tego typu ataki na where the fi rst attempts to destroy the historic Shiite ludność i jej dziedzictwo miały także miejsce w Iraku, mosques were made. In fact, phenomena like the ones już od roku 2006, kiedy to zaczęły się np. zamachy na described above are much older. For instance, Saddam zabytkowe meczety szyickie. Trzeba też pamiętać, że Hussein’s government would regularly devastate zjawiska tego typu znane były znacznie wcześniej – rząd monuments from before the times of the Ba’ath party Saddama Husseina niszczył np. systematycznie zabytki without experiencing any pressure from the interna- sprzed epoki partii Ba’ath i nie odczuwał wówczas by- tional community. Finally, similar cases have also been najmniej silnego nacisku wspólnoty międzynarodowej. reported in Syria. Podobne zjawiska miały i mają też miejsce w Syrii. There is also an ongoing propaganda war connected Toczy się także związana z tymi zjawiskami wojna with these phenomena. Defenders of monuments point propagandowa. Obrońcy zabytków pokazują ich dewa- to the devastation and irreparable damage, while ter- stację i bezpowrotne niszczenie, zaś terroryści te same rorists publish these very same videos as a display their fi lmy upubliczniają jako pokaz swojej siły i ostrzeżenie power and a warning for others. Both parties tend to dla innych. Obie strony manipulują czasem danymi manipulate the data and provide imprecise information. i nieprecyzyjnymi informacjami. Dla podgrzania na- To fuel the moods even further, there is a tendency to strojów podaje się często nieprawdziwe lub mocno provide untrue or highly exaggerated details, like those przesadzone informacje, jak te o planach zniszczenia about the destruction of the Egyptian pyramids which egipskich piramid, które kilka lat temu obiegły i za- went around and appalled the world several years ago. trwożyły cały świat. Dodatkowo stosunkowo niewiele Finally, relatively few international organisations are organizacji międzynarodowych gotowych jest zajmować ready to address the issue seriously, as most of them się tymi sprawami poważnie. Większość z nich skupia się focus on human aid (which is right). It is important to (i słusznie) na pomocy ludziom. Trzeba jednak pamiętać, point out, however, that the devastation of monuments że niszczenie zabytków jest wyrywaniem z korzeniami causes uprooting of the entire communities and de- całych społeczności i powodowaniem, że faktycznie prives them of a place to return. As a result, their collec- ludzie ci nie mają dokąd wracać, że zanika ich zbiorowa tive memory fades away, and so does their attachment pamięć i związek tożsamościowy z miejscem, w którym with the place where they and their ancestor lived and oni i ich przodkowie mieszkali i rozwijali swoją kulturę. developed their culture. What is therefore needed is Potrzebne jest zatem zintegrowane myślenie o ochronie integrated thinking about the protection of monuments zabytków i lokowanie tych działań w kontekście społecz- and due placement of such activities in the social and nym, ludzkim, bez odrywania ich od miejsca i wspólno- human context, without ripping them off their original ty, która go pierwotnie otaczała. Zabytek to przecież coś places and communities. A monument is much more znacznie więcej niż cenne precjoza umieszczone przez than valuables meticulously placed behind glass walls muzealników czy konserwatorów za przysłowiowym by museologists and restorers. In this context, percep- szkłem. Niezwykle ważne jest więc w tym kontekście pa- tion of the cultural diversity of the Middle East as an miętanie o kulturowej różnorodności Bliskiego Wscho- unquestionable and inestimable value and remember- du jako wartości niepodważalnej i nieocenionej, a także ing about the crucial role of the region in the history szerzej – o kluczowej roli tego regionu w dziejach świata. of the world acquires particular importance. Efforts to

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 93 Ratowanie zabytków i ratowanie ludzi to droga w tym save monuments and efforts to save people are roads samym kierunku, a działanie w tym zakresie powinno leading in the same direction and should therefore be być zawsze powiązane i wzajemnie się uzupełniać. interconnected and mutually complementary. Innym ważnym problemem jest dziedzictwo epoki Another important problem can be described as kolonialnej obecne na Bliskim Wschodzie. Okres pa- the heritage of the colonial era, present in the Middle nowania kolonialnego państw europejskich w Afryce East. The period of colonial rule of European countries to zaledwie 50–60 lat (nie wliczając do niej wcześniej- in Africa was lasting only 50–60 years (not including szych trzech stuleci europejskiej eksploatacji wybrzeży the previous three centuries of European exploitation afrykańskich). Podbój kontynentu dokonał się po roku of the African coasts). The conquest of the continent 1880, kiedy na konferencji w Berlinie zdecydowano took place after 1880, when the conference in Berlin o podziale Afryki na kolonie należące do poszczególnych decided to divide Africa into colonies belonging to państw europejskich. Kolonializm nie tylko pozostawił European countries. Colonialism not only left in Africa w Afryce wciąż niezatarty ślad mentalny, ale wręcz nadał an indelible mental mark, but actually gave it its present jej dzisiejszą formę, narzucił kulturę i administrację form, imposed culture and European administration, europejską, przyczynił się do rozwoju infrastruktury, contributed to the development of infrastructure, edu- oświaty, systemu ochrony zdrowia itd. Jego dziedzictwo cation, health care system etc. Its heritage is extremely jest niezwykle złożone i trudne do oceny, gdyż posiada complex and diffi cult to assess, because it has aspects aspekty zarówno pozytywne, jak i negatywne. Władze both positive and negative. The authorities of countries krajów leżących na obszarze Afryki Północnej i Bliskiego in North Africa and the Middle East are making efforts Wschodu podejmują od lat starania w celu odzyskania to recover thousands of ancient art relics removed from tysięcy zabytków sztuki starożytnej wywiezionych z tego this region during the colonial period and even later. regionu w okresie kolonialnym, a także później. Władze For example, the Egyptian authorities have asked the Egiptu wystąpiły np. do Republiki Federalnej Niemiec Federal Republic of Germany to return the famous o zwrot popiersia królowej Nefertiti. Niewiele osób sculpture of Queen Nefertiti. Few people know, how- wie jednak, że w tym samym czasie trwa systematyczne ever, that at the same time there is a systematic blurring zacieranie śladów po obecności państw kolonialnych na of traces of the presence of colonial states in this area. tym terenie. Widać to doskonale w Egipcie, gdzie znacz- We can see it perfectly in Egypt where a signifi cant part na cześć przede wszystkim Kairu, ale także innych miast of Cairo, but also other Egyptian cities (Alexandria, (Aleksandria, Port Said) została w drugiej połowie XIX Port Said) was expanded in the second half of the 19th wieku i początkach XX wieku planowo rozbudowana. century and the beginning of the 20th century. There Znajduje się tu wiele kwartałów ulic, usianych willami, are many quarters of streets, dotted with villas, palaces pałacami i budowlami użyteczności publicznej, które and public buildings, which were built at that time. In powstały w tamtym okresie. W całym Egipcie widocz- the whole of Egypt, there are still – less and less – traces ne są jeszcze – coraz słabiej – ślady po infrastrukturze, of infrastructure, industrial or public buildings such budowlach przemysłowych czy publicznych, takie jak as railway stations, etc. Many of these buildings are stacje kolejowe itd. Wiele z tych budynków to prawdziwe real pearls of architecture, landscape architecture and perły architektury, architektury krajobrazu i inżynierii. engineering. Most of them, however, is abandoned, de- Większość z nich jest jednak porzucana, niszczona stroyed and devastated, and fi nally demolished to create i dewastowana, a w końcu wyburzana, by na ich miej- concrete blocks in their place. Others are transformed sce powstawały betonowe bloki. Inne są przekształcane in various ways, not always appropriate and desired w rozmaity sposób, nie zawsze właściwy i pożądany from the point of view of contemporary conservation z punktu widzenia współczesnych zasad konserwator- principles. Such actions are particularly visible in the skich. Działania takie szczególnie widoczne są w niemal almost 20-million Cairo or 5-million Amman, which dwudziestomilionowym Kairze czy pięciomilionowym is an architectural mish-mash in which nineteenth- Ammanie, stanowiącymi architektoniczny miszmasz, century colonial houses are adjacent to antiques from w którym XIX-wieczne kolonialne kamienice sąsiadują the times of Ramses II or Roman emperors. In Cairo, z antykami z czasów Ramzesa II czy rzymskich cesarzy. so-called The New Town (Heliopolis), which currently W Kairze tzw. Nowe Miasto, które obecnie pełni rolę serves as the fi nancial and cultural center of the Arab centrum fi nansowo-kulturalnego świata arabskiego, po- world, was established in the 19th century, during the wstało właśnie w XIX wieku, za panowania brytyjskich reigns of the British and French colonists. It is clear i francuskich kolonizatorów. Widać wyraźnie, że obiekty that objects from the 19th century – often unregulated z XIX wieku – o niejednokrotnie nieuregulowanych property rights – present a psychological problem for prawach własności – stanowią dziś psychologiczny the authorities and residents of Egypt, reluctant to problem dla władz i mieszkańców Egiptu, niechętnie mention the times of humiliation of their country. wspominających czasy podległości swojego kraju. Czy But should they be destroyed and forgotten as works jednak powinny być niszczone i zapomniane jako dzieła of art and a certifi cate of artistry of architects? How to sztuki i świadectwo kunsztu architektów? Jak je chronić protect them without violating the Egyptians’ right to nie naruszając prawa Egipcjan do kształtowania polityki shape historical politics and to eliminate traces of pain- historycznej i rugowania śladów bolesnej historii? Jaka ful history? What should be the role of international

94 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 powinna być rola organizacji międzynarodowych i śro- organizations and the conservators and researchers in dowiska konserwatorów i badaczy w tych przemianach? these transformations? We have been looking for the Na te i wiele innych pytań od dawna szukamy właści- right answers for these, and many other questions, for wych odpowiedzi a long time.

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES

[1] Aslan R. No god but God (Updated Edition): The [11] Matthews R. The archaeology of Mesopotamia. Origins, Evolution, and Future of Islam. Random Theories and approaches, Approaching the past, House, 2011. Milton Square, Routledge, 2003. [2] BBC, 2012. Timbuktu shrines damaged by Mali [12] Midant-Reynes B. The Prehistory of Egypt: From Ansar Dine Islamists, https://www.bbc.com/news/ the First Egyptians to the First Pharaohs, Wiley- world-africa-18657463 [dostęp 10.08.2018]. -Blackwell, 2000. [3] Bellwood P. First Farmers: The Origins of Agri- [13] Kemp B. Ancient Egypt: Anatomy of a Civiliza- cultural Societies. Wiley-Blackwell, 2004. tion, Routledge, 1989. [4] Brown D. Cauldron of Cultures (Lost Civiliza- [14] King L.W. A History of Sumer and Akkad:An Acco- tions). 1995. unt of the Early Races of Babylonia from Prehistoric [5] Ciałowicz K.M., Chłodnicki M., Mączyńska A. Times to the Foundation of the Babylonian Monar- Tell el-Farkha 1. Poznań–Kraków, 2012. chy is a concise history of the ancient civilization of [6] Ciałowicz K.M., Czarnowicz M., Chłodnicki M. Mesopotamia. Kindle Edition, 2011. Eastern Nile Delta in the 4th millennium BC. [15] Tyerman Ch. God’s War: A New History of the Kraków–Poznań, 2018. Crusades, Harvard University Press, 2006. [7] Cline E.H. The Oxford Handbook of the Bronze [16] The Telegraph, 2001. After 1,700 years, Buddhas Age Aegean. Oxford University Press, 2012. fall to Taliban dynamite https://www.telegraph. [8] Cohen R. and Westbrook R. (eds.) Amarna co.uk/news/worldnews/asia/afghanistan/1326063/ Diplomacy: The Beginnings of International After-1700-years-Buddhas-fall-to-Taliban-dyna- Relations. Baltimore, Johns Hopkins University mite.html [dostęp 10.08.2018]. Press, 2000. [17] Van De Mieroop M. A History of the Ancient Near [9] Glassé C. and Smith H. The New Encyclopedia East: Ca. 3000–323 BC, Wiley, 2004. of Islam. Rowman Altamira, 2003. [18] Zdanowski J. Historia Bliskiego Wschodu w XX [10] Maisels Ch.K. The Near East: Archaeology in the wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, “Cradle of Civilization. Routledge, 1993. 2010.

Streszczenie Abstract Artykuł porusza problem złożonego i trudnego do The article discusses the problem of a complex ochrony dziedzictwa Bliskiego Wchodu. Obszar ten heritage of the Middle East which is very diffi cult to był kluczowy dla rozwoju ludzkości i odgrywał przez protect. This area was for many centuries crucial for wieki znaczącą rolę. Tu rozwijały się wielkie starożytne the development of mankind and in many periods has cywilizacje i pojawiło się wiele zjawisk i wynalazków, been taking a signifi cant role. Middle East was the arena które odmieniły losy człowieka. Jednocześnie region ten on which great ancient civilizations developed and a lot jest i był pełen sprzeczności i konfl iktów, wpływających of phenomena and inventions appeared. Many of them destrukcyjnie także na substancję zabytkową. Pojawia się changed the fate of man. At the same time, the region is zatem pytanie o działania ochronne i konserwatorskie and was in the past full of contradictions and confl icts, also na tym terenie i rolę międzynarodowego środowiska destructively affecting its historical substance. Therefore, w ratowaniu dziedzictwa Bliskiego Wschodu, które jest there is still present the question about heritage protec- zarazem dziedzictwem całej ludzkości. tion and conservation activities in this area and the role of the international groups of professionals in saving the heritage of the Middle East, which is also without doubts the heritage of all humanity.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 95 NAUKA SCIENCE

Jacek Gyurkovich*

Współczesne interpretacje klimatu miejsca Contemporary interpretations of the atmosphere of a place

Słowa kluczowe: centrum Gdańska, nowa Key words: Gdańsk city centre, new residential architektura mieszkaniowa, historyczny kontekst architecture, historical context

II wojna światowa spowodowała duże zniszczenia The Second World War caused signifi cant dam- miast polskich, głównie na obecnych ziemiach za- age to Polish cities, primarily in what are currently chodnich i północnych. Zrujnowany kraj stanął przed its western and northern lands. The ruined country problemem odbudowy. Metody i sposoby tej odbudowy faced the problem of reconstruction. The methods and były różne. W wielu, zwłaszcza średnich i mniejszych manners of this reconstruction were varied. In many, miastach wybierano proste geometryczne formy moder- particularly medium-sized and small cities, simple nistyczne, które mogły zapewnić szybką realizację bra- geometric modernist forms that could enable the rapid kujących mieszkań dla ludności. Centrum historycznego construction of housing for the populace – of which miasta w Gdańsku zostało potraktowane odmiennie, there was a shortage of – were chosen. The centre of w sposób szczególny i indywidualny. the historical city in Gdańsk was treated differently, in Działania aliantów w latach 1942–1944 nie spo- a peculiar and individual manner. wodowały większych uszkodzeń w strukturze archi- The actions of the Allies in the years 1942–1944 tektonicznej Gdańska. Dopiero systematyczne naloty did not cause any major damage to the architectural bombowców z ostrzałem artyleryjskim lotnictwa structure of Gdańsk. It was only the systematic bomb- Armii Czerwonej po 9 marca 1945 roku spowodowały ings along with artillery barrages by the Red Army after poważne zniszczenia Śródmieścia, w tym Głównego the 9th of March 1945 that caused signifi cant damage to Miasta. Potem Rosjanie podpalali budynki mieszkalne, the downtown area, including Główne Miasto (Main a drewniane więźby dachów powodowały, że pożary Town – transl. note). The Russians would later set fi re przenosiły się na sąsiednie kamienice. Płonęły całe to residential buildings and the timber roof trusses kwartały gęsto zabudowanego śródmieścia, a brak wody caused the fi res to spread to neighbouring townhouses. z uszkodzonych wodociągów uniemożliwiał gaszenie Entire urban blocks of the city’s densely built-up ognia. Zniszczenia historycznego centrum Gdańska downtown were ablaze, while a lack of water from the były ogromne, choć źródła podają różne cyfry: w 80% damaged water distribution system made putting it (wg monografi i Miasta polskie w Tysiącleciu), natomiast out impossible. The damage to the historical centre of gdzie indziej spotkamy 95% (wg Wernera Hewelta, Gdańsk was immense, although sources provide vary- Danzig – ein europäisches Kulturdenkmal)1. Wszyscy jednak ing numbers: 80% (according to the monograph Miasta są zgodni, że obiekty monumentalne mniej ucierpiały polskie w Tysiącleciu), while in other sources we can come niż kamienice mieszczan, choć niezabezpieczone stojące across 95% (according to Werner Hewelt Danzig – ein ściany lub ich fragmenty upadały, także w czasie silnych europäisches Kulturdenkmal)1. Nevertheless the general wiatrów jesieni 1945 roku. consensus was that monumental structures suffered Dyskusja, w jaki sposób odbudować miasto, trwała less than the townhouses of the burghers, although po zakończeniu wojny przez kilka lat. Spory dotyczące unsecured walls or their fragments did collapse, includ- zupełnie przeciwstawnych koncepcji toczyły się pomię- ing during the strong winds of the autumn of 1945.

* Instytut Projektowania Urbanistycznego, Wydział Archi- * Institute of Urban Design, Faculty of Architecture, Cracow Uni- tektury, Politechnika Krakowska versity of Technology

Cytowanie / Citation: Gyurkovich J. Contemporary interpretations of the atmosphere of a place. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;55:96-104 Otrzymano / Received: 29.08.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 15.09.2018 doi:10.17425/WK55PLACE

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

96 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 dzy zwolennikami odbudowy i rekonstrukcji a autorami The discussion concerning how to rebuild the city pomysłów, by centrum miasta przenieść do Wrzeszcza lasted for a number of years after the war had ended. bądź Nowego Portu, a w miejscu dawnego Głównego There were confl icts between completely opposite Miasta zbudować „nowoczesną” dzielnicę, niszcząc proposals, between the proponents of the rebuilding szerokimi arteriami historyczny układ urbanistyczny2. and reconstruction and ideas to have the city’s centre Do dyskusji włączył się Generalny Konserwator Za- relocated to Wrzeszcz or Nowy Port and build a “mod- bytków Polski, profesor Jan Zachwatowicz, który po ern” district in place of what was left of Główne Miasto, konsultacjach z władzami państwowymi podjął w 1948 destroying the historical urban layout by building roku decyzję o odbudowie Śródmieścia z ograniczoną broad arterials2. The General Conservator of Historical rekonstrukcją Głównego Miasta3. Równocześnie podjęto Monuments of Poland, professor Jan Zachwatowicz, decyzję, że zarówno Stare Miasto, jak i Stare Przedmie- also joined the discussion and, after consulting with the ście nie mogą być poddane rekonstrukcji historycznej, state government, made the decision to rebuild the Old bowiem w XIX wieku była tam wprowadzona wymiana Town with a limited reconstruction of Główne Miasto większości zabudowy4. Szybko przystąpiono do odbudo- in 19483. Simultaneously, a decision was made to have wy Głównego Miasta, którą ukończono w 1960 roku5. both the Old Town and Stare Przedmieście not to be Zdecydowano się na wprowadzenie takiej metody, subjected to historical reconstruction, as replacement że rekonstrukcji poddano przede wszystkim frontowe of most of the buildings was being conducted there elewacje dłuższych ulic podłużnych Głównego Mia- already in the nineteenth century4. Work soon began sta, natomiast w ulicach poprzecznych wprowadzono on the reconstruction of Główne Miasto and was fi n- budynki o bardziej uproszczonej formie. Wszystkie ished in 19605. budynki mają proporcje nawiązujące do historycznej It was decided to introduce a method of primar- zabudowy – są wąskie, wysokie, cztero- lub pięcio- ily reconstructing the frontal façades of the longer, kondygnacyjne z dwuspadowymi dachami. Miały one przypominać domy hanzeatyckie, bowiem Gdańsk od czasów średniowiecznych był członkiem Hanzy6. Przy odbudowie Nowego Miasta przyjęto zasadę, że poddano rekonstrukcji elewacje zewnętrzne, lecz wewnątrz budynków wprowadzono nowoczesne roz- planowanie mieszkań. Odtworzono historyczny układ urbanistyczny, ale wewnątrz kwartałów blokowych zaniechano odbudowy budynków ofi cynowych, aby stworzyć lepsze nasłonecznienie mieszkań w budynkach frontowych. Szerokie obszerne przestrzenie wewnątrz kwartałów wypełniono rekreacyjną zielenią, sytuując wśród niej żłobki, przedszkola, place zabaw dla dzieci. Przy podłużnych reprezentacyjnych ulicach odtworzono historyczne przedproża, a elewacje ozdobiono boga- tymi detalami rzeźbiarskimi i polichromią. Wielekroć Ryc. 1. Apartamentowiec Symfonia Residence i Hotel Hilton nad wstawiano wyciągnięte z gruzów fragmenty portali czy Motławą, fot. Jacek Gyurkovich obramienia otworów okiennych lub dekoracyjnych Fig. 1. Symfonia Residence apartment building and the Hilton Hotel gzymsów, rzeźbiarskie detale przedproży. Odtworzono near the Motława River, phot. by Jacek Gyurkovich salon miasta, jaki zawsze stanowiła ulica Długa, Długi Targ z Drogą Królewską Głównego Miasta w Gdańsku, z ratuszem, Dworem Artusa, posągiem Neptuna. Na- strój miasta, powszechnie akceptowany przez mieszkań- ców i turystów, przetrwał w nowych murach kamienic przy ulicach Mariackiej, Piwnej, Chlebnickiej, Długiej, Ogarnej, Straganiarskiej. Do dzisiaj wśród konserwatorów i historyków sztuki trwa spór o to, czy odbudowane w latach 50.–60. XX wieku obiekty Głównego Miasta powinny być poddane rekonstrukcji w oparciu o uratowane fragmenty ruin oraz tylko częściowo zachowane ikonografi e i zdjęcia oraz inwentaryzacje. Specjaliści zdają sobie sprawę, że nie jest to wierna rekonstrukcja stanu przedwojennego, bowiem zmieniono wiele detali i polichromii, aby ukazać Gdańsk, 7 Ryc. 2. Apartamentowiec Symfonia Residence, widok od Motławy – który historycznie był bardziej polski niż niemiecki . elewacja wschodnia, fot. Jacek Gyurkovich Takie były decyzje polityczne. Jednak zwolennicy Karty Fig. 2. Symfonia Residence apartment building, view from the Weneckiej uważają, że „…restaurowanie ustaje tam, gdzie Motława River – eastern façade, phot. by Jacek Gyurkovich

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 97 longitudinal streets of the Main City, while buildings that had a more simplifi ed form were to be built along theç perpendicular streets. All of the buildings feature proportions referring to historical buildings – they are narrow, tall, with four to fi ve storeys and with gabled roofs. They were meant to resemble Hanseatic houses, as Gdańsk was a member city of Hansa since the Mid- dle Ages6. During the reconstruction of Nowe Miasto (New Town – transl. note), a principle of reconstructing external façades, but having the interiors of build- ings feature modern apartment plans was adopted. The historical urban layout was recreated, however, construction of buildings at the backs of the plots was not performed in order to provide better insolation to the dwellings in the frontal buildings. The broad and expansive areas inside the urban blocks were fi lled with recreational greenery, placing daycares, kindergartens and playgrounds for children within them. Historical stoops were recreated along the long, representative streets, while façades were decorated with rich sculp- tural details and polychrome decorations. Fragments of portals, window framings, decorative parapets or the sculptural details of stoops that had been dug up from debris were often incorporated into them. The city’s salon, which has always been Długa Street, Długi Targ along with Droga Królewska of Główne Miasto in Gdańsk with its town hall, the Court of Artus and the statue of Neptune were all recreated. The atmos- phere of the city, broadly accepted by residents and tourists, has survived in the walls of the townhouses along Mariacka, Piwna, Chlebnicka, Długa, Ogarna and Straganiarska streets. The discussion among conservators and arts histori- ans whether the structures of Główne Miasto that were rebuilt in the 1950’s and 1960’s should have been re- constructed on the basis of surviving ruin fragments or Ryc. 3–4. Hotel Hilton nad Motławą – elewacja południowa i pół- nocna, fot. Jacek Gyurkovich only partially preserved iconographies, photographs and Fig. 3–4. The Hilton Hotel near the Motława River – southern and building surveys is still ongoing. Specialists are aware northern façade, phot. by Jacek Gyurkovich that it is not a faithful reconstruction of the pre-war state as many details and polychrome decorations were zaczyna się domysł i poza tą granicą wszelkie uznane za altered in order to depict Gdańsk as historically more nieodzowne prace… mają wywodzić się z kompozycji Polish than German7. Such were the political decisions architektonicznej i nosić znamię naszych czasów…”. of the time. However, proponents of the Venice charter Wskazywane są jako zgodne z tą ideą rozwiązania bar- believe that “…restoration ceases where supposition dziej schematyczne, uproszczone, tworzone w stylistyce begins and beyond that line all work seen as necessary współczesnej, zgodnej z okresem powstawania obiektów. is to be derived from architectural composition and Nadal krytykowane są działania z lat 1952–1956 np. przy bear the mark of our times…”. Solutions that are more ul. Szerokiej, gdzie linia zabudowy i szerokość działek nie schematic, simplifi ed, built using contemporary styles odpowiadają pierwotnej parcelacji. Budynki przypomi- in accordance with the period of the construction of the nają blok z nałożonymi na zwieńczeniu szczytami, które buildings were pointed as concordant with this idea. sugerują historyczną zabudowę8. The actions from the years 1952–1956 at, for instance, Te spory dotyczą także najnowszych rozwiązań archi- Szeroka Street, where the building line and the width tektury9. Znany architekt z Warszawy Stefan Kuryłowicz of the plots do not correspond with the original parcel- w latach 2007–2010 w ważnym dla Głównego Miasta lation, are still being criticised. The buildings resemble miejscu, bowiem w zakolu Motławy przy Targu Rybnym a block that has had gables affi xed at its top and which zrealizował hotel Hilton10. Duży obiekt pełni ważną rolę are meant to suggest historical buildings8. urbanistyczną, bo zamyka perspektywę rzeki i powoduje, These disputes also focus on the latest architectural że jest on dobrze eksponowany w widokach równo- solutions9. The well-known Warsaw architect Stefan

98 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 cześnie z obydwu brzegów. Fasady budynku zostały Kuryłowicz built the Hilton Hotel in the bend of the wykończone nowoczesnymi materiałami i przedstawiają Motława River near Targ Rybny, an important place for współczesną stylistykę, którą można zakwalifi kować do Główne Miasto, in the years 2007–201010. The large „nowego modernizmu”, choć widoczne są wyraźne od- structure performs an important urban-planning-relat- wołania do tradycji miejsca i kontekstu. Zaproponowana ed role, as it forms a culmination of the perspective of przez projektanta architektura jest atrakcyjna, zwłaszcza the river and causes it to be well-exposed in views from szeroka elewacja od południa – od strony Motławy, która both shores simultaneously. The façades of the build- jest rozedrgana, bogata w wystające z przezroczystego ing were fi nished with modern materials and show szkła wykusze, duże pionowe okna, szklane balustra- a contemporary style, which can be classifi ed as “new dy balkonów, poprzecinane modułami pełnych ścian, modernism”, although it features clear references to the wykończonych szarym bazaltem lub dwoma rodzajami tradition of the place and its context. The architecture czerwonej, ręcznie wyrabianej cegły. Hotel jest obiektem proposed by the designer is attractive, particularly dużym, zajmuje cały kwartał. W strukturze budynku the wide façade from the south, from the side of the pokazano dawny podział parcelacyjny działek, sugeru- Motława River, which appears to be vibrant, rich with jący rozbicie sześciokondygnacyjnej bryły na pojedyncze oriels out of translucent glass, large vertical windows, kamieniczki. Zwieńczono je w zróżnicowany sposób – the glass railings of the balconies separated by modules na fragmentach dwukondygnacyjnym mansardowym of solid walls with a grey basalt fi nish and two types szklanym dachem bądź płaskim przekryciem, bądź of red, handmade brick. The hotel is a large building, skośnymi dachami. Ostatnią kondygnację, na której occupying an entire urban block. The former parcella- umieszczono basen i kawiarnię, cofnięto, aby zmniejszyć tion of the plot was shown within the structure of the kubaturę bryły. Z boku od strony ulicy Grodzkiej bu- building, suggesting a separation of the six-storey mass- dynek staje się mniej ażurowy, wykończone kamieniem ing into individual townhouses. They were crowned in lub cegłą ściany stają się pełniejsze, masywniejsze, a cała different ways – some fragments feature a two-storey elewacja sugeruje nadal podział na sześć poszczególnych mansard glass roof, a fl at covering or gabled roofs. kamienic przez wprowadzenie szczytowych dachów. The fi nal storey, which features a swimming pool and Tylko w narożniku odnajdziemy podciętą od dołu a cafe, was set back in order to limit the volume of the kilkukondygnacyjną szklaną wieżyczkę, sugerującą, że massing. From the side of Grodzka Street the build- kiedyś się tutaj znajdowała. Ten obiekt, o współczesnej ing takes on a less openwork character, with the walls autorskiej interpretacji gdańskich hanzeatyckich kamie- that have a stone or brick fi nish becoming fuller, more nic, wycofany został nieco do tyłu, aby na pierwszym massive and the entire façade suggests a division into planie eksponować od strony Targu Rybnego gotycką, six individual townhouses by the introduction of gabled wolnostojącą basztę Łabędź11. Ceglana owalna baszta roofs. Only in the corner can we fi nd an undercut, pochodzi z XVI wieku i stanowi najbardziej na północ several-storeys-high glass tower that suggests that it wysunięty fragment fortyfi kacji Głównego Miasta. Stała was once located here. The structure, which features obok nieistniejącego już, zburzonego przez gdańszczan a contemporary and original interpretation of Gdańsk’s w 1454 roku zamku krzyżackiego. Zbudowano ją na Hanseatic townhouses, was slightly set back in order to fundamentach wzniesionej przez Krzyżaków w XIV expose the gothic, freestanding Swan Tower from the wieku Baszty Rybackiej, którą później rozebrano. side of Targ Rybny11. The oval brick tower is dated to Ta k że nad nabrzeżem Motławy przy Targu Rybnym the sixteenth century and constitutes the northernmost Stefan Kuryłowicz w tych samych niemal latach, bo element of the fortifi cations of Główne Miasto. It stood 2008–2010 wzniósł apartamentowiec Symfonia Re- near the currently non-existent castle of the Teutonic sidence12. Zespół zawierający 12 apartamentów i dwa Order, which was demolished by Gdańsk’s residents penthouse’y znajduje się około 250 m od hotelu Hilton in 1454. It was built on the foundations of Fishermen’s w kierunku południowym. Architekt także tutaj stwo- Tower, which was erected in the fourteenth century by rzył iluzję sześciu pięciokondygnacyjnych kamienic, the Teutonic Order and was later dismantled. które usytuowano naprzeciw wyspy Ołowianka z nową Stefan Kuryłowicz also erected the Symfonia Resi- Filharmonią Bałtycką wstawioną w dawną XIX-wieczną dence apartment building – similarly on the shore of elektrownię13 oraz hotelem Królewskim ulokowanym the Motława River, near Targ Rybny – in practically w dawnym spichlerzu Królewskim14. Dwie kamieniczki the same period, in 2008–201012. The complex, fea- zwieńczono płasko, a inne szczytowymi dwuspadowymi turing 12 apartments and two penthouses, is located dachami. Ich odrębność podkreślono kompozycją ele- around 250 m to the south of the Hilton Hotel. Here wacji od strony rzeki. Fasady budynków zakończonych the architect also created an illusion of six fi ve-storey trójkątnymi przeszklonymi szczytami przedstawiają grę townhouses, which were placed opposite Ołowianka plastyczną rozgrywaną na całych wysokościach kolejnych Island along with the new Baltic Philharmonics build- kondygnacji. Ta wyrafi nowana kompozycja ukazuje ing, placed on the site of the former nineteenth-century wysokie szklane okna i loggie przeplatające się z peł- power plant13 along with the Królewski hotel, located nymi blendami, które czasami biegną pionowo przez in the former Royal Granary14. Two townhouses were wszystkie kondygnacje, a nieraz kończą się na stropach crowned in a fl at manner, while others—with gabled poszczególnych kondygnacji. Szachownica powierzchni roofs. Their separateness was highlighted in the com-

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 99 pełnych i pustych operuje tradycyjnymi i równocześnie position of the façades from the side of the river. The nowoczesnymi materiałami. façades o the buildings crowned with triangular glazed Dalej na południe, przy Rybackim Pobrzeżu, tuż gables depict the visual game played across the entire przy historycznym zabytkowym Żurawiu na początku elevations of the subsequent storeys. This sophisticated drugiej dekady XXI wieku zrealizowano kilka nowych composition shows the tall glass windows and loggias kamieniczek o charakterystycznych wąskich proporcjach interweaving with solid blinds, which at times run ver- z trójkątnymi dwuspadowymi dachami. Mieszczą one tically across all of the storeys, and at times end at the Ośrodek Kultury Morskiej, który stanowi Oddział fl oor slabs of individual ones. The chessboard-like grid Centralnego Muzeum Morskiego. Na pierwszy rzut oka of solid and empty surfaces operates with traditional trudno się domyślić, że to nie są pojedyncze kamienice, and simultaneously modern materials. że wewnątrz znajduje się muzeum. Realizacja została Further to the south, near Rybackie Pobrzeże, right ukończona w 2012 roku, jest obszerna, bowiem jest do- near the historical Crane building, a series of new stępna zarówno od strony Motławy, jak i z drugiej strony townhouses with distinct, narrow proportions and od ulicy Tokarskiej 21–25. Autor, Mirosław Frąszczak triangular gabled roofs were built at the start of the sec- wygrał otwarty konkurs architektoniczny w 2005 roku15. ond decade of the twenty-fi rst century. They house the Zgodnie z decyzjami konserwatora została w elewacjach Maritime Culture Centre, which constitutes a Central uwzględniona historyczna parcelacja działek, trójkątne Maritime Museum Branch. At fi rst glance it is diffi cult dachy, które przykryto ceramiczną dachówką typu mnich to see that they are in fact not individual townhouses i mniszka. Zwraca uwagę odmienna, zastosowana w ele- and that a museum is located inside. The project was wacjach kompozycja formalna. Oprócz dwóch prze- completed in 2012 and is expansive, as it is accessible szklonych wielowarstwowym szkłem przezroczystym, both from the side of the Motława River and from the które biegnie przez całą wysokość kamienic, pozostałe – side of 21–25 Tokarska Street. The author, Mirosław budowane z ręcznie formowanej czerwonej cegły – sta- Frąszczak, won an open architectural competition in nowią perforowaną wąskimi otworami o wysokości całej 200515. In accordance with the conservator’s decisions, kondygnacji zewnętrzną osłonę dwuwarstwowej fasady. the historical parcellation of the plots and the trian- Wysokie pionowe otwory perforowanej ściany są puste, gular roofs, which were covered with ceramic Monk bo okna pojawiają się nieregularnie w głębi, w drugiej and Nun roof tiles, had to be included in the project. ścianie. Tworzy to ciekawą, budowaną światłem i cie- The different formal composition used in the façades niem kompozycję fasady. To współczesna, odmienna od attracts attention. Apart from two façades glazed with spotykanej wcześniej interpretacja schematu średnio- multiple layers of translucent glass, which runs along wiecznej kamienicy hanzeatyckiej. the entire height of the townhouses, the remaining Na terenie śródmieścia Gdańska rosną i są projek- ones, built out of hand-formed red brick, constitute towane coraz to nowe inwestycje. W ostatnich latach an external barrier for the twin-layer façade that is zaczęły na Wyspie Spichrzów pojawiać się nowe duże perforated with narrow openings the height of an entire inwestycje wielorodzinnej zabudowy mieszkaniowej. storey. The tall vertical slits of the perforated wall are Wyspa Spichrzów położona jest w centrum miasta empty, as the windows appear irregularly—deeper in tuż przy Głównym Mieście, pomiędzy Motławą a jej the second wall. This creates an interesting composi- przekopem Nową Motławą. Od strony północnej sąsia- tion of the façade, built out of light and shadow. It is duje z wyspą Ołowianką. Liczne spichlerze i magazyny a contemporary interpretation of the scheme of the towarów powstawały na niej od XIII wieku, a w XVI medieval Hanseatic townhouse, one that is different wieku było ich na wyspie aż 340. W roku 1914 na wy- from the one we encountered before. spie znajdowało się 294 budynków, z czego 121 pełniło New and new construction projects are being built funkcję magazynów16. W 1945 roku, podobnie jak inne in Gdańsk’s downtown area. In recent years new large obszary centrum Gdańska, Wyspa Spichrzów została multi-family residential projects have started to appear prawie zupełnie zniszczona przez naloty bombowców on Wyspa Spichrzów (Granary Isle in English – transl. i ostrzeliwanie Armii Czerwonej. Ocalały tylko trzy spi- note). Wyspa Spichrzów is located in the centre of the chlerze, po wojnie odbudowano osiemnaście, sytuując city right near Główne Miasto, between the Motława w niektórych także funkcje mieszkalne. River and its channel, Nowa Motława. From the Prace teoretyczne, projekty, konkursy architektonicz- north it is located near Ołowianka Isle. Numerous ne, międzynarodowe warsztaty projektowe oraz spory granaries and storehouses were being built on it since i dyskusje na temat zagospodarowania przestrzennego the thirteenth century, reaching as many as 340 in the wyspy oraz wprowadzenia nań nowej zabudowy od lat sixteenth century. In 1914 there were 294 buildings on podejmują tę problematykę. W tym, tak długim czasie the island, of which 121 were used as storehouses16. zmieniały się style architektoniczne. Odrzucano nie tyl- In1945, similarly to other areas of Gdańsk’s city centre, ko rekonstrukcje, ale także estetykę postmodernistyczną Wyspa Spichrzów was almost completely destroyed by w sposób swobodny inspirowaną przeszłością i tradycją. bombings and artillery fi re from the Red Army. Only Ale ze względu na wpisanie terenu do rejestru zabytków, three granaries survived, with eighteen being rebuilt nowa zabudowa musi uwzględniać genius loci. Ruiny na after the war, with some of them featuring residential wyspie widoczne są do dzisiaj. Dopiero od niedawna functions.

100 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 5–6. Zespół mieszkaniowy Aura-Gdańsk w południowej części Ryc. 7–8. Ośrodek Kultury Morskiej przy Rybackim Pobrzeżu, fot. Wyspy Spichrzów, fot. Jacek Gyurkovich Jacek Gyurkovich Fig. 5–6. The Aura-Gdańsk residential complex in the southern part Fig. 7–8. Maritime Culture Centre near Rybackie Pobrzeże – phot. of Wyspa Spichrzów, phot. by Jacek Gyurkovich by Jacek Gyurkovich zaczęła pojawiać się nowa zabudowa mieszkaniowa Theoretical works, designs, architectural com- wielorodzinna, początkowo w części południowej Wy- petitions, international design workshops, as well as spy Spichrzów, a 19.03.2015 roku został rozstrzygnięty disputes and discussions on the subject of the island’s konkurs architektoniczny na zagospodarowanie jej spatial development and introducing new buildings to północnego cypla. it have been taking up this subject for years. Architec- W południowej części wyspy powstał od 2010 roku tural styles changed during this long period of time. duży zespół zabudowy mieszkaniowej Aura-Gdańsk. Not only reconstruction, but also the postmodernist Inwestycja została podzielona na dwa etapy i zakoń- aesthetic, loosely inspired by the past and tradition, czenie realizacji planowane jest w 2019 roku. Autorami was rejected. However, due to the area being included pierwszego etapu są Wojciech Górecki i Jacek Pleskacz in the historical sites registry, new buildings must take z pracowni architektonicznej KIPP Projekt z Warszawy. into consideration its genius loci. The ruins on the island Projekt drugiego etapu zabudowy przygotowała sopocka are visible to this day. New multi-family residential pracownia Architectonica17. Zaproponowano tutaj bryły buildings have only recently started appearing on the wysokie na 8–9 kondygnacji, o szerokich trójkątnych island, initially in the southern part of Wyspa Spichr- kształtach, gdzie każde z mieszkań o powierzchni od zów, and on the 19th of March 2015 an architectural 40 do 140 m² posiada balkon lub loggię. Nowe budyn- competition for the development of its northern tip ki swoją skalą i kształtem mogą kojarzyć się z dużymi was concluded. spichlerzami, które przez wieki tutaj się znajdowały. The large Aura-Gdańsk residential building com- Oddany do użytku w 2012 roku pierwszy budynek, któ- plex has been under construction in the southern part ry powstał przy ulicy Toruńskiej nad samym brzegiem of the island since 2010. The project has been divided Nowej Motławy, mógłby obejmować wielkością nawet into two stages and the completion of the whole is trzy spichlerze18. Charakterystyczne dla tych kształtów planned for 2019. The authors of the fi rst stage are jest zaokrąglone zwieńczenie trójkątnej szerokiej bryły. the members of the KIPP Projekt design studio from W propozycjach zabudowy mieszkaniowej w części Warsaw – Wojciech Górecki and Jacek Pleskacz. The północnej wyspy, które są obecnie w realizacji, będą designers of the second stage of the complex are the w elewacjach odwzorowane dawne podziały parcelacyj- members of the Architectonica studio from Sopot17.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 101 ne, bowiem obszar wpisany jest do rejestru zabytków. Massings with 8 to 9 storeys and wide, triangular shapes Pracownia architektoniczna KD Kozikowski realizuje were proposed here, with each of the apartments, with duży budynek mieszkalny nieopodal zabytkowego fl oor areas varying between 40–140 m2, possessing spichlerza Deo Gloria, który zostanie odrestaurowany a balcony or a loggia. The new buildings are meant to, i przeznaczony na funkcję hotelową, a zespół mieszka- with their size and shape, bring to mind associations niowy będzie jego tłem19. with granaries that were located here for centuries. Studio architektoniczne Kwadrat z Gdyni proponuje The fi rst building, opened for use in 2012, and which na wyspie kwartał kamienic Granaria20, który będzie się was built near Toruńska Street at the very shore of the składał z 636 mieszkań. Będą tu także znajdować się trzy Nowa Motława, could even count as three granaries in hotele21. Zabudowa mieszkaniowa projektowana jest terms of its size18. The rounded crowning of the trian- jako średnio wysoka, sięgająca do siedmiu kondygnacji gular, broad massing is characteristic of these shapes. nadziemnych. Interesująco wygląda projekt budynków The proposals for the residential buildings of the mieszkalnych o dwuspadowych dachach i lekkich ażu- northern part of the island, which are currently under rowych elewacjach od strony rzeki. Nie spotkamy tutaj construction, feature a recreation of the former parcel- dosłownych cytatów z gdańskich historycznych kamie- lation divisions in their façades, as the area is listed in nic, ale współczesną, formalną różnorodność budowaną the historical monuments registry. The KD Kozikowski z nowoczesnych materiałów. Pomiędzy budynkami architectural studio is overseeing the construction of architekci projektują zadaszenia, gdzie zostaną umiesz- a large residential building near the historical Deo- czone funkcje handlowe, usługowe i gastronomiczne. Gloria granary, which is to be restored and adapted Zabudowa powinna być ukończona w 2022 roku. Re- into a hotel, with the residential complex constituting alizacja będzie się odbywać w kilku etapach. Obszar jest its background19. bardzo istotny dla tego rejonu miasta, ponieważ jest zlo- The Kwadrat architectural studio from Gdynia kalizowany vis a vis zabytkowego historycznego Żurawia proposed the Granaria20 urban block of townhouses i Długiego Pobrzeża, a od południa jest zamknięty ulicą on the island, which is to be composed of 636 apart- Stągiewną, która stanowi przedłużenie Długiego Targu. ments. Three hotels are also to be located there21. The Te planowane i realizowane nowe zespoły mieszkanio- residential buildings were designed as being of medium we będą połączone ze strukturą historycznego centrum. height, reaching up to seven above-ground storeys. W maju 2018 roku rozpoczęła się budowa zwodzonej The design of residential buildings with gabled roofs kładki biegnącej nad Motławą, łączącej północną część and light, openwork façades from the side of the river Wyspy Spichrzów z Długim Pobrzeżem22. Także most appears interesting. We will not encounter any direct Stągiewny będzie zamieniony na most zwodzony, aby quotes from Gdańsk’s historical townhouses here, w tym rejonie mogły się rozwijać żegluga i sporty wodne. but a contemporary, formal variety constructed using Dyskusje na temat, jak winna wyglądać nowa archi- modern materials. Between the buildings the architects tektura sytuowana na Wyspie Spichrzów, trwa nadal. designed coverings that will house commercial, service Czy należy tam wprowadzać zabudowę historyzującą, and gastronomical functions. The buildings are to be czy zabudowę godną XXI wieku? Większość architektów completed in 2022. The construction will take place in sprzeciwia się fałszowaniu i budowaniu współcześnie several stages. The site is highly essential to this area of the city, as it is located vis a vis the historical Crane and Długie Pobrzeże, while from the south it is enclosed by Stągiewna Street, which constitutes an extension of Długi Targ. These planned and currently constructed new resi- dential complexes will be connected with the structure of the historical city centre. The construction of a pe- destrian drawbridge across the Motława River, connect- ing the northern part of Wyspa Spichrzów with Długie Pobrzeże started in 201822. In addition, Most Stągiewny (Stągiewny Bridge – transl. note) will be converted into a drawbridge in order for marine transport and water sports to be able to develop in this area. Discussions concerning the subject of how the new architecture being placed on Wyspa Spichrzów should look like goes on. Should historicising build- ings be placed there, or rather buildings worthy of Ryc. 9. Kwartał kamienic Granaria na północnym cyplu Wyspy the twenty-fi rst century? The majority of architects is Spichrzów – wizualizacja zespołu projektowego Kwadrat; źródło against falsifi cation and the contemporary construction ilustracji http://kwadrat-gdynia.pl/wyspaspirzow-granaria of pseudo-historical structures. The contemporary Fig. 9. The Granaria townhouse block on the northern tip of Wyspa Spichrzów – visualisation by the Kwadrat design team; illustration replica of the Golden Townhouse erected at Św. Ducha source: http://kwadrat-gdynia.pl/wyspaspirzow-granaria Street, which had never been there in the fi rst place,

102 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 pseudozabytków. Krytykowana jest wzniesiona przy is being heavily criticised. Proposals of avant-garde ulicy św. Ducha współczesna replika Złotej Kamienicy, architectural studios, however, show just how many której nigdy tam nie było. Propozycje awangardowych possibilities exist when designing new residential pracowni architektonicznych ukazują, jak wiele możli- buildings that do not copy past models, using them wości istnieje przy projektach nowej zabudowy miesz- as an inspiration instead. Jacek Droszcz, a member kalnej nie kopiującej wzorów z przeszłości, a jedynie of the Kwadrat design studio, stated that he does not nimi inspirowanej. Jacek Droszcz, członek pracowni propose reproductive architecture, but a creative one Kwadrat twierdzi, że nie proponuje architektury od- in the currently built buildings of the northern part twórczej, a architekturę twórczą w realizowanej obecnie of Wyspa Spichrzów23. zabudowie północnej części Wyspy Spichrzów23. Historical cities attract tourists with their atmos- Miasta historyczne wabią turystów swoim klimatem, phere, the scale of the buildings in the narrow, winding skalą zabudowy w wąskich krętych uliczkach. Istotny jest streets. Of essence are also traditional materials and the także tradycyjny materiał i koloryt wykończenia budyn- colours of the buildings’ fi nishes. New forms inspired ków. Nowe formy inspirowane historycznymi kształtami by historical shapes are often more diffi cult to accept by są nieraz trudniejsze do zaakceptowania przez odbiorców, the audience, which does not necessarily identify their którzy nie zawsze mogą domyśleć się intelektualnych authors’ intellectual refl ections. They must slowly ac- przemyśleń projektanta. Muszą się z nimi powoli oswajać. custom themselves to them. Broadly accepted schemes Stosowane są powszechnie przyjęte schematy, które mają that are meant to ease this process of understanding za zadanie ten proces rozumienia i odczuwania miesz- and experiencing are used. In townhouse buildings kańcom ułatwiać. W zabudowie kamienic są to skośne these are gabled roofs, narrow and tall buildings with dachy, wąskie wysokie budynki o pionowych otworach vertical window openings and fi nishing materials that okiennych i materiałach wykończenia łączących tradycję combine tradition with contemporaneity. Placement ze współczesnością. Istotne oczywiście jest także miejsce in close proximity to a city’s historical urban tissue is, lokalizacji w pobliżu tkanki historycznej miasta. of course, essential.

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES [1] Architektura-Murator 2010;3. [5] Kuryłowicz S. Tradycja i nowoczesność – pro- [2] Friedrich J. Odbudowa Głównego Miasta w Gdańsku blemy tożsamości współczesnego miasta. In: Ku- 1945–1960. Słowo/Obraz/Terytoria, Gdańsk, 2015. ryłowicz S., Kuryłowicz E. Pasja i pragmatyzm. [3] Gawlicki M. Zabytkowa architektura Gdańska w la- Człowiek. Architektura. Wolność. Warszawa, 2010, tach 1945–1951. Słowo/Obraz/Terytoria, Gdańsk, 51–56. 2012. [6] Piątek G., Kuryłowicz S. Hotel Hilton w Gdańsku. [4] Kęsik G. Polityka wobec miejskich przestrzeni hi- Architektura-Murator 2010;9:52–59. storycznych. Uwarunkowania, podmioty, modele [7] Załuski D., Frąszczak M. Ośrodek Kultury Mor- decyzyjne. Wydawnictwo Bezkresy Wiedzy, Saar- skiej w Gdańsku. Architektura-Murator 2012;8: brücken, 2014. 54–61.

1 https://www.genadopedia.pl/?title=ODBUDOWA_ŚRÓD- 6 Organizacja Hanzy, której rodowód sięga średniowiecza, MIEŚCIA_GDAŃSKA_PO_1945_ROKU, dostęp 17–05– łączyła szereg miast, które na określonym terytorium mogły 2018. decydować o zaopatrzeniu miast oraz zapewniać wytwarza- 2 J. Friedrich, Odbudowa Głównego Miasta w Gdańsku 1945– nym w nich produktom dobre rynki zbytu. Dzięki temu 1960, Słowo/Obraz/Terytoria, Gdańsk 2015. miasta należące do Hanzy lepiej i szybciej się rozwijały, 3 W 1948 roku opracowano w Gdańsku plan zagospodaro- a początki ich rozwoju na terenie Niemiec i w krajach nad- wania przestrzennego Śródmieścia przy konsultacji z Kon- bałtyckich datowane są na wiek XIII i XIV. serwatorem Gdańska Janem Borowskim i wg tego planu 7 Patrz: M. Gawlicki, Zabytkowa architektura Gdańska w latach realizowano częściową rekonstrukcję zabudowy miejskiej 1945–1951, Słowo/Obraz/Terytoria, Gdańsk 2012; także dla obszaru Głównego Miasta. J. Friedrich, Odbudowa Głównego Miasta w Gdańsku…, op. cit. 4 Ówczesny wiceprezydent Gdańska, architekt Władysław 8 Za: www.gdanskastrefa.com/mity-odbudowy-glownego- Czerny już w drugim kwartale 1945 roku ze swoimi -miasta-w-gdansku-cz-1/ dostęp 5.04. 2018. współpracownikami rozpoczął opracowywanie koncepcji 9 Stefan Kuryłowicz na Kongresie Architektury Polskiej 7 maja odbudowy. 2005 roku w Białymstoku stwierdził, że każdy z nas odmien- 5 zsah.blox.pl/2011/02/stare-miasto-w-stylu-retro-cz.1html nie odbiera tożsamość przestrzeni. S. Kuryłowicz, Tradycja dostęp 15.05. 2017. i nowoczesność – problemy tożsamości współczesnego miasta [w:]

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 103 S. Kuryłowicz, E. Kuryłowicz, Pasja i pragmatyzm. Człowiek. 17 https://dom.trojmiasto.pl/Aura-Gdansk-i64.html – dostęp Architektura. Wolność, Warszawa 2010, s. 51–56. 7.05. 2018. 10 G. Piątek, S. Kuryłowicz, Hotel Hilton w Gdańsku, „Archi- 18 https.//www.tvn24.pl/pomorze,42/tak-będzie-wygladala-wy- tektura-Murator” nr 9/2010, s. 52–59. spa-spichrzow-w-gdansku,561922.html, dostęp 10.07.2018. 11 Pięciokondygnacyjna Baszta Łabędź została poważnie 19 G. Kęsik, Polityka wobec miejskich przestrzeni historycznych. uszkodzona w 1945 roku przez Armię Radziecką i została Uwarunkowania, podmioty, modele decyzyjne, Wydawnictwo odrestaurowana w 1967 roku. Bezkresy Wiedzy, Saarbrücken, 2014. 12 „Architektura-Murator” nr 3/ 2010. 20 Nazwa zespołu nawiązuje do pochodzącego z języka łaciń- 13 Zespół elektrowni na Ołowiance powstał w latach 1897– skiego słowa granarium, które oznacza spichlerz. 1898–1913, wybudowany przez fi rmę z Berlina Siemens 21 https://www.urbanity.pl/pomorskie/gdansk/holiday-in- & Halske, w czasie II wojny uszkodzony, ale odbudowany. n,b12164 – dostęp 10.07. 2018. Elektrownia działała od 1945 do 1996, kiedy została za- 22 Obrotowa kładka na Wyspę Spichrzów będzie miała 57 m mknięta. Autorem adaptacji na Filharmonię Bałtycką im. długości i 4,5 m szerokości, zbudowana zostanie w miejscu, F. Chopina (1998–2007) za: www.muratorplus.pl/technika/ gdzie znajduje się Brama Świętego Ducha. Będzie wykona- osiągnięcia-inżynierii/gdanska=elektrownia_58470.html na z polerowanej stali, a autorem projektu jest londyńska dostęp 5.04. 2018. pracownia Studio Cezary Bednarski, https://www.gdansk. 14 Spichlerz Królewski powstał w1608 roku wg projektu Abra- pl/wiadomosci/Obrotowa-kladka-na-Wyspe-Spichrzow- hama von dem Blocka. Przejdziesz-w-2018-r,a,47838 – dostęp 10.07. 2018. 15 D. Załuski, M. Frąszczak, Ośrodek Kultury Morskiej w Gdań- 23 https://www.gdańsk.pl/wiadomosci/spor-o-Wyspe-Spi- sku, „Architektura-Murator” nr 8, 2012, s. 54–61. chrzow-Co-jest-lepsze-dla-Gdanska-pseudozabytki- 16 https://www.morizon.pl/blog/wyspa-spichrzow-rewitaliza- czy-architektura-XXI-wieku,a,68570 – data publikacji cja/ – dostęp 3.08. 2018. 13.01.2017, dostęp: lipiec 2018.

Streszczenie Abstract Artykuł przedstawia problem współczesnych roz- The article presents the problem of contemporary wiązań głównie wielorodzinnej architektury mieszka- solutions primarily concerning multi-family residential niowej, lokalizowanej w centrum historycznym Gdań- architecture located in the historical centre of Gdańsk on ska nad Motławą oraz na Wyspie Spichrzów. Konkursy the Motława River and on Wyspa Spichrzów (Granary architektoniczne, warsztaty i dyskusje wśród środowisk Isle). Architectural competitions, workshops and discus- profesjonalnych, dotyczące omawianych terenów, sions in professional circles focusing on this area have trwały w Gdańsku od lat. Tradycja i klimat miejsca been taking place in Gdańsk for years. Tradition and the w tkankach miast historycznych staje się wartością atmosphere of the place in the urban tissue of historical nadrzędną. Nowe formy inspirowane historycznymi cities becomes a priority value. New forms inspired by kształtami są nieraz trudniejsze do zaakceptowania historical shapes are often more diffi cult to accept by the przez odbiorców, którzy nie zawsze mogą domyśleć audience, which does not necessarily need to recognise się intelektualnych przemyśleń projektanta. Muszą się a designer’s intellectual refl ections. They need to slowly z nimi powoli oswajać. become accustomed to them.

104 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 NAUKA SCIENCE

Tomasz Nowak*, Łukasz Bednarz*, Jerzy Jasieńko*, Anna Karolak*, Justyna Kiedrzyn*

Badania i analiza stanu technicznego ścian drewnianej konstrukcji zrębowej kościoła św. Jana Nepomucena we Wrocławiu Research and analysis of the technical condition of material in the log frame walls of the wooden church of St. John Nepomuk in Wroclaw

Słowa kluczowe: zabytkowa konstrukcja drewniana, Key words: historical timber structures, log structure, konstrukcja zrębowa, metody nieniszczące, metody non-destructive methods, semi-destructive methods, quasi-nieniszczące, opór wiercenia, metoda fali resistance drilling, stress wave method, repair sprężystej, naprawa

WPROWADZENIE – KRÓTKA HISTORIA INTRODUCTION – SHORT HISTORY OBIEKTU I OSTATNIA RENOWACJA AND THE LATEST RENOVATION Drewniany kościół św. Jana Nepomucena (znany The wooden church of St. John of Nepomuk także jako kościół św. Mikołaja), położony w Parku (known also as the church of St. Nicholas), located in Szczytnickim we Wrocławiu od 1962 r. (ryc. 1), wpi- Szczytnicki Park in Wroclaw, has been listed as a herit- sany jest do rejestru zabytków. Obiekt zalicza się do age building since 1962 (fi g. 1). The building is one of grupy śląskich kościołów renesansowych i prezentuje the Silesian Renaissance churches and is an example of nowożytne budownictwo drewniane z terenu Górnego the modern era timber construction in Upper Silesia. Śląska. Został zbudowany z drewna modrzewiowego. It was built with larch timber. The building is the only Obiekt jest jedynym zachowanym przykładem śląskiego preserved example of a Silesian wooden church with kościoła drewnianego z wieżą o konstrukcji zrębowej a with log frame tower walls. The church was moved ścian. Kościół przeniesiony został ze Starego Koźla from Stare Koźle to Upper Silesia, which saved it from na Górny Śląsk, dzięki czemu został uratowany przed destruction. This was the fi rst action of this kind to zniszczeniem. Była to pierwsza tego rodzaju manife- protect heritage buildings in Silesia and one of the fi rst stacja ochrony zabytków na Śląsku i jedna z pierwszych in Germany [1]. w całych Niemczech [1]. The building was constructed at the turn of the 17th Budynek wzniesiony został na przełomie XVI century in Stare Koźle (the precise construction date was i XVII w. w miejscowości Stare Koźle (dokładny okres in the years 1600–1640 [2]). Towards the end of the 18th powstania to lata 1600–1640 [2]). Następnie, pod ko- century it was dismantled and, according to historical niec XVIII w., został rozebrany i, zgodnie z przekazem records contained in parish chronicles, transported on historycznych kronik parafi alnych, przewieziony na fur- wagons to Kędzierzyn, where it served the parish until mankach chłopskich do Kędzierzyna, gdzie służył parafi i 1840. At this time, the lower part of the church was cov- do lat 40. XIX w. Wówczas obiekt był w dolnej części ered with plaster, it had windows of a different shape and

* Politechnika Wrocławska, Wydział Budownictwa Lądowego * Wroclaw University of Technology, Faculty of Civil Engi- i Wodnego neering

Cytowanie / Citation: Nowak T., Bednarz Ł., Jasieńko J., Karolak A., Kiedrzyn J. Research and analysis of the technical condition of material in the log frame walls of the wooden church of St. John Nepomuk in Wroclaw. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;55:105-120 Otrzymano / Received: 01.08.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 15.08.2018 doi:10.17425/WK55NEPOMUK

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 105 Ryc. 1. Budynek kościoła w trakcie ostatniego remontu. Fotografi a Ryc. 2. Widok kościoła znajdującego się jeszcze w Kędzierzynie. z 2015 roku Widoczne otynkowane ściany partii dolnej. Fotografi a z 1903 r. Fig. 1. The church building during the latest renovation. Photograph (żródło: http://dolny-slask.org.pl) from 2015 Fig. 2. The church building in its fi rst location in Kędzierzyn. The plastered walls in the lower part are visible. Photograph from 1903 (Source: http://dolny-slask.org.pl) otynkowany, miał okna w innej formie i nie miał sobót, it had no so called ‘soboty’ arcades (‘Saturday’ arcades’) (ryc. 2). W czasie wojen napoleońskich był kilkukrotnie (fi g. 2). The church was damaged several times during niszczony. Z czasem przestał być użytkowany. the Napoleonic wars. Over time it fell into disuse. W 1908 r. śląski konserwator zabytków Ludwig In 1908, Ludwig Burgermeister, the heritage conser- Burgermeister, aby zachować kościół, zaproponował vator for Silesia Province, proposed moving the church przeniesienie go na pobliski stary cmentarz, a następ- to an old cemetery nearby, and then to Wroclaw. The nie do Wrocławia. Do relokacji doszło w 1913 r., kiedy relocation took place in 1913 when Wroclaw organised we Wrocławiu organizowana była Wystawa Stulecia, the Centennial Exhibition, which took place in part in częściowo odbywająca się w Parku Szczytnickim [3]. the Szczytnicki Park [3]. Thanks to the efforts of the Dzięki staraniom Śląskiego Stowarzyszenia Ochrony Silesian Regional Heritage Conservation Association, Kultury Regionalnej, szczególnie dyrektora sanatorium especially dr Adolf Wieckert, director of the sanatorium w Sokołowcu dra Adolfa Weickerta, oraz wsparciu władz in Sokolowiec, and support of local and state authorities, lokalnych i państwowych zgromadzono fundusze na funds were gathered to enable the relocation. Recon- przeprowadzenie transferu pochodziły od dra Weickerta struction work following the relocation of the church oraz od władz lokalnych i państwowych. Prace monta- to Wroclaw was overseen by the acclaimed Wroclaw żowe po przeniesieniu kościoła do Wrocławia kierowane architect Theo Effenberg. The reconstruction work były przez cenionego wrocławskiego architekta Theo used mostly the original timber elements, only a few Effenberga. Do rekonstrukcji kościoła wykorzystano elements were replaced with new ones, among other głównie oryginalne drewniane elementy, jedynie nie- things – the shingle roof covering and the ceiling boards. liczne wymieniono na nowe, m. in. gontowe pokrycie New windows and doors were installed. To restore the dachu oraz deskowanie stropu. Zamontowana została original look of the church, the walls were left unplas- także nowa stolarka okienna i drzwiowa. Aby przywrócić tered. The building was surrounded with a fence and pierwotny wygląd, zrezygnowano z tynku na ścianach. so called ‘soboty’ arcades, modelled on an old Silesian Obiekt został ogrodzony, a od północnej strony dobu- architectural form, were added on the north side. Stu- dowane zostały tzw. soboty – podcienia wzorowane na dents from the Academy of Arts and Crafts in Wroclaw dawnych formach architektury Śląska. Do renowacji were recruited to undertake renovation of the church wnętrz, wyposażenia i witraży zatrudniono studentów interior, furnishings and stained-glass windows under Państwowej Akademii Sztuk i Rzemiosła Artystycznego the supervision of Professor Frederick Pautsch. Inside

106 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 we Wrocławiu pod przewodnictwem profesora Fryde- the building, a new railing was added to the tribune and ryka Pautscha. We wnętrzu wzniesione zostały nowa two new posts were installed. balustrada empory i dwa nowe słupy. Fortunately, the building was not damaged during Szczęśliwie, obiekt nie został uszkodzony w czasie World War Two. The fi rst post-war conservation work, II wojny światowej. Pierwsza powojenna konserwacja, the scope of which is unknown, was commissioned by której dokładny zakres nie jest jednak znany, została the Directorate for the Reconstruction of Wroclaw in wykonana na zlecenie Dyrekcji Odbudowy Wrocławia 1947. In the years 1957–1966, the church was adminis- w 1947 r. W latach 1957–1966, kiedy kościół był pod tered by the St Mary of Consolation parish in Wroclaw. opieką wrocławskiej parafi i Matki Boskiej Pocieszenia, Small-scale repairs were carried out during this time, przeprowadzane były niewielkie prace naprawcze, jak which involved securing the windows and partial re- zabezpieczenie okien oraz częściowa wymiana desek placement of fl oor boards. In 1966, the church was podłogowych. W 1966 r., po przekazaniu kościoła handed over to the Silesian Museum in Wroclaw and Muzeum Śląskiemu, poddano go renowacji. Wówczas more renovation work was carried out. New wooden powstało też nowe drewniane ogrodzenie. Kolejnym fencing was built around the church. The next user użytkownikiem zabytku został Wrocławski Park Kul- of the heritage building was the Wroclaw Culture and tury i Wypoczynku. W 1970 r. nowym użytkownikiem Leisure Park. In 1970, the new user was the Wroclaw obiektu zostało PTTK (Polish Tourist and Sightseeing So- Branch of the Polish Tourist and Sightseeing Society ciety) Oddział Wrocław, a administracją zajął się Zarząd (PTTK) and administered by the Wroclaw City Green Zieleni Miejskiej Wrocławia. Areas Authority. Jako ciekawostkę można przytoczyć fakt, że o drew- An interesting fact is that the wooden church at- nianym kościółku głośno było pod koniec lat 50. tracted media attention towards the end of the 1950s. It XX w. Odkryto, że przetrzymywano w nim skradzione was discovered that paintings stolen from the National w 1957 r. obrazy z Muzeum Narodowego we Wrocławiu Museum in Wroclaw (including paintings by Matejko, (m. in. obrazy Matejki, Kossaka czy Gierymskiego). Kossak and Gierymski) were kept in the church. Dokładna inwentaryzacja i ocena stanu technicznego A detailed building survey and an assessment of its zostały wykonane w latach 1978–1979. Stwierdzono technical condition was carried out in 1978–79. The wówczas zły stan techniczny obiektu i zalecono prze- church building was deemed to be in poor technical prowadzenie generalnego remontu, który odbył się condition and major renovation was recommended. The w roku 1980. W kolejnych latach, aż do roku 2014, nie work was carried out in 1980. In the years that followed wykonywano żadnych istotnych prac naprawczych ani no signifi cant repair or conservation work was carried konserwacyjnych [4]. out until 2014 [4]. W 2014 r. obiekt poddano remontowi, który trwał In 2014, building renovation began and lasted for cztery lata. Ze względu na jego stan i ilość zniszczeń four years. Due the condition of the building and the prace naprawcze podzielono na trzy etapy. W pierw- various damage sustained, renovation work was divided szym etapie, od września 2014 r. do maja 2015 r., into three phases. The fi rst phase from September 2014 wyremontowany został dach świątyni. Wówczas m.in. to May 2015 involved renovation of the church roof. wymieniono gontowe pokrycie na nowy gont modrze- At this time, the shingle roof was covered with a new wiowy ręcznie łupany, wykonano nową warstwę izola- hand-spliced larch shingle, a new insulation layer was in- cyjną i odpływ wody opadowej. W następnym etapie, od troduced and a rainwater outfl ow drain. The next phase października 2015 r. do marca 2016 r., przeprowadzono from October 2015 to March 2016 involved renovation remont ścian zrębowych wieży kościoła polegający na of the log frame walls of the church tower through ich usztywnieniu oraz wymianę zniszczonych belek stiffening and replacement of damaged foundation podwalinowych. Wykonano hydroizolację fundamentu beams. Hydro-insulation of the building foundations obiektu i zamontowano nową instalację odgromową. was also carried out and new lightning protection was Odnowiono także zabytkowe drzwi wejściowe (ryc. 3). installed. The historical front-door was also renovated Ostatni etap remontu od sierpnia 2017 r. do czerwca (fi g. 3). The last phase of renovation was completed in 2018 r. obejmował dalsze naprawy drewnianych ścian the period August 2017 to June 2018 and involved fur- zrębowych, renowację elewacji, impregnację biolo- ther repairs to the log-frame walls, façade renovation, giczną konstrukcji kościoła, a także renowację wnętrz biological impregnation of the church structure, as well (w tym absydy, chóru, stropów, sufi tów, posadzki). as renovation of the church interiors (including apses, Wykonano także nową instalację elektryczną i system choir, ceilings, fl oors). A new electrical installation and przeciwpożarowy, zamontowano nowe wkłady okien- a fi re protection system were installed, as well as new ne antywłamaniowe. Zadbano również o otoczenie anti-burglar windows. The surroundings of the building obiektu – zaplanowano nowe nasadzenia, elementy were also taken care of – new plantings were planned, małej architektury, jak ławki czy kosze na śmieci, wy- as well as small-scale architecture, such as benches and mieniono nawierzchnię alejek spacerowych oraz za- wastebins, walking paths were resurfaced and lighting projektowano oświetlenie terenu i iluminację obiektu. was planned along with illumination of the building Drewniane ogrodzenie (ryc. 2), wykonane w 1966 roku itself. The wooden fencing (fi g. 2) which had been i nie stanowiące tkanki zabytkowej, a mogące zaburzać introduced in 1966 was removed as it did not form part

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 107 Ryc. 3. Budynek kościoła po ostatniej renowacji – elewacje, wnętrze i drzwi. Fotografi e z sierpnia 2018 r. Fig. 3. The church building after the latest renovation. Exterior, interior and doors. Photographs – August 2018

108 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 obieg powietrza i powodować dodatkowe zawilgocenie of the heritage complex, and was potentially disruptive budulca, zostało usunięte. of air circulation and generating additional damp of Obecnie kościół służyć ma mieszkańcom miasta building materials. i odwiedzającym Park Szczytnicki. Organizowane będą Currently, the church serves city residents and those w nim różnego rodzaju wydarzenia kulturalne i rozryw- visiting Szczytnicki Park. Various kinds of cultural and kowe. Uroczyste otwarcie odbyło się 14 lipca 2018 r. recreational events are to be organised here. The offi cial inauguration took place on 14th July 2018. ARCHITEKTURA I KONSTRUKCJA OBIEKTU BUILDING ARCHITECTURE Architektura kościoła jest dość surowa, bez dekoracji AND STRUCTURE ornamentalnej. Bryłę budynku stanowi trójbocznie za- The architecture of the church is rather plain, with- mknięte prezbiterium od strony wschodu, nawa główna out ornamental decorations. The body of the building o kształcie rzutu zbliżonym do kwadratu oraz wieża od includes a three-sided chancel on the east side, a main strony zachodniej (ryc. 4). nave with a fl oorplan approximating a square and the Pod względem architektoniczno-konstrukcyjnym tower on the west side (fi g. 4). posiada zarówno typowe cechy tradycyjnego śląskiego Structurally and architecturally, the church building budownictwa drewnianego, takie jak zrębowa kon- brings together features typical of traditional Silesian strukcja ścian, jak też mniej typowe dla tego regionu timber construction, such as log structure of walls, and rozwiązania, jak wieńcowo-słupowa konstrukcja czę- other solutions seen less frequently in the region, such ści wieży (dolna kondygnacja wieży zespolona jest ze as the tower built using log frame and post and beam

Ryc. 4. Przekrój podłużny, poprzeczny oraz rzut przyziemia kościoła, [m] (źródło: Projekt budowlany remontu kościoła pw. św. Jana Ne- pomucena autorstwa P. Frieda, Wrocław, 2015) Fig. 4. Longitudinal section, cross section and fl oor plan of the church building, [m] (Source: Construction plans for the renovation of the church of St. John of Nepomuk by P. Fried, Wroclaw, 2015)

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 109 zrębem ścian nawy, konstrukcja szkieletowa występuje structures (the lower part of the tower is integrated w górnej części) czy wspólna konstrukcja dachu dla with the log walls of the nave, whereas the upper part nawy i prezbiterium. Także trójboczna absyda jest cechą is a frame structure) or a common roof structure of the charakterystyczną bardziej dla regionu Małopolski niż nave and chancel. The three-sided end of the chancel is Śląska. Rozwiązanie nieczęsto spotykane w tego typu a feature more characteristic of Malopolska than Silesia. obiektach drewnianych stanowi też zwieńczenie wieży A solution not seen often in this type of wooden build- stożkowym hełmem o ośmiobocznej podstawie. ing is the tower crowned with a conical steeple on an Wejście do kościoła znajduje się od strony północnej octagonal base. przez dolną kondygnację wieży, do której przylegają The entrance to the church is on the north side, drewniane podcienia oraz zewnętrzne schody prowa- leading through the ground fl oor of the tower, which is dzące na emporę chóru, umieszczonego po tej stronie. adjoined by wooden arcades and external stairs leading Drewniane ściany obiektu ułożone są na murowa- to the choir tribune located on this side. nym cokole. Ściany wykonane zostały w tradycyjnej The wooden walls have been built on a masonry konstrukcji zrębowej (wieńcowej) z ciosanych belek plinth. The walls were constructed as a traditional z drewna modrzewiowego o szerokości ok. 16–17 cm log structure making use of hewn larch wood beams i wysokości 15–28 cm. Po przeprowadzonych pracach approx. 16–17 cm wide and 15–28 cm high. Follow- naprawczych wymieniono część belek ściennych na ing on from repair work, some of the wall beams were nowe elementy z drewna sosnowego i świerkowego. replaced with new elements made of pine and spruce. Belki w narożach ścian łączone są na tradycyjne cie- The wall beams in the corners are joined together by sielskie złącza węgłowe – na nakładkę prostą prawdo- traditional carpentry quoin joints – using lap joints, podobnie wzmocnioną kołkowaniem, bez ostatków probably strengthened with dowels but without pro- (ryc. 5). Obecnie część złączy wzmocniona jest dodat- truding log ends (fi g. 5). Some of the joints are now kowo gwoździami stalowymi. Poziome styki elementów strengthened additionally with steel nails. The hori- wzmacniają pionowe kołki, zapewniając ich współpracę. zontal element joint interfaces are strengthened with Ściany prezbiterium i nawy wzmocnione są od wewnątrz dowels, which ensure they work together. The walls of pionowymi słupkami – tzw. lisicami, mocowanymi za the chancel and the nave are supported on the inside pomocą śrub. Daty wykonania powyższych wzmocnień with vertical studs fastened with steel screws. It is not nie są znane. W kilku miejscach w ścianach zauważalne known when these reinforcements were introduced. są wstawki w węgłach i nowsze wstawki belek oraz styki In several places, there are visible inserts in quoins and belek na długości, co świadczy o wykonywaniu napraw newly introduced beams and lengthwise beam joints, ścian w międzyczasie. which is the evidence of repair work that had been car- Strop nad nawą i prezbiterium to belkowy strop wy- ried out in the intervening period. konany podczas remontu w 1980 r. z drewna sosnowego. The log ceiling over the nave and chancel is made Belki stropowe, wysunięte poza obrys ścian, stanowią of pine wood introduced during renovation work in podparcie dla belki okapowej dachu (ryc. 6). 1980. The ceiling logs extend outside the walls, serving Drewniana konstrukcja empory chóru ma postać as a support for the eaves purlin (fi g. 6). stropu nagiego. Podłoga z desek ułożona została na The choir tribune consists of a wooden structure in trzech trójprzęsłowych belkach biegnących równolegle the form of an open fl oor made of wooden boards laid do ściany szczytowej, wspartych w gniazdach ścian across three triple-bay beams laid out in parallel to the podłużnych nawy i pośrednio na dwóch podciągach gable wall, which are supported by means of sockets in i słupkach. the nave side walls and indirectly by two binding joists Posadzka we wnętrzu wykonana jest z cegły cera- and posts. micznej kładzionej na płask i spoinowanej zaprawą. The fl oor of the church interior is made of ceramic Przekrycie stanowi jednolity dach siodłowy ze bricks laid fl at and pointed with mortar. wspólną kalenicą dla nawy i prezbiterium. Dach jest The building is covered with a shared pitched roof dwuspadowy, z pionowym szczytem od strony wieży over the chancel and the nave. The two-sided roof i stożkową wyokrągloną połacią nad prezbiterium. Wieżę comprises a vertical gable on the side of the tower and kryje dach namiotowy, zaś podcienia dach pulpitowy. a conical rounded slope over the chancel. The tower is Więźbę dachową z drewna sosnowego wykonano jako covered with a tented roof and the arcades are covered nową w trakcie prac remontowych w 1980 r. Ma kon- with a shed roof. strukcję krokwiowo-jętkową z dwoma ściankami stol- The roof framing was replaced during renovation cowymi. Krokwie wystają poza belkę okapową (ryc. 6), work in 1980 with pinewood. It is a rafter and collar co stanowi kolejny przykład nietypowego rozwiązania na beam structure with two queen-post walls. The rafters tym obszarze. W tego typu więźbach krokwie osadzano protrude beyond the eaves beam (fi g. 6), which is an- tradycyjnie w belce okapowej lub w belkach stropowych other example of an atypical solution in this area. In this w celu zapewnienia przeniesienia sił poziomych [5]. type of roof framing, rafters were embedded traditionally Wieża kościoła ma więźbę dwukondygnacyjną z po- in the eaves beam or in structural ceiling joists to carry średnim stropem. Górna część to krokwie oparte na the horizontal loading [5]. The tower roof framing is słupie centralnym – tzw. królu, z dolnymi zastrzałami, a two-storey structure with an intermediate fl oor. The

110 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 5. Połączenie ścian zrębowych na nakładkę prostą Ryc. 6. Krokwie wystające poza belkę okapową. Belka okapowa dachu oparta Fig. 5. Lap joints in the wooden log walls na wysuniętych wspornikowo belkach stropowych Fig. 6. Rafters protruding beyond the eaves beam. The eaves beam is supported by protruding structural ceiling joists zaś dolna to szkieletowa konstrukcja wsparta na zrębie upper part of the structure consists of rafters supported ścian przyziemia, stężona mieczami narożnymi. Połą- by a central post – the so-called king post – with braces, czenia między elementami więźby to tradycyjne złącza whereas the lower part is a frame structure resting on ciesielskie: połączenia wrębowe i połączenia czopowe the logs comprising the ground fl oor and braced with wzmocnione dębowymi kołkami. Pokrycie dachu sta- angle ties. Joints used in the roof framing are traditional nowi modrzewiowy gont. carpentry joints: notched joint and mortise and tenon joints. The roof covering is made from larch shingle. BADANIE STANU TECHNICZNEGO MATERIAŁU KONSTRUKCJI TESTING OF THE TECHNICAL DREWNIANEJ ŚCIAN KOŚCIOŁA CONDITION OF BUILDING PRZED OSTATNIM REMONTEM MATERIALS OF THE CHURCH WALLS Przed remontem przeprowadzone zostały badania WOODEN STRUCTURE PRIOR stanu materiału konstrukcji drewnianej ścian kościoła. TO THE LAST RENOVATION Badania miały na celu oszacowanie stanu i właściwości Prior to renovation work, testing was carried out on drewna wybranych elementów, niewykazujących uszko- the condition of the building materials of the wooden dzeń przy ocenie wizualnej. Pomimo braku zewnętrz- church walls. The purpose of the testing was to assess nych objawów przewidywano, iż ze względu na wiek the condition and properties of the wood in selected i historię obiektu niektóre elementy konstrukcji lub ich building elements not showing damage on the basis of części mogły ulec znaczącemu zniszczeniu. Do badań a visual assessment. Despite the lack of external signs, zastosowano metody nieniszczące lub quasi-nieniszczą- it was anticipated that due to the age and history of the ce: metodę fali sprężystej oraz metodę oporu wiercenia. building, some of the construction elements were in Stan techniczny ścian wieńcowych oceniono jako part or wholly damaged. The testing involved applying zróżnicowany: od średniego do złego. Miejscowo non-destructive and quasi-non-destructive methods: występowały porażenia spowodowane działalnością stress-wave and resistance drilling. owadów – technicznych szkodniki drewna, przede The technical condition of log walls varies and wszystkim przez spuszczela pospolitego (Hylotrupes can be classified as ranging from average to poor. bajulus L.). In places, the timber in the walls is infected with Oznaki korozji były szczególnie widoczne w obszarze insects – wood pests, mostly the old-house borer spoin (ryc. 7), jednak część belek była całkowicie skoro- (Hylotrupes bajulus L.).

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 111 Ryc. 8. Wypełnienie spoin pomiędzy belkami ściany zewnętrznej kitem trwale plastycznym – przed renowacją (zdjęcie górne) oraz Ryc. 7. Połączenie w narożu ścian prezbiterium przed (zdjęcie fugą mieralną po remoncie (zdjęcie dolne) górne) i po renowacji (zdjęcie dolne) Fig. 8. Filling of space between the beams of exterior walls with Fig. 7. Joint in the quoin of the chancel before (up) and after the permanently plastic putty – before (up) – and with mineral grout – renovation (bottom) after the renovation (bottom)

Ryc. 9. Deformacja łuku tęczowego. Widoczne wewnętrzne słupy mocowane do ścian przed renowacją (zdjęcie z lewej strony). Widok po renowacji na zdjęciu z prawej strony Fig. 9. Deformation of the rood arch. The posts fastened to the inside of the walls are visible – before the renovation (left). The rood arch after the renovation (right)

112 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 dowana prawie na całym swoim przekroju. W większości Signs of damage are especially visible where ele- elementów zaobserwować można spękania podłużne. ments are joined (fi g. 7), but some of the beams have Od strony zewnętrznej spoiny pomiędzy belkami zostały been almost completely corroded in the cross-section. wypełnione kitem trwale plastycznym (ryc. 8a). W czasie Most of the wall beams have longitudinal cracks. Most ostatniego remontu wykonano uszczelnienie ścian fugą joints between the beams on the exterior side of the mineralną (ryc. 8b). Ściany były wcześniej wielokrotnie walls have been fi lled in with a permanently plastic naprawiane. Świadczyły o tym licznie występujące drew- putty (fi g. 8a). As part of the last renovation, the walls niane wstawki oraz maskownice. Część belek była także were sealed with mineral grout (fi g. 8b). The walls have sztukowana na długości. Ze względu na rozluźnienie been repaired on numerous occasions in past years, złączy naroży ścian zostały one częściowo wzmocnione which is evidenced by numerous wooden inserts and gwoździami stalowymi. We wnętrzu ściany nawy, pre- patches. Some of the beams have been pieced together zbiterium oraz łuku tęczowego wykazywały znaczne along their whole length. Due to the loosening of deformacje. Ściany nawy i prezbiterium wzmocnione the wall corner joints, steel nails were introduced to zostały umieszczonymi od wewnątrz słupami skręco- strengthen them in part. nymi śrubami z belkami ścian (ryc. 9). Ze względu na The walls of the nave and the chancel and the rood występujące deformacje – odchylenia od pionu – ściany arch are signifi cantly deformed. The walls of the nave nawy głównej i wieży kościoła zostały podparte drew- and the chancel have been reinforced on the inside with nianymi przyporami skręconymi z istniejącymi słupami posts screwed to the wall beams (fi g. 9). Due to the wewnętrznymi w 2014 r. (ryc. 1, ryc. 9). deformations – deviation from the vertical – the walls Wg [6] około 30% wad i uszkodzeń drewna wystę- of the nave and the tower of the church were provided puje wewnątrz elementów i jest niemożliwa do wykrycia with support in the form of counterforts fastened to konwencjonalnymi metodami oceny wizualnej. internal posts in 2014 (fi g. 1, fi g. 9). W celu określenia stanu zachowania stanu zachowania According to [6], 30% of imperfections and damage tkanki drzewnej w elementach konstrukcyjnych, poza in wood occurs inside timber elements and cannot be badaniami wizualnymi, wykonano badanie metodą fali detected with conventional methods of visual assess- sprężystej oraz badanie oporu wiercenia. ment. To determine the condition of wood tissue in Pomiary prędkości rozchodzenia się fali dźwiękowej structural elements, aside from visual inspection, tests w drewnie wykonano za pomocą urządzenia Fakopp were carried out using the stress-wave method and the Microsecond Timer (ryc. 10). Pomiar oporów wiercenia resistance drilling method. w drewnie wykonano za pomocą urządzenia IML RESI Measurement of the speed of the sound stress wave F-400S (ryc. 11). was carried out using the Fakopp Microsecond Timer

Ryc. 10. Urządzenie Fakopp Microsecond Timer podczas pomiaru Ryc. 11. Urządzenie do pomiaru oporu wiercenia. Kształ I wymiary Fig. 10. Fakopp Microsecond Timer device during testing wiertła w [mm] pokazano w prawym dolnym rogu Fig. 11. Resistance drilling device during testing. Drill shape and dimensions in mm are shown in the lower right corner

METODA AKUSTYCZNA (fi g. 10). Resistance drilling tests were carried out using an IML RESI F-400S resistance drilling device (fi g. 11). Do przeprowadzenia badania metodą fali sprężystej zastosowano urządzenie Fakopp Microsecond Timer firmy Fakopp Enterprise Bt. Jego działanie polega ACOUSTIC METHOD na pomiarze czasu rozchodzenia się w materiale fali The Fakopp Microsecond Timer made by Fakopp dźwiękowej. W skład zestawu badawczego wchodzą Enterprise Bt. was used for stress-wave method testing. zakończone grubymi igłami głowice nadawcza (start) It measures the time it takes a sound wave to propagate i odbiorcza (stop), przewody łączące je z urządzeniem through the material. The testing equipment comprises rejestrującym oraz młotek o masie 100 g służący do a transmitting head (start) and a receiver (stop), both

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 113 wzbudzania fali. W celu wykonania pomiaru głowice with thick spikes, cables linking the heads to a registering są wbijane bezpośrednio w badane miejsca. Podczas device and a hammer of 100 g mass, which serves to ini- badania fala wzbudzana jest przez jednokrotne uderzenie tiate the wave. To carry out a test, the heads are inserted młotkiem w głowicę nadawczą. Następnie, po przebyciu directly into the tested areas. During testing, the wave najkrótszej drogi, fala dociera do głowicy odbiorczej, is initiated through a single blow of the hammer on the a urządzenie rejestruje czas, jaki był do tego potrzebny. transmitting head, the wave travels via the shortest and Urządzenie jest w stanie zarejestrować uszkodzenie most direct distance to the receiving head, whereas the wewnątrz próbki tylko wtedy, gdy znalazło się ono do- device registers the time needed to complete the journey. kładnie na drodze między głowicami, w związku z tym The device is capable of registering damage inside zalecane jest wykonanie pomiarów w wielu różnych a sample, only when the damage is located on the route miejscach i kierunkach. W badaniach z wykorzystaniem travelled between the heads, so it is recommended to carry urządzenia Fakopp Microsecond Timer wilgotność out several measurements in different places and direc- drewna ma znaczenie tylko w przypadku wartości poni- tion. For testing using the Fakopp Microsecond Timer, żej nasycenia włókien. Wpływ temperatury jest niewiel- moisture of the wood has signifi cance only if values are ki: wzrost o 1ºC powoduje spadek prędkości propagacji lower than saturation level of the fi bres. The infl uence of fali o ok. 3 m/s w zakresie od 0 do 40ºC. Na podstawie temperature is not large: an increase of 1ºC slows down zarejestrowanych przez urządzenie czasów przejścia fali the wave being propagated by approx. 3 m/s within the przez materiał na drodze o znanej długości możliwe jest temperature range between 0 and 40ºC. Based on the wyznaczenie prędkości rozchodzenia się fali. Prędkość time registered by the device for propagation of the wave ta silnie zależy od struktury materiału. W przypadku through the material of a known distance it is possible to drewna jej wartość jest kilkakrotnie wyższa dla kierun- determine the speed of wave propagation. The speed is ku propagacji fali wzdłuż niż w poprzek włókien. Dla strongly dependent on the material structure. In the case zdrowego elementu możliwe jest określenie prędkości of wood, the speed value is several times higher when charakterystycznej przy danym gatunku drewna i kie- wave propagation is along the grain than across the grain. runku rozchodzenia się fali. Przy porównaniu wartości It is possible to determine the wave speed characteristic tej z wartością osiągniętą przez próbkę z uszkodzeniami for a healthy element of a specifi c species and for direction spadek prędkości o 30% szacować można jako obniżenie of wave propagation. When comparing this value to the wytrzymałości o 50%, a spadek o 50% jako znaczące value in the damaged sample a 30% reduction in speed zniszczenie i drastyczny spadek wytrzymałości [7]. translates into an estimated 50% reduction in strength, Dzięki tej metodzie możliwe jest wykrywanie niecią- whereas a 50% reduction indicates a signifi cant destruc- głości, pęknięć, sęków, zgnilizn i innych wad. tion and drastic reduction in resilience [7]. Możliwe jest także oszacowanie wartości modułu Thanks to this method it is possible to detect dis- sprężystości i wytrzymałości na zginanie. continuities, cracks, knots, decay and others. Przy znanej gęstości drewna i zmierzonej prędkości It is also possible to estimate the modulus of elastic- rozchodzenia się fali dźwiękowej możliwe jest obli- ity and bending strength. czenie wartości dynamicznego modułu sprężystości When wood density is known and the sound wave

(MOEdynamic) na podstawie wzoru propagation speed is measured, it is possible to cal- culate the dynamic value of the modulus of elasticity

2 ( MOEdynamic) according to the following formula MOEdynamic = v · ρ , (1) gdzie: MOE = v 2 · ρ, (1) v – prędkość rozchodzenia się fali dźwiękowej w ma- dynamic teriale, where: ρ – gęstość badanego elementu. v – speed of sound wave propagation in the material, Dynamiczny moduł sprężystości jest silnie powią- ρ – density of the tested material. zany ze statycznym modułem sprężystości i może być The dynamic modulus of elasticity is closely tied to przedstawiony jako liniowo od niego zależny parametr the static module of elasticity and can be presented as

[8]. Wartość statycznego modułu sprężystości (MOEstatic) a linearly dependent parameter [8]. The value of the dla kierunku równoległego dla włókien można obliczyć static module of elasticity (MOEstatic) can be calculated na podstawie wzoru for the direction in line with the grain according to the following formula

MOEstatic = 579,5 + 0,7548 · MOEdynamic . (2) MOEstatic = 579.5 + 0.7548 · MOEdynamic . (2) Badanie metodą fali akustycznej ścian zrębowych obiektu odbyło się w styczniu 2016 r. przy temperaturze Testing of the timber walls of the building using the zewnętrznej 2ºC. Pomiary wykonano na wybranych bel- acoustic wave method was carried out in January 2016 kach ścian B, D, F, J i K (ryc. 12). Na badanych belkach with an external temperature of 2ºC. The measure- wyznaczono od 3 do 4 punktów pomiarowych w odległo- ments were carried out on selected wall beams B, D, F, ści 1000 mm wzdłuż elementów i dla każdej pary punktów J and K (fi g. 12). On the beams tested, 3 to 4 measure-

114 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 12. Oznaczenie ścian, które były badane metodą fali sprężystej Fig. 12. Description of walls which were tested with the stress wave method zostały wykonane trzy pomiary. Na podstawie odczyta- ment points spaced at 1000 mm along the element and nych czasów rozchodzenia się fali akustycznej i znanych three measurements were carried out for each of the odległości między punktami pomiarowymi wyznaczono points. Based on readings of the timing of propagation prędkość rozchodzenia się fali dźwiękowej w materiale. of the acoustic wave and known distance between the Poniżej, na widoku ściany D przedstawiono ob- measurement points, the speed of propagation of the liczone prędkości propagacji fali między ustalonymi sound wave through the material was estimated. punktami (ryc. 13). Below is a view of wall D for which the speed of Poniżej przedstawiono wykres regresji liniowej za- propagation of the wave between predetermined points leżności czasu od drogi dla wykonanych pomiarów dla was calculated (fi g. 13). belek ścian B, D, F, J oraz K (ryc. 14). Współczynnik Below is a diagram showing linear regression determinacji R2 wynosił 0,97. relationship dependency on time of route based on

Wykres regresji liniowej Diagram of linear regression Belki ścian B, D, F, J i K Logs of the walls B, D, F, J i K s] μ ) [ Time Czas (

Odległość (Distance) [mm]

Ryc. 13. Przedstawienie wyników pomiarów dla ściany D – prędkość Ryc. 14. Wykres regresji liniowej zależności czasu od drogi dla rozchodzenia się fali dźwiękowej pomiędzy badanymi punktami pomiarów belek ścian B, D, F, J i K w [m/s] Fig. 14. Diagram of linear regression of time-to-distance relationship Fig. 13. Example of results for the wall D. Values of wave propaga- for measurement points in elements of the walls B, D, F, J and K tion velocity in wood between measurement points are shown in m/s

Na podstawie prędkości propagacji fali dźwięko- measurements for beam walls B, D, F, J and K (fi g. 14). wej obliczony został dynamiczny moduł sprężystości The determining co-effi cient R2 was 0.97.

MOEdynamic, a następnie statyczny moduł sprężystości The velocity of propagation of the sound wave al- MOEstatic. Do obliczeń przyjęto gęstość drewna mo- lowed calculation of the dynamic modulus of elasticity 3 drzewiowego ρ = 590 kg/m . Wyniki przedstawiono (MOEdynamic) and also the static module of elasticity w poniższej tabeli (tab. 1). (MOEstatic). For the purposes of the calculation, the

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 115 Tab. 1. Rezultaty badań metodą fali sprężystej Tab. 1. Summary of results from the stress wave method

Odchyl. stand. Wsp. zmienności Średnia Wartość minimalna Wartość maksymalna Standard Coeffi cient of Average Minimum value Maximum value deviation variations

Prędkość fali dźwiękowej [m/s] 5097 363 7,1% 4178 5747 Velocity of sound wave

Dynamiczny moduł sprężystości Dynamic modulus of elasticity [GPa] 15404 2177 14,1% 10300 19487

MOEdynamic

Statyczny moduł sprężystości Static modulus of elasticity [GPa] 12206 1643 13,4% 8354 15288

MOEstatic

METODA OPORU WIERCENIA density of larch wood was taken to be ρ = 590 kg/m3. The results are presented in the table below (tab. 1). Urządzenie do pomiaru oporu wiercenia mierzy opory wiercenia obracającego się ze stałą prędkością RESISTANCE DRILLING METHOD ok. 1500 obrotów na minutę wiertła o średnicy od 1,5 The resistance drilling device measures resistance do 3 mm na jego końcu i długości ok. 300–500 mm to drilling with a drill rotating at a constant speed of (ryc. 11), ujawniając kolejne przyrosty roczne oraz approximately 1500 rotations per minute. The drill is zmiany gęstości drewna powodowane m.in. destrukcją 300 to 500 mm long and its ending has a diameter of 1.5 biologiczną. Średnica otworu po wykonanym badaniu to 3 mm (fi g. 11). Measurements reveal the sequence jest nie większa niż otwory wylotowe szkodników of annual wood growth and changes in density caused drewna (ok. 3 mm). Z tego względu tę metodę moż- inter alia by biological degradation. The diameter of the na uznać za quasi-nieniszczącą [6]. Zastosowanie drilling hole is no larger than holes made by wood pests urządzenia pozwala na lokalizację wad i nieciągłości (approximately 3 mm). For this reason the method struktury w elementach drewnianych bez naruszania can be regarded as quasi-non destructive [6]. The use ich właściwości użytkowych, co jest szczególnie ważne of the resistance drilling device serves to identify in- w przypadku badań obiektów zabytkowych [9], [10], ternal fl aws and discontinuities of structure in timber [11], [12]. Urządzenie pozwala na rejestrację wyników elements without impacting their usability, which is co 0,1 mm. Wyniki pomiarów rejestrowane są jako extremely important in the case of heritage buildings wykresy zależności oporu od głębokości odwiertu. [9], [10], [11], [12]. The device allows for registra-

Ryc. 15. Rozmieszczenie punktów badań rezystografi cznych Fig. 15. Location of resistance drilling measurement points

116 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 16. Przykładowy wykres oporu wiercenia (korozja biologiczna Ryc. 17. Przykładowy wykres oporu wiercenia (na głębokości wewnątrz przekroju na głębokości 5–12 cm) 12–18,5 cm sęk) Fig. 16. Example of drilling resistance profi le (section with decayed Fig. 17. Example of drilling resistance profi le (with a knot at the wood inside at the depth of 5–12 cm) depth of 12–18.5 cm)

Kształt wykresu zdrowego materiału jest ściśle związany tion of results every 0.1 mm. The measurements are z różnicą gęstości stref drewna wczesnego i późnego registered as graphic profi les showing dependency of [13], ze strukturą słojów przyrostu rocznego [14], [15] resistance to depth of the drilling. The shape of healthy oraz z kątem wiercenia. Piki na wykresie odpowiadają material is closely associated with the differences be- wysokiemu oporowi i dużej gęstości. Spadki i niskie tween early and late timber [13], the annual growth punkty odpowiadają niskiemu oporowi i małej gęstości. of the tree-ring structure [14], [15] and the angle of Natomiast płaska linia na wykresie oznacza drewno, drilling. Peaks in the profi le correspond to high resist- które uległo całkowitemu rozkładowi i nie wykazuje ance and high density, whereas troughs correspond żadnego oporu wiercenia. W strefach wyjściowej i wej- to low resistance and low density. Timber subjected ściowej podczas wiercenia pomiar ulega zakłóceniu ze to complete disintegration offers no drill resistance. względu na czas potrzebny do właściwego ułożenia się In such a situation, the graph is a fl at horizontal line. wiertła oraz przejście na prawidłowe obroty. Dla tych During drilling, the exit and entry area generate dis- stref wykres ma najczęściej charakter płynnej krzywej tortions due to the time needed for an appropriate set rosnącej lub opadającej. Wyniki badania przy zastoso- up of the drill bit and the correct rotation. Results waniu metody oporu wiercenia pozwalają na ocenę obtained using resistance drilling enable assessment of zasięgu ewentualnej destrukcji oraz wstępną ocenę jego potential wood degradation and provide a preliminary wytrzymałości. assessment of wood strength. Badanie oporu wiercenia drewna belek ścian zrę- Testing of the log-frame beams of the church walls bowych kościoła przeprowadzone zostało w lutym using resistance drilling was carried out in February i kwietniu 2015 r. Odwierty wykonano w wybranych and April 2015. Drill holes were located in 50 selected 50 punktach pomiarowych (ryc. 15). Wilgotność drew- measurement points (fi g.15). The wood moisture as na mierzona wilgotnościomierzem oporowym FME measured with a moisture measuring device FME Brookhuis wahała się od 19 do 22%. W pomiarach Brookhuis varied from 19 to 22%. Measurements zastosowano ustawienie twardości drewna SOFT dla adopted the SOFT setting for wood strength. drewna iglastego. Example graphic profi les for resistance drilling Przykładowe wykresy oporu wiercenia zostały poka- are presented in fi g. 16 (timber completely corroded zane na ryc. 16 (całkowicie skorodowane biologicznie biologically in its cross-section to a depth from 5 to drewno wewnątrz przekroju na głębokości od 5 do 12 cm) and in fi g. 17 (a clear increase of resistance is 12 cm) i na ryc. 17 (widoczny wyraźny wzrost oporu, na visible at a depth of 12–18 cm, indicating the presence głębokości od 12 do 18 cm, wskazujący na występowanie of a knot and not a locally increased wood parameters). sęka, a nie na lokalnie podwyższone wyższe parametry The timber elements tested using resistance drill- drewna). ing indicate localised damage in their cross-sections. Badania oporu wiercenia wskazały lokalne uszkodze- Some beams were corroded in their interior, which was nia przekrojów w badanych elementach drewnianych. impossible to detect through visual inspection alone. Niektóre belki były skorodowane wewnątrz przekroju, Beams which were visibly corroded biologically on co było niemożliwe do stwierdzenia jedynie na podsta- their surface, were not subjected to testing. wie oceny wizualnej. W belkach o wyraźnie widocznych There are also attempts to correlate results obtained miejscach korozji biologicznej na powierzchni nie wy- through resistance drilling testing with strength tests konywano pomiarów. in order to assess mechanical properties of timber in Podejmowane są także próby korelacji wyników badań building structures. The results presented in the form metodą oporu wiercenia z wynikami badań wytrzymało- of graphs depict the relationship between relative ściowych w celu szacowania gęstości a dalszej kolejności resistance (RA) and drilling depth (H), which allows parametrów mechanicznych drewna w konstrukcji. Wy- for evaluation of wood parameters as a correlation of

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 117 kresy przedstawiające zależności oporu wiercenia (RA) od Resistance Measure (RM) mean value with density, głębokości wiercenia (H) pozwalają na ocenę parametrów strength and modulus of elasticity [16]: drewna poprzez korelację średniej wartości parametru średniej wartości oporu wiercenia (RM) z gęstością, wy- trzymałością oraz modułem sprężystości [16]: (3)

(3) To calculate the Resistance Measure (RM) value 3 mm deep entrance and exit zones were assumed. These were not considered in calculations. Decayed W celu obliczenia wartości parametru średniego wood zones and knots were also excluded from cal- oporu wiercenia (RM) przyjęto strefę wejścia i wyjścia culations. o głębokości 3 mm, która nie była uwzględniania w obli- The coeffi cient of variation for obtained RM values czeniach. Do obliczeń nie wliczano stref skorodowanych equals to 40.5% (table 2) and it calls into question the oraz sęków. possibility of correlating RM values with mechanical

Tab. 2. Wyniki badan średniego oporu wiercenia – RM Tab. 2. Summary of average resistance – RM

Średni opór wiercenia RM (%) Resistance Measure RM (%) Liczba pomiarów Gatunek drewna No. measurements Wood species Wartość średnia Zakres Odch. Stand. Wsp. zmienności Mean value Range Std dev. Coeffi cient of variation

Modrzew europejski 50 European larch 29,7 12,7–67,4 12,0 40,5 Larix decidua

Współczynnik zmienności dla uzyskanych wartości properties of wood and hence the application of this parametru RM wynosi 40,5% (tab. 2) i poddaje w wąt- method for their assessment. pliwość możliwość korelowania wartości RM z cechami mechanicznymi drewna i wykorzystania tej metody do ich szacowania. CONLUSIONS Based on the testing and measurements completed, deviations were determined from the vertical of exist- WNIOSKI ing walls. A temporary support was introduced in 2014 W wyniku wykonanych inwentaryzacji i pomiarów in the form of wooden buttresses (fi g. 1, fi g. 9) bolted stwierdzono odchyłki od pionu istniejących ścian. Jako onto existing internal posts. tymczasowe podparcie zastosowano w 2014 r. drewniane The quoin joints of beams were mostly in a poor przypory (ryc. 1, ryc. 9) skręcone z istniejącymi słupami technical condition and required repair work involving wewnętrznymi. infi lling spaces in the beam ends, structural impregna- Połączenia belek w węgłach były w dużej mierze tion and application of mechanical joining elements, w złym stanie technicznym i wymagały prac napraw- e.g. self-drilling bolts which would ensure mutual czych poprzez fl ekowanie końcówek belek, impregnację support of joined walls. strukturalną oraz zastosowanie łączników mechanicz- Numerous centres of biological decay were iden- nych, np. sworzni samowiercących, pozwalających tifi ed in the larch log walls of the nave, the chancel zapewnić odpowiednią współpracę łączonych ścian. and the tower. Assessment of the condition of the W modrzewiowych belkach ścian wieńcowych nawy, materials making up the decayed walls was carried out prezbiterium i wieży kościoła występowały liczne ogni- using visual inspection and non-destructive or quasi- ska korozji biologicznej. Do oceny stanu technicznego destructive methods. ich materiału, poza oceną wizualną, wykorzystano me- The resistance drilling testing provided a qualita- tody nieniszczące lub quasi-nieniszczące. tive rather than quantitative perspective. This allowed Badania wykonane metodą oporu wiercenia miały assessment of the degree of corrosion of the elements, charakter jakościowy, a nie ilościowy. Pozwoliły na ocenę which externally did not generate concern in visual stopnia korozji materiału elementów, których wygląd inspection. Numerous elements are decayed not only

118 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 zewnętrzny przy ocenie wizualnej nie budził zastrze- on the surface but also on the inside as indicated by the żeń. Wiele elementów było skorodowanych, nie tylko testing. Applying the resistance drilling method is justi- powierzchniowo, ale, jak wykazały badania, również we- fi ed when there is a qualitative assessment of structural wnątrz przekrojów. Stosowanie metody oporu wiercenia elements. This approach provides only a preliminary uzasadnione jest przy jakościowej ocenie struktury ele- assessment of wood parameters (high coeffi cient of mentu. Metoda pozwala jedynie na wstępne szacowanie variation for RM). In this case, the method allowed to parametrów drewna (wysoki współczynnik zmienności assess the condition of timber wall elements, which dla RM). W tym przypadku dzięki tej metodzie oceniony subsequently resulted in decisions having been made został stan badanych elementów drewnianych ścian, co on whether to repair or replace specifi c elements. umożliwiło podjęcie decyzji o naprawie lub wymianie Testing using the method of propagating sound danego elementu. waves provided a basis for estimating the longitudinal Badanie metodą propagacji fali dźwiękowej pozwoliło modulus of elasticity of selected beams. The results na oszacowanie modułu sprężystości podłużnej wybra- obtained indicated considerable variation e.g. while nych belek. Uzyskane wyniki miały sporą rozbieżność, analyzing velocity of the wave, which did not show the np. przy analizie prędkości fali, które pomiędzy kolejny- expected dependency between measurement points. mi punktami pomiarowymi nie wykazywały oczekiwanej This could be the result of extensive damage and lack zależności. Wynikać to mogło ze znacznych uszkodzeń of continuity in the structure of the tested elements. i nieciągłości struktury badanych elementów. W związku As a result, mechanical properties determined based on z tym właściwości mechaniczne materiału określane na measurements obtained using this method need to be podstawie wyników badań tą metodą powinny być we- verifi ed through testing using other methods. ryfi kowane za pomocą badań innymi metodami. It should be noted, however, that none of the Żadna z obecnie znanych i stosowanych do oceny non-destructive or quasi-destructive methods which stanu elementów konstrukcji drewnianych metod nie- are currently used for assessment of the condition of niszczących lub quasi-nieniszczących nie pozwala na timber structures allow for an unambiguous estimation jednoznaczne oszacowanie cech wytrzymałościowych of wood strength properties [17]. In order to obtain drewna [17]. W celu uzyskania jak największej liczby jak the largest possible amount and greatest quality of najlepszych informacji o strukturze materiału zaleca się, information concerning the material structure of the aby w badaniach na obiekcie stosować i łączyć ze sobą church building investigated, it is recommended to use różne metody NDT [18, 19, 20]. and link together different NDT methods [18,19, 20].

ACKNOWLEDGEMENTS ACKNOWLEDGEMENTS Autorzy dziękują projektantom i wykonawcom The authors would like to thank the planners wzmocnienia kościoła, Panom Pawłowi Friedowi, Da- and contractors, who carried out the church rein- nielowi Żugajowi oraz Kamilowi Zarembie za udostęp- forcement – Paweł Fried, Daniel Żugaj and Kamil nione materiały, w tym inwentaryzację kościoła. Zaremba – for making available research material, including inventory of the church.

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES [1] Matuszczak J. Kościoły drewniane na Śląsku. Za- International Conference on Structural Health kład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, 1975. Assessment of Timber Structures – SHATIS’15, [2] Rybka-Celecka I. Kościół św. Mikołaja, zwany św. Wroclaw, 9–11 September 2015, 313–321. Jana Nepomucena. In: R. Eysymontt, J. Ilkosz, [5] Jasieńko J, Nowak T., Karolak A. Historical A. Tomaszewicz, J. Urbanik (eds) Leksykon ar- carpentry joints. Wiadomosci Konserwatorskie – chitektury Wrocławia. Wydawnictwo Via Novia, Journal of Heritage Conservation 2014;40:58–82. Wrocław, 2011, 750–751. [6] Tannert T., Anthony R.W., Kasal B., Kloiber M., [3] Ilkosz J. Max Berg’s Centennial Hall and Exhi- Piazza M., Riggio M., Rinn F., Widmann R., Yama- bition Grounds in Wroclaw, Wydawnictwo. guchi N. In situ assessment of structural timber Muzeum Architektury we Wrocławiu, Wrocław, using semi-destructive techniques. Materials and 2006. Structures 2014;47(5):767–785. [4] Nowak T., Jasieńko J., Karolak A., Bednarz Ł. [7] Nowak T., Hamrol-Bielecka K., Jasieńko J. Analysis of the condition of material and proposal Experimental testing of glued laminated timber for reinforcing the log frame walls of the wooden members using ultrasonic and stress wave tech- church of st. John of Nepomuk in Wroclaw, Po- niques. In: Jasieńko J. & Nowak T. (eds) Proc. of land. In: Jasieńko J. & Nowak T. (eds) Proc. of the the International Conference on Structural Health

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 119 Assessment of Timber Structures – SHATIS’15, [15] Wang S.Y., Chiu C.M., Lin C.J. Application of the Wroclaw, 9–11 September 2015, 523–533. drilling resistance method for annual ring charac- [8] Johansson, M., Suikki, J. Non-destructive evalu- teristics: evaluation of Taiwania (Taiwania cryp- ation of timber fl oors structure at Skansen Lejonet. tomerioides) trees grown with different thinning MSc Thesis, Chalmers University of Technology, and pruning treatments, Journal of Wood Science Gothenburg, 2013. 2003;49(2):116–124. [9] Branco J.M., Piazza M., Cruz P.J.S. Structural ana- [16] Feio A.O., Machado J.S., Lourenço P.B. Compres- lysis of two King-post timber trusses: Nondestruc- sive behavior and NDT correlations for chestnut tive evaluation and load-carrying tests. Construc- wood (Castanea sativa Mill.). In: Modena C., Lo- tion and Building Materials 2010;24(3):371–383. urenço P. B., Roca P. (eds) Structural Analysis of [10] Jasieńko J., Nowak T., Bednarz Ł. The baroque Historical Constructions, 2005, 369–375. structural ceiling over the Leopoldinum Audito- [17] Jasieńko J., Nowak T., Hamrol K., Selected rium in Wrocław University – tests, conservation methods of diagnosis of historical timber struc- and a strengthening concept, International Journal tures – principles and possibilities of assessment. of Architectural Heritage 2014;8(2):269–289. Advanced Materials Research 2013;778:225–232. [11] Ericsson K., Karawajczyk E., Kliger R., Lechner [18] Ilharco T., Lechner T., Nowak T. Assessment of T., Lukaszewska E., Misztal W., Nowak T. Non- timber fl oors by means of non-destructive testing -destructive Testing Of The Historic Timber Roof methods. Construction and Building Materials Structures Of The National Museum In Stoc- 2015;101(2):1206–1214. kholm, Sweden. International Journal of Heritage [19] Nowak T., Jasieńko J., Hamrol – Bielecka K. In situ Architecture 2018;2(2):218–229. assessment of structural timber using the resistance [12] Lechner T., Nowak T., Kliger R. In situ asses- drilling method – Evaluation of usefulness. Con- sment of the timber fl oor structure of the Skansen struction and Building Materials 2016;102:403–415. Lejonet fortifi cation. Construction and Building [20] Tomaszek T. The application of the resistography Materials 2014;58:85–93. for examination of the scope of wood tissue degra- [13] Rinn F. Practical application of micro-resistance dation in cross-sections of polychrome elements drilling for timber inspection. Holztechnologie of wooden historic building in order to optimize 2013;54(4):32–38. the area of polychrome transfer (case study of [14] Hiroshima T., 2014: Applying age-based mortality orthodox church in Miękisz Stary). Wiadomosci analysis to a natural forest stand in Japan. Journal Konserwatorskie – Journal of Heritage Conserva- of Forest Research 2014;19(4):379–387. tion 2015;42:80–90.

Streszczenie Abstract

W artykule przedstawiono zarys historii obiektu The paper presents the history of a timber log frame drewnianego o konstrukcji zrębowej oraz krótki opis building and a short description of the conservation and wykonanych prac budowlano-konserwatorskich. Zły renovation work completed. The poor technical condi- stan techniczny obiektu przed remontem był skutkiem tion of the building prior to renovation work resulted, między innymi dwóch jego wcześniejszych przenosin. among other things, from two earlier relocations. The Ostatni transfer obiektu miał miejsce w 1913 roku do last relocation of the building was in 1913 when it was Wrocławia na Wystawę Stulecia. Przed wykonaniem moved to the Centennial Exhibition in Wroclaw. Prior remontu obiektu przeprowadzono badania stanu to renovation work, the condition of materials of the materiału ścian kościoła przy zastosowaniu metod church walls was tested using non-destructive or quasi nieniszczących lub quasi-nieniszczących, takich jak non-destructive methods, including resistance drilling metoda oporu wiercenia oraz metoda fali sprężystej. and stress wave methods. A description and results of W artykule zaprezentowano opis i wyniki przeprowa- the testing, along with the analysis of the condition dzonych badań oraz analizę stanu materiału drewnia- of the timber walls of the building, are presented in nych ścian obiektu. this paper.

120 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 NAUKA SCIENCE

Tomasz Tomaszek*

Autentyczność dziedzictwa architektonicznego w perspektywie kontynuacji tradycji Authenticity of architectonic heritage in the perspective of tradition continuation

Słowa kluczowe: tradycja, autentyczność, Key words: traditions, authenticity, cultural heritage, dziedzictwo kulturowe, konserwacja, historyczność conservation, historicity

WPROWADZENIE INTRODUCTION Dla uchwycenia istoty procesu ochrony dziedzictwa In order to grasp the essence of the process of kulturowego nieodzownym jest właściwe rozpoznanie protecting cultural heritage, it is indispensable to prop- problemu „historii” i „tradycji”, stanowiących podsta- erly determine the issues of “history” and “tradition” wowe kategorie ujmowania rzeczywistości modelowanej constituting fundamental categories for expressing the przez upływający czas. Zagadnienie to stanowi jedno- reality modelled by the passage of time. At the same cześnie ważny punkt odniesienia przy analizowaniu time, the issue constitutes a vital reference point when autentyczności informacji zawartych w zabytkowym analysing the authenticity of information included in obiekcie i przekazywanych przyszłym pokoleniom. the historic objects and passed on to next generations. Równocześnie sam aspekt autentyczności decydująco Simultaneously, the same aspect of authenticity has wpływa na metodologię konserwatorską, bezpośrednio a decisive impact on contemporary conservation meth- decydując o zastosowanych rozwiązaniach i przyjętych odology, directly determining the applied solutions and sposobach postępowania. approved manner of conduct. Pomimo niekwestionowanych sukcesów na polu Despite unquestionable successes achieved in the ochrony dziedzictwa kulturowego odnoszonych na fi eld of cultural heritage protection at the beginning of początku XXI wieku, wynikających ze stosowania metod the 21st century, resulting from implementing conser- konserwatorskich opartych na wnikliwych analizach vation methods based on detailed analyses of the issues zagadnień historii, tradycji oraz autentyczności, wciąż of history, tradition and authenticity, we still face new stajemy przed nowymi wyzwaniami i w obliczu no- challenges and new, inevitable diffi culties. Therefore, wych, nieuniknionych trudności. Tym samym zmuszeni we are forced to modify our previous mode of con- jesteśmy do modyfi kacji naszego dotychczasowego po- duct and approved priorities in shaping the historic stępowania oraz przyjętych priorytetów w kształtowaniu environment. historycznego środowiska. The examples of diffi culties in making justifi ed Przykładem trudności w podejmowaniu uzasad- conservation decisions can be, for instance, the recently nionych decyzji konserwatorskich może być chociażby discussed issue of abandoning the original Al Gourna dyskutowany niedawno problem likwidacji oryginalnej settlement (located on the left bank of the city of Luxor osady Al Gourna (znajdującej się na lewym nabrzeżu in Egypt), plans for the reconstruction of the avenue of

* dr, Zakład Konserwacji Zabytków, Wydział Budownictwa, * dr, Monument Conservation Unit, Faculty of Civil and Envi- Inżynierii Środowiska i Architektury, Politechnika Rze- ronmental Engineering and Architecture, Rzeszow University of szowska Technology

Cytowanie / Citation: Tomaszek T. Authenticity of architectonic heritage in the perspective of tradition continuation. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;55:121-134 Otrzymano / Received: 22.02.2017 • Zaakceptowano / Accepted: 25.08.2018 doi:10.17425/WK55TRADITION

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 121 miasta Luksor w Egipcie), plany rekonstrukcji alei sphinxes once linking the Egyptian temples in Luxor sfi nksów, łączącej niegdyś egipskie świątynie w Luksorze and Karnak, or fi nally the recently realised work involv- i Karnaku, czy wreszcie realizowane w ostatnim okresie ing the “renovation” of La Habana Vieja, i.e. the oldest prace obejmujące „odnowienie” La Habana Vieja, czyli quarter of the Cuban capital of Havana. najstarszej dzielnicy kubańskiej stolicy Hawany. AL GOURNA AS AN EXAMPLE OF AL GOURNA JAKO PRZYKŁAD SHAPING HISTORIC ENVIRONMENT KSZTAŁTOWANIA HISTORYCZNEGO Al Gourna (or Al Qurnah) is a historic settlement ŚRODOWISKA originally located on the left bank of the city of Luxor Al Gourna (albo Al Qurnah) to historyczna osada and on the slope of “Al Qurn” mountain, situated in pierwotnie zlokalizowana na lewym nabrzeżu miasta the vicinity of the Colossi of Memnon and Deir al- Luksor i na zboczu góry „Al Qurn”, znajdująca się Bahari. Simultaneously, the same name i.e. Al Gourna nieopodal Kolosów Memnona oraz Deir al-Bahari. is also applied to two other villages which were created Jednocześnie tą samą nazwą, czyli Al Gourna, określane as a result of the liquidation of original Al Gourna and są również dwie inne wioski, które powstały w wyniku relocating its inhabitants onto a new site. Thus we are likwidacji oryginalnej Al Gourna i przesiedleniu jej really dealing with three interrelated villages. mieszkańców na nowe miejsce. Tym samym w rzeczywi- Original Al Gourna, nowadays known as ‘Old stości mamy do czynienia z trzema zrelatywizowanymi Gourna’, is a traditional, folk settlement on the ze sobą wioskami. Theban Hill entirely designed, built and naturally Oryginalna Al Gourna, określana obecnie jako ‘Sta- transformed in time by its residents. Settlers grouped ra Gourna’, to tradycyjna, ludowa osada na Wzgórzu into so-called tribes or clans, consisting of several Tebańskim całkowicie zaprojektowana, zbudowana related families, for decades settled in the area that i naturalnie przekształcana w czasie przez jej miesz- used to be an ancient Egyptian necropolis. Thus kańców. Osadnicy zgrupowani w tzw. plemiona czy Old Gourna was not one homogeneous village but, też rody, składające się z kilku spokrewnionych ze sobą in reality, consisted of seven connected though at rodzin, zasiedlali przez dziesięciolecia teren stanowiący the same time independent settlements (or nag`, as starożytną egipską nekropolię. Tym samym Stara Gourna they were called by the locals). They were: Deir al- nie była jedną homogeniczną wioską, ale tak naprawdę Medina, el-Assasif, el-Khokha, Al-Taref, Dra` Abu składała się z siedmiu połączonych, lecz jednocześnie el-Naga`, Gournet Marei and Sheikh Abd el-Qurna niezależnych osad (albo nag`, jak nazywali je lokalni). [MAHMOUD, 2016, p. 201]. Built by subsequent Były nimi: Deir al-Medina, el-Assasif, el-Khokha, Al- generations of residents, the dwellings were located -Taref, Dra` Abu el-Naga`, Gournet Marei oraz Sheikh directly on the surface layer of the ancient necropolis, Abd el-Qurna [MAHMOUD, 2016, s. 201]. Wybudo- which resulted in the traditional use of empty tombs wane przez kolejne pokolenia mieszkańców domostwa located beneath. They served as cellars or private były umieszczone bezpośrednio na wierzchniej warstwie rooms for the most important man in the clan and starożytnej nekropolii, co skutkowało tradycyjnym his wife who slept there during the warmest periods użytkowaniem pustych grobowców zlokalizowanych of the year. In local language those re-used rooms poniżej. Pełniły one rolę piwnic lub też prywatnych were known as “Bab Al Hagar” (Door of stone) pomieszczeń dla najważniejszego mężczyzny klanu oraz [MAHMOUD, 2016, p. 201]. jego żony, którzy spali w nich w najcieplejszych okresach As a result of advanced archaeological and con- roku. W lokalnym nazewnictwie te wtórnie wykorzysty- servation work on the Theban Hill during the fi rst wane pomieszczenia określane były jako „Bab Al Hagar” half of the 20th century, as well as out of concern for (Drzwi kamienia) [MAHMOUD, 2016, s. 201]. the proper protection of the Theban Necropolis (e.g. W wyniku zaawansowania prac archeologicznych oraz preventing constant grave robberies) and the develop- konserwatorskich na Wzgórzu Tebańskim w pierwszej ment of tourism in Luxor, the Egyptian authorities połowie XX wieku, a także w trosce o właściwą ochro- represented by the Egyptian Department of Antiqui- nę Nekropolii Tebańskich (w tym zapobieganiu ich ties decided to liquidate settlements on the Theban permanentnemu okradaniu) i rozwój turystyki w Luk- Hill. The consequence of such a decision was to be sorze, władze Egiptu reprezentowane przez Egipski demolishing all the dwellings and relocating the in- Departament Starożytności podjęły decyzję o likwidacji habitants. For that purpose a new settlement was to osadnictwa ze Wzgórza Tebańskiego. Konsekwencją tego be built for them not far from Old Gourna, though at posunięcia miało być rozebranie wszystkich domostw the same time outside the ancient necropolis. The site oraz przesiedlenie mieszkańców. W tym celu postano- for the new location (50 ares) was purchased thanks to wiono wybudować dla nich nową osadę w niedalekiej the fi nancial support of the World Monuments Fund odległości od Starej Gourny i jednocześnie poza granicami [WORLD MONUMENTS FUND, 2011], and in starożytnej nekropolii. Grunty pod nową lokalizację (50 1945 an eminent Egyptian architect Hassan Fathi was arów) zostały zakupione dzięki fi nansowemu wsparciu commissioned to design the settlement. Realisation of World Monuments Fund [WORLD MONUMENTS the design started after in-depth studies of architecture

122 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 1. Pozostałości historycznej osady Al Gourna (‘Stara Gourna’), zlokalizowanej na zboczu góry „Al Qurn” na lewym nabrzeżu miasta Luksor w Egipcie (stan z listopada 2015 roku), fot. T. Tomaszek Fig. 1. Relics of the historic Al Gourna (‘Old Gourna’) settlement, located on the slope of “Al Qurn” mountain on the left bank of the city of Luxor in Egypt (state from November 2015), photo: T. Tomaszek

FUND, 2011], a sam projekt osady został zlecony w 1945 and urban layout of the original settlement, however roku wybitnemu architektowi egipskiemu Hassanowi because of perturbation and fi nancial problems, the Fathi. Realizacja zamierzenia rozpoczęła się po wni- enterprise has never been entirely fi nished. In this way kliwych studiach architektury i urbanistyki pierwotnej the village known as ‘New Gourna’, or ‘New Gourna osady, jednakowoż z powodu perturbacji politycznych of Hassan Fathi’ was created, where only 130 out of i kłopotów fi nansowych nigdy przedsięwzięcia w całości 900 families previously residing in Old Gourna were nie ukończono. W ten sposób powstała wioska nazywana fi nally relocated [AHMED, ELGIZAWI, 2009, p. 694]. ‘Nowa Gourna’, albo ‘Nowa Gourna Hassan Fathiego’, In view of the above, the issue of complete eradica- do której ostatecznie przesiedlono jedynie 130 z 900 tion of settlement from the Theban Hill was still rel- rodzin dotychczas zamieszkujących Starą Gournę [AH- evant which, as a consequence, led to another, second MED, ELGIZAWI, 2009, s. 694]. attempt at relocating the remaining families still living Wobec powyższego temat całkowitej likwidacji in Old Gourna. Like before, the initiative was under- osadnictwa ze Wzgórza Tebańskiego pozostawał nadal taken by the Egyptian authorities. Finally, in the years aktualny, co w konsekwencji doprowadziło do kolejnej, 1997–2006 a new village was built which was situated drugiej próby przesiedlenia pozostałych rodzin nadal barely 5 kilometres from Old Gourna. It was named zamieszkujących Starą Gourna. Podobnie jak wcześniej the ‘Second New Gourna’ or ‘Gournet Al-Taref’. All inicjatywa została podjęta przez władze Egiptu. Osta- the remaining inhabitants of Old Gourna were moved tecznie w latach 1997–2006 wybudowano nową wioskę, to it. Because of their unwillingness to relocate, it was która została zlokalizowana zaledwie 5 kilometrów od carried out under duress, and their previous settlement Starej Gourna. Nazwana została ‘Druga Nowa Gourna’, was almost completely annihilated [MAHMOUD, albo ‘Gournet Al-Taref’. Ulokowani w niej zostali wszy- 2016, p. 201]. It was done so as to make it impossible scy pozostali mieszkańcy Starej Gourna. Ze względu for people to return to it, which was also in accordance na ich opory wobec przesiedlenia odbyło się ono pod to the wide-range conservation plan aimed at “clear- przymusem, a ich dotychczasowa osada została nieomal ing” the Theban Hill. As thus almost all the houses całkowicie unicestwiona [MAHMOUD, 2016, s. 201]. of the original settlement were dismantled, with only Dokonano tego, aby uniemożliwić im powrót do niej, a few buildings left as ‘evidence’ or ‘witnesses’ to his- co jednocześnie było zgodne z szeroko zakrojonym tory (fi g. 1).

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 123 konserwatorskim planem „oczyszczenia” Wzgórza Te- The idea of demolishing a traditional, historic bańskiego. I tak rozebrano prawie wszystkie domostwa village permanently inscribed into the landscape of oryginalnej osady, zostawiając jedynie kilka budowli jako the left bank of the city of Luxor arouses controversy. ‘ewidencję’ czy też ‘świadectwo’ historii (ryc. 1). The approved conservation concepts drastically dis- Idea likwidacji tradycyjnej, historycznej wioski na turbed certain balance in the character of the place as stałe wpisanej w pejzaż lewego nabrzeża miasta Luksor well as the natural rhythm of the life of its inhabit- budzi wiele kontrowersji. Przyjęte koncepcje konser- ants. The intention to create a specific “archaeologi- watorskie drastycznie naruszały bowiem pewną stałą cal museum of ancient Luxor” and to re-create the równowagę charakteru miejsca oraz naturalny rytm życia erstwhile image of that part of Egypt, lying behind jego mieszkańców. Przyświecający całemu przedsię- the whole enterprise, even if correct and justified for wzięciu zamiar stworzenia swoistego „archeologicznego many reasons, turned out to be in opposition to the muzeum starożytnego Luksoru” oraz ponownej kreacji broadly understood aspect of authenticity of cultural niegdysiejszego obrazu tej części Egiptu, nawet jeżeli heritage. As a consequence of undertaken activities z wielu powodów słuszny i uzasadniony, okazał się stać a settlement with a unique architectonic and urban w opozycji wobec szeroko pojętego aspektu autentycz- layout, constituting a significant element of the cul- ności dziedzictwa kulturowego. W konsekwencji prze- tural landscape of the Theban Hill, was irretrievably prowadzonych działań zniknęła bezpowrotnie nie tylko destroyed. But what is more important, at the same osada o niepowtarzalnym układzie architektonicznym time the natural continuation in passing on traditions, oraz urbanistycznym, stanowiąca istotną część pejzażu which was so well taken care of by subsequent gen- kulturowego Wzgórza Tebańskiego. Co ważniejsze, erations of Old Gourna residents, was also disturbed. zaburzeniu uległa równolegle naturalna kontynuacja Unfortunately, those people did not settle well either w przekazie tradycji, o którą pieczołowicie dbały kolejne in New Gourna (New Gourna of Hassan Fathi) or pokolenia mieszkańców Starej Gourna. Niestety nie even less so in the Second New Gourna. The new, odnaleźli się oni ani w Nowej Gourna (Nowej Gourna more “comfortable” houses they were offered, whose Hassana Fathiego), ani tym bardziej w Drugiej Nowej layout and arrangement resulted from the architect’s Gourna. Zaoferowane im nowe, bardziej „komforto- concept, turned out to be unsuitable for their way of we” domy, których układ i rozmieszczenie wynikały life and the practiced everyday habits. Thus until the z koncepcji architekta, okazały się niestety obce ich present day the community has felt alienated and set- sposobowi życia oraz praktyce codziennych zwyczajów. tled in a place which in fact does not belong to them Tym samym do dnia dzisiejszego społeczność ta czuje się [MAHMOUD, 2016, p. 204]. wyalienowana i osadzona w miejscu, które tak naprawdę Preserving tradition unquestionably plays a vital nie należy do nich [MAHMOUD, 2016, s. 204]. role in the very idea of conservation, and thus in the W samej idei konserwacji, a tym samym w zamiarze intended activities undertaken in order to protect działań podejmowanych w celu ochrony dziedzictwa cultural heritage. Therefore, can one justify activity kulturowego, bezsprzecznie istotną rolę odgrywa za- aimed at highlighting a certain aspect of the existing chowanie tradycji. Czy wobec tego uzasadnionym jest architectonic and urban-planning context, and giving działanie mające na celu wydobycie pewnego aspektu it a specifi c meaning by creating a “historic space”? z zastanego kontekstu architektonicznego i urbanistycz- Can such activity guarantee preservation of tradition nego i nadanie mu swoistego znaczenia poprzez stworze- and thus maintain the authenticity of a historic site? nie „przestrzeni historycznej”? Czy tego typu działanie może gwarantować zachowanie tradycji, a tym samym utrzymanie autentyczności miejsca historycznego? CONTINUATION OF TRADITION – “LIVING” TRADITION VERSUS “REINVENTION” OF TRADITION KONTYNUACJA TRADYCJI – TRADYCJA In its basic view, tradition can be understood as „ŻYJĄCA” KONTRA TRADYCJA a form of passing on established information about the „PRZYWRÓCONA” world, including religious beliefs, code of behaviour, W podstawowym ujęciu tradycja może być rozumia- moral principles etc. from generation to generation. na jako forma swoistego przekazywania z pokolenia na Associated with tradition, this continuous passing pokolenie ustalonych komunikatów o świecie, w tym on information whose primary form was oral, for zasobu wierzeń, zwyczajów zachowania, zasad moral- centuries was characteristic for the society defi ned as nych i tym podobnie. Związana z tradycją nieprzerwana “traditional”. In effect, it had led to forming a particular kontynuacja przekazu, która przyjmowała w swej naj- way of defi ning and treating cultural heritage, which, pierwszej formie postać oralną, charakteryzowała przez according to scientists, ceased to be binding with the stulecia społeczeństwo określane jako „tradycyjne”. W jej advent of the “industrial” society. Thus, it is this rela- efekcie wykształcił się szczególny sposób defi niowania tion of reference to cultural heritage that is one of the oraz traktowania dziedzictwa kulturowego, który we- main factors responsible for a distinct dividing line dług badaczy przestał obowiązywać wraz z nadejściem existing between the “traditional” and “industrial” społeczeństwa „industrialnego”. Tym samym to właśnie society [JOKILEHTO, 1994, p. 36].

124 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 owa relacja odniesienia wobec dziedzictwa kulturowego In order to grasp the above division it can be jest jednym z głównych czynników odpowiedzialnych helpful to distinguish between the “living tradi- za wyraźną linię podziału istniejącą pomiędzy „tradycyj- tion” and the opposing “reinvention of tradition” nym” a „industrialnym” społeczeństwem [JOKILEH- [JOKILEHTO, 1994, p. 36]. When the first form of TO, 1994, s. 36]. tradition manifestation directly describes the essence Dla uchwycenia powyższego podziału pomocnym of a traditional society, the second – i.e. the “rein- może być rozróżnienie na „żyjącą tradycję” (living vention of tradition” – constitutes one of the most tradition) oraz przeciwstawną jej „przywróconą tra- essential elements while taking a stance to history in dycję” (reinvention of tradition) [JOKILEHTO, 1994, the modern world. Thus it reflects the character of s. 36]. Kiedy pierwsza forma przejawiania się tradycji the “industrial” society that, perhaps lacking the sense bezpośrednio opisuje istotę społeczeństwa tradycyj- of continuation, lost the sense of the pre-industrial nego, druga – czyli „przywrócona tradycja” – stanowi spirit of the “living tradition”. One can clearly observe jeden z istotniejszych elementów ustosunkowania it e.g. in the interesting phenomenon which occurred się do historii w nowożytnym świecie. Tym samym in the 19th-century Romanticism, namely in the kind oddaje charakter społeczeństwa „industrialnego”, of consciously creating or manufacturing “tradition”, które zapewne z powodu poczucia braku kontynuacji e.g. in the “medieval revival”. The search for historic zagubiło sens przedindustrialnego ducha „żyjącej tra- identity was manifested in pompous ceremonies with dycji”. Wyraźnie zaobserwować to można chociażby costumes, restoring old customs (chivalric, among w ciekawym zjawisku, które miało miejsce w XIX- others) or “historical” renovation of castles, palaces -wiecznym romantyzmie, a mianowicie w swego and so on [JOKILEHTO, 1994, p. 37]. rodzaju świadomym kreowaniu czy wytwarzaniu The consequence of this unique hold on tradition „tradycji”, np. w „odrodzeniu średniowiecza”. Po- is the fact that traditional societies do not necessarily szukiwania historycznej tożsamości objawiały się regard as cultural heritage the objects in which it would w nadętych ceremoniach z kostiumami, przywróceniu be hidden, but rather the knowledge about those objects dawnych obyczajów (między innymi rycerskich) czy and the skills necessary to produce them (including the „historycznym” odnawianiu zamków, pałaców itp. intuitive sense of form or colour). Simultaneously, the [JOKILEHTO, 1994, s. 37]. production itself, constituting the core of reference to To szczególne zaczepienie w tradycji powoduje, iż tradition, is associated with religious ritual and thanks społeczeństwa tradycyjne uznają jako dziedzictwo kul- to that acquires a special signifi cance. As a result, many turowe niekoniecznie same obiekty, w których by się objects are created only for a particular, concrete event ono ukrywało, ale bardziej wiedzę o owych obiektach and so after its conclusion cease to maintain their value i umiejętności ich produkowania (w tym intuicyjne as objects (therefore they are often destroyed). A typi- wyczucie formy czy koloru). Jednocześnie sama pro- cal example supporting the above argument appears to dukcja, stanowiąca trzon odniesienia wobec tradycji, be the reconstruction of St. Peter’s Basilica in Rome jest zazwyczaj powiązana z rytuałem religijnym i dzięki carried out at the beginning of the 16th century. That temu uzyskuje szczególne znaczenie. W konsekwencji enterprise was undoubtedly a demonstration of a spe- wiele obiektów jest tworzonych tylko dla specyfi cz- cifi c belief that even a complete physical transformation nego, konkretnego wydarzenia, a tym samym po jego of the building would not change its “indestructible zakończeniu przestaje utrzymywać swoją wartość jako essence” [GUILLAUME, 1993, p. 56]. obiekt (dlatego często są wręcz niszczone). Znamien- nym przykładem podpierającym powyższy argument jest zapewne odbudowa bazyliki św. Piotra w Rzy- PROTECTION OF ARCHITECTURAL mie na początku XVI wieku. Przedsięwzięcie to bez OBJECTS IN “LIVING” TRADITION wątpienia było demonstracją swoistego wierzenia, iż The “living” tradition, characterising the tradi- nawet kompletna fi zyczna transformacja budynku nie tional society, continues to provide certain fundamental zmieni jego „niezniszczalnej istoty” [GUILLAUME, conceptual structure which, in building industry (or 1993, s. 56]. architecture), constitutes the model for every form, project and applied construction. As the Iranian archi- tect Nader Ardalan claimed, that tradition “transmits OCHRONA OBIEKTÓW models and working rules, thereby guaranteeing the ARCHITEKTURY W TRADYCJI spiritual validity of forms for the artist. It is through „ŻYJĄCEJ” providentially revealed forms and the spirit of the eso- Charakteryzująca tradycyjne społeczeństwo „żyjąca” teric dimension that the tradition lives, and it is through tradycja kontynuuje dostarczanie pewnej podstawowej divine grace that man is able to be part of the tradition konceptualnej struktury, która w budownictwie (czy and to practice his art”1 [ARDALAN, BAKHTIAR, też architekturze) stanowi pierwowzór dla wszelkiej 1975, p. 10]. formy, projektu oraz zastosowanej konstrukcji. Jak Consequently, in the case of maintenance, repairs postulował irański architekt Nader Ardalan, tradycja ta or possible renovations of architectonic structures „transmituje modele i zasady pracy, gwarantując tym which are a part of the “natural” continuation of tra-

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 125 samym artyście duchową ważność używanych form. dition, their specifi c “esoteric dimension”, i.e. their To w łaśnie poprzez formy ujawnione dzięki opatrzności spiritual, beyond-physical essence, is vital [JOKILE- i w duchu ezoterycznego wymiaru ta tradycja żyje, i to HTO, 1994, p. 37]. As long as tradition is continued, dzięki łasce Boskiej człowiek jest w stanie być częścią those structures are maintained (repaired, repainted tradycji i praktykować swoją sztukę”1 [ARDALAN, or decorated anew) respecting traditional forms and BAKHTIAR, 1975, str. 10]. rituals. Therefore, authenticity is hidden not so much W konsekwencji w przypadku utrzymania, napraw in the originality of material or form, but rather in the czy też ewentualnych odnowień architektonicznych very process and its undisturbed continuation [JOK- struktur będących częścią „naturalnej” kontynuacji ILEHTO, 1994, p. 37]. Nevertheless, even the material tradycji esencjonalny jest ich swoisty „wymiar ezo- itself can be imbued with particular signifi cance, thus teryczny”, a zatem duchowa, pozafi zyczna esencja acquiring the status of a “holy” material constituting [JOKILEHTO, 1994, s. 37]. Jak długo tradycja jest e.g. an object or religious cult. An excellent example of kontynuowana, struktury te są utrzymywane (napra- such a situation can be “conservation” treatment and, wiane, odmalowywane czy na nowo dekorowane) consequently, repairs done to the statues of Ramesses II respektując tradycyjne formy oraz rytuały. A zatem in the temple at Abu-Simbel, which were carried out autentyczność ukrywa się nie tyle w oryginalności by his successor Seti I in the 3rd century B.C. [JOK- materiału czy formy, ale raczej w samym procesie ILEHTO, 1986, p. 24]. i jego niezmąconej kontynuacji [JOKILEHTO, 1994, Another problem is the concept of “restoration” s. 37]. Jednakowoż i sam materiał może być nasycony and its reference to the treatment applied in the case szczególnym znaczeniem, zyskując tym samym status of temples in the Far East. According to Lieven De „świętego” materiału konstytuującego np. obiekt kultu Cauter and Lode De Clerq, in this case we can talk religijnego. Doskonałym przykładem takiej sytuacji about “mythical restoration” [DE CAUTER, DE może być „konserwatorskie” traktowanie i w konse- CLERQ, 1993, p. 95], since the so understood “res- kwencji naprawy posągów Ramzesa II w świątyni Abu- toration” is a kind of “ritual repetition” of the original -Simbel, które praktykował jego następca Seti I w III construction of a temple, i.e. its re-establishing on the wieku p.n.e. [JOKILEHTO, 1986, s. 24]. basis of an approved ritual. And so, if for some reason Odmiennym problemem pozostaje kwestia kon- there is a breach in the “mystical continuation” of ceptu „restauracji” i jego odniesienia do zabiegów tradition, then the “restoration” introduces the past praktykowanych w przypadku świątyń Dalekiego again and restores the disrupted “continuation”. As Wschodu. Powołując się na Lieven De Cauter i Lode a consequence, so understood restoration refers not De Clerq w tym przypadku możemy mówić o „restau- so much to the material identity of the object, but to racji mitycznej” (mythical restoration) [DE CAUTER, its non-material aspect, therefore it bears all tokens of DE CLERQ, 1993, s. 95], bowiem „restauracja” tak the permanence of the “living” tradition and the con- ujmowana jest swoistym „rytualnym powtórzeniem” tinuation of ritual as its application [DE CAUTER, oryginalnej konstrukcji świątyni, czyli jej ponownym DE CLERQ, 1993, p. 96]. ustanowieniem na podstawie przyjętego rytuału. I tak The origins of such a state of affairs can probably be jeżeli w „mistycznej kontynuacji” tradycji następuje found in the primeval time (whatever it might mean), z jakichś przyczyn wyłom, to właśnie „restauracja” when art objects were “manufactured” for ritual pur- wprowadza na nowo przeszłość i przywraca przerwaną poses of a cult. It is probable that the “cult value” itself „kontynuację”. W konsekwencji tak ujmowana restau- was the reason why the existence of something was racja jest odniesiona nie tyle do materialnej tożsamości important, not its visibility (manifestation). It is con- obiektu, ale do jego aspektu niematerialnego, a zatem fi rmed by e.g. ritual carvings and architectonic details, nosi wszelkie znamiona trwania tradycji „żyjącej” i kon- found in ancient temples, which must have been invis- tynuacji rytuału jako jej zastosowania [DE CAUTER, ible for any observer; or ritual paintings or sculptures DE CLERQ, 1993, s. 96]. frequently being placed outside the range of vision of Początków takiego stanu rzeczy poszukiwać za- the congregation or even priests [JOKILEHTO, 1994, pewne należy w czasie pierwotnym (cokolwiek by on p. 37]. At the same time, sanctity of given objects or oznaczał), kiedy obiekty sztuki były „wytwarzane” dla architecture or items was protected by rituals worked celów obrzędowych kultu. To właśnie najprawdopo- out in the “living tradition” and thus constituting a re- dobniej sama „wartość kultowa” była powodem tego, sponse to that very tradition. iż istotnym było istnienie czegoś, a nie jego widocz- ność (uzewnętrznienie). Świadczy o tym chociażby występowanie w starożytnych świątyniach rytualnych SENSE OF LACK OF CONTINUATION rzeźbień oraz architektonicznych detali, które były nie- AND CONCEPT OF “PRESERVATION” widoczne dla jakiegokolwiek obserwatora, lub też fakt Can one talk about a modifi cation in the attitude częstego umieszczania rytualnych malowideł oraz rzeźb to cultural heritage in the case when that “natural” w miejscach poza zasięgiem wzroku wiernych czy nawet continuation of tradition is disturbed, or virtually kapłanów [JOKILEHTO, 1994, s. 37]. Jednocześnie fi nished? Consequently, is it possible to regain the lost świętość danych obiektów architektury czy przedmiotów tradition? What conditions must be satisfi ed to achieve

126 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 była chroniona poprzez rytuały wypracowane w „żyjącej this purpose? It seems that answers to those questions tradycji” i tym samy stanowiące odpowiedź na tę właśnie can be provided by the new perspective of commun- tradycję. ing with the past, which appeared with the birth of the industrial society. It was then that a certain specifi c concept of “historicity” was born, whose effects we can POCZUCIE BRAKU KONTYNUACJI observe even today. A KONCEPT „ZACHOWYWANIA” According to Paul Philippot, the fi rst signs of changes Czy można zatem mówić o modyfi kacji stosunku do leading to the new approach to the issue of history could dziedzictwa kulturowego w przypadku, kiedy owa „na- already be observed during the Renaissance. Neverthe- turalna” kontynuacja tradycji zostaje zaburzona, a wręcz less, it was the Enlightenment era, putting rationalism kończy się? Czy w konsekwencji jest możliwym, aby on the pedestal as the sanctioned form of confrontation utracona tradycja była odzyskana? Jakie warunki w tym with reality, when the modern historic awareness, or celu muszą być spełnione? Wydaje się, iż odpowiedzi even the awareness of historicity, evolved. And it is from na te pytania dostarcza nowa perspektywa obcowania the perspective of this awareness and, at the same time, z przeszłością, która pojawia się wraz z narodzinami during the heyday of the Industrial Revolution that one społeczeństwa industrialnego. To wówczas powołany should look for the ultimate breach in the link between do życia zostaje pewien specyfi czny koncept „histo- tradition and the past which had survived in varying ryczności”, którego skutki odczuwać możemy do dnia forms from the dawn of civilisation to the end of the 18th dzisiejszego. century. Consequently, the concept of “preservation” Jak zauważył Paul Philippot, pierwsze oznaki was established then, primarily manifested in ‘historic przemian prowadzących do nowego ujęcia problemu preservation’. Concurrently, as Philippot claims, that historii zauważyć można już w renesansie. Niemniej preservation should be directly identifi ed with conser- jednak dopiero czasy oświecenia, stawiające na piedestale vation or restoration (in many cultures understood as racjonalizm jako usankcjonowaną formę konfrontacji identical to preservation), which express the modern z rzeczywistością, spowodowały wyewoluowanie no- form of maintaining “live” contact with objects of past wożytnej świadomości historycznej czy może wręcz culture [PHILIPPOT, 1976, p. 367]. świadomości historyczności. I to właśnie w perspekty- Simultaneously, more or less from the beginning wie tej świadomości i jednocześnie w okresie rozkwitu of the 18th century, the interest in exploring the rel- rewolucji industrialnej upatrywać należy ostatecznego ics of ancient objects rapidly grew, which might have przerwania połączenia tradycji z przeszłością, które been a direct consequence of the shaping awareness of trwało w różnych formach od początku cywilizacji do historicity. As a result, foundations of archaeological końca XVIII wieku. W konsekwencji dochodzi wówczas methodology have been established, which ever since do ukonstytuowania się konceptu „zachowywania” have constituted the springboard initiating systematic (w ang. preservation), objawiającego się przede wszystkim studies of the antiquity aimed at the ultimate herme- w zachowywaniu dziedzictwa historycznego (w ang. neutics of the culture of the past. Johann Joachim historic preservation). Jednocześnie, jak utrzymuje Philip- Winckelmann, who as others like him prepared a basis pot, owo zachowywanie należy bezpośrednio utożsamić for the belief in the possibility of regaining the lost z konserwacją czy też restauracją (rozumianych w wielu tradition of antiquity, is considered to be one of the kulturach jako jednoznaczne z zachowywaniem), które founding fathers of the newly created science [JOK- stanowią ekspresję nowożytnej formy utrzymywania ILEHTO, 1994, p. 39] „żywego” kontaktu z obiektami kultury z przeszłości Such beliefs, lingering on until the present day, [PHILIPPOT, 1976, s. 367]. were the basis for conservation activities carried out on Równolegle mniej więcej od początku XVIII wieku the Theban Hill in the city of Luxor in the second half gwałtownie wzrasta zainteresowanie eksplorowaniem of the 20th century, which resulted in the annihilation pozostałości starożytnych obiektów, co zapewne jest of the traditional settlement in Al Gourna and, at the bezpośrednią konsekwencją kształtującej się świado- same time, in the creation of the “archaeological open- mości historyczności. W efekcie opracowane zostają air museum of ancient Egypt”. And so, as a result the podstawy metodologii archeologicznych, które od tej “living tradition” of settlement on the slopes of the “Al pory stanowią platformę inicjującą systematyczne studia Qurn” mountain was interrupted, though for decades it starożytności, zmierzające do ostatecznej hermeneutyki provided models constituting a specifi c skeleton for the kultury przeszłości. Za jednego z ojców nowo rodzącej material culture manufactured by the people inhabiting się nauki uważany jest Johann Joachim Winckelmann, the area. At the same time, a certain “organic” whole który tak jak i jemu podobni przygotował podstawy do determining the essence of the cultural landscape of wiary w możliwość odzyskania utraconej tradycji staro- the west bank of Luxor was disturbed. A landscape żytności [JOKILEHTO, 1994, s. 39]. representing a specifi c vision of what the heritage of Pokutujące do dnia dzisiejszego skutki tego my- ancient Egypt should look like was created instead. ślenia dały podstawy pod działania konserwatorskie In consequence, we are dealing with the situation of przeprowadzone na Wzgórzu Tebańskim w mieście “historic restoration” calling into question the historic Luksor w drugiej połowie XX wieku, w wyniku których authenticity of that particular place.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 127 zlikwidowana została tradycyjna osada Al Gourna i jed- CONSERVATION AS A CONSCIOUS nocześnie stworzony został swoisty „skansen archeolo- ATTITUDE TOWARDS HISTORY giczny starożytnego Egiptu”. I tak w efekcie przerwana Changes concerning the approach to historicity, została „żyjąca tradycja” osadnictwa na zboczu góry „Al initiated with the emergence of the industrial society, Qurn”, która przez dziesięciolecia dostarczała wzorców as well as the growing need for preserving relics of the stanowiących specyfi czny szkielet kultury materialnej past, were strongly echoed in the fi rst theoretical pres- wytwarzanej przez ludzi zamieszkujących ten teren. Jed- entations of modern conservation thought. One of the nocześnie zaburzeniu uległa pewna „organiczna” całość most important insights, supported by e.g. John Ruskin stanowiąca o istocie pejzażu kulturowego zachodniego and William Morris, was drawing attention to the fact nabrzeża Luksoru. W zamian stworzony został krajobraz that a historic object (a work of art or an architectonic przedstawiający swoistą wizję tego, jak dziedzictwo sta- object) directly refl ects conditions of the period in rożytnego Egiptu powinno wyglądać. W konsekwencji which it was created. Thus, it is a specifi c record of the mamy do czynienia z sytuacją „historycznej restauracji” then cultural, economic, social or political situation, stawiającej pod znakiem zapytania historyczną auten- and that specifi c relation of conditions occurring at the tyczność tego szczególnego miejsca. time is responsible for its uniqueness. Therefore, any reproduction of the object at a later period really means a new construction, so simply speaking a “copy”, and KONSERWACJA JAKO ŚWIADOMA if that reproduction is deliberately to be treated as the RELACJA WOBEC HISTORII original then we are dealing with imitation (forgery) Zapoczątkowane wraz z pojawieniem się społe- [JOKILEHTO, 1994, p. 41]. czeństwa industrialnego zmiany dotyczące ujmowania The above observations must have been one of historyczności, a także budząca się potrzeba zacho- the fi rst attempts at drawing attention to the essence wywania reliktów przeszłości znalazły swoje szerokie of the authenticity of a historic object, which can be echo w pierwszych teoretycznych ujęciach nowożytnej called into question when undergoing any “restoration” myśli konserwatorskiej. Jednym z najważniejszych process. The way of understanding conservation on the spostrzeżeń, postulowanych między innymi przez threshold of the 20th century, which might be called Johna Ruskina oraz Williama Morrisa, było zwrócenie “historic”, was undoubtedly infl uenced by Benedetto uwagi na fakt, iż historyczny obiekt (dzieło sztuki czy Croce. In his work entitled Teoria e storia della storiografi a też obiekt architektoniczny) odzwierciedla bezpośred- he observed, that historicity is necessarily involved in nio warunki okresu, w którym powstał. Tym samym the thinking process, and so each time it is critically jest swoistym zapisem ówczesnej sytuacji kulturowej, evaluated. Thus, “historicity” as such is not merely ekonomicznej, społecznej czy politycznej, przy czym a mechanical record constituting a form of a chronicle właśnie owa specyfi czna relacja panujących podówczas [CROCE, 1989, p. 25]. In consequence, at the basis warunków jest odpowiedzialna za jego unikatowość. of conservation there is the historical, i.e. critical, ne- A zatem jakakolwiek reprodukcja obiektu w później- cessity to defi ne, evaluate and treat cultural heritage szym okresie oznacza tak naprawdę nową konstrukcję, [JOKILEHTO, 1994, p. 42]. And so it seems that the czyli najprościej ujmując „kopię”, a gdy w zamierzeniu concept of “critical restoration” (restauro critico), to the ma owa reprodukcja być traktowana jako oryginał, to development of which Argan and Brandi considerably mamy wówczas do czynienia z imitacją (fałszerstwem) contributed, was set up basing on those observations [JOKILEHTO, 1994, s. 41]. [JOKILEHTO, 1994, str. 42]. According to their as- Powyższe spostrzeżenia zapewne były jedną sumptions, the aim of the so understood interference z pierwszych prób zwrócenia uwagi na istotę aspektu into the historic space should be re-discovering and autentyczności historycznego obiektu, który może revealing the original text of the historic object (work zostać postawiony pod znakiem zapytania w przypadku of art). At the same time, the success of the undertak- przeprowadzenia jakiegokolwiek procesu „restauracji”. ing is to be guaranteed by the properly carried out Jednocześnie na sam sposób rozumienia konserwacji conservation which is based on meticulous analyses u progu XX wieku, który może zostać nazwany „hi- and simultaneous preservation of the existing material storycznym”, wywarł bez wątpienia znamienny wpływ of the work of art or the historic object [JOKILEHTO, Benedetto Croce. W swoim dziele Teoria e storia della 1994, p. 43]. However, it is worth noticing that the storiografi a zauważył on, iż historyczność jest z koniecz- hermeneutics aimed at presenting the original text of ności objęta procesem myślowym, a zatem za każdym a historic object is nothing else but re-reading the text, razem podlega krytycznej ewaluacji. Tym samym nie and as such it is unavoidably doomed to be interpreted jest „historyczność” jako taka jedynie mechanicznym from the perspective of the epoch in which it is car- zapisem stanowiącym formę kroniki [CROCE, 1989, ried out. Thus, the suggestion of the so-called “critical s. 25]. W konsekwencji u podstaw konserwacji stoi restoration” is not free from falsifi cations constituting historyczna, czyli krytyczna konieczność definicji, an inevitable consequence of the very process of re- ewaluacji oraz traktowania zasobów dziedzictwa kultu- reading anew the hidden sense of a historic object. rowego [JOKILEHTO, 1994, s. 42]. I tak wydaje się, że Brandi drew attention to one more vital aspect bazując właśnie na owych spostrzeżeniach powołana do concerning cultural heritage. He observed that historic

128 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 życia została koncepcja „restauracji krytycznej” (restauro objects can be divided into two groups, namely “art critico), do rozwoju której przyczynili się Argan i Brandi objects” and “industrial products”. The division in [JOKILEHTO, 1994, s. 42]. Według ich założeń celem a way reveals the essence of “restoration”, since in the tak rozumianej ingerencji w przestrzeń historyczną case of industrial products it should be geared towards powinno być ponowne odkrycie i ukazanie oryginal- making them functional again, while in reference to nego tekstu obiektu historycznego (dzieła sztuki). art objects it must be based on their critical defi nition Jednocześnie gwarancją sukcesu tego zamierzenia staje and recognition of primarily their aesthetic and historic się właściwie prowadzona konserwacja, która opiera value [JOKILEHTO, 1994, p. 42]. In consequence, się na uważnych analizach oraz jednoczesnym zacho- Brandi claimed, the fi rst purpose of conservation of waniu istniejącego materiału dzieła sztuki czy obiektu an art object is conservation of its original material, i.e. historycznego [JOKILEHTO, 1994, s. 43]. Warto ‘authenticity of material’. The other aim is establishing jednak zauważyć, iż hermeneutyka dążąca do ukazania again its potential unity, and it has to be accomplished oryginalnego tekstu obiektu historycznego jest niczym without any falsifi cation and without removing crucial innym jak ponownym odczytaniem tego tekstu, a zatem traces of its history [BRANDI, 1963]. Thus he negated skazana jest nieuchronnie na interpretację w perspekty- aspiring to the “absolute conservation” itself, with wie epoki, w której jest przeprowadzana. Tym samym which he juxtaposed activity aimed at highlighting what propozycja tzw. „restauracji krytycznej” nie jest wolna is aesthetically and historically signifi cant in a concrete od zafałszowań stanowiących nieodzowną konsekwencję art object [JOKILEHTO, 1994, p. 43]. samego procesu odczytywania na nowo ukrytego sensu Therefore, is not modern reconstruction of mate- historycznego obiektu. rial remains of the ancient Egypt a kind of distortion Brandi zwrócił uwagę na jeszcze jeden istotny aspekt in the spirit of freely understood historicity and, at the dotyczący dziedzictwa kulturowego. Otóż zauważył, iż same time, a specific form of “absolute conservation”? przedmioty historyczne mogą być podzielone na dwie Because how can one otherwise define that particular grupy, czyli na „obiekty sztuki” i „produkty przemy- selection process as a result of which a tradition lost słowe”. Podział ten niejako ukazuje istotę „restauracji”, in time and the cultural heritage representing it are bowiem w przypadku produktów przemysłowych po- created? It might have been unquestionably right winna ona dążyć do ponownego ustanowienia ich funk- to raise the most famous Egyptian buildings from cjonalności, natomiast w odniesieniu do obiektów sztuki ruins and their anastylosis (such as e.g. the temples opierać się musi na ich krytycznej defi nicji i rozpoznaniu in Luxor and Karnak), which guaranteed maintaining przede wszystkim ich estetycznych i historycznych war- their formal coherence and preserving the memory of tości [JOKILEHTO, 1994, s. 42]. W konsekwencji, jak a remote civilisation. It seems, however, that aiming uważał Brandi, pierwszym celem dla konserwacji obiektu at the most complete recreation of tradition actually sztuki jest konserwacja jego oryginalnego materiału, czyli much earlier interrupted and hiding in the abyss of ‘autentyczności materiału’. Drugim celem natomiast jest historic time, we risk not only falsifying it but, first ponowne ustanowienie jego potencjalnej jedności, przy of all, losing the tradition still directly accessible and czym należy tego dokonać bez popełniania jakiegokolwiek continued. It must have been so in the case of the Al zakłamania i bez usuwania istotnych śladów jego historii Gourna settlement, with which a considerable part of [BRANDI, 1963]. Tym samym zanegował on dążenie do the cultural heritage of the west bank on Luxor sunk „konserwacji absolutnej” jako takiej, której przeciwstawił into oblivion. działanie zmierzające do wydobycia tego, co jest estetycz- The above problem also concerns the concept of nie i historycznie znamienne w konkretnym obiekcie transforming the urban tissue of the city of Luxor2. sztuki [JOKILEHTO, 1994, s. 43]. According to the latest plans, the city authorities and Czy zatem współczesna rekonstrukcja pozostałości appropriate conservation services are considering car- materialnych starożytnego Egiptu nie jest swoistym rying out a reconstruction of the avenue of sphinxes przekłamaniem w duchu swobodnie ujmowanej connecting the two most important temples in the historyczności i jednocześnie swoistą formą „konser- ancient Thebes, located within 3 km of each other, wacji absolutnej”? Jak bowiem inaczej można określić namely the temple in Luxor with the temple in Karnak szczególnego rodzaju proces selekcji, w wyniku któ- (fi g. 2). The avenue would be situated within the very rego wykreowana zostaje zagubiona w czasie tradycja centre of the city, in the area currently occupied by i reprezentujące je dziedzictwo kulturowe? Zapewne traditional buildings existing there for decades. Thus, bezdyskusyjnie słusznym było podniesienie z gruzów it would require demolishing a considerable part of i anastyloza najsławniejszych budowli egipskich (jak the historic urban tissue fi lled with the “living” tradi- chociażby świątynie w Luksorze i Karnaku), co zagwa- tion lovingly preserved by its inhabitants. As a result rantowało utrzymanie ich spójności formalnej oraz of such activities the characteristic urban landscape of zachowanie pamięci o odległej cywilizacji. Wydaje się contemporary Luxor, teeming with everyday life, mar- jednak, iż dążąc do jak najpełniejszego odtworzenia ket stalls and the noise of haggling shopkeepers would tradycji w gruncie rzeczy od dawna przerwanej i ukry- disappear. It would be replaced with a “historic” space, wającej się w czeluściach czasu historycznego narażamy in the designers’ intention recreating the “true” image się na niebezpieczeństwo nie tylko jej zafałszowania, lecz of ancient Thebes.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 129 przede wszystkim utraty tradycji wciąż bezpośrednio Therefore, one ought to ask whether it is justifi ed to dostępnej i kontynuowanej. Tak zapewne było w przy- modify a cultural landscape shaped in the course natural padku osady Al Gourna, wraz z którą w niepamięć ode- processes of history, and so to remove everyday objects szła istotna część dziedzictwa kulturowego zachodniego representing the “living” tradition, in order to re-create nabrzeża Luksoru. in the spirit of historicity the lost tradition of the past. Problem powyższy dotyczy również koncepcji The question is valid as we face the dilemma of choos- przeobrażenia tkanki urbanistycznej miasta Luksor2. ing between conservation treated as a continuation of Według najnowszych planów władze miasta i odpo- tradition, and conservation as a treatment that calls into wiednie służby konserwatorskie rozważają przeprowa- being “historical amusement parks” for crowds of tour- dzenie w najbliższym czasie rekonstrukcji alei sfi nksów, ists. Naturally, it cannot be denied that after thorough niegdyś łączącej ulokowane w odległości 3 km od research we have reasons to surmise that once the avenue siebie dwie najważniejsze świątynie starożytnych Teb, of sphinxes used to connect the temple in Luxor with czyli świątynię w Luksorze ze świątynią w Karnaku the temple in Karnak, at some stage in their history. It (ryc. 2). Aleja ta miałaby się znaleźć w ścisłym centrum remains doubtful, however, whether a return to that miasta, na obszarze pokrytym obecnie tradycyjnymi solution at the cost of the loss of authenticity of the “liv- zabudowaniami istniejącymi tam od dziesięcioleci. ing” space in the city of Luxor does not create a kind of Tym samym wymagałoby to wyburzenia znacznej funfair falsifying the cultural heritage of ancient Egypt. części historycznej tkanki miejskiej, przepełnionej „żyjącą” tradycją pieczołowicie zachowywaną przez jej mieszkańców. W wyniku takich działań doszłoby HORIZON OF AUTHENTICITY IN do likwidacji charakterystycznego pejzażu miejskiego THE PERSPECTIVE OF TRADITION współczesnego Luksoru, wypełnionego codziennym PRESERVATION życiem, straganami i gwarem targujących się kupców. Taking into account previous considerations, it Na ich miejscu natomiast powstałaby przestrzeń „hi- seems justifi ed to look at conservation treatment from storyczna”, w zamiarze projektantów odtwarzająca the angle of two priority carriers of authenticity, namely „prawdziwy” wizerunek starożytnych Teb. the artistic (aesthetic) authenticity and the historic Należałoby zatem zapytać, czy uzasadnionym zabie- authenticity of a historic object. At the same time, to giem jest modyfi kacja wykształconego w naturalnym quote Walter Benjamin, one ought to remember about

Ryc. 2. Aleja sfi nksów wiodąca do wnętrza świątyni w Luksorze (Luksor, Egipt), stanowiąca zachowany fragment niegdysiejszej promenady łączącej w czasach starożytnych świątynie w Luksorze i Karnaku (stan z listopada 2015 roku), fot. T. Tomaszek Fig. 2. Avenue of sphinxes leading inside the temple in Luxor (Luxor, Egypt), which is the preserved fragment of the former promenade linking the temples in Luxor and Karnak in ancient times (state from November 2015), photo: T. Tomaszek

130 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 procesie historii pejzażu kulturowego, a tym samym the so-called “exhibition value” of the object which usuwanie codziennych obiektów reprezentujących has acquired a signifi cant rank since the Renaissance „żywą” tradycję, w celu ponownej kreacji w duchu hi- period, or the epoch when the “artistic value” of an art storyczności utraconej tradycji przeszłości. Pytanie to object was established, and collecting works of art be- o tyle jest istotne, iż stajemy w obliczu dylematu wyboru came popular as well as exhibiting them in private and pomiędzy konserwacją traktowaną jako kontynuacja museum collections [BENJAMIN, 1979]. Although tradycji a konserwacją jako zabiegiem powołującym do essentially associated with objects amassed in all sorts życia „historyczne parki rozrywki” dla rzeszy turystów. of collections, the “exhibition value” also fulfi ls an Nie można oczywiście zaprzeczyć, iż po dogłębnych extremely important role in the case of architectonic badaniach mamy podstawy przypuszczać o niegdysiej- objects. Because this value frequently determines not szym połączeniu aleją sfi nksów świątyni w Luksorze only the approved manner of „restoration” but also of ze świątynią w Karnaku na którymś etapie ich historii. exhibiting the building, and thus has a huge impact on Pozostaje jednakowoż wątpliwym, czy powrót do tego the whole issue and understanding of aesthetics in the rozwiązania kosztem utraty autentyczności „żywej” undertaken conservation process. przestrzeni miasta Luksor nie jest kreacją swoistego Preserving the authenticity of a historic object lunaparku stanowiącego falsyfi kację dziedzictwa kultu- (a work of art or architecture) is inseparably associ- rowego starożytnego Egiptu. ated with maintaining its “originality”. However, the very essence of “the art of exhibition” (and thus of museums) frequently shows a loss of authenticity in HORYZONT AUTENTYCZNOŚCI favour of falsifi cation. Hence, consciously introduced W PERSPEKTYWIE ZACHOWANIA exhibiting becomes a kind of falsifi cation of reality, TRADYCJI a certain simplifi cation, meant to facilitate reaching Mając na względzie dotychczasowe rozważania the “original” for an average viewer. In effect, there uzasadnionym wydaje się ujmowanie zabiegu kon- is the risk that the situation might occur of complete serwacji poprzez pryzmat dwóch priorytetowych fi ctitiousness of the historic cultural heritage, which nośników autentyczności, czyli artystycznej (estetycz- would be described by its own “scientifi cally” worked nej) autentyczności oraz historycznej autentyczności out mechanisms, or – as Umberto Eco wanted – a situ- obiektu historycznego. Jednocześnie, powołując się na ation of “absolute falsifi cation” (falso assoluto) [ECO, Waltera Benjamina, należy pamiętać o tzw. „wartości 1991]. Similar observations were teasingly voiced by wystawienniczej” obiektu (exhibition value), która zy- Marguerite Yourcenar. She remarked that historic skuje istotną rangę od czasów renesansu, czyli epoki objects which managed to survive, were damaged by ukształtowania się „artystycznej wartości” obiektu sztuki, the relentless passage of time and imprudent restora- a tym samym rozpowszechnienia się kolekcjonowania tions, and then fi nally were “imprisoned” in muse- dzieł sztuki i ich eksponowania w zbiorach prywatnych ums [YOURCENAR, 1990]. To a similar extent this oraz muzealnych [BENJAMIN, 1979]. Choć łączona situation concerns whole urban layout, if one quotes nieodzownie z obiektami gromadzonymi we wszelkiego Quatremère de Quincy, who regards Rome as a “living rodzaju kolekcjach, spełnia „wartość wystawiennicza” open-air museum” [JOKILEHTO, 1994, p. 45]. również niezwykle istotną rolę w przypadku obiektów Another issue is the assumption that extremely architektonicznych. To bowiem właśnie ona często important for maintaining the authenticity of a historic decyduje nie tylko o przyjętym sposobie „restauracji”, object is its remaining in the same setting (place). How- ale też wyeksponowania budynku, a tym samym ma ever, an extensive approach to the above aspect is rather duży wpływ na całość zagadnienia i rozumienia estetyki problematic, since – as Argan points out – that “setting” w podejmowanym procesie konserwacji. does not refer only to the object and a separate object, Dążenie do zachowania autentyczności obiektu hi- but to the object in relation to its context [ARGAN, storycznego (dzieła sztuki czy architektury) nieodzownie 1984, p. 45]. At the same time, as Philippot claims, the związane jest z utrzymaniem jego „oryginalności”. Jed- nature of contemporary consciousness prepared for nakowoż już sama istota „wystawienniczości” (a zatem such, and not another, view of historic reality is respon- i instancji muzeum) wskazuje niejednokrotnie na utratę sible for that isolation and distance from a concrete autentyczności na korzyść falsyfi kacji. Świadomie wpro- historic object [PHILIPPOT, 1991, p. 11]. Therefore, wadzone eksponowanie tym samym staje się swoistą it is this distancing and isolating that leads to falsifying falsyfi kacją rzeczywistości, pewnym uproszczeniem, the historic authenticity of a concrete object but also, mającym na celu ułatwienie przeciętnemu odbiorcy in many cases, the aesthetic authenticity resulting from dotarcia do „oryginału”. W konsekwencji nieuchron- the existing broader context of the place. nie prowadzić to może do ryzyka wystąpienia sytuacji Naturally, another issue is the problem with defi n- całościowej fi kcyjności historycznego dziedzictwa kul- ing and understanding the range of “cultural heritage” turowego, które opisywałyby jego własne „naukowo” and, subsequently, an appropriate search for authen- wypracowane mechanizmy, czyli – jak chciał Umberto ticity in the case of ‘built environment and cultural Eco – sytuacji ‘falsyfi kacji absolutnej’ (falso assoluto) landscape’ [JOKILEHTO, 1994, p. 46]. Nevertheless, [ECO, 1991]. Podobne spostrzeżenia przekazała z prze- that authenticity of the broader context of the place

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 131 korą Marguerite Yourcenar. Zauważyła ona, iż histo- seems to be a priority also in this case. Thus, get- ryczne obiekty, którym udało się przetrwać, ucierpiały ting back to the plan of reconstructing the avenue of od niszczącego działania czasu i nierozważnych restau- sphinxes between the temple in Luxor and the temple racji, a teraz w końcu zostały „uwięzione” w muzeach in Karnak, by re-creating the formal historic situation [YOURCENAR, 1990]. W podobnym stopniu sytuacja and simultaneously exhibiting the historic object by ta dotyczy całych założeń urbanistycznych, by przywo- giving it a specifi c exhibition value, we put it at risk łać tylko Quatremère de Quincy, który uważa Rzym za of being torn off from the broader context directly „żyjący skansen” (living open-air museum) [JOKILEHTO, determining its historic value. Therefore, one can 1994, s. 45]. boldly make an assumption that conservation actually Innym zagadnieniem pozostaje założenie, iż nie- should be nothing else but conscious management of zwykle istotnym dla utrzymania autentyczności przez change and management of historic resources, and as historyczny obiekt jest jego pozostawanie w tym samym such respect historic transformations of a given place umieszczeniu (miejscu). Problematycznym jednakowoż and ensure the continuation of its “living” tradition. jest wyczerpujące ujęcie powyższego aspektu, bowiem – Basing on previous fi ndings, one has also to men- na co zwraca uwagę Argan – owo „umieszczenie” nie tion authenticity referring to the ‘Living Essence of dotyczy tylko obiektu jako obiektu wydzielonego, ale Heritage’ [JOKILEHTO, 1994, p. 48], whose proper obiektu w relacji do jego kontekstu [ARGAN, 1984, identifi cation and preservation are the key to protecting s. 45]. Jednocześnie, jak twierdzi Philippot, za owo an object or a historic place. And so, after Jokilehto one izolowanie i dystansowanie konkretnego historycznego should notice that, even if the approved code of con- obiektu odpowiada natura współczesnej świadomości, duct aimed at “conserving” the aesthetic and historic przygotowanej do takiego, a nie innego oglądu rzeczy- authenticity is observed, the proper protection of a his- wistości dziejowej [PHILIPPOT, 1991, s. 11]. A zatem toric object can, nevertheless, be a problem issue, and właśnie poprzez to dystansowanie i izolowanie dochodzi the conservation itself can acquire a form of pastiche or do zakłamania historycznej autentyczności konkretne- kitsch. The reason for such a state of the matter should go obiektu, ale też i w wielu przypadkach estetycznej be sought in the danger of disturbing or even modify- autentyczności wynikającej z istniejącego szerszego ing the “nature” of a given site or historic object. Such kontekstu miejsca. a situation can occur especially in the case of historic Oczywiście osobnym zagadnieniem pozostaje pro- quarters of a city or a rural landscape [JOKILEHTO, blem z defi nicją i rozumieniem zakresu „dziedzictwa 1994, p. 48]3, because the essence in “living” historic kulturowego”, a co za tym idzie, właściwego poszuki- areas does not only include historic buildings and wania autentyczności w przypadku środowiska zabudo- structures, but also other components such as func- wanego czy pejzażu kulturowego (built environment and tions or social structure of the area. [JOKILEHTO, cultural landscape) [JOKILEHTO, 1994, s. 46]. Niemniej 1994, p. 49]. Unfortunately, the problem is not always jednak owa autentyczność szerszego kontekstu miejsca properly recognised, and frequently the “restoration” wydaje się i w tym wypadku odgrywać priorytetową or “renovation” of a historic city centre leads to its rolę. Tym samym, wracając do zamiaru rekonstrukcji gentrifi cation. Among the main factors infl uencing alei sfi nksów pomiędzy świątynią w Luksorze a świąty- the character change of the mentioned areas one has to nią w Karnaku, poprzez ponowną kreację historycznej list relocation of former inhabitants and introduction sytuacji formalnej i jednocześnie wyeksponowanie of more affl uent classes, as well as transformation of obiektu historycznego przez nadanie mu swoistej war- those areas into tourist centres. That type of “restora- tości wystawienniczej narażamy go jednocześnie na tions” and radical structural and typological alterations oderwanie od szerszego kontekstu stanowiącego bez- resulting from them, lead to a signifi cant reduction of pośrednio o jego wartości historycznej. Śmiało można the original, and so historic, character. According to zatem postawić tezę, iż konserwacja w gruncie rzeczy Jokilehto, that situation takes place even if “all original powinna być niczym innym, jak swego rodzaju świado- stones were still in place”4 [JOKILEHTO, 1994, p. 49]. mym zarządzaniem zmianą oraz zarządzeniem zasobami Unfortunately, such changes are most noticeable in historycznymi, a tym samym respektować historyczne traditional rural settlements which, during the last przemiany danego miejsca i zapewniać kontynuację jego decades, have often been transformed into holiday „żywej” tradycji. resorts for city dwellers. Bazując na dotychczasowych ustaleniach należy However, the situation described above poses również wspomnieć o autentyczności odniesionej do a particular danger min the case of La Habana Vieja, ‘żyjącej esencji [istoty] dziedzictwa kulturowego’ (Living the oldest part of the capital of Cuba. Its symptom Essence of Heritage) [JOKILEHTO, 1994, s. 48], której is the fi rst revalorisation and restoration work, car- właściwe rozpoznanie i zachowanie stanowi sedno ried out during the last few years, the aim of which ochrony obiektu lub miejsca historycznego. I tak za was restoring the tourist attractiveness of the most Jokilehto należy zauważyć, że jeżeli przestrzegane są beautiful city in the Caribbean. Because of decades of przyjęte zasady postępowania zmierzające do „konser- cultural, economic and geopolitical separation Cuba, wowania” estetycznej i historycznej autentyczności, to and so Havana as well, remained on the sidelines of the i tak w konsekwencji właściwa ochrona obiektu histo- rapidly changing world, thanks to which it preserved

132 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 rycznego może pozostawać sprawą problemową, a sama konserwacja jako akcja może przyjąć formę pastiszu czy też kiczu. Przyczyny tego stanu rzeczy upatrywać należy w niebezpieczeństwie naruszenia lub wręcz modyfi kacji „natury” danego miejsca bądź obiektu historycznego. Sytuacja taka najpewniej może się wydarzyć szczegól- nie w przypadku historycznych części miast czy też krajobrazu wiejskiego [JOKILEHTO, 1994, s. 48]3. Esencją [istotą] w „żyjących” historycznych obszarach są bowiem nie tylko historyczne budynki i zabytkowe struktury, ale również inne składowe, jak chociażby funkcje i struktura społeczna obszaru [JOKILEHTO, 1994, s. 49]. Niestety nie zawsze ten problem jest wła- ściwie rozpoznawany i niejednokrotnie „restauracja” czy też „odnowienie” historycznych centrów miast dopro- wadza do ich gentryfi kacji. Wśród głównych czynników wpływających na zmianę charakteru wspomnianych ob- szarów wymienić należy wysiedlenie dotychczasowych mieszkańców i wprowadzenie klas zamożniejszych, a także przekształcenie ich w centra turystyczne. Tego typu „restauracje” i powstające w ich wyniku radykalne zmiany strukturalne i typologiczne doprowadzają do znacznej redukcji oryginalnego, a zatem historycznego charakteru. Powołując się na Jokilehto, sytuacja ta ma miejsce, nawet jeżeli „wszystkie oryginalne kamienie pozostają na miejscu”4 [JOKILEHTO, 1994, s. 49]. Niestety takie zmiany są najbardziej obserwowalne w tradycyjnych wiejskich osadach, które w ostatnich dziesięcioleciach niejednokrotnie są przekształcane na wakacyjne resorty dla populacji miejskiej. Opisana powyżej sytuacja stanowi jednak szczególne zagrożenie w przypadku La Habana Vieja, najstarszej części stolicy Kuby. Symptomem tego są przepro- wadzone w ciągu ostatnich kilku lat pierwsze prace rewaloryzacyjne i restauracyjne, których celem było przywrócenie atrakcyjności turystycznej najpiękniej- Ryc. 3. Jedna z tętniących codziennym życiem ulic La Habana szego miasta Karaibów. Ze względu na dziesięciolecia Vieja, najstarszej części stolicy Kuby, Hawany (wrzesień 2014), separacji kulturowej, gospodarczej i geopolitycznej fot. T. Tomaszek Kuba, a tym samym i Hawana, pozostawała na uboczu Fig. 3. One of the teeming with life streets in La Habana Vieja, the oldest part of the capital of Cuba, Havana (September 2014), zmieniającego się w zatrważającym tempie świata i dzięki photo: T. Tomaszek temu zachowała swoją tętniącą życiem lokalną tradycję i niepowtarzalne obyczaje. Pomimo zaawansowanej its vibrant local tradition and unique customs. Despite degradacji znacznej części miasta ulice Hawany nadal są advanced degradation of a considerable part of the city, pełne gwaru jej mieszkańców, co czyni z miasta miejsce streets of Havana are still full of hustle and bustle of niezwykle ożywione i wypełnione niepowtarzalnym its inhabitants, which makes it a place pulsating with charakterem (ryc. 3). life and full of unique character (fi g. 3). Pojawiające się pierwsze zwiastuny zmiany, wśród The appearance of the fi rst heralds of the change, których była na pewno rewaloryzacja części starówki, one of which certainly was the revalorization of a part powoli zmieniają to miasto nie do poznania. Kosztem of the told town, slowly transforms the city beyond odnowionych budynków i schludnych skwerów, prze- recognition. At the cost of renovated buildings and znaczonych jedynie do oglądania przez zagranicznych neat squares meant to be viewed only by foreign tour- turystów i opustoszałych w ciągu nocy, odchodzi w za- ists and empty at night, one of the last sanctuaries of pomnienie jeden z ostatnich azylów kontynuowanej continuing for decades and still “living” culture and przez dziesięciolecia wciąż „żywej” kultury i tradycji tradition of the already “historic” Caribbean, is fall- „historycznych” już dzisiaj Karaibów. Czy mamy jaką- ing into oblivion. Do we have any chance to plan the kolwiek szansę tak zaplanować nadchodzące zmiany, approaching changes in such a way that in a few years by za kilka lat nie było już za późno na spacer ulicami it is not too late to stroll along the streets of authentic autentycznej Hawany przepełnionej autentyczną kulturą Havana fi lled with the authentic culture and traditional i tradycyjnym sposobem życia hawańczyków? lifestyle of the Havana residents?

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 133 BIBLIOGRAFIA / REFERENCES

[1] Ahmed K.G., Elgizawi L. Two Versions of ‘New cialisation du vivant. Restaurations, formes de Gourna’ and the dilemma of sustainability in new retablissement, Mardaga, Liege, 1993. urban communities. WIT Transactions on Ecology [10] Jokilehto J. History of Architectural Conservation. and the Environment 2009;120:691–701. University of York Press, York, 1986. [2] Ardalan N., Bakhtiar L. The Sense of Unity, The [11] Jokilehto J. Questions about ‘authenticity’. In: Sufi Tradition in Persian Architecture. Publication Larsen K.E., Marstein N. (eds.) Conference on of the Center for Middle Eastern Studies, The authenticity in relation to the World Heritage University of Chicago Press, Chicago, 1975. Convention: preparatory Workshop, Bergen, Nor- [3] Argan G.C. Storia dell’arte come storia della citta. way, 31 January – 2 February 1994. Tapir Forlag, Editori Riuniti, Roma, 1984. Trondheim, 1994, 35–52. [4] Benjamin W. The Work of Art in the Age of Me- [12] Mahmoud R.A. Old Gourna: The complexity chanical Reproduction. Illuminations, Fontana, of vernacular architecture/urbanism and cultural Great Britain, 1979. heritage. In: Comer D. C., Versaci A., Amer M.S. [5] Brandi C. Teoria del restauro. Edizioni di Storia (eds.) Procedia – Social and Behavioral Sciences, e Letteratura, Roma, 1963. Vol. 225 (Conservation of Architectural Heritage, [6] Croce B. Teoria e storia della storiografi a. Adelphi CAH), Elsevier, 2016, 200–215. Edizioni, Milano, 1989. [13] Philippot P. Historic Preservation: Philosophy, [7] De Cauter L., De Clerq L. Chronos et le torse du Criteria, Guidelines. In: Timmons S. (ed.) Prese- Belvedere, Propos sur les paradoxes du retablis- rvation and Conservation, Principles and Practices, sement. Restaurations, formes de rétablissement, The Preservation Press, Washington, D.C., 1976. Mardaga, Liege, 1993. [14] New Gourna Village Conservation. World Monu- [8] Eco U. Dalla periferia dell’impero, Cronache da ments Fund, New York, 2011. un nuovo medioevo. Bompiani, Milano, 1991. [15] Yourcenar M. That mighty sculptor time. The [9] Guillaume M. Conservation des choses, artifi - New Criterion, London, 1990.

1 W oryginale: „…transmits models and working rules, 2 Więcej informacji: http://whc.unesco.org/en/soc/1095. thereby guaranteeing the spiritual validity of forms for 3 Sugestie co do istoty problemu zostały zawarte już w Reko- the artist. It is through providentially revealed forms mendacjach UNESCO dotyczących ochrony i współczesnej and the spirit of the esoteric dimension that the tradition roli historycznych obszarów, przyjętej w Nairobi w 1976 lives; and it is through divine grace that man is able to be roku. part of the tradition and to practice his art”; tłumaczenie 4 W oryginale: „This would happen even if all original stones T. Tomaszek. were still in place”; tłumaczenie T. Tomaszek.

Streszczenie Abstract

Tradycja, jako wielopokoleniowa platforma funk- Tradition as a multi-generation platform on which cjonowania jednostek ludzkich na danym obszarze, individuals function within a given area, constitutes konstytuuje lokalne dziedzictwo kulturowe. Tym local cultural heritage. Thus, preserving traditions in samym zachowanie tradycji w procesie ochrony the process of protecting that heritage guarantees the owego dziedzictwa gwarantuje kontynuację przekazu continuation of passing vital information to the future najistotniejszych informacji przyszłym pokoleniom. generations. This article involves critical analysis of W niniejszym artykule poddano analizie krytycznej traditions and historicity as seen from the perspective ujmowanie tradycji i historyczności w perspektywie of preserving the authenticity of cultural heritage. At zachowania autentyczności przekazu dziedzictwa the same time, problems related to the protection of kulturowego. Jednocześnie omówiono problemy historic architectonic and urban objects have been ochrony historycznych obiektów architektonicznych discussed here in their aspect of tradition continu- oraz urbanistycznych w aspekcie kontynuacji tradycji ation, on the example of the Al Gourna settlement, na przykładzie osady Al Gourna, znajdującej się na located on the left bank of the city of Luxor in Egypt, lewym nabrzeżu miasta Luksor w Egipcie, planów re- plans for the reconstruction of the avenue of the konstrukcji alei sfi nksów łączącej świątynie w Luksorze sphinxes linking the temples in Luxor and Karnak, i Karnaku oraz prac rewaloryzacyjnych w La Habana and revalorisation work in La Habana Vieja, the oldest Vieja, najstarszej dzielnicy Hawany. district of Havana.

134 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 NAUKA SCIENCE

Kazimierz Kuśnierz*

Rynki wybranych miast nowożytnych w Małopolsce – cz. 1 (ośrodki gospodarcze) Market squares in the selected modern towns in Lesser Poland – p. 1 (economic centres)

Słowa kluczowe: okres nowożytny w urbanistyce, Key words: modern period in urban planning, modele urbanistyczne, ośrodki gospodarcze, Głogów urban-planning models, economic centres, Głogów Małopolski, Sokołów Małopolski, Rozwadów, Małopolski, Sokołów Małopolski, Rozwadów, Ulanów, Krzeszów, Rudnik i Cieszanów Ulanów, Krzeszów, Rudnik and Cieszanów

WPROWADZENIE INTRODUCTION Badania nad urbanistyką nowożytną w Małopol- The research on modern urban planning in Lesser sce prowadzone są w Katedrze Historii Architektury, Poland has been conducted at the Chair of History of Urbanistyki i Sztuki Powszechnej, na Wydziale Archi- Architecture, Urban Planning and Art, at the Faculty tektury Politechniki Krakowskiej od kilkudziesięciu of Architecture, Cracow University of Technology for lat. Problematyka ta jest jednak tak szeroka, że wymaga several decades. However, the subject is so vast that it kontynuacji i pogłębiania zarówno w zakresie kom- requires continuous and thorough studies both regard- pozycji urbanistycznej, jak i programu funkcjonalno- ing the urban composition and the functional-spatial -przestrzennego. programme. Miasta, które powstały w Polsce w okresie nowożyt- The towns which were founded in Poland during nym, to przede wszystkim ośrodki miejsko-rezyden- the modern period are primarily urban-residential and cjonalne oraz gospodarcze. Te pierwsze związane były economic centres. The former were connected to the z ówczesną dominacją magnaterii, która w omawianym leading activity of the magnates who, at that time, were at okresie przodowała w zakładaniu nowych ośrodków the forefront of establishing new towns (with residences (wraz z rezydencją oraz fortyfi kacjami), zaś drugie and fortifi cations). The latter constituted the commer- stanowiły centrum handlowo-rzemieślnicze klucza cial-craftsmanship centre of a demesne with a more or wsi o mniej lub bardziej skomplikowanej struktu- less complex functional-spatial structure. Both in the rze funkcjonalno-przestrzennej. Zarówno w grupie group of urban-residential layouts and economic centres układów miejsko-rezydencjonalnych, jak i ośrodków one can distinguish a group of towns in whose urban gospodarczych można wyodrębnić grupę miast, composition and the functional-spatial programme there w których kompozycji urbanistycznej oraz programie are noticeable infl uences of the urban-planning theory funkcjonalno-przestrzennym są czytelne wpływy teorii of the Italian Renaissance. Theoretical considerations urbanistyki włoskiej. Teoretyczne rozważania związa- associated with the ideal city (la citta ideale), its shape, ne z miastem idealnym (la citta ideale), jego kształtem, structure and constitutive elements were included in strukturą oraz elementami konstytutywnymi zawarte numerous treatises of Renaissance theoreticians e.g. the zostały w licznych traktatach teoretyków renesansu, Italians: Pietro Cataneo, Antonio Averlino called Filar-

* prof. dr hab. inż. arch., Wydział Architektury Politechniki * prof. dr hab. inż. arch., Faculty of Architecture, Cracow University Krakowskiej of Technology

Cytowanie / Citation: Kuśnierz K. Market squares in the selected modern towns in Lesser Poland – p. 1 (economic centres). Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;55:135-140 Otrzymano / Received: 23.03.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 15.04.2018 doi:10.17425/WK55MARKETS

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 135 Ryc. 1. Miasto idealne według G. Vasariego. Przerys ryc. [w:] Ar- Ryc. 2. Miasto idealne według V. Scamozziego. Przerys ryc. [w:] chiwum KHAUiSzP WA PK Archiwum KHAUiSzP WA PK Fig. 1. Ideal city by G. Vasari. Copy of a sketch [in:] Archive of the Fig. 2. Ideal city by V. Scamozzi. Copy of a sketch [in:] Archive of KHAUiSzP WA PK the KHAUiSzP WA PK m.in. Włochów Pietra Catanea, Antonia Averlina ete, Francesco di Giorgio Martini, Vincenzo Scamozzi, zwanego Filarete, Francesca di Giorgio Martiniego, Giorgio Vasari or a German artist Albrecht Dürer. Vincenza Scamozziego, Giorgio Vasariego czy niemiec- Beginning from the 16th until the 18th century, the kiego artysty Albrechta Dürera. visions of Renaissance theoreticians on the subject of “la Wizje teoretyków renesansu na temat „la citta ideale” citta ideale” resulted in numerous allusions in the plans począwszy od wieku XVI po wiek XVIII zaowocowały of Polish towns which are currently important historical licznymi nawiązaniami w planach polskich miast, które centres1. Now attention should be drawn to currently obecnie są ważnymi ośrodkami zabytkowymi1. W tym one of the most sensitive aspects of research on modern momencie należy zwrócić uwagę na jeden z najwrażliw- urban planning, which is an active participation of the szych obecnie aspektów badań nad urbanistyką nowo- researcher in protecting the cultural heritage of the coun- żytną, którym jest aktywny udział badacza w ochronie try. That participation connected e.g. to broadening the zasobu dziedzictwa kulturowego kraju. Ów udział, knowledge concerning the history of spatial development związany m.in. z pogłębianiem stanu wiedzy w zakresie of selected towns also involves formulating guidelines for historii rozwoju przestrzennego wybranych ośrodków, current urban-planning and conservation activities which polega także na formowaniu wytycznych dla bieżących are carried out in the studied towns2. Nowadays those działań planistycznych i konserwatorskich, które pro- activities are undertaken particularly in the centre and wadzone są na terenie badanych ośrodków2. Działania frequently concern market squares3, which is why this te podejmowane są obecnie szczególnie w centrach article is aimed at systematising current studies on market i bardzo często dotyczą przestrzeni rynkowych3, dla- squares in selected modern towns in Lesser Poland from tego niniejszy artykuł ma na celu usystematyzowanie the group of the so called economic centres which, on the bieżących studiów w zakresie rynków wybranych ma- ones hand, will broaden the present state of knowledge, łopolskich miast nowożytnych z grupy tzw. ośrodków and will also be useful in the process of revalorisation and gospodarczych, co z jednej strony pogłębi bieżący stan preservation of those historical spaces4. wiedzy, ale także będzie przydatne w procesie rewalory- zacji i ochrony tych zabytkowych przestrzeni4. MODERN TOWNS – ECONOMIC CENTRES. GENERAL COMMENTS MIASTA NOWOŻYTNE – OŚRODKI Discussing the construction and programme of the GOSPODARCZE. UWAGI OGÓLNE market square in a modern town – an economic centre – Omawianie konstrukcji i programu rynku miasta on the example of the historic area of Lesser Poland, nowożytnego – ośrodka gospodarczego na przykładzie should begin with a general presentation of the state of terenu historycznej Małopolski należy rozpocząć od research on the discussed issue. The prime examples of ogólnego przedstawienia stanu badań w zakresie obranej the literature on the subject which address the issue of problematyki. Pierwszorzędne pozycje literatury przed- Polish Renaissance towns are the following: Zarys historii miotu, w których poruszono zagadnienia polskich miast budowy miast by T. Wróbel5; Zarys historii budowy miast

136 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Ryc. 3. Rynek Sokołowa Małopolskiego na planie katastralnym Ryc. 4. Rynek Rudnika na planie katastralnym z 1853 roku. Mapa z 1853 roku. Mapa [w:] Archiwum Państwowym w Przemyślu, zbiór [w:] Archiwum Państwowym w Przemyślu, zbiór Archiuwm Geode- Archiuwm Geodezyjne, sygn.56/126/0/0/1561M zyjne, sygn. 56/126/0/1440M Fig. 3. Market square in Sokołow Małopolski on the cadastral plan Fig.4. Market square in Rudnik on the cadastral plan from 1853. from 1853. Map [in:] State Archive in Przemyśl, collection of Geo- Map [in:] State Archive in Przemyśl, collection of Geodetic Archive, detic Archive, sign.56/126/0/0/1561M sign. 56/126/0/1440M renesansowych, to pozycje: T. Wróbla pt. Zarys historii w Polsce do połowy XIX wieku6 and Miasta polskie w XVI budowy miast5; W. Kalinowskiego pt. Zarys historii budowy i I połowie XVII wieku by W. Kalinowski7; Zagadnienia miast w Polsce do połowy XIX wieku6 oraz Miasta polskie genezy rozplanowania i typologii miast prywatnych XVI i XVII w XVI i I połowie XVII wieku7; M. Książka pt. Zagadnienia wieku w południowej Małopolsce by M. Książek8; books genezy rozplanowania i typologii miast prywatnych XVI i XVII entitled Sieniawa. Założenie rezydencjonalne Sieniawskich. wieku w południowej Małopolsce8, pozycje K. Kuśnierza, Rozwój przestrzenny w XVII oraz XVIII wieku9; Miejskie m.in. Sieniawa. Założenie rezydencjonalne Sieniawskich. ośrodki gospodarcze wielkich latyfundiów południowej Polski Rozwój przestrzenny w XVII oraz XVIII wieku9; Miejskie w XVI oraz XVII wieku10 and Kierunki rozwoju urbanistyki ośrodki gospodarcze wielkich latyfundiów południowej Polski nowożytnej w Polsce południowo-wschodniej. Geneza, modele w XVI oraz XVII wieku10 oraz Kierunki rozwoju urbanistyki urbanistyczne, przykłady by K. Kuśnierz11; as well as books nowożytnej w Polsce południowo-wschodniej. Geneza, modele by J. Kowalczyk12, T. Zarębska13 and P.T. Szafer14. urbanistyczne, przykłady11, a także J. Kowalczyka12, T. Za- It is worth conducting a general characteristic of the rębskiej13 oraz P.T. Szafera14. towns which can be listed as belonging to the discussed Warto teraz dokonać ogólnej charakterystyki miast, group. Economic centres were founded since the 16th które można zaliczyć do przedmiotowej grupy. Ośrodki century until the 18th century. They were economic cen- gospodarcze zakładane były od wieku XVI aż po wiek tres of territorial units (demesnes) serving commercial XVIII. Były to centra gospodarcze jednostek terytorial- functions related to trading goods, including sales of nych (kluczy wsi) pełniące funkcje handlowe związane products manufactured by craftsmen. Economic centres z wymianą towarową, w tym ze zbytem wytworów differed from one another in size, functional-spatial produkcji rzemieślniczej. Ośrodki gospodarcze róż- programme and a position in the region, which in turn niły się między sobą wielkością, programem funkcjo- allows for distinguishing two subgroups here: simple nalno-przestrzennym oraz rolą i pozycją w regionie, and complex layouts. The former were characterised co z kolei pozwala na wyodrębnienie tutaj dwóch by a relatively small space and were primarily associated podgrup: układów prostych i układów złożonych. Te with local trade. Complex layouts, in turn, were larger pierwsze charakteryzowały się stosunkowo niewielką towns in which, besides the commercial function, there powierzchnią i były związane przede wszystkim z lo- were also others, related to the primary function the kalnym handlem. Z kolei układy złożone to miasta town fulfi lled in the entire manorial estate15. Analys- większe, w których obok funkcji handlowej pojawiały ing further both subgroups of economic layouts, one się także inne, związane z pierwszorzędną rolą, jaką should draw attention to the fact that they also differ ośrodek pełnił w całym latyfundium15. Analizując da- as far as their urban composition is concerned, which lej obydwie podgrupy układów gospodarczych warto to a varying degree refl ects tendencies resulting from zwrócić uwagę, iż różnią się one także pod względem the Renaissance theory in urban design. And thus both kompozycji urbanistycznej, która w różnym stopniu in the case of simple and complex towns, not in all uwzględnia tendencje wynikające z teorii renesansu layouts can one notice the strong and multidirectional w urbanistyce. I tak, nie we wszystkich układach, za- inspirations borrowed from the theory of Renaissance równo w przypadku miast prostych, jak i złożonych, urban planning (e.g. Sokołów Małopolski, Krzeszów). można dostrzec silne i wielokierunkowe inspiracje In others, the tendencies are weaker, connected to native teorią urbanistyki renesansu (np. Sokołów Małopolski, models, and are mainly realised i the cross-like network Krzeszów). W innych tendencje te są słabsze, łączą of streets running from the middle of the market square się ze wzorcami rodzimymi, a urzeczywistnione są frontages (Rudnik, Baligród). During the discussed

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 137 głównie w krzyżowym układzie ulic, wyprowadzonych period towns were also established whose composition w środku pierzei rynku (Rudnik, Baligród). W oma- and programme did not allude to the then ruling modern wianym okresie zakładano także miasta, w których concepts, being still in favour of traditionally worked out kompozycji i programie nie nawiązywano do aktu- patterns (e.g. Jordanów, Limanowa). alnie panujących nowożytnych koncepcji, skłaniając się wciąż do tradycyjnie wypracowanych wzorów (np. Jordanów, Limanowa). MARKET SQUARES IN ECONOMIC CENTRES Market squares in the described group of modern RYNKI OŚRODKÓW GOSPODARCZYCH towns constituted the heart of the town and were its Place rynkowe opisywanej grupy miast nowożytnych most important urban interior. Trade was conducted stanowiły serce miast i były ich najważniejszym wnę- here, and the most signifi cant objects associated with trzem urbanistycznym. Tutaj też handlowano, a także religion and the administrative function of the town, i.e. zlokalizowane były najważniejsze obiekty związane the church and the town hall, were located here. z kultem oraz funkcją administracyjną miasta, czyli Economic centres, like the defi ned, orthogonal urban świątynia i ratusz. layouts of the high medieval period, were marked out Ośrodki gospodarcze, podobnie jak zdefi niowane, using the ‘sznur’ (cable) module. Generally speaking, ortogonalne układy urbanistyczne okresu dojrzałego their market squares were regular, usually resembling średniowiecza, rozmierzane były na module sznuro- a square. Differences lay in their area, communications wym. Ich rynki ogólnie rzecz ujmując były regularne, arrangement and the manner in which the market blocks zazwyczaj zbliżone do kwadratu. Różniły się jednak po- were measured out. wierzchnią, układem komunikacyjnym oraz sposobem And so, in towns such as Głogów Małopolski, rozmierzenia bloków przyrynkowych. Sokołów Małopolski, Radomyśl Wielki or Cieszanów,

Ryc. 5. Rynek Głogowa Małopolskiego na planie katastralnym Ryc. 6. Rynek Cieszanowa na planie katastralnym z 1854 roku. z 1849 roku. Mapa [w:] Archiwum Państwowym w Przemyślu, zbiór Mapa [w:] Archiwum Państwowym w Przemyślu, zbiór Archiuwm Archiuwm Geodezyjne, sygn. 56/126/0/442M Geodezyjne, sygn. 56/126/0/272M Fig. 5. Market square in Głogow Małopolski on the cadastral plan Fig. 6. Market square in Cieszanow on the cadastral plan from 1854. from 1849. Map [in:] State Archive in Przemyśl, collection of Geo- Map [in:] State Archive in Przemyśl, collection of Geodetic Archive, detic Archive, sign. 56/126/0/442M sign. 56/126/0/272M

Ryc. 7. Rynek Rozwadowa na planie katastralnym z 1853 roku. Ryc. 8. Rynek Ulanowa na planie katastralnym z 1853 roku. Mapa Mapa [w:] Archiwum Państwowym w Przemyślu, zbiór Archiuwm [w:] Archiwum Państwowym w Przemyślu, zbiór Archiuwm Geode- Geodezyjne, sygn. 56/126/0/1413M zyjne, sygn. 56/126/0/1722M Fig. 7. Market square in Rozwadow on the cadastral plan from 1853. Fig. 8. Market square in Ulanow on the cadastral plan from 1853. Map [in:] State Archive in Przemyśl, collection of Geodetic Archive, Map [in:] State Archive in Przemyśl, collection of Geodetic Archive, sign. 56/126/0/1413M sign. 56/126/0/1722M

138 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 I tak, w miastach takich jak Głogów Małopolski, market squares were real squares measuring 3 × 3 large Sokołów Małopolski, Radomyśl Wielki czy Cieszanów cables (sznur duży). That area added to the width of the place rynkowe były kwadratami o wymiarach 3 × 3 streets running out from the corners of the square equals sznury duże. Wymiary te, powiększone o szerokość approximately 154 × 154 m16. ulic wychodzących z narożników placu, wynoszą około Some of the economic centres in Lesser Poland 154 × 154 m16. had rectangular market squares or slightly less regular, Niektóre z ośrodków gospodarczych Małopolski mia- which was a consequence of previous land development. ły rynki prostokątne bądź nieco mniej regularne, co wy- Rectangular market squares can be found in Rozwadow nikało z wcześniejszych stanów zagospodarowania. Rynki and Krzeszow, while the squares in Rudnik and Ulanow prostokątne znajdują się w Rozwadowie oraz Krzeszowie, deviated from regularity, which can be connected to zaś place w Rudniku i Ulanowie prezentują odstępstwo previous state of development of those areas17. od regularności, co może być związane z wcześniejszymi Communications is the essential element in the stanami zagospodarowania tych przestrzeni17. composition of market squares of economic layouts. It Ważnym elementem kompozycji rynków układów is of particular signifi cance in the towns where trade is gospodarczych jest komunikacja. Ma ona szczególne their fundamental function, and the market square as znaczenie w przypadku miast, których podstawową the main commercial venue was to be quickly and easily funkcją jest handel, a rynek jako główny plac handlowy accessible. One should indicate here the new solution, miał być szybko i łatwo dostępny. Jako nowe rozwiązanie namely the cross-shaped layout of streets running out należy wskazać tutaj krzyżowy układ ulic, wychodzących from the middle of market frontages, which could be ze środków pierzei rynkowych, jaki można zaobser- observed in the already mentioned Krzeszow or Głogow wować w wymienianym już wcześniej Krzeszowie czy Małopolski. It is worth remembering, that this particular w Głogowie Małopolskim. Warto przypomnieć, że ta feature of urban composition derives directly from the cecha kompozycyjna wywodzi się wprost z włoskich Italian Renaissance theoretical treatises by such authors renesansowych traktatów teoretycznych takich twór- as Martini, Vasari or Pietro Cataneo. It could be regarded ców jak Martini, Vasari czy Pietro Cataneo. Można ją as one of the characteristic features of modern urban uznać za jedną z cech charakterystycznych dla układów layouts and market squares. It should be added here, that urbanistycznych i rynków nowożytnych. Należy tutaj the new element in the composition of the layout could dodać, że ten nowy element w kompozycji układu nie not always be applied in its „pure” form, or it gradually zawsze mógł być zastosowany w swej „czystej” formie lost its signifi cance in favour of streets running out from lub z czasem tracił na znaczeniu na korzyść ulic wycho- the market square corners18. dzących z narożników rynku18. SUMMARY PODSUMOWANIE Market squares of Renaissance or post-Renaissance Wykształcone w okresie między XVI a XVIII towns serving a commercial function (so called eco- wiekiem rynki renesansowych lub postrenesanso- nomic centres) formed during the period between the wych miast o funkcji handlowej (tzw. ośrodków 16th and the 18th century, have constituted a vital ele- gospodarczych) do dzisiaj stanowią ważny element ment of the cultural heritage of former Lesser Poland dziedzictwa kulturowego dawnej Małopolski. Zwra- until today. They attract attention with their regularity, cają uwagę swoją regularnością, wielkością, a także size, as well as the architecture surrounding them. Be- otaczającą je architekturą. Prócz zaprezentowania sides presenting a general characteristic of those most ogólnej charakterystyki tych najważniejszych wnętrz important urban interiors in selected towns, the aim of urbanistycznych wybranych miast celem niniejszych these considerations is to draw attention to the problem rozważań jest także zwrócenie uwagi na problem wła- of proper conservation protection and revalorisation of ściwej ochrony konserwatorskiej i rewaloryzacji tych those spaces. The majority of them are currently quite przestrzeni. Większość z nich obecnie jest zaniedbana, neglected, and their composition dating back to the a ich kompozycja wywodząca się z okresu renesansu Renaissance period has been disappearing. A consider- zanika. Dużym problemem jest tutaj zieleń, która np. able problem here is greenery which, e.g. in Ulanow, w Ulanowie, Rozwadowie czy Sokołowie Małopolskim Rozwadow or Sokołow Małopolski completely falsifi es całkowicie zafałszowuje odbiór przestrzeni rynkowej the reception of the market square space as a historic jako historycznego wnętrza placowego. Także współ- interior. Also the current communications system run- czesny układ komunikacyjny, poprowadzony przez ning through the town centre – the market square – centrum miasta – rynek, degraduje go jako zabytkową degrades it as a historic cultural space. Such a situation przestrzeń kulturową. Taka sytuacja ma miejsce m.in. has occurred in e.g. Głogow Małopolski, Krzeszow or w Głogowie Małopolskim, Krzeszowie czy Frampolu. Frampol. Therefore, it is necessary to consistently per- Należy więc konsekwentnie dążyć do rewaloryzacji severe in the efforts to revalorise those precious urban tych cennych założeń urbanistycznych zarówno pod layouts, both from the perspective of their composition kątem ich kompozycji, jak i pierwotnego układu ko- and the original communications layout, as well as the munikacyjnego oraz zabudowy przyrynkowej. buildings surrounding the market square.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 139 BIBLIOGRAFIA / REFERENCES [6] Kuśnierz K. Miejskie ośrodki gospodarcze wielkich [1] Kalinowski W. Zarys historii budowy miast w Pol- latyfundiów południowej Polski w XVI oraz XVII sce do połowy XIX wieku. Wyd. Uniwersytetu wieku. Wyd. PK, Kraków, 1989. Mikołaja Kopernika, Toruń, 1966. [7] Kuśnierz K. Kierunki rozwoju urbanistyki nowo- [2] Kalinowski W. Miasta polskie w XVI i I połowie żytnej w Polsce południowo-wschodniej. Geneza, XVII wieku. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki modele urbanistyczne, przykłady. Wiadomości 1963;VIII(3–4):167–225. Konserwatorskie 2015;41:99–106. [3] Kowalczyk J. Głowów. Zagadka planu pierwszego [8] Szafer T.P. Ze studiów nad planowaniem miast miasta renesansowego w Polsce. Kwartalnik Archi- w Polsce XVIII i pocz. XIX w. / From studies on tektury i Urbanistyki 2012;4. the planning of towns in Poland in the 18th and [4] Książek M. Zagadnienia genezy rozplanowania beginning of the 19th c. Prace Instytutu Urbani- i typologii miast prywatnych XVI i XVII wieku styki i Architektury 1955;V(1/14). w południowej Małopolsce, Wyd. PK, Kraków, [9] Wróbel T. Zarys historii budowy miast. Ossoli- 1988. neum, Toruń, 1965. [5] Kuśnierz K. Sieniawa. Założenie rezydencjonalne [10] Zarębska T. Teoria urbanistyki włoskiej XV i XVI Sieniawskich. Rozwój przestrzenny w XVII oraz wieku / Theory of Italian urban planning in the XVIII wieku. KAW, Rzeszów, 1984. 15th and 16th c. Warszawa, 1971.

1 D. Kuśnierz-Krupa, K. Kuśnierz, J. Wrana, Żelechów. Uwagi do re- 9 K. Kuśnierz, Sieniawa. Założenie rezydencjonalne Sieniawskich. Roz- waloryzacji centrum miasta zabytkowego, „Teka Komisji Architektury, wój przestrzenny w XVII oraz XVIII wieku, KAW, Rzeszów 1984. Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych” 2006, 2, s. 236-248. 10 K. Kuśnierz, Miejskie ośrodki gospodarcze wielkich latyfundiów połu- 2 D. Kuśnierz-Krupa, K. Kuśnierz, M. Krupa, Ratusz w Że- dniowej Polski w XVI oraz XVII wieku, Wyd. PK, Kraków, 1989. lechowie – koncepcja rewaloryzacji, [w:] Problemy remontowe w 11 K. Kuśnierz, Kierunki rozwoju urbanistyki nowożytnej w Polsce budownictwie ogólnym i obiektach zabytkowych, J. Jasieńko (red.), południowo-wschodniej. Geneza, modele urbanistyczne, przykłady, DWE, Wrocław 2006, s. 486-493. „Wiadomości Konserwatorskie”, nr 41/2015, Wyd. ZG SKZ, 3 D. Kuśnierz-Krupa, Rewaloryzacja zabytków dziedzictwa Warszawa–Wrocław, 2015, s. 99–106. kulturowego małych miast Podkarpacia na przykładzie Sieniawy, 12 J. Kowalczyk, Głowów. Zagadka planu pierwszego miasta rene- „JCEEA” nr 60 (4-2013), s. 97-111. sansowego w Polsce, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 4 D. Kuśnierz-Krupa, M. Krupa, Problematyka rekonstrukcji wież nr 4/2012, Wyd. PAN. na zabytkowych ratuszach na przykładzie Sieniawy, „Wiadomości 13 T. Zarębska, Teoria urbanistyki włoskiej XV i XVI wieku / Theory Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation”, nr of Italian urban planning in the 15th and 16th c., Warszawa 1971. 35/2013, s. 47-52. 14 T.P. Szafer, Ze studiów nad planowanie miast w Polsce XVIII 5 T. Wróbel, Zarys historii budowy miast, Ossolineum, Toruń, i pocz. XIX w / From studies on the planning of towns in Poland 1965. in the 18th and beginning of the 19th c.., „Prace Instytutu Urba- 6 W. Kalinowski, Zarys historii budowy miast w Polsce do połowy XIX nistyki i Architektury”, Rok V, 1955, nr 1/14. wieku, Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, 1966. 15 M. Książek, op. cit, s. 163–164. 7 W. Kalinowski, Miasta polskie w XVI i I połowie XVII wieku, „Kwar- 16 K. Kuśnierz, Miejskie ośrodki…, op. cit., passim. talnik Architektury i Urbanistyki”, 1963; VIII(3–4), s. 167–225. 17 Ibidem. 8 M. Książek, Zagadnienia genezy rozplanowania i typologii miast 18 M. Książek, op. cit., passim oraz K. Kuśnierz, Miejskie ośrod- prywatnych XVI i XVII wieku w południowej Małopolsce, Wyd. ki…, op. cit., passim. PK, Kraków 1988.

Streszczenie Abstract Niniejszy artykuł dotyczy rynków miast nowo- This article concerns market squares in modern żytnych – ośrodków gospodarczych, położonych na towns – economic centres, located within historical Lesser terenie historycznej Małopolski, na obszarze obecnych Poland, in the area of present-day Lesser Poland and Pod- województw małopolskiego i podkarpackiego. Wybrana karpacie Voivodeships. The group of towns selected for do analizy grupa miast to ośrodki gospodarcze, które od this analysis comprises economic centres which, between XVI do XVIII wieku zakładano jako centra handlowo- the 16th and 18th century, were founded as commercial- -rzemieślnicze klucza wsi. Miasta te charakteryzują się craftsmanship centres of a demesne. Those towns are mniej lub bardziej skomplikowaną strukturą funkcjo- characterised by a more or less complicated functional- nalno-przestrzenną. Można tutaj także zaobserwować spatial structure. One could also observe here infl uences wpływy teorii urbanistyki renesansu włoskiego, które of the urban-planning theory of the Italian Renaissance, odznaczają się zarówno w kompozycji urbanistycznej, which are noticeable both in the urban composition and jak i w układzie funkcjonalnym oraz komunikacyjnym. in the functional and communications layout. Rynki opisywanych układów to zazwyczaj duże place Market squares in the described towns are usually w kształcie kwadratów lub prostokątów z dobrze roz- large square or rectangular areas with well-developed wiązaną komunikacją. Przedmiotem analizy były takie communications. Among the analysed centres were miasta, jak Głogów Małopolski, Sokołów Małopolski, such towns as Głogów Małopolski, Sokołów Małopolski, Rozwadów, Ulanów, Krzeszów, Rudnik i Cieszanów. Rozwadów, Ulanów, Krzeszów, Rudnik and Cieszanów.

140 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 NAUKA SCIENCE

Ewa Gaczoł*, Daria Pilch*

Konserwacja negatywów kolodionowych na podłożu szklanym Conservation of collodion glass plate negatives

Słowa kluczowe: konserwacja, fotografi a, technika Key words: conservation, photography, wet collodion mokrego kolodionu, Krieger, Kraków technique, Krieger, Krakow

Kolekcja negatywów na podłożu szklanym, pocho- The collection of negatives on glass plates from dzących z atelier rodziny Kriegerów1, jest najcenniejszą the atelier of the Krieger family1 is the most valuable częścią zbiorów fotografi cznych Muzeum Historycz- part of the photographic collection of the Historical nego Miasta Krakowa. Spuścizna ofi arowana gminie Museum of the City of Krakow. The legacy donated to miasta Krakowa w 1926 r. przez Amalię Krieger, ostatnią the commune of the City of Krakow in 1926 by Amalia właścicielkę zakładu, trafi ła ostatecznie do Muzeum Krieger, the last proprietor of the studio, fi nally arrived w 1967 r. Przechowywane tu obecnie klisze są w naszych at the Museum in 1967. The plates kept here are in our czasach bezcennym świadectwem zmian zachodzących times a priceless testimony to changes occurring in the w mieście i posiadają olbrzymią wartość jako źródła city and represent immense value as historical sources. historyczne. The founder of the photographic studio was Ignacy Założycielem zakładu fotograficznego był Ignacy Krieger (1817–1889) – one of the pioneers of photogra- Krieger (1817–1889) – jeden z pionierów krakowskiej phy in Krakow and an inhabitant of Krakow by choice. fotografi i i krakowianin z wyboru. On też wyuczył za- He also taught photography to two of his children, his wodu fotografa dwoje ze swoich dzieci, jedynego syna only son Nathan (1844–1903) and a daughter Amalia Natana (1844–1903) i córkę Amalię (1846–1928), którzy (1846–1928) who, after their father’s death, continued to po śmierci ojca kontynuowali działalność fi rmy. W historii manage the fi rm. In the history of Krakow photography fotografi i krakowskiej Ignacemu przypadło szczególne Ignacy holds a unique place as the creator of photograph- miejsce jako twórcy fotografi cznych widoków tego miasta ic views of the city in the second half of the 19th century. w drugiej połowie XIX wieku. Firma Kriegerów na sze- Krieger’s studio took photos of monuments, old archi- roką skalę wykonywała zdjęcia zabytków i architektury tecture and works of art on a large scale, though they dawnej oraz dzieł sztuki, nie stroniąc jednak od uwiecz- also photographed urban transformations in Krakow. niania urbanistycznych przemian Krakowa. Te tak zwane Those so called “krajowidoki” (country views) glued „krajowidoki”, naklejone na kartoniki różnych formatów, on cards of various sizes could be found all over the można było spotkać na terenie całego podzielonego country divided by partition borders, as well as abroad. granicami zaborów kraju, a także poza nim. Fotografi e Photographs depicting the most important objects and ukazujące najważniejsze obiekty i miejsca stanowiły cenną sites constituted valuable souvenirs for pilgrims visiting pamiątkę dla zjeżdżających do miasta pielgrzymów, którzy the city, who wished to see monuments so closely con- chcieli zobaczyć zabytki ściśle związane z historią Polski nected to the history of Poland and encounter the Polish i zetknąć się z atmosferą polskości. Inną formą budzenia ambience. Another form of awakening the national spirit narodowego ducha były zdjęcia sławnych osób, które involved photographs of famous people, which were col- zbierano w specjalnych albumach. W kraju rządzonym lected in special albums. Images of people who rendered przez zaborców ogromną popularnością cieszyły się great services to our country: national heroes, January

* mgr, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa * mgr, Historical Museum of the City of Krakow

Cytowanie / Citation: Gaczoł E., Pilch D. Conservation of collodion glass plate negatives. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2018;56:141-152 Otrzymano / Received: 17.10.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 27.10.2018 doi:10.17425/WK55NEGATIVES

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 141 wizerunki ludzi zasłużonych dla ojczyzny: bohaterów Uprising insurgents and victims of political persecution, narodowych, powstańców styczniowych oraz ofi ar po- enjoyed immense popularity in the country ruled by the litycznych prześladowań. Ignacy Krieger wykonywał occupying forces. Ignacy Krieger made reproductions of reprodukcje podobizn sławnych Polaków: królów, wo- likenesses of famous Poles: kings, military command- dzów, przywódców politycznych i duchowych, pisarzy ers, political and spiritual leaders, writers and poets. i poetów. Dużą część kolekcji negatywów stanowią tak A considerable part of the negative collection includes zwane typy ludowe, czyli fotografi e ukazujące typowych so called folk types, namely photographs showing typi- reprezentantów ludu, w tym zarówno mieszkańców cal representatives of the common people, both living miasta, jak i wsi, czasami w scenach zaaranżowanych in the city and in the countryside, sometimes in the w atelier. Na szklanych kliszach utrwalone zostały settings arranged in the atelier. Portraits of inhabitants portrety mieszkańców Galicji – Polaków, Ukraińców of Galicia – Poles, Ukrainians and Jews – in their tra- i Żydów – w ich tradycyjnych, regionalnych strojach. ditional, regional costumes were immortalised on glass Kriegerowie współpracowali także z krakowskim śro- plates. The Kriegers also cooperated with the scientifi c dowiskiem naukowym, dla którego wykonywali zdjęcia milieu in Krakow, for whom they took photographs of dzieł sztuki, zabytków kultury materialnej, dokumentów works of art, monuments of material culture, documents oraz pamiątek zgromadzonych w obiektach sakralnych, and memorabilia accumulated in church objects, mu- muzeach, zbiorach prywatnych. Pochodzące z pracowni seums and private collections. Photos of Krakow from Ignacego, Natana i Amalii Kriegerów zdjęcia Krakowa the studio of Ignacy, Natan and Amalia Krieger are of mają wyjątkową wartość ikonografi czną, ukazują bowiem unique iconographic value as they depict the city that miasto, jakiego już nie ma. Rozwój urbanistyczny, nowe no longer exists. Because of urban development, new budownictwo i restauracja zabytków spowodowały, że buildings and restoration of historic monuments many wiele miejsc uchwyconych w kadrze wygląda dzisiaj places captured in the photos now look completely zupełnie inaczej. Dlatego fotografi e Kriegerów spotkać different. That is why for years photographs taken by możemy od lat w różnych publikacjach dotyczących the Kriegers can be found in various publications about Krakowa, są też nieocenioną pomocą dla konserwatorów Krakow, and have been invaluable help for conservators zabytków i dzieł sztuki. of monuments and works of art. Kolekcja składa się z dwóch części. Pierwsza, li- The collection consists of two parts. The fi rst, in- cząca ponad 3600 negatywów na podłożu szklanym, cluding over 3600 negatives on glass plates, was made wykonana została techniką mokrego kolodionu, druga using the wet collodion method; the other includes obejmuje 4900 klisz wykonanych w technice srebrowo- 4900 plates made using the silver-gelatine technique. -żelatynowej. Zbiór negatywów na podłożu szklanym A collection of negatives on glass plates made using the wykonanych w technice mokrego kolodionu, jednej wet collodion method, one of the oldest photographic z najstarszych technik fotografi cznych, jest największym techniques, is the largest collection in Poland and prob- zbiorem w Polsce i prawdopodobnie jedynym! Kolekcja ably the only one of its type! The collection has not posiada nie tylko wartość artystyczną i dokumentalną, only an artistic and documentary value since it contains zawiera bowiem cenne informacje zarejestrowane precious information recorded in the images, but also w warstwie obrazowej, ale także prezentuje doskona- represents an excellent technique of physical-chemical ły warsztat sporządzania i obróbki fi zykochemicznej processing of material used by the studio. Those materiału, jakiego używał zakład. Negatywy te są więc negatives can serve as a specialist source for scholars fachowym źródłem dla badaczy historii Krakowa i fo- researching the history of Krakow and photography, tografi i, stanowią także bezcenny zabytek i świadectwo and constitute an invaluable historic collection as well rozwoju techniki fotografi cznej. Stąd też wypływa stała as a testimony to the development of photographic troska Muzeum o zachowanie dla następnych pokoleń techniques. This is the reason of the constant care on tej kolekcji, jednej z najcenniejszych w Polsce. the part of the Museum to preserve one of the most W 1987 r. Ryszard Antoni Wójcik podjął się wstęp- precious collections in Poland for future generations. nego opracowania kolekcji, a wyniki własnych działań In 1987, Ryszard Antoni Wójcik made an initial przedstawił w swej pracy magisterskiej2. W 2015 roku attempt to prepare a study of the collection and pre- przeprowadzono kolejny przegląd konserwatorski ne- sented the results of his work in his M.A thesis2. In gatywów. Rozdzielono wówczas negatywy wykonane 2015, another conservation review of the negatives was w technice mokrego kolodionu od negatywów srebro- carried out. Then negatives made using the wet col- wo-żelatynowych, poszczególne obiekty zabezpieczono lodion technique were separated from silver-gelatine indywidualnie w czteroklapowe koperty wykonane negatives, particular objects were secured individually z papieru bezkwasowego oraz umieszczono w pudeł- in four-leaf envelopes made from acid-free paper and kach przeznaczonych do archiwizacji muzealiów. Luźne put in boxes designed for archiving museum items. kawałki szkła z rozbitych negatywów zabezpieczono Loose pieces of glass from broken negatives were pre- oddzielnie, ograniczając w ten sposób zarysowania po- served separately in order to limit scratching on both wierzchni zarówno szkła podłożowego, jak i warstwy the surface of the plate and the image layer. Changes obrazowej. Na powierzchni warstwy obrazowej części indicating the start of processes of chemical decompo- negatywów zauważono zmiany, świadczące o rozpoczę- sition of nitrocellulose were observed on the surface of

142 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 ciu procesów dekompozycji chemicznej nitrocelulozy, the image layer of some negatives, which could soon które w niedługim czasie mogą doprowadzić do zaniku lead to the disappearance of the image. After carrying obrazu. Po wykonaniu przeglądu stwierdzono, iż stan out a review it was concluded that the state of preser- zachowania obiektów determinuje podjęcie działań vation of objects justifi es the necessity of conservation konserwatorskich. Postanowiono w pierwszej kolej- treatment. It was decided that the fi rst to undergo con- ności poddać działaniom konserwatorskim negatywy servation treatment would be negatives made using the wykonane w technice mokrego kolodionu, ze względu wet collodion method, because of the unique character na unikatowość techniki i stan zachowania oraz dużą of the method and the state of preservation, as well as zawartość informacji i szczegółów zarejestrowanych the considerable amount of information recorded in w warstwie obrazowej. the image layer. Metodę wytwarzania negatywów kolodionowych na The method of making collodion negatives on glass podłożu szklanym opublikował Frederick Scott Archer plates was published by Frederick Scott Archer in 1851. w 1851 roku. Opracowana przez niego technika pozwo- The technology he invented allowed for obtaining a sil- liła uzyskać negatyw srebrowy z nośnikiem nitrocelu- ver negative with a nitrocellulose medium on a glass lozowym na podłożu szklanym, który w łatwy sposób plate, which could easily be copied. Photographs taken można było powielać. Zdjęcia wykonane w tej technice using this technique are very clear and detailed. They są bardzo ostre i bogate w szczegóły. Posiadają szero- have a wide tonal range. So called collodion iodide was ką rozpiętość tonalną. Precyzyjnie oczyszczoną płytę poured on a perfectly cleaned glass plate which was szklaną oblewano tzw. kolodium jodowanym, po czym sensitised in a bath in silver nitrate. During the bath uczulano w kąpieli azotanu srebra. Podczas tej kąpieli po- the light-sensitive silver iodide was formed and the wstawał światłoczuły jodek srebra, negatyw umieszczano negative was placed in the camera. After exposure the w aparacie. Po naświetleniu przystępowano do obróbki negative underwent chemical and physical-chemical chemicznej, fi zykochemicznej w ciemni oświetlonej processing in a darkroom illuminated with red light, czerwonym światłem, naświetlony negatyw wywo- and the exposed negative was developed by pouring ływano oblewając płytę wywoływaczem żelazowym. ferrous sulphate on the plate. The process was inter- Proces ten przerywano płucząc bieżącą wodą, a następnie rupted by washing the negative with water, and then utrwalano w roztworze wodnym silnie trującego cyjanku fi xed in aqueous solution of highly poisonous potas- potasu lub bezpiecznego, ale mniej skutecznego tiosiar- sium cyanide, or safe but less effective thiosulfate. To czanu. Operację kończono obfi tym płukaniem wodą. end the process the negative was thoroughly washed. Fotografowie sami sporządzali roztwory niezbędne do Photographers prepared their own solutions necessary obróbki chemicznej, od czasu opublikowania techniki for the chemical processing; throughout the years since na przestrzeni lat wydano artykuły, publikacje opisujące the technique was made public many articles and other metodykę wykonywania negatywów3. publications describing the methodology of making Muzeum Historyczne Miasta Krakowa przygoto- negatives were released3. wało dwuletni projekt konserwacji najstarszej części The Historical Museum of the City of Krakow kolekcji negatywów na podłożu szklanym wykonanych prepared a two-year project of preserving the oldest w technice mokrego kolodionu, pochodzących z zakładu part of the collection of negatives on glass plates made fotografi cznego Ignacego Kriegera. Koszt projektu wy- using the wet collodion method in the photographic nosi 296 tysięcy złotych. Przeprowadzenie konserwacji studio of Ignacy Krieger. The cost of the project equals cennej kolekcji możliwe było dzięki dofi nansowaniu 296 thousand zloty. The conservation treatment of the pozyskanemu ze środków Ministerstwa Kultury i Dzie- valuable collection was possible thanks to the subsidy dzictwa Narodowego, w kwocie 205 tysięcy złotych. Za- from the resources of the Ministry of Culture and łożeniem projektu jest precyzyjne rozpoznanie każdego Notional Heritage that amounted to 205 thousand z negatywów, zarejestrowanie ich stanu zachowania oraz zloty. The aim of the project is to precisely identify przeprowadzenie niezbędnych zabiegów konserwator- each negative, to register their state of preservation skich z opracowaniem dokumentacji powykonawczej. and to apply necessary conservation treatment with Prace podzielone zostały na dwa etapy. W roku 2017 preparing post-conservation documentation. The zakończony został I etap, w ramach którego poddano work was divided into two stages. Last year, 2017, konserwacji 1500 negatywów, obecnie trwa II etap prac. the 1st stage was concluded, during which 1500 nega- Z ramienia muzeum powołano zespół konserwatorsko- tives underwent conservation treatment; currently -badawczy pod kierunkiem konsultanta merytorycznego the 2nd stage is carried out. On behalf of the museum dra Ryszarda Antoniego Wójcika, w skład którego wcho- a conservation-research team was appointed under dzą dyplomowani konserwatorzy dzieł sztuki: Joanna the supervision of the content-related consultant, dr Kunert, Jolanta Pollesch, Łucja Skoczeń-Rąpała, Anna Ryszard Antoni Wójcik, which included qualifi ed art Żukowska-Zielińska. conservators: Joanna Kunert, Jolanta Pollesch, Łucja Przed przystąpieniem do prac zespół konserwatorski Skoczeń-Rąpała, Anna Żukowska-Zielińska. wykonał analizę i konsultacje w zakresie rozpoznania Before commencing the work, the conserva- technik światłoczułych materiałów kolodionowych na tion team had conducted an analysis and consulta- podłożu szklanym, a także technologii procesów foto- tions concerning the identifi cation of light-sensitive

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 143 Ryc. 1. Fotografi a negatywu kolodionowego MHK-1827/K. Widok Ryc. 2. Detal, fotografi a negatywu kolodionowego MHK-3576/K. warstwy obrazowej w świetle odbitym Widoczne uszkodzenia retuszu naniesionego na warstwę obrazową Fig. 1. Photograph of collodion negative MHK-1827/K. View of the Fig. 2. Detail, photograph of collodion negative MHK-3576/K. Visible image layer in refl ected light damage of retouching made on the image layer chemicznych. Konserwatorzy zapoznali się z technikami techniques of collodion materials on a glass plate, as poszczególnych negatywów, wprowadzonymi przez well as the technology of photochemical processes. autora modyfi kacjami podczas obróbki uzupełniającej, Conservators learnt the technique of individual nega- takimi jak werniksy matowe, błyszczące, retusze korygu- tives, modifi cations introduced by the author during jące obraz, materiały maskujące – papiery barwne, kalki, supplementary processing, such as: matt and glossy dokonano również identyfi kacji zniszczeń i przeprowa- varnishes, retouches correcting the image, masking dzono analizę przyczyn ich powstawania. materials – colour papers, tracing paper; the extent of Do tego typu obiektów nie ma opracowanej metody- damage was identifi ed and the reasons of its occur- ki działań konserwatorskich. Daleko posunięte czynniki rence were analysed. dekompozycji chemicznej uniemożliwiają jednoznaczną There is no methodology of conservation treat- identyfi kację techniki wykonania obiektu oraz charak- ment prepared for such objects. Advanced factors of teru uszkodzeń. Toteż zespół drogą szczegółowej ana- chemical decomposition make it impossible to clearly lizy obiektów i licznych badań opracowuje sposób ich identify the technique used for making an object and zabezpieczenia z jak najmniejszą ingerencją w materię character of the damage. Therefore, by means of a de- negatywu. Nie dysponujemy adnotacjami dotyczącymi tailed analysis of objects and numerous experiments technologii sporządzania kolodionowych negatywów the team prepares a way for preserving them with the na podłożu szklanym przez zakład Kriegerów, dlatego least possible interference into the substance of the też określenie sposobu wytworzenia poszczególnych negative. We do not have any annotations concern- negatywów, a nierzadko i samej techniki zdaje się być ing the technology for preparing collodion negatives nie lada wyzwaniem. on glass plates by the Krieger family studio, thus Istotne jest podkreślenie różnorodności problema- determining the way of creating particular negatives tyki zagadnień, z jakimi spotykają się konserwatorzy and often the technique itself seems to pose quite podczas pracy. Wynika ona ze zróżnicowania materia- a challenge. łów, z jakich zbudowane są obiekty, takich jak szkło, It is essential to emphasise the diversity of issues nośnik nitrocelulozowy, żywice, farby, papier oraz that conservators have to face in the course of their z konieczności odróżnienia uszkodzeń od autorskich work. They result from varied materials used for mak- wad technologicznych. W przypadku podłoża Kriege- ing those objects, such as glass, nitrocellulose medium, rowie wykorzystywali szkło o grubości od 1–3,5 mm, resins, paints, paper, and from the necessity to distin- o nierównomiernych bokach, które mogą być wy- guish damage from original technological fl aws. As far nikiem autorskiego przycinania tafl i szkła (zarówno as base is concerned, the Kriegers used glass 1–3.5 mm przed obróbką chemiczną, jak i po przeprowadzonych thick, with uneven sides which might have resulted zabiegach), bądź uszkodzeń mechanicznych. Spękania, from the maker cutting the glass sheet (both before spęcherzenia warstwy obrazu mogą być spowodowane chemical processing and after carried out treatment), or zarówno przez autorskie wady wykonania, jak i przez mechanical damage. Cracks, bubbles in the image layer liczne nieuniknione zmiany chemiczne związane can be caused by both original fl aws, and by unavoid- z warunkami przechowywania, szczególnie zmiennymi able chemical changes related to storage conditions, warunkami wilgotności względnej. Większość opra- in particular varying relative humidity. The majority cowanych negatywów była retuszowana m.in poprzez of examined negatives were retouched e.g. by putting naniesienie farby pędzlem, a następnie rozprowadzana the paint on with a brush and then fi nger-smearing it. palcem. Tego typu retusz jest trudny do odróżnienia od Such retouching is diffi cult to distinguish from damage

144 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 uszkodzeń, które powstały w wyniku odcisków palców. Retusz wykonany przez wydrapanie może być mylony z zarysowaniami. Prace konserwatorskie rozpoczęto od przygotowania stanowisk pracy oraz miejsca przechowywania negaty- wów ze szczególnym kontrolowaniem stabilnych wa- runków temperatury i wilgotności względnej. Wydzie- lono przestrzeń do inwentaryzacji każdego z obiektów. Zaprojektowano i wykonano stanowiska do cyfrowej rejestracji fotografi cznej przed i po wykonaniu działań na obiektach w świetle odbitym, jak i przechodzącym. Podczas prac każdy obiekt zostaje szczegółowo opisany pod kątem technologii wykonania i stanu zachowania. Ryc. 3. Stanowisko przygotowane do odwzorowania cyfrowego Opis zawiera również adnotacje o przeprowadzonych negatywów przed i po zabiegach konserwatorskich zabiegach. W celu precyzyjnego opisu każdego z ne- Fig. 3. Prepared workstation for digital copying of negatives before gatywów stworzono autorski program dokumentacji and after conservation treatment obiektów, który służy do utworzenia statystyk oma- wianych zagadnień. Utworzona baza danych obejmuje made by fi ngerprints. Retouching made by hatching inwentaryzację podłoża i warstwy obrazowej każdego can be confused with scratches. z negatywów. Dokumentacja zawiera informacje na Conservation work commenced by preparing work- temat danych inwentaryzacyjnych obiektu (numer in- stations and a place for storing negatives with controlled wentaryzacyjny MHK, autor, data powstania, technika stable conditions of temperature and relative humidity. wykonania, format negatywu, treść, sposób przecho- Separate space for inventorying each object was ar- wywania); techniki wykonania negatywu z określeniem ranged. Workstations for digital photographic recording wszystkich użytych materiałów (barwa obrazu, werniksy, before and after treating the objects in refl ected and retusze, maski papierowe, adnotacje, itd.); oceny stanu transmitted light were designed and prepared. During zachowania negatywu (stan zachowania szkła, warstwy the work, each object was described in detail as far as obrazowej, warstw werniksów, retuszy, papierów masku- the technology of making it and state of preservation jących, itd.); wszelkich napraw i renowacji przed 2017 were concerned. The description also includes annota- rokiem oraz dokumentacji przeprowadzonych zabiegów tions about carried out treatment. In order to precisely konserwatorskich. describe each negative, and the original programme for

Ryc. 4. Fotografi a negatywu kolodionowego MHK-4316/K. Widok od strony obrazowej i podłoża szklanego, przed konserwacją Fig. 4. Photograph of collodion negative MHK-4316/K. View of the image side and glass support, before conservation

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 145 Ryc. 5. Konserwacja papierów maskujących, rozprostowywanie zagięć, sklejanie rozdarć. Fotografi a negatywu kolodionowego MHK- -4316/K. Widok od strony obrazowej i podłoża szklanego, przed konserwacją Fig. 5. Conservation of masking papers, straightening creases, gluing tears. Photograph of collodion negative MHK-4316/K. View of the image side and glass support, before conservation

Ryc. 6. Konserwacja warstwy obrazowej, oczyszczanie powierzchni werniksu i zabezpieczanie. Fotografi a negatywu kolodionowego MHK-4316/K. Widok od strony obrazowej, w trakcie konserwacji Fig. 6. Conservation of the image layer, cleaning the surface of varnish and proofi ng. Photograph of collodion negative MHK-4316/K. View of the image side, during conservation

W celu precyzyjnej identyfi kacji materiałów użytych documenting objects was created, which is used to create do powstania negatywów i rodzaju występujących znisz- statistics of the discussed issues. The created data base czeń, prócz analizy wizualnej na obiektach wykonane includes the inventory of the support and the image layer zostały badania analityczne. Zastosowano nieinwazyjną of each negative. The documentation includes informa- metodę badań: FTIR z przystawką ATR, dodatkowo tion concerning inventory data of the object (inventory wykorzystano przenośny spektrometr fluorescencji number in MHK, author, date of making, technique rentgenowskiej fi rmy Bruker4. Poddano identyfi kacji used to make it, negative format, content, storage składu pierwiastkowego warstwy obrazowe, farby retu- conditions); techniques used to make the negative and szerskie, werniksy. identifi cation of all used materials (colour of the image,

146 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Po dokładnej analizie obiektów przygotowano varnishes, retouching, masking paper, annotations etc.); miejsca pracy do przeprowadzenia zabiegów konser- assessing the state of preservation of the negative (state watorskich na każdym z negatywów. Na stanowiskach of preservation of the glass, the image layer, the layers of dostosowano odpowiednio oświetlenie, pozbawione varnish, retouching, masking papers, etc.); all repairs and promieniowania ultrafi oletowego i podczerwonego. Po renovations before 2017 and documentation of carried przeprowadzeniu zabiegów konserwatorskich umieszcza out conservation treatment. się każdy z negatywów w bezkwasowych, bawełnianych Besides visual analysis, analytical testing was carried kopertach. Klisze przechowywane są w dedykowanych out on the objects in order to precisely identify materials pudłach, zgodnie z ich formatem. used for making negatives and the kind of damage they sustained. A non-invasive research method was applied; FTIR with an ATR attachment, and additionally a porta- ZAGADNIENIA TECHNOLOGII ble X-ray fl uorescence spectrometer produced by Bruker4 I TECHNIKI NEGATYWÓW Z ZAKŁADU was used. The elemental composition of the image layers, RODZINY I. KRIEGERA retouching paints and varnishes was identifi ed. After a detailed analysis of objects, workstations were Podłoże szklane prepared in order to prepare conservation treatment for Jako podłoże negatywów z zakładu Kriegerów each negative. Workstations were fi tted with appropriate wykorzystywane było szkło płaskie dmuchane lub lighting, devoid of ultraviolet and infrared radiation. walcowane. W tafli szkła zauważalne są pęcherze After carried out conservation treatment each negative powietrza o łezkowatym kształcie, powstałe podczas is placed in an acid-free, cotton envelope. Glass plates obróbki szkła. Wykorzystywano szyby o grubości zróż- are stored in labelled boxes, according to their format. nicowanej od 0,5 mm do ok. 3,5 mm. W większości przypadków powierzchnia podłoża szklanego jest równa w płaszczyźnie. Zdarzają się podłoża wygięte w stronę TECHNOLOGICAL AND TECHNICAL warstwy obrazowej, rzadziej podłożowej. Przycięte na ISSUES OF NEGATIVES FROM I. określony wymiar szyby są równe w swojej grubości, KRIEGER FAMILY STUDIO jednakże występują przypadki podłoży o zróżnicowanej grubości, w których szyby mają różnicę prawie 2 mm. Glass support Ta fl e szklane były przycinane ręcznie. Większość pod- For the negatives from the Krieger studio fl at blown łoży posiada krawędzie równo cięte i wyszlifowane. or plate glass was used as support. In a sheet of glass one Zdarzają się negatywy, gdzie trzy lub dwie krawędzie can see tear-shaped air bubbles created in the course of szyby są równe, a pozostałe niewyszlifowane z ostrymi, glass processing. The used glass panes were between nieregularnymi brzegami. Wymiary podłoży to (przy- 0.5 mm and app. 3.5 mm thick. In most cases the surface jęte wymiary podłoży mogą się różnić ok. 0,5 cm do of the glass support is even, although there are supports 1 cm): 9 × 13 cm, 10 × 15 cm, 13 × 18 cm, 18 × 24 cm, curving towards the image layer, or more rarely towards 21 × 29 cm, 24 × 30 cm, 30 × 40 cm. the base layer. The glass panes cut to certain dimensions are of even thickness, though there are cases of supports with varying thickness where the glass panes differ by Warstwa obrazowa almost 2 mm. Glass sheets were cut by hand. Most Oblew warstwy kolodionu w większości przypadków supports have evenly cut and polished edges. There wykonany został na całej powierzchni szkła. Widoczne are negatives where three or two edges of the glass are są krawędzie oblewu. Warstwa oblewu posiada równo- smooth, while the remaining ones are rough with sharp mierną grubość, co świadczy o sprawnym warsztacie irregular edges. The dimensions of supports equal (as- pracowników zakładu. Uczulony obraz na większości sumed dimensions of supports can vary by app. 0.5 cm to obiektów charakteryzuje się szeroką rozpiętością tonalną 1 cm): 9 × 13 cm, 10 × 15 cm, 13 × 18 cm, 18 × 24 cm, i dużą zdolnością rozdzielczą. 21 × 29 cm, 24 × 30 cm, 30 × 40 cm. Barwa obrazu jest zróżnicowana. Przyjęto umow- ne charakterystyczne dla poszczególnych negatywów barwy: Image layer – szara, In most cases the collodion layer was poured evenly – beżowo-szara (najczęściej występująca), over the whole surface of the glass plate. The edges of – pomarańczowo-czerwona, the poured layer are visible. The layer is of even thick- – żółta. ness which confi rms the skill of the studio employees. Wykonywano negatywy o zróżnicowanej barwie The sensitised image in most objects displays a wide w obrębie pojedynczego obiektu. Powszechnie spo- tonal range and high resolution. tykaną barwą obrazu negatywów kolodionowych jest The colour of the image is varied. The following kolor określany jako beżowo-szary. W kolekcji obiektów colours were assumed for particular negatives: wykonanych w zakładzie Kriegera występują negatywy – grey, o przytoczonych wyżej barwach, które identyfi kujemy – beige-grey (most frequent),

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 147 Ryc. 7. Detal negatywu kolodionowego, widoczne uszkodzenia Ryc. 10. Detal, zabezpieczenie rozbitego negatywu między płytkami warstwy obrazu, odspojenia i wykruszenia szkła ujętego w ramę z tektury falistej bezkwasowej Fig. 7. Detail of collodion negative, visible damage of the image Fig. 10. Detail, preserving a broken negative between glass panes layer, peeling off and crumbling fi tted in acid-free cardboard frame

Ryc. 8. Detal negatywu kolodionowego, widoczne uszkodzenia warstwy obrazu oraz werniksu Fig. 8. Detail of collodion negative, visible damage of the image layer and varnish

Ryc. 11. Klisze umieszcza się i przechowuje w dedykowanych pudłach, zgodnie z formatem klisz Ryc. 9. Fotografi a rozbitego negatywu MHK-63/K, po oczyszczeniu Fig. 11. Plates are put and kept in labelled boxes, according to the i skompletowaniu elementów plate format Fig. 9. Photograph of a broken negative MHK-63/K, after cleaning and assembling elements jako wykonane w technice mokrego kolodionu. Warstwa – orange-red, utrwalonego obrazu we wszystkich opracowywanych – yellow. negatywach zabezpieczona została werniksem. Werniks Negatives of varying colours were made within najczęściej nakładano na całości warstwy obrazowej one object. The common colour of the images on col- przez oblew z widocznymi krawędziami. Na większo- lodion negatives is the one described as beige-grey. In ści negatywów werniks nałożony jest w równomiernej the collection of objects made in the Krieger Studio warstwie o dużej przeźroczystości i połysku. Niektóre there are negatives in the above mentioned colours, negatywy posiadają warstwę obrazową i warstwę wer- which we identify as made with the use of the wet niksu nałożoną jedynie na fragmencie płytki szklanej. collodion technique. The layer of the captured im- Niewielka liczba negatywów była pokryta werniksem age in all studied negatives was secured with varnish. matowym. Most frequently varnish was put over the whole image

148 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Retusze layer by pouring it, with visible edges. On most nega- Część negatywów nie posiada retuszy. Jednak tives varnish was poured over in an even layer of high większość opracowywanych negatywów była poddana transparency and gloss. Some negatives have the image zabiegom retuszowania. Występują na negatywach różne layer and the varnish layer only on a fragment of the rodzaje retuszy: transparentne i kryjące o barwie czer- glass plate. A small number of negatives were covered wonej, czarnej, zielonej oraz żółtej. Retusze wykonane with matte varnish są farbami o różnych spoiwach wodoroztwarzalnych i na bazie lakierów. Nałożone są przy pomocy pędzla i często rozprowadzane palcem. Retusze od strony obrazowej Retouching naniesione zostały na warstwę werniksu. Some negatives show no retouching. However mort W miejscach drobnych ubytków warstwy obrazowej studied negatives underwent retouching treatment. występuje tzw. plamkowanie, uzupełnienie punktowe Various kinds of retouching can be found on negatives: brakującej warstwy obrazowej farbą o kolorze czerwo- transparent and covering in red, black, green or yellow nym, czarnym lub niebieskim. Na nielicznych negaty- colour. Retouching was made using paints with various wach występują retusze w formie zdrapanej warstwy water-soluble media and lacquer-based. They were ap- obrazowej – tzw. szrafowanie. Na niektórych negaty- plied with a brush and often fi nger-smeared. Retouch- wach pod występujący retusz ołówkiem nałożona jest ing on the image side was applied on the varnish layer. warstwa matoleiny. Jednym ze sposobów retuszowania Tiny gaps in the image layer were fi lled in by means było zastosowanie papierów maskujących. Skuteczność of the so called spotting, i.e. fi lling in the image layer maskowania miała wpływ na barwę użytych papierów. by applying spots of paint in red, black or blue colour. Wykorzystywano papiery o barwie żółtej, poma- On a few negatives there is retouching in the form of rańczowej, czerwonej i czarnej, oraz kalki techniczne. scratched off image layer – so called hatching. On some W celu zwiększenia skuteczności krycia papiery masku- negatives a layer of matolein was applied under pencil jące pokryte były farbami. retouching. Another retouching method was the use of Papiery maskujące dodatkowo pokryte były retuszem masking papers. The effectiveness of masking affected barwnym: zielonym, czerwonym lub czarnym, nanie- the colour of used paper. sionym przy użyciu pędzla. Negatywy posiadają naklejki Yellow, orange, red and black papers were used as papierowe z adnotacjami, związanymi z numerami well as tracing paper. In order to enhance their effec- i oznaczeniem fi rmowym zakładu. tiveness masking paper was covered with paint. Masking paper was additionally retouched in green, red or black colour, applied with a brush. Negatives Nawarstwienia na negatywach have paper labels with annotations including numbers Na negatywach widoczne są naprawy pękniętych and signatures of the studio. i rozbitych negatywów. Miejsca pęknięć klejone są bezbarwną taśmą samoprzylepną. Zastosowane samo- przylepne taśmy zżółkły. Taśmy te obecnie nie spełniają Accumulations on negatives swojej funkcji i zostaną usunięte. Traces of repair of cracked and broken negatives can be seen on some items. Cracks were glued together with colourless adhesive tape which turned yellow with STAN ZACHOWANIA time. As this kind of tape no longer serves its function, Podłoże negatywów szklanych w większości przy- all its pieces will be removed. padków posiada zarysowania i drobne wykruszenia szkła na krawędziach. Stan szkła jest dobry. Niewielki procent negatywów ma pęknięcia lub rozbite podłoże. STATE OF PRESERVATION Nie zauważono śladów korozji szkła. In most cases, the support of glass negatives shows Warstwa obrazowa negatywów jest w różnym sta- scratches and glass crumbling at the edges. The state nie zachowania. Obserwujemy w warstwie kolodionu of glass is good. A small percent of negatives shows i warstwie nałożonego werniksu spęcherzenia, spęka- cracks or broken support. No traces of glass corrosion nia, rzadziej ubytki. Warstwa obrazowa na większości have been observed. negatywów posiada zarysowania. Warstwy występu- The image layer of negatives shows various state of jących retuszy posiadają drobne ubytki, wykruszenia preservation. In the layer of collodion and the layer of i przetarcia. varnish we can observe bubbles, cracks or more rarely Występujące maski i adnotacje na papierach są silnie some gaps. The image layer of the majority of nega- zabrudzone. Papier i kalka w licznych przypadkach są tives has cracks. Layers of retouching reveal tiny gaps, rozdarte, przedarte, zagięte, odklejone. Papiery i kalki crumbling and abrasions. posiadają przebarwienia, ich masa pozbawiona jest Masking and annotations found on paper are badly spoistości, w wyniku czego wykazują silną kruchość stained. In many cases masking and tracing paper is materiału. W miejscach zagięć papier uległ zmatowieniu. torn, ripped, crumpled or detached. Masking and trac- Maski papierowe są zabrudzone i mają zaplamienia. ing paper is discoloured, the mass lost its density as

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 149 W przypadku papierowych masek dwóch negatywów za- a result of which it indicates brittleness of material. In obserwowano występowanie plam mogących świadczyć folded places the paper lost its gloss. Masking paper is o uszkodzeniach mikrobiologicznych. Pobrano materiał dirty and stained. In the case of masking paper on two do badań mikrobiologicznych, wyniki opracowano i zo- negatives, stains were observed which might be evi- staną one umieszczone w szczegółowej dokumentacji dence of microbiological damage. Samples were taken powykonawczej po zakończeniu prac konserwatorskich for microbiological analysis, the results of which were planowanym na koniec 2018 roku. studied and will be included in the detailed documen- tation after completing conservation work planned for the end of the year 2018. PRZEBIEG PRAC Każdy obiekt zostaje szczegółowo opisany pod kątem technologii wykonania, stanu zachowania i zostaje zare- PROCEDURE jestrowany fotografi cznie w świetle odbitym, jak i prze- Each object is described in detail concerning the chodzącym, a następnie poddany zabiegom konserwacji. technology of its production and state of preservation; Oczyszczono powierzchnię obiektów z zabrudzeń then it is photographed in refl ected and transmitted i zanieczyszczeń mechanicznie przy użyciu miękkich light, and fi nally undergoes conservation treatment. pędzli. Precyzyjnie oczyszczono powierzchnię szkła Dirt and contaminations were removed from the (w miejscach, gdzie nie występuje warstwa obrazowa, surface of objects mechanically with the use of soft retusze i werniksy) używając mikrofi bry o dobranej brushes. The surface of glass was precisely cleaned gramaturze materiału, delikatnie zwilżonej wodą de- (in places where there was no image layer, retouching mineralizowaną. or varnish) using specially selected microfi ber cloth Elementy papierowe są oczyszczane z zanieczysz- dampened slightly with demineralised water. czeń, zagięcia rozprostowywane, przedarcia podklejane. Paper elements are cleaned of dirt, creases are Wszelkie ingerencje prowadzone są w taki sposób, by nie straightened and tears are glued together. All interfer- zmieniać gęstości optycznej i barwy obiektu. Wszyst- ence is done so as not to alter the optic density and kie elementy papierowe oczyszczono mechanicznie the colour of the object. Surface dirt was mechanically z powierzchniowych zabrudzeń. Przedarcia papieru removed from all paper elements. Tears in paper were podklejano bibułkami lub papierem japońskim, jako sealed with tissue paper or Japanese paper, with Defi nol spoiwa używano kleju skrobiowego Defi nol. Odspojenia starch glue used as adhesive. Detached support was usu- od podłoża doklejano zazwyczaj klejem skrobiowym, ally re-attached with starch glue; in places where distinct w miejscach, w których pozostały wyraźne plamy gumy traces of gum arabic remained, the gum was reapplied. arabskiej, używano gumy. Powdered and cracked layers of retouching consti- Duży problem stanowią spudrowane i spękane tute a serious problem. Before conservation, research warstwy retuszy. Przed przystąpieniem do konserwacji was carried out in order to select the best consolidat- przeprowadzono badania mające wytypować najlepszy ing agent for the detached and powdered retouches. środek konsolidujący odspojone i spudrowane retusze. Research on model samples was prepared by a con- Badania na próbkach modelowych opracowywane servation team. Currently the work still continues on zostały przez zespół konserwatorski. Obecnie nadal applying the method directly to historic negatives. trwają prace nad zastosowaniem metody bezpośrednio Undoubtedly the most difficult task is finding na negatywach historycznych. a method to protect the blistered and peeling off image Niewątpliwie najtrudniejszą sprawą jest opracowanie layer in such a way that the object can be preserved for sposobu zabezpieczenia spęcherzonej i łuszczącej się future generations, without changing its substance. Dr warstwy obrazowej w taki sposób, by zachować obiekt R.A. Wójcik carries out research aimed at designing dla przyszłych pokoleń, nie zmieniając jego materii. a method to protect the layers of retouching and peel- Dr R.A. Wójcik prowadzi badania mające na celu opra- ing fragments of the image layer. cowanie metody zabezpieczenia warstw retuszy oraz Badly repaired broken glass made with the use of odspojonych fragmentów warstwy obrazowej. adhesive tape was restored, by mechanically remov- Usunięto wadliwe naprawy rozbitego szkła wyko- ing the tape and chemically removing the remains of nane taśmami klejącymi, usuwając mechanicznie taśmy degraded glue. i chemicznie pozostałości zdegradowanego kleju. Broken and cracked negatives are placed on a glass Rozbite i pęknięte negatywy umieszczono na płyt- plate. The assembled broken negative is surrounded kach szklanych. Wokół ułożonego rozbitego negatywu with strips of high quality cellulose cardboard that meets ułożono stykowo przyciętą w paski tekturę celulozową museum requirements. The cardboard is perforated wysokiej jakości, spełniającą wymogi muzealne. Tektu- which allows for gas exchange indispensable in the case ra posiada perforację, która ułatwia wymianę gazową, of negatives made using the wet collodion technique. niezbędną przy negatywach wykonanych w technice From the top the negative is protected by another glass mokrego kolodionu. Od góry negatyw zabezpieczony plate put at the distance of 0.2, 0.3 so that the image jest drugą płytką szklaną nałożoną z dystansem 0,2, 0,3, surface does not touch the protective glass. The whole tak aby powierzchnia obrazowa nie stykała się ze szkłem is protected by paper tape along the edges with specially

150 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 ochronnym. Całość zabezpieczona jest taśmą papierową made ventilation slits. The object is stored horizontally wzdłuż krawędzi z utworzeniem szczelin wentylacyj- in a labelled box made from acid-free cardboard. nych. Obiekt przechowywany jest w pozycji poziomej Putting the negative between glass plates allows for w dedykowanym pudełku z tektury bezkwasowej. observing the content of the negative. The following Zabezpieczenie negatywu między płytkami szkła negatives intended for storage in horizontal position umożliwia obserwację treści negatywu. Wytypowano ze were selected from the collection: negatives in the zbioru negatywy przeznaczone do przechowywania w po- format 30 × 40 cm (or 24 × 30 cm), negatives with the zycji poziomej: negatywy o formacie 30 × 40 cm (czy też poor state of preservation of the image layer, cracked 24 × 30 cm), negatywy o złym stanie zachowania warstwy and broken negatives. Objects showing signifi cant obrazowej, negatywy pęknięte i rozbite. Obiekty o znacz- loss of glass (between 20 and 50% of surface) were put nych ubytkach szkła (wynoszących 20–50% powierzchni) horizontally in special boxes, and individual negatives umieszczono w pudłach zbiorczych w pozycji poziomej, were separated by sheets of cardboard. a poszczególne negatywy oddzielono warstwą tektury. Conservation work is planned to be concluded by Zakończenie prac konserwatorskich planowane jest the end of 2018. do końca roku 2018. The last part of the project will involve scientifi c Ostatnia część projektu zakłada naukową reinwen- re-inventorying of negatives, and then making digital taryzację negatywów, a następnie wykonanie odwzoro- copies that will be available on the Digital Thesaurus wań cyfrowych, które zostaną udostępnione na portalu portal which is the outcome of the project “Availability Cyfrowy Thesaurus, będącym pokłosiem projektu and digitalization of 2D collections in the Histori- „Udostępnienie i digitalizacja zbiorów 2D w Muzeum cal Museum of the City of Krakow”5. The project is Historycznym Miasta Krakowa”5. Działania te przewi- expected to be completed in the year 2020. The fi rst duje się zakończyć w 2020 r. Pierwszy tysiąc obiektów thousand objects will have been made available by the udostępniony będzie do końca 2018 r. end of 2018.

Autorką wszystkich zdjęć jest Daria Pilch, Muzeum Author of all photos is Daria Pilch, Historical Mu- Historyczne Miasta Krakowa. seum of the City of Krakow. Projekt dofi nansowany przez Ministerstwo Kultury Project subsidised by the Ministry of Culture and i Dziedzictwa Narodowego. National Heritage.

1 Szerzej o historii atelier Kriegerów zob.: Celina Bąk- Miasta Krakowa oraz konserwacja negatywów żelatynowych na -Koczarska, Krieger Ignacy, [w:] Polski Słownik Biografi czny, podłożu szklanym, praca dyplomowa, Kraków 1987, maszy- t. 15, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, s. 307–308; Jerzy nopis w zbiorach autora. Koziński, Fotografi a krakowska w latach 1840–1914, Kraków 3 Zob: F.S. Archer, The collodion process on glass, 1854; T. Sutton, 1978; Teresa Kwiatkowska, Andrzej Malik, Zespół negatywów A treatise on the Positive Collodion process, 1857; C. Waldack, szklanych z zakładu fotografi cznego rodziny Kriegerów w posia- P. Neff, Treatise of Photography on Collodion, 1858; D. von daniu Muzeum Historycznego miasta Krakowa, „Krzysztofory” Monckhoven, A Popular TreatiseonPhotography Also A Descrip- 1984, nr 11, s. 51–69; Wanda Mossakowska, Topografi a za- tion of, and remarks on, theStereoscopie and photographic Optics, kładu fotografi cznego Ignacego Kriegera, „Krzysztofory” 1985, nr Etc. Etc., 1863; A. Freiherrn, Die Collodium-Emulsion, 1894; 12, s. 56–60; Eugeniusz Duda, Kriegerowie – nowe szczegóły „Światło”, zeszyt 3, 1898 oraz zeszyt 7, 1899 r.; J. M. Eder, biografi czne, „Kraków” 1992/1993, nr 2 (34), s. 30; Eugeniusz AusfuhrlichesHandbuch der Photographie. 1898; J.M. Eder, Die- Duda, Ignacy Krieger [w:] Krakowianie. Wybitni Żydzi kra- Photographie mit demKollodiumverfahren, 1927; J. Dorociński, kowscy XIV-XX w., Kraków 2006, s. 148–150; Ewa Gaczoł, Chemigrafi a, 1961. Teresa Kwiatkowska, Ignacy Krieger, Kraków 2017; Ewa Ga- 4 Przenośny spektrometr fl uorescencji rentgenowskiej fi rmy czoł, Ignacy Krieger i jego kolekcja klisz szklanych, „Spotkania Bruker (model TRACER III SD), wyposażony w lampę z Zabytkami” 2017, nr 7–8, s. 51–54; Ewa Gaczoł, Natan rentgenowską z anodą rodową (o maksymalnym napięciu Krieger, krakowski fotograf, „Spotkania z Zabytkami” 2017, 40 kV) oraz detektor SDD. Zastosowano następujący mo- nr 9–10, s. 53–55; Ewa Gaczoł, Ostatnia właścicielka zakładu duł pracy: napięcie 40 kV, natężenie 30 μA, czas: 60 s, fi ltr fotografi cznego Kriegerów, „Spotkania z Zabytkami” 2018, nr glinowo tytanowy. Czas pomiaru: 60 sekund. 1–2, s. 53–55; Ewa Gaczoł, Anna Kwiatek, Natan Krieger, 5 A. Malik, Projekt „Udostępnienie i digitalizacja zbiorów 2D Kraków 2018. w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa”, „Krzysztofory” 2 R.A. Wójcik, Określenie optymalnych warunków przechowywania nr 31, Kraków 2013, s. 291–296. negatywów fotografi cznych ze zbiorów Muzeum Historycznego

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 151 Streszczenie Abstract

W zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa A collection of negatives from the Family Studio od 1967 r. znajduje się kolekcja negatywów pochodzących of Ignacy Krieger has been in the Historical Museum z zakładu rodziny Ignacego Kriegera. Przekazane nega- of Krakow, since 1967. The donated negatives were tywy wykonane zostały w technice mokrego kolodionu made using the wet collodion technique and the oraz technice srebrowo-żelatynowej. Po przeprowadzeniu silver-gelatine technique. After carrying out conserva- przeglądów konserwatorskich, rozdzieleniu negatywów tion reviews, separating the negatives according to the pod kątem techniki wykonania, wydzieleniu negatywów technique used for making them, selecting the cracked pękniętych, rozbitych stwierdzono, że stan zachowania or broken negatives, the state of preservation of plates klisz determinował podjęcie działań konserwatorskich. Ze determined the course of conservation action. Because względu na wartość artystyczną i wykorzystaną unikato- of the artistic value and the used unique wet collodion wą technikę mokrego kolodionu w pierwszej kolejności method, it was decided that conservation treatment podjęto decyzję o przeprowadzeniu zabiegów konserwa- will fi rstly be applied to negatives made using that torskich na negatywach wykonanych tą techniką. technique. Muzeum pozyskało dofi nansowanie ze środków The Museum obtained fi nancial support from the Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego na resources of the Ministry of Culture and National wykonanie konserwacji kolekcji. Przygotowano dwu- Heritage to carry out conservation of the collection. letni projekt prowadzony od 2017 roku, mający na celu A two-year project was prepared, which has been real- zarejestrowanie stanu zachowania negatywów, precy- ized since 2017, the purpose of which was to record the zyjne opisanie klisz pod kątem techniki wykonania (z state of preservation of the negatives, precisely describe wykorzystaniem badań analitycznych) oraz przeprowa- the plates regarding the applied method (using analyti- dzenie konserwacji metodą indywidualnie dostosowaną cal research) and to carry out conservation treatment do każdego obiektu. using a method individually adjusted to each object.

152 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 WSPOMNIENIA POSTHUMOUS TRIBUTES

Dominika Kuśnierz-Krupa

Profesor Jerzy Kowalczyk (1930–2018)

W dniu 4 października 2018 roku, w Warszawie Warszawskim, gdzie następnie rozpoczął pracę jako zmarł prof. dr hab. Jerzy Kowalczyk, wielki uczony i au- pracownik naukowy. Pracę doktorską obronił w 1963 torytet, wspaniały człowiek, wychowawca wielu pokoleń roku. W latach 1973–1978 kierował Zakładem Nauk studentów i młodych pracowników nauki. W latach Pomocniczych Historii Sztuki. W 1979 roku rozpoczął pracę w Instytucie Sztuki PAN, gdzie w 1980 roku objął Pracownię Historii i Teorii Sztuki Nowożytnej. W 1983 roku uzyskał tytuł profesora, a w 1992 roku otrzymał stanowisko profesora zwyczajnego. Był promotorem i recenzentem szeregu prac doktorskich oraz habilitacyj- nych. W latach 1988–1996 pełnił także funkcję redaktora naczelnego „Biuletynu Historii Sztuki”. Profesor Jerzy Kowalczyk był autorem ponad 350 publikacji. Ponad 70 spośród nich dotyczyło Zamościa, który zarówno w życiu, jak i w pracach Pana Profesora zajmował niezwykle ważne miejsce. Warto przypomnieć także, że Jerzy Kowalczyk miał duży wkład w przygoto- wanie dokumentacji do wpisu Miasta Zamościa na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Z ogromną troską i zaangażowaniem bronił dziedzictwa kulturowego tego niezwykłego miasta zabytkowego, angażując się zarówno w proces jego ochrony, jak i rewaloryzację przestrzeni i obiektów zabytkowych. W uznaniu tych zasług został wpisany do Księgi Zasłużonych dla Zamościa, a także odznaczony licznymi metalami: Medalem Bernarda Moranda, Krzyżem Kawalerskim oraz Krzyżem Koman- dorskim Orderu Odrodzenia Polski. Wyniki swoich badań Jerzy Kowalczyk prezentował zarówno w Polsce, jak i za granicą, uczestnicząc w licz- nych seminariach i konferencjach naukowych. W osobie Pana Profesora Stowarzyszenie Konserwa- torów Zabytków oraz środowisko pracowników nauko- 1990–1993 Pan Profesor pełnił funkcję Prezesa Zarządu wych skupiających się wokół idei ochrony i rewaloryzacji Głównego Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków, zasobu dziedzictwa kulturowego traci patrona, prze- był także jego Członkiem Honorowym. wodnika, a także wielki autorytet. Wiedza, nienaganna Jerzy Kowalczyk urodził się w 1930 roku w Go- postawa moralna oraz życzliwość Pana Profesora zawsze raju. W 1955 roku ukończył studia na Uniwersytecie pozostaną w naszej pamięci.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 153 WSPOMNIENIA POSTHUMOUS TRIBUTES

Jacek Rulewicz mgr Franciszek Cemka (1946–2018)

Urodził się 5.10.1946 r. w Tu - Służby Zagranicznej, a później choli, gdzie ukończył Liceum również językowe w Goethe Insti- Ogólnokształcące im. Bartłomieja tut. W swojej karierze zawodowej Nowodworskiego. Zawsze pod- współpracował z 23 ministrami oraz kreślał znaczenie osobistych więzi z kilkudziesięcioma wiceministrami z Kaszubami i Pomorzem. kultury, jak również z innymi wy- Czynnie uczestniczył w dzia- sokimi urzędnikami państwowymi łalności Zrzeszenia Kaszubsko-Po- administracji państwowej i samorzą- morskiego. dowej, rozwiązując wiele trudnych W roku 1970 uzyskał tytuł magi- problemów z dziedziny muzeów stra archeologii na wydziale Filozo- i ochrony zabytków. Szkoda, że fi czno-Historycznym Uniwersytetu przed przejściem na emeryturę nie Łódzkiego. Po ukończeniu studiów zaznał szacunku, uznania i spokoju podjął pracę na stanowisku asysten- ze strony ówczesnego kierownic- ta w Muzeum Archeologicznym twa MKiDN, po prostu wstyd. Był i Etnografi cznym w Łodzi, a potem współautorem ustawy o muzeach w Biurze Badań i Dokumentacji w 1996 roku. Pracował nad reformą Zabytków. Blisko współpracował samorządową w Polsce. Był współ- z Ryszardem Stanisławskim, wielo- organizatorem archeologicznej służ- letnim dyrektorem Muzeum Sztuki w Łodzi, z którym by konserwatorskiej, jak również koordynatorem projektu sie przyjaźnił, od którego czerpał wiedzę i doświadczenie Archeologiczne Zdjęcie Polski. Współtworzył Międzynarodową w zarządzaniu muzeami. W 1974 r. podjął pracę w Urzę- Radę Oświęcimską oraz przez wiele lat współpracował dzie Wojewódzkim w Łodzi, nadzorując działalność z prof. Władysławem Bartoszewskim. Był autorem wielu muzeów w tym województwie. specjalistycznych opracowań i publikacji z zakresu muze- W tym samym roku przeniósł się do Warszawy, gdzie alnictwa i archeologii. Nie sposób wymienić wszystkich podjął pracę w Zarządzie Muzeów i Ochrony Zabytków zasług i zalet Franciszka Cemki. Był człowiekiem nie- (kierowanym przez dr. Bohdana Rymaszewskiego) zmiernie pracowitym, rzetelnym, dociekliwym i kompe- w Ministerstwie Kultury i Sztuki. W ministerstwie tentnym, a przy tym bardzo cierpliwym i tolerancyjnym. tym, które zmieniało nazwy, pracował do przejścia na Miał wielki horyzont zainteresowań. Miał w sobie ciepło emeryturę. Zajmował się nadzorowaniem działalności i życzliwość. Słuchał ludzi i nie mógł bez nich żyć. Bardzo muzeów w całym kraju, w szczególności tzw. muzeów kochał Córkę Karolinę i Żonę Jolantę. Do ostatnich dni centralnych – bezpośrednio podporządkowanych mini- miał kalendarz wypełniony spotkaniami. Franek znał strowi kultury. Współpracował wówczas, między inny- wszystkich i Franka wszyscy znali. Miał bardzo dobre mi, z prof. Stanisławem Lorentzem, prof. Aleksandrem poczucie humoru. Poznałem Franka w 1977 roku – ra- Gieysztorem, prof. Markiem Kwiatkowskim czy prof. zem pracowaliśmy wiele lat w Ministerstwie Kultury. Jerzym Szablowskim oraz z innymi wybitnymi muze- Odszedł niespodziewanie szybko 13 października 2018 alnikami. Zajmował stanowisko naczelnika ds. muzeów roku. Pochowany został na Cmentarzu Wojskowym na oraz w latach 1991–2002 piastował stanowiska dyrektora Powązkach. Będzie nam Go bardzo brakowało. departamentów: Muzeów, a później Ochrony Dziedzic- Publikowane zdjęcie zrobiłem Frankowi 5 wrze- twa Narodowego, jak również przed emeryturą radcy śnia 2018 roku podczas naszego ostatniego spotkania ministra. W roku 1988 ukończył Studia Podyplomowe w ogródku Kawiarni ZLP w Warszawie.

154 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 55/2018 Rabata wOgrodzieOran w OgrodzieRomantycznym w OgrodzieOran Ś Je wi ż ówka –Echinacea ą tynia Diany-Sybilli Ś wi ż ą eryjnym tynia EgipskawOgrodzieRomantycznym ż eryjnym Ł Rabata wOgrodzieOran Ł azienki OgródKrólewski, Am azienki, StawPo rododendrony ł udniowy Dolny, fot. Pawe ż eryjnym ł fi Czarnecki teatr

OGRODY ŁAZIENEK KRÓLEWSKICH