aanleg van ecologische en recre- doorgaande functie van de N224 een brede aanpak. Daarin staat atieve verbindingen tussen hun (Ede-Arnhem) gaat verdwijnen, een lijst van mogelijke win-win terreinen. De restaurants ter weerszijde van projecten in relatie met de HSL Hoe de grootschalige uitbreiding de Ginkelse heide blijven bereik- Oost en verbreding van de A12. van infrastructuur te benutten om baar en worden uitvalsbasis Veel ideeën voor de Heuvelrug de samenhang van de gehele (transferium) voor een breed sca- zijn vergelijkbaar met die op de Veluwe te verbeteren? Dat was la aan extensieve dagrecreatie. Veluwe: het opheffen of verkeers- ook de vraag die Veluwe-deskun- De weg wordt omgetoverd in een luw maken van wegen, het herin- digen, werkzaam bij overheden, onverharde laan. En tenslotte de richten van landbouwenclaves. beheerders en organisaties zich agrarische enclaves. onmisbare het opheffen van barrières door stelden. Het antwoord geven ze schakels in de verbinding tussen ecoducten en -tunnels. het ver- in Op weg naar één grenzeloze de Veluwe en de Rijn. Door binden van bosgebieden van de Veluwe. Hun visie concentreert extensief agrarisch beheer en zuidoostelijke Heuvelrug en de zich op de zuidwest-Veluwe. Een natuurontwikkeling zullen er Uiterwaarden tussen Amerongen gebied waar grote wegen en een bloemrijke weiden, struwelen en en Rhenen voorsorterend op de spoorlijn voor edelhert en wild structuurrijke bossen ontstaan. terugkeer van het edelhert. zwijn zodanige barrieres vormen, Op een bijeenkomst in oktober Verschillende oplossingen zien dat ze er nu niet meer voorko- 1998 bleek er onder terreinbe- we ook terug in "Bij Hoog en bij men. Vroeger verbleven ze's zo- heerders. maatschappelijke or- Laag", een Visie van Natuurmo- mers in de vruchtbare en voed- ganisaties en overheden grote numenten met bouwstenen voor selrijke beek- en rivierdalen van steun voor het idee van een ein- de versterking van de leefbaar- de zuidwest-Veluwe, 's winters deloze, grenzeloze Veluwe. De heid tussen Utrecht en Arnhem. op de hogere gronden. Die trek gemeenten van de zuidelijke En tenslotte nog een oplossing moet weer mogelijk worden. Ook Veluwe gaan zich actief opstel- voor de ridders van de motor die voor de natuurminnende recreant len. De Gelderse gedeputeerde de A12 te braaf vinden en liever moet het fietsen door de bossen, Boxem heeft namens de aanwe- illegaal door de Utrechtse bos- het wandelen over de hei makke- zigen de bewindslieden Pronk en sen crossen. Bij Overberg komen lijker worden door betere, stillere Faber bericht dat de tijd rijp is landbouwgronden door verbre- en rustigere verbindingen. De vi- voor uitwerking van een kwali- ding van weg en spoor nog ge- sie komt met enkele concrete teitsimpuls Veluwe. isoleerder te liggen. Het idee is voorstellen (zie kaart). Bij de bron deze gronden aan te kopen ten van de Renkumse Beek krijgen Brede aanpak Utrechtse behoeve van geluidsintensieve beek, dier en recreant ruime Heuvelrug recreatie. Behalve aan crossen doorgang door het spoor op po- Voor de Utrechtse Heuvelrug, de wordt ook gedacht aan trekker ten te zetten. Door brede over- Gelderse Vallei en de Kromme trek, four-wheel-drive, autocross kapping kunnen dier en recreant Rijn heeft LNV Directie Noord- en modelvliegtuigen. Allez votre zo goed als ongemerkt de A12 west het initiatief genomen tot de corridor. en het spoor oversteken. De nota Vanuit een smal spoor naar

Johan Van Zoest, Gemeente Amsterdam, Dienst Ruimtelijke Ordening, Adviesteam Milieu en Stadsecologie

De paden op, de lanen in Amsterdam bomenstad

Voor de stedeling wordt het en nachtelijke duisternis Hoofdstructuur. En de zo langzamerhand een hele zijn bedreigde ervaringen niemandslandjes in de onderneming de stad geworden. De 'echte' stadsrand, waar de lief- achter zich te laten. Weidse natuur bevindt zich ver weg hebber nog allerlei verrass- vergezichten, serene stilte in de Ecologische ende natuurterreintjes

NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1999 107 vond, worden in hoog reiken via natuurlijke proces- beklijft als je zorgt voor draagvlak tempo omgezet in sen, zoals begrazing. Het nog en maatwerk. De raison detre woonwijken, recreatie- aan te leggen Schinkelbos zal van stadsnatuur ligt immers voor- gebieden en bedrijven- eveneens een natuurlijk, dyna- al in de bijdrage aan de leef- terreinen. misch karakter krijgen. baarheid. aan de sfeer en de - Er is een plan uitgewerkt om belevingswaarde. vooruit. de Toch willen we allemaal natuur de Ringslangpopulatie van de schoonheid van het stedelijke dicht bij huis. De stadsbewoner IJmeerkust te behouden nu de landschap. Bovendien moeten verlangt een compleet aanbod eilandenwoonwijk IJburg wordt we beseffen dat Amsterdam al van natuurbeleving, van een aangelegd. Het is zelfs de be- eeuwenlang kostbaar bomenbe- groen uitzicht uit het raam tot af doeling dat ze van de nieuwe zit heeft. Er zijn in heel de stad en toe struinen in een ruig terrein oevers profiteren. Op het proef- nauwelijks straten zonder bomen buiten de stad. Hoe kunnen we eiland van IJburg zijn de eer- en er zijn de monumentale bo- aan die gevarieerde natuurvraag ste zomer vijfhonderd paar vis- men in de tuinen in de grachten- voldoen? Hoe kunnen we de dieven gaan broeden. gordel en in het Vondelpark. schaarse groene ruimte in en om - Het hoogwaardige bedrijven- Stadsnatuur is bij uitstek maat- steden optimaal benutten? En terrein Teleport krijgt een na- schappelijke natuur. welke rol spelen stadsbossen tuurvriendelijke inrichting, met daarin? Om dit soort vragen te faunapassages en kruidenrijke Uiteraard mogen we de 'ark'- beantwoorden, moet meer ge- bermen, die verwijzen naar de functie van stedelijke gebieden bruik worden gemaakt van mens- kalkrijke spuitvelden van het niet uit het oog verliezen. Re- wetenschappelijke kennis. Westelijk Havengebied. cente inventarisaties (waarover is - Wie 's zomers de Ouderker- te lezen in boekjes als Haring in Aanbodecologie kerplas bezoekt, zal een suc- het IJ en Sijsjes en drijfsijsjes) to- De afstand - fysiek en psycholo- cesvolle oeverzwaluwwand nen dat steden veel rijker zijn aan gisch - die tussen stedeling en aantreffen. (bijzondere) soorten planten en natuur is gegroeid, heeft overhe- - Het ecologisch beheerde Piet dieren dan tot voor kort werd den aangespoord meer aan- Wiedijkpark in Amsterdam- aangenomen. Maar voor pure dacht te schenken aan de natuur Osdorp vormt qua soortenrijk- 'natuurbeschermersnatuur' be- in en om de stad. Mede daardoor dom een duidelijke hot spot in staat in het stedelijk gebied maar is onze kennis van de planten- en de - toch open en groene - weinig draagvlak. Natuur die met dierenwereld van steden de laat- westelijke tuinsteden. Er is en- zijn rug naar de samenleving ste jaren sterk toegenomen. We kele jaren geleden een landelij- staat, is in het dynamische stede- zijn nu in staat doelgericht allerlei ke natuurprijs mee gewonnen. lijke gebied geen lang leven be- vormen van stedelijke natuur te - Aan de oostkant van Amster- schoren. In en rond de stad gaat ontwikkelen, waaronder ook bos dam is het Ecolint aangelegd, het om natuur die door de stede- en bosplantsoen. De ecologi- een keten van natuurvriendelij- ling gebruikt kan worden. sche trukendoos bevat inmiddels ke oevers van het Nieuwe een arsenaal aan mogelijkheden. Meer tot het Nieuwe Diep. Stadsnatuur voor Op allerlei plekken verschijnen Daar profiteert een fiks aantal stadsbewoners natuurvriendelijke oevers, krui- soortengroepen duidelijk van In Amsterdam wordt dit maat- denrijke bermen, natuurvriende- (o.a. Kleine karekiet en libel- schappelijke uitgangspunt voor lijk beheerde bosplantsoenen, len). Een vergelijkbaar project, stadsnatuur vertaald in het stre- faunapassages, enzovoort. In het Econet, wordt in de weste- ven naar een compleet en bereik- Amsterdam zijn hiervan vele lijke tuinsteden uitgevoerd. baar aanbod van groen- en na- voorbeelden te vinden: tuurtypen, van geveltuin tot - Een derde deel van het Hoe vrolijk dit soort projecten ook struinnatuur, van veenweide tot Amsterdamse Bos is aange- klinkt, het gevaar dreigt van een stadsbos. Daarvoor is een helder wezen als natuurzone. Hier aanbodecologie, het blindelings beeld van de vraagzijde - met al- wordt gestreefd naar een gro- proberen alle kansen voor na- le differentiatie en onzekerheden tere heterogeniteit van het bos- tuurontwikkeling in de stad te be- daarin - onmisbaar. De vraag landschap in soorten, leeftij- nutten, zonder lang na te denken naar stadsnatuur kan op twee ni- den, hoogten, open en dichte over de voorkeuren en behoeften veaus worden verkend, namelijk plekken, dood hout, enzovoort. van het publiek. Dat is jammer, dat van de ruimtelijke ordening En dat zo veel mogelijk te be- omdat natuur in de stad alleen en de openbare ruimte.

NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFi 1999 Op het vlak van ruimtelijke orde- - In tal van experimenten is aan- ry: Kronkelende paden bij- ning spelen vragen als: welk type getoond dat alleen al het zien voorbeeld zorgen er voor dat groenlnatuur is waar gewenst? van dia's of video's met natuur- je bij het wandelen telkens Waar bestaat behoefte aan nieu- beelden zeer effectief is in her- nieuwe uitzichten krijgt voorge- we parken en bossen? Op welke stel en buffering tegen stress, schoteld plekken is struinnatuur nodig? en in stemmingsverbetering. - Heeft een hoog prospect/refu- Waar zijn groene routes annex Dat herstel blijkt niet alleen uit ge-gehalte: er zijn allerlei plek- ecologische verbindingszones zelfrapportages. maar ook uit ken die én dekking én uitzicht zinvol? Op het vlak van de open- een hele batterij fysiologische bieden. bijvoorbeeld doorkijk- bare ruimte zijn vooral toetsbare variabelen, zoals huidgelei- jes naar het open gebied bui- kwaliteitseisen gewenst. Welke ding. spierspanning. bloed- ten het bos. lengtelbreedte-verhouding moet druk en hersenactiviteit. Ook - Heeft op ooghoogte een trans- een functionele ecologische ver- draagt natuurbeleving bij aan parante structuur; er is geen bindingszone voor de Veldmuis herstel van rnental fatigue (ver- muur van onderbegroeiing. hebben? Welke kwaliteitseisen moeidheid van het concentra- - Is door goed onderhouden pa- stel je aan een natuurzone in een tiemechanisme). den en een uitgebreide route- park, niet alleen in termen van - Natuurbeleving vergemakke- keuze goed bruikbaar. natuurwaarde, maar zeker ook lijkt persoonlijke groei. - Bezit allerlei 'landmarks' in de natuurbeleving? Aan welke bos- - Recreatie in natuurlijke omge- vorm van monumentale of om- typen geven mensen de voor- vingen biedt niet alleen herstel, gevallen bomen, open plek- keur? maar zorgt voor positieve ver- ken, enzovoort. anderingen op het vlak van - Bezit weinig of geen artefac- Wat weten we eigenlijk van persoonlijkheid en houding ten. de vraagzijde? (zelfbeeld, zelfkennis, groter - Gaat geleidelijk over in het om- Eigenlijk weten we al heel veel gevoel van controle). ringende gebied (geen haar- van de omgevingsvoorkeuren scherpe grenzen). van mensen en van de effecten We zijn nu in staat een redelijk - Bezit streekeigen kenmerken. van de omgeving op welbevin- complete checklist op te stellen - Heeft voldoende volume om den en gezondheid. Een aantal van de factoren die de belevings- een 'andere wereld' te vormen. saillante conclusies uit het onder- kwaliteit van de omgeving bepa- zoek op dit terrein: len, dus ook de rol van stadsna- Jammer genoeg kunnen we dit - Mensen hebben een voorkeur tuur. Factoren die er voor soort inzichten hooguit vertalen in voor natuurlijke omgevingen. mensen 'toe doen' zijn onder globale ontwerprichtlijnen. Het is - Er zijn inmiddels meer dan meer structuurkenmerken (bij- nauwelijks mogelijk gedetailleer- honderd experimentele prefe- voorbeeld openlgesloten beeld, de voorspellingen te doen over rentiestudies uitgevoerd, niet prospect refuge situaties), de het succes van een aan te leg- alleen in westerse, maar ook in aanwezigheid van specifieke ob- gen bos, recreatiegebied of park niet-westerse samenlevingen. jecten en hun symbolische asso- - en dat zal wel altijd moeilijk blij- Telkens weer blijken respon- ciaties (zoals oude bomen, wa- ven. De beste manier om daar- denten de voorkeur te geven ter, vervuiling), mogelijkheden mee om te gaan is door tijdig ge- aan natuurlijke boven stedelij- voor betrokkenheid en controle, bruikers (of vervangers daarvoor ke beelden, al1 else equal. enzovoort. Zo komt uit het onder- als de feitelijke gebruikers nog Onder "natuurlijk" moet dan zoek naar de waardering van ver- niet bekend zijn) in de planvor- wel "gunstige" natuur worden schillende bostypen een beeld ming te betrekken. om te kijken verstaan (bomen, vegetatie en van de algemene voorkeuren van hoe voorstellen 'vallen' en terug- water). Vooral bomen blijken bosbezoekers naar voren. Een koppeling te krijgen. Participatie keer op keer gewaardeerde gewaardeerd bos: is niet zonder problemen, maar onderdelen van het stadsland- onontbeerlijk voor draagvlak en schap. Bedreigende natuurlij- - Is rijk aan 'gestructureerde va- maatwerk. ke beelden, zoals van slangen riatie'. Er is een verscheiden- en afgronden, wekken vaak heid aan boomsoorten, leeftij- Hoe verder? juist afkeer op. den, hoogten, en dergelijke, Er bestaat een groeiende be- - Natuurbeleving heeft belangrij- maar het geheel oogt niet wan- hoefte aan omgevingskwaliteit in ke effecten op welbevinden en ordelijk. onze steden. Stadsnatuur levert gezondheid. - Is rijk aan verrassing of 'myste- daaraan een wezenlijke bijdrage.

NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1999 Aan de vooravond van de 21e leefomgeving bepalen. Hoe kun- tweede moeten die inzichten ver- eeuw is het een grote uitdaging nen we dit bereiken? Ten eerste taald worden in concrete richtlij- stad en natuur te verweven. Maar moet er voldoende inzicht wor- nen en criteria. Als die combina- dat moet wel op een doelgerich- den verkregen in de vraagzijde, tie gemaakt kan worden, zal de te, overwogen manier gebeuren, ook de meer 'verborgen' behoef- stedeling de stad niet eens meer in samenhang met alle andere ten, waarvan mensen zich niet willen verlaten. factoren die de kwaliteit van onze altijd direct bewust zijn. En ten

Lex de Savornin Lohman, ~andbouw-ECO~O~~SC~Instituut, LEI-DLO

Verzilveren: wat is het perspectief?

"Bos en natuur vervullen Hoezo meebetalen? Rechten en plichten maatschappelijke functies, Laten we eerst het volgende Iedere burger wordt geacht de , die niet beloond worden". vaststellen: het pure feit dat een wet te kennen. Dus weet ook een "De weldadige werking van economisch subject een goed of boseigenaar dat de Boswet - uit- het bos voor de recreatie- dienst met een zekere maat- zonderingen daargelaten - ver- sector, de waterwinners, de schappelijke waarde voort- plicht tot instandhouding van het woningbouwers moet brengt, houdt nog niet het recht bos. Dat heeft de wetgever wijs terugvloeien naar in om die waarde ook voor de vol- geacht, met als oogmerk om eco- beheerders". Je hoort het le 100% te incasseren. Neem een nomisch lucratieve maar maat- vaak en het klinkt heel sector als het basisonderwijs. Die schappelijk ongewenste ontbos- redelijk. Maar is dat ook vertegenwoordigt een giganti- sing een halt toe te roepen. zo? Behoren diegenen die sche waarde, maatschappelijk Zonder een dergelijke wettelijk profiteren van bosfuncties zowel als economisch, door het verankerde instandhoudings- daaraan mee te betalen? garanderen van een minimum plicht zou de overheid de omzet- Kan de volledige scholingsniveau van de hele be- ting van bosterreinen alleen kun- maatschappelijke waarde volking. Een waarde die, als je nen voorkomen door eigenaren van bos verzilverd worden, hem zou uitrekenen, ongetwijfeld min of meer permanent af te ko- of slechts een deel een veelvoud is van de kosten pen. De subsidies voor het in- daarvan? Is er verschil die met het basisonderwijs ge- standhouden van bosterrein zou- tussen het verzilveren van moeid zijn. Moet die waarde dan den torenhoog moeten zijn, bestaande en nog aan te ook volledig gereflecteerd wor- namelijk voldoende om voor ei- leggen bossen? Principiële den in de salarissen van de genaren het voordeel van alter- vragen, die des te meer aan onderwijzers - zodat die zich natief grondgebruik te compen- de orde zijn nu het collectief in Wassenaar en Bloe- seren. Zo bezien is de Boswet Ministerie van LNV het mendaal kunnen vestigen? En een intelligent en beschaafd in- thema "verzilveren" op de moeten de economische en strument om bos te behouden, beleidsagenda zet. maatschappelijke sectoren die zonder daarvoor voortdurend van het lager onderwijs "profite- grepen in de staatskas te doen. Het gaat hierbij in wezen om de ren" - bedrijfsleven, ambtenarij, De Boswet vertelt ons dus geen vraag waarop een boseigenaar politiek, cultuur enz. - daarvoor sprookjes. Prins bos mag niet in recht heeft. Wat is het maat- betalen naar rato van hun "pro- een lelijke kikker veranderen: bos schappelijk contract tussen bos- fijt"? Dat is niet werkelijk voor te blijve bos, met inbegrip van de eigenaar en samenleving? Wel- stellen. Daarom heeft de Neder- primaire recreatie-, milieu- en na- ke rechten en plichten vloeien landse samenleving ervoor geko- tuurwaarden die daar vanzelf bij- daaruit voor een boseigenaar zen om vadertje Staat als kassier horen. Het verschaffen van die voort? te laten fungeren, wat op zijn waarden, op basisniveau, is vol- minst een praktische oplossing is. gens de Boswet de impliciete

110 NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1999