P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz TARNOGRÓD (925)

Warszawa 2007

Autorzy: KINGA SAWICKA*, ANDRZEJ BOGACZ *, KRYSTYNA BUJAKOWSKA**, ANNA BLI ŹNIUK***; PAWEŁ KWECKO***, HANNA TOMASSI –MORAWIEC***

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA*** Redaktor regionalny: BOGUSŁAW B ĄK*** Redaktor regionalny planszy B: DARIUSZ GRABOWSKI *** Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA***

*Przedsi ębiorstwo Geologiczne SA, al. Kijowska 14, 30-079 Kraków **Przedsi ębiorstwo Geologiczne SA POLGEOL, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ***Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN......

Spis tre ści I. Wst ęp (K. Sawicka) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (K. Sawicka) ...... 4 III. Budowa geologiczna (K. Sawicka) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (K. Sawicka) ...... 8 1. Surowce energetyczne...... 8 2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 11 3. Kruszywa naturalne...... 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (K. Sawicka) ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (K. Sawicka) ...... 17 VII. Warunki wodne (K. Sawicka) ...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 20 VIII. Geochemia środowiska ...... 22 1. Gleby (A. Bli źniuk, P. Kwecko)...... 22 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 24 IX. Składowanie odpadów (K. Bujakowska) ...... 27 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Bogacz) ...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (K. Sawicka) ...... 36 XII. Zabytki kultury (K. Sawicka) ...... 40 XIII. Podsumowanie (K. Sawicka) ...... 41 XIV. Literatura ...... 43

I. Wstęp

Arkusz Tarnogród Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Przedsi ębiorstwie Geologicznym SA w Krakowie (plansza A) i w Przedsi ębiorstwie Geo- logicznym Polgeol SA w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Tarnogród Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykona- nym w Zakładzie Geologii Stosowanej GEOSPEC - Katowice w 2002 r. (Heliasz i in., 2002). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geochemii środowiska, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, a plansza B – nowe tre ści dotycz ące geochemii środowiska zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, a tak Ŝe w nowej warstwie informacyjnej: składowanie odpa- dów. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administra- cji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przy- rodniczego oraz w planowaniu przestrzennym. Przedstawione na mapie informacje środowi- skowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane mi ędzy innymi w Urz ędzie Marszałkowskim w Lublinie i Rzeszowie, Lubelskim Urz ędzie Wojewódzkim w Wydziale Środowiska i Rolnictwa, Wydziale Ochrony Środowiska Podkarpackiego Urz ędu Wojewódzkiego, Starostwie Powiatowym w Biłgoraju i Tomaszowie Lubelskim oraz w Urz ę- dach Gmin i w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie. Informacje archiwalne zweryfikowano w trakcie przeprowadzonej wizji lokalnej. Mapa posiada wersj ę cyfrow ą a dane dotycz ące złó Ŝ surowców mineralnych zostały przedstawione w postaci kart informacyjnych, opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Arkusz Tarnogród wyznaczaj ą współrz ędne 22°30 ′ - 22°45 ′ długości geograficznej wschodniej oraz 50°20 ′ - 50°30 ′ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar nale Ŝy do dwóch województw: lubelskiego i podkarpackiego. W granicach województwa lubelskiego mapa obejmuje fragment powiatu biłgorajskiego, w skład którego wchodz ą gminy: Biłgoraj, Potok Górny, Biszcza, Ksi ęŜ pol i Tarnogród. W obr ębie województwa podkarpackiego, teren mapy obejmuje cz ęść powiatu ni Ŝańskiego (gmina Harasiuki), oraz le Ŝajskiego (północno-wschodnia cz ęść gminy Kuryłówka). Według podziału fizyczno-geograficznego Polski (Kondracki, 1998), obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie podprowincji Podkarpacie Północne, w makroregionie - Kotlina San- domierska (fig.1). Mezoregiony Kotliny Sandomierskiej, obj ęte arkuszem to: na północy Równina Biłgorajska, w cz ęś ci centralnej i południowej – Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki, a w południowo – zachodniej cz ęś ci Dolina Dolnego Sanu. Równina Biłgorajska i Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki stanowi ą rozległe obszary wysoczyzn morenowych, porozcinanych dolinkami i parowami, co świadczy o intensywnych procesach erozji i denudacji. Rze źbę urozmaicaj ą łagodne obni Ŝenia o charakterze dolin, wykorzystane przez niewielkie cieki. Pola piasków przewianych i wydm pokrywaj ą akumulacyjny, nadzalewowy taras Tanwi i Łady. Formy te niekiedy osi ągaj ą znaczne wysoko ści, w okolicach Rudy Solskiej i Majdanu Starego wynosz ą 200 – 225 m n.p.m. Równole Ŝnikowa dolina Tanwi zajmuje rozległ ą, piaszczyst ą powierzchni ę, wyra źnie oddziela Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki od Równiny Biłgorajskiej. Dno doliny miejscami osi ąga 1,5 km szeroko ści i jest bogate w podci ęcia erozyjne, długie kraw ędzie oraz zabagnione starorzecza. Obszar Doliny Dolnego Sanu obejmuje rzek ę San wraz z systemem tarasów rzecznych. Piaski rzeczne w postaci tarasów akumulacyjnych wyst ępuj ą do 20 m powy Ŝej zwier- ciadła wody w rzece. Na tarasach nadzalewowych występuj ą miejscami wydmy. Klimat na omawianym terenie kształtuj ą głównie masy powietrza kontynentalnego. Średnia temperatura roku wynosi 7,6ºC, temperatura lipca wynosi 18ºC, a stycznia spada poni Ŝej -4˚C. Dominuj ą wiatry z kierunku zachodniego. Średnia roczna suma opadów kształtuje si ę na poziomie 748 mm. Na obszarze obj ętym arkuszem Tarnogród, około 30% powierzchni zajmuj ą lasy rosn ą- ce na glebach piaszczystych i piaszczysto – gliniastych. Gleby chronione klas bonitacyjnych III i IV (bielicowe, płowe, brunatne) stanowi ą około 30% powierzchni terenu.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Tarnogród na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu Mezoregiony Wy Ŝyny Lubelskiej: 343.15 – Wzniesienia Urz ędowskie Mezoregiony Roztocza: 343.21 – Roztocze Zachodnie, 343.22 – Roztocze Środkowe Mezoregiony Kotliny Sandomierskiej: 512.45 – Równina Tarnobrzeska, 512.46 – Dolina Dolnego Sanu, 512.47 – Równina Biłgorajska, 512.48 – Płaskowy Ŝ Kolbuszowski, 512.49 – Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki, 512.51 – Pradolina Podkarpacka

Omawiany obszar ma przede wszystkim charakter rolniczy. Jedynym miastem jest Tar- nogród, poło Ŝony w południowo-wschodniej cz ęś ci mapy, w którym nie ma du Ŝych zakładów przemysłowych. Istniej ą jedynie niewielkie zakłady przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego: „Kap- ka” SC i PPU „Tarbex” oraz zakłady u Ŝyteczno ści publicznej. W północno-zachodniej cz ęści arkusza, w gminie Harasiuki znajduje si ę Przedsi ębiorstwo Ceramiki Budowlanej „Ceramika Harasiuki SA”, dla którego baz ą surowcow ą jest zło Ŝe iłów mioce ńskich „Harasiuki”. W gospodarce wy Ŝej wymienionej gminy, dzi ęki walorom krajobrazowo-przyrodniczym, znacz ącą rol ę odgrywa agroturystyka. Rozwojowi funkcji turystycznej i wypoczynkowej sprzy- jaj ą podejmowane w ostatnich latach inwestycje – budowa stacji uzdatniania wody, oczyszczal- nia ścieków i kanalizacji. Bogate zasoby gazu ziemnego i wyst ępowanie wód mineralnych, s ą

5 szans ą rozwoju gminy Biszcza. Na terenie gminy funkcjonuje Gospodarstwo Rolne Korporacji Finansowej w Lublinie, gospodaruj ące na powierzchni około 500 ha. Przez teren arkusza przebiegaj ą dwa szlaki komunikacyjne. S ą to: na wschodzie droga nr 835 Lublin - Biłgoraj - Tarnogród - Przeworsk, a na południu droga nr 863 Cieszanów - Tarnogród - Kopki.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Tarnogród przedstawiono na podstawie „Szcze- gółowej mapy geologicznej w skali 1:50 000, arkusz Tarnogród” (Popielski, 1991; Popielski, Kurkowski, 1992). Omawiany obszar poło Ŝony jest w centralnej cz ęś ci Kotliny Sandomierskiej obejmuj ą- cej północn ą cz ęść Zapadliska przedkarpackiego. Obszar ten buduj ą osady mioce ńskie wy- kształcone jako iły, iłowce, łupki ilaste z przewarstwieniami piaskowców, tak zwane „iły krakowieckie” (sarmat), zalegaj ące na sfałdowanych utworach paleozoiku. Poło Ŝenie arkusza na tle szkicu geologicznego regionu pokazuje fig. 2 (Marks i in., 2006). Osady miocenu na obszarze arkusza osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od 750 m w północno – zachodniej cz ęś ci do 1200 m w południowo – wschodniej. S ą to jedyne utwory neogenu odsła- niaj ące si ę na powierzchni spod cienkiej pokrywy osadów czwartorz ędowych. Stropowa cz ęść iłów widoczna jest w wyrobiskach cegielni Harasiuki. Ciemnoszare iły, ni Ŝej przechodz ą w iły łupkowe, lokalnie z wkładkami mułowców i piaskowców, co wskazuje na deltowy charakter całej serii. Z miocenem (sarmat) zwi ązane s ą tak Ŝe wielohoryzontowe, warstwowe zło Ŝa gazu, wyst ępuj ące w piaskowcowych i piaskowcowo-mułowcowych pakietach. Utwo- rami uszczelniaj ącymi s ą łupki ilaste, ilasto-mułowcowe, wyst ępuj ące w postaci cienkich przewarstwie ń. Pokrywa osadów czwartorz ędowych wykazuje znaczne zró Ŝnicowanie ze wzgl ędu na deniwelacje podło Ŝa i urozmaicon ą powierzchni ę. Obszar Płaskowy Ŝu Tarnogrodzkiego, przedstawia si ę jako jeden nieci ągły poziom glin zwałowych, któremu towarzysz ą piaski i Ŝwiry fluwioglacjalne zlodowace ń południowopolskich. Gliny zwałowe, wyst ępuj ące na duŜych powierzchniach wysoczyznowych osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od kilku do 10 m. Grubo ść serii piaszczysto-Ŝwirowych jest zró Ŝnicowana i nie przekracza 20 m. Wzniesienia Płaskowy Ŝu Tarnogrodzkiego, szczególnie w cz ęś ci południowej, pokryte s ą 1-2 metrow ą warstw ą pia- sków pylastych - lessopodobnych. Osady zlodowace ń środkowopolskich wykształcone jako drobnoziarnista seria piaszczysta, w sp ągu której miejscami wyst ępuje warstwa mułków, zajmuj ą du Ŝe powierzchnie.

6 Podobnie wykształcone s ą osady zlodowace ń północnopolskich buduj ące tarasy nadzalewowe o wysoko ści od 6 do 15 m n.p. rzeki. W strefach dolin rzecznych – Tanwi i Łady na północy oraz Borowiny i Złotej na południu, przewa Ŝaj ą osady piaszczysto-mułkowe. Ich sumaryczna mi ąŜ szo ść dochodzi do 20-30 metrów. W sp ągu serii dolinnych przewa Ŝaj ą piaski z przewarstwieniami Ŝwirów, przechodz ące ku górze w serie piaszczysto-mułkowe oraz mułkowe (zastoiskowe). Wydmy i pola piasków przewianych przykrywaj ą wy Ŝej opisany taras nadzalewowy w północno – zachodniej cz ęś ci arkusza. Wały wydmowe w dolinie Tanwi i Łady osi ągaj ą wysoko ść do 15 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Tarnogród na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Go- gołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 1 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen – holocen: 2 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 3 –lessy, 4 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 5 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; zlodowacenia środkowopolskie: 6 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; zlodowacenia południowopolskie: 7 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 8 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Neogen; miocen: 9 - wapienie organodetrytyczne, siarkono śne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy. Kreda górna: 10 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy.

7 U schyłku zlodowacenia północnopolskiego w korytach rzek sedymentowały piaski rzeczne tarasów akumulacyjnych. W zakolach i meandrach dolin tych rzek wyst ępuj ą mułki i iły z domieszk ą piasków (mady) tarasów zalewowych 3-5 m n.p.rz. Większe starorzecza i misy deflacyjne wypełnione s ą torfami o mi ąŜ szo ści do 3 metrów. W obr ębie bocznych dolin a tak Ŝe w zabagnionych obni Ŝeniach holoce ńskich tarasów zostały wydzielone piaski humusowe.

IV. Zło Ŝa kopalin

W obr ębie arkusza Tarnogród udokumentowanych jest obecnie 12 złó Ŝ kopalin. S ą to 3 zło Ŝa kopaliny podstawowej - gazu ziemnego i 9 złó Ŝ kopalin pospolitych: 5 kopalin ilastych, 3 zło Ŝa kruszyw naturalnych, 1 zło Ŝe piasków kwarcowych do produkcji wyrobów sili- katowych (Przeniosło, Malon (red.), 2006). Charakterystyk ę gospodarcz ą oraz klasyfikacj ę złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1.

1. Surowce energetyczne

Wyst ępowanie gazu ziemnego na obszarze arkusza zwi ązane jest z utworami neoge ń- skimi (mioce ńskimi). Zło Ŝa tu wyst ępuj ące nale Ŝą do złó Ŝ warstwowych, wielohoryzonto- wych, których formowanie odbywało si ę wskutek migracji lateralnej wzdłu Ŝ porowatych po- ziomów, izolowanych nieprzepuszczalnymi skałami, częś ciowo przy udziale migracji wzdłu Ŝ pionowych powierzchni dyslokacyjnych. Gaz zakumulowany w utworach mioce ńskich Zapa- dliska Przedkarpackiego jest bardzo dobrym surowcem energetycznym. Jest to gaz wysokometanowy, o niewielkiej zawarto ści azotu i wysokiej warto ści opałowej. Na opisywanym obszarze gaz ziemny udokumentowano w polach zło Ŝowych: „Biszcza”, „Tarnogród - Wola RóŜaniecka”, oraz „Ksi ęŜ pol”. Akumulacja gazu w zło Ŝu „Biszcza”, udokumentowanym w kat. B i C (Oleszkiewicz, 1998) zwi ązana jest z sze ścioma horyzontami w obr ębie utworów sarmatu (miocen). Mi ąŜ- szo ść horyzontów zło Ŝowych na obszarze 541 ha wynosi od 1,5 do 16 m. Najpłytszy horyzont gazono śny zalega na gł ęboko ści 508 m, najgł ębszy si ęga 877 m. Skład chemiczny gazu jest typowy dla złó Ŝ z Zapadliska Przedkarpackiego. Jest to gaz wysokometanowy, gdzie udział

CH 4 (metanu) si ęga 98,7–99,6%. Podrz ędnymi domieszkami s ą etan, azot i węglowodory ci ęŜ kie. Warto ść opałowa gazu wynosi 37,38–37,77 MJ/Nm 3.

8 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Wydobycie geologiczne Przyczyny Kategoria zagospoda- (tys. t, Zastosowanie Klasyfikacja Nr Wiek bilansowe konfliktowości rozpoznania rowania tys. m 3*, kopaliny złó Ŝ zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu (tys. t, tys. m 3*, zło Ŝa zło Ŝa mln. m 3**) na zło Ŝa kopaliny litologiczno- mln. m 3**) mapie surowcowego Klasy Klasy według stanu na rok 31.12.2005 (Przeniosło, Malon, 2006) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Bidaczów p Q 366 C* 1 N 0 Sd, Sb 4 A -

2 Harasiuki i(ic) Ng 3869* C1+B G 26* Scb 4 A -

Wola 3 p Q 616 C* Z 0 Sd 4 A - Dere źnia ńska 1 9 9 4 Biszcza G Ng 259 000** B, C G 0 E 2 A -

Tarnogród - Wola 5 G Ng 253, 65** C G 1,56** E 2 A - Ró Ŝaniecka*

Kulno-rejon 6 pki Q 1992* C +B G 36* Sb 3 B L, K Le Ŝajska** 1

7 Tarnogród i(ic) Ng 56* C* 1 Z 0 Scb 4 B Gl

8 Tarnogród I* i(ic) Ng 11 526* C1+C 2 N 0 Scb 4 B Gl

9 Bidaczów Stary p Q 149 C1 G 0 Sd, Sb 4 A -

10 Harasiuki 2 i(ic) Ng 189* C1+B G 10* Scb 4 A -

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

11 Zanie - Ksi ęŜ pol i(ic),g(gc) Ng/Q 67* C1 G 0 Scb 4 A -

12 Ksi ęŜ pol G Ng 265** C G 0 E 2 A -

Rubryka 2: - * zło Ŝe kontynuuje si ę na arkuszu Aleksandrów (926); ** zło Ŝe kontynuuje si ę na arkuszu Ulanów (924), Rubryka 3: - G – gaz ziemny, p – piaski, pki – piaski kwarcowe o innym zastosowani (do produkcji cegły wapienno-piaskowej), i(ic) – iły ceramiki budowlanej, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej; Rubryka 4: - Q – czwartorz ęd, Ng – neogen;

Rubryka 6: - kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C 1, C2; kopalin płynnych: gazu ziemnego - B ,C; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) * – C 1; Rubryka 7: - zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane; Rubryka 9: - kopaliny skalne: Scb – ceramiki budowlanej, Sd – drogowe, Sb – budowlane, E – kopalina energetyczna; Rubryka 10: - zło Ŝa: 2 – skoncentrowane w okre ślonym regionie; 3 – rzadkie tylko w regionie, w którym wyst ępuje dokumentowane zło Ŝe; 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: - zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: - L – ochrona lasów, K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb 10 10

Zło Ŝe „Ksi ęŜ pol” udokumentowane zostało w kat. C na wschód od zło Ŝa „Biszcza” (Tu- rek, 2003). Akumulacja gazu wyst ępuje w siedmiu horyzontach gazono śnych w utworach piaszczysto-łupkowych sarmatu (miocen), na gł ęboko ściach od 741 do 849 m, przy czym dokumentacj ą obj ęto sze ść horyzontów. Mi ąŜ szo ść warstwy gazono śnej w obr ębie horyzon- tów wynosi od 0,25, do 9,13 m. Gaz ziemny wyst ępuj ący w tym zło Ŝu cechuje wysoka zawar- to ść metanu, w granicach od 99,01 do 99,64% oraz niska zawarto ść azotu w przedziale od 0,216 do 0,87 %. Warto ść opałowa gazu wynosi 35,60–37,80 MJ/Nm 3. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę fragment zło Ŝa „Tarnogród- Wola Ró Ŝaniecka”, które w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci wyst ępuje na obszarze s ąsiedniego arkusza Aleksandrów. Zło Ŝe zostało udokumentowane w kat. C (Stolarczyk, 1987) na powierzchni 1626 ha (około 500 ha znajduje si ę w granicach arkusza Tarnogród). Cztery horyzonty gazono śne wyst ępuj ą w obr ębie utworów badenu górnego i sarmatu (miocen) w kilku poziomach piaszczystych, średnio na gł ęboko ści 938-1113 m. Jest to gaz wysokometanowy, w którym udział CH 4 si ęga 93,38–98,67%. W śród domieszek zwraca uwag ę udział azotu w wysoko ści 1,14 do 6,42%. Warto ść opałowa gazu wynosi 36,8–38,72 MJ/Nm 3. Zło Ŝa gazu ziemnego zostały zaliczone: z uwagi na ich ochron ę do klasy 2 – rzadko wyst ępuj ących w skali kraju, skoncentrowane w okre ślonym regionie, z uwagi na konfliktowo ść ze środowiskiem do małokonfliktowych – klasy A, mo Ŝliwych do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń.

2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej

Na omawianym obszarze zło Ŝa kopalin ilastych do wyrobów ceramiki budowlanej wi ą- Ŝą si ę głównie z płytko le Ŝą cym kompleksem iłów krakowieckich wieku neoge ńskiego, spo- radycznie razem z przykrywaj ącymi je czwartorz ędowymi glinami zwałowymi. Udokumen- towano tu 5 złó Ŝ iłów: „Harasiuki”, „Harasiuki 2”, „Tarnogród”, „Tarnogród I” i „Zanie- Ksi ęŜ pol”. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ kopalin ilastych zostały przedstawione w tabeli 2. Zło Ŝe „Harasiuki” znajduje si ę w północno-zachodniej arkusza, w okolicach wsi Łazo- ry. Udokumentowane zostało w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści surowca w kat. B kilkoma dokumentacjami i dodatkami do dokumentacji (Merle, 1984; Jaros, 1992; Kowalik, 1996, 2000; Frankiewicz, 2004, 2005a, b). Kopalin ę stanowią iły krakowieckie o zasobach 3 869 tys. m 3 udokumentowane w dwóch polach o ł ącznej powierzchni 15,3 ha. Nadkład nad zło Ŝem, wynosz ący pierwotnie na polu A (północnym) od 0,0 do 7,0 m, na polu B (południo- wym) od 0,1 do 4,0 m wyst ępuje tylko na polu B; na polu A, obj ętym eksploatacj ą został usu-

11 ni ęty. Iły o średniej mi ąŜ szo ści 4,3 m charakteryzuj ą si ę nisk ą zawarto ści ą margla, wod ą zarobow ą w granicach 28,4–35,7%, a tworzywo ceramiczne po wypaleniu w temperaturze 950˚C, wykazuje stosunkowo wysok ą wytrzymało ści ą wyrobów na ściskanie – do 26 MPa i du Ŝą nasi ąkliwo ść wyrobów – do 21 %. Zło Ŝe „Harasiuki 2” o powierzchni 1,97 ha i zasobach 189 tys. m 3 zostało wydzielone z pola B zło Ŝa „Harasiuki”, w jego południowej cz ęś ci (Frankiewicz, 2005a). Powodem po- działu zło Ŝa były trudno ści pozyskania prawa do korzystania z nieruchomo ści gruntowych na całym udokumentowanym obszarze. Zło Ŝe posiada korzystne parametry górnicze: średnia grubo ść nadkładu wynosi 1,4 m, a mi ąŜ szo ść zło Ŝa mie ści si ę w granicach od 9,8 do 11,5 m. Parametry jako ściowe kopaliny, zbli Ŝone do parametrów zło Ŝa „Harasiuki”, pozwalaj ą na produkcj ę wyrobów ceramiki budowlanej. Zło Ŝe „Zanie-Ksi ęŜ pol” znajduj ące si ę w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza zostało udokumentowane w kat. C 1 (Sierant, 2004) na potrzeby lokalne. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 1,39 ha, zasoby 67 tys. m 3. Kopalin ę stanowi ą wyst ępuj ące w stropie czwartorz ędowe gliny pylaste oraz iły krakowieckie rozpoznane do gł ęboko ści 5,0 m. Wła ściwo ści technologiczne iłów s ą znacznie korzystniejsze ni Ŝ glin. Kopalina ilasta charakteryzuje si ę zawarto ści ą wody zarobowej od 24,0 do 34,0%, skurczliwo ści ą wysychania od 6,0 do 9,3%, natomiast parametry gotowych wyrobów po wypale w temperaturze 950˚C wynosz ą: nasi ąkliwo ść 13-30%, wytrzymało ść na ściskanie 17,1-55,6 MPa. Iły stanowi ą dobry surowiec do produkcji cegły pełnej klasy 150 i do produkcji wyrobów cienko ściennych, gliny czwartorz ędowe mog ą by ć uŜywane do produkcji cegły pełnej klasy 75-100. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza wyst ępuj ą dwa zło Ŝa surowców ilastych – „Tarnogród” oraz Tarnogród I”, które w niewielkim fragmencie przechodz ą na s ąsiedni arkusz Aleksandrów. Zło Ŝe „Tarnogród” zostało udokumentowane w 1961 roku w formie karty rejestracyjnej (Bartnik, 1961). Kopalin ę stanowi ą utwory neoge ńskie (mioce ńskie), w przewadze ilaste, z przewarstwieniami mułowców i rzadziej - piaskowców. Serię zło Ŝow ą o mi ąŜ szo ści 4,6– 6,8 m udokumentowano na powierzchni 1,8 ha. Nadkład stanowi gleba o grubo ści od 0,1 do 0,4 m. Horyzont wodono śny znajduje si ę poni Ŝej serii zło Ŝowej. Kopalina ilasta cechuje si ę nast ępuj ącymi parametrami jako ściowymi: woda zarobowa 35,5–37,0% i skurczliwo ść wysychania 6,7–7,1%, za ś tworzywo ceramiczne wypalone w temp. 950˚C charakteryzuje: nasi ą- kliwo ść śr. 19,7% i wytrzymało ść na ściskanie max 20,4 MPa. Zło Ŝe „Tarnogród I” (Gad, 1992), o powierzchni 47,3 ha, znajduje si ę w bezpo średnim sąsiedztwie poprzedniego zło Ŝa. Udokumentowane w kategorii C 1 + C 2, zasoby zło Ŝa wyno-

12 sz ą 11 526 tys. m 3. Seria zło Ŝowa ma mi ąŜ szo ść od 14 do 37,5 m. Zmiennej grubo ści nadkład, o mi ąŜszo ści od 0,5 do 5,6 m tworz ą gliny zwałowe i piaski deluwialne. Kopalina cechuje si ę nisk ą zawarto ści ą margla - 0,1%, wod ą zarobow ą śr. 29,53%, skurczliwo ści ą wysychania 7,8%, a tworzywo ceramiczne wypalone w temp. 950˚C wykazuje nasi ąkliwo ść 16,47%, po- rowato ść 29,73% i wytrzymało ść na ściskanie 24,4 MPa. Wszystkie zło Ŝa kopalin ilastych ceramiki budowlanej s ą niezawodnione, wyst ępowanie wody ma jedynie charakter lokalny, zwi ązany z obecno ści ą wkładek piaszczystych w stropie. W wyrobisku mog ą wyst ępowa ć wody opadowe. Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ kopalin ilastych ceramiki budowlanej Nazwa zło Ŝa Harasiuki Zanie - Ksi ęŜ pol Parametry Harasiuki 2 Tarnogród Tarnogród I gliny iły Pole A Pole B (Q) (Ng) Parametry zło Ŝowe: powierzchnia zło Ŝa (ha) 6,29 9,0 1,97 1,8 47,3 1,39 4,2-5,8 9,8-11,5 4,6-6,8 14,0-37,5 4,2-5,0 mi ąŜ szo ść zło Ŝa (m) śr. 4,3 śr. 10,2 śr. - śr. 25,8 śr. 4,6 0,0-7,0 0,1-4,0 0,1-0,4 0,5-5,6 0,0-0,8 grubo ść nadkładu (m) śr. 1,4 śr. - śr. 1,4 śr. - śr. 2,07 śr. 0,8 stosunek grubo ści nadkładu 0,25 0,01 0,15 0,06 0,08 0,17 do mi ąŜ szo ści zło Ŝa N/Z Parametry jako ściowe kopaliny: 0,0-0,4 zawarto ść margla (%) 0,0-0,12 0,0-0,12 0,0-0,12 * śr. 1,0 śr. 0,1 śr. 0,1 24,0- 29,05- 35,5-37,0 26,07-32,3 woda zarobowa (%) 28,4-35,7 29,05-41,37 śr. 24,5 34,0; śr. 41,37 śr. - śr. 29,53 28,2 7,2-11,6 7,2-11,6 6,7-7,1 7,8-10,0 6,0-9,3 skurczliwo ść wysychania (%) 7,1-9,3 śr. 4,7 śr. 8,3 śr. - śr. 8,5 śr. 7,3 Parametry jako ściowe wyrobu: 20,2- 13,0- 12,86- 12,9-20,2 15,1-18,8 nasi ąkliwo ść (%) 16,8-21,0 śr. 19,7 29,3; śr. 30,0; 20,18 śr. 18,1 śr. 16,5 20,6 1) śr. 21,5 19,6- 17,1- 15,0- 15,0-26,0 13,3-42,0 Wytrzymało ść na ściskanie (MPa) 13,0-23,0 max 20,4 30,6; śr. 55,6; śr 26,0 śr. 18,6 śr. 24,4 23,5 1) 36,4 Temperatura wypalania (˚C) 950 950 950 950 950 960 950 cegła pełna; cegła zastosowanie wg dokumentacji ceramika budowlana wyroby pełna cienko- ścienne * - nie badano Zło Ŝa surowców ilastych z punktu widzenia ich ochrony zostały zaliczone do klasy 4 – powszechnych – licznie wyst ępuj ących, łatwych do zagospodarowania, a z punktu widzenia ochrony środowiska zło Ŝa „Harasiuki”, „Harasiuki 2” i „Zanie – Ksi ęŜ pol” do klasy A- mało-

13 konfliktowych, za ś zło Ŝa w rejonie Tarnogrodu do klasy B – konfliktowych, z uwagi na wyst ępowanie gleb chronionych

3. Kruszywa naturalne

Zło Ŝa kruszywa naturalnego na obszarze omawianego arkusza skoncentrowane s ą w jego północnej cz ęś ci pomi ędzy Bidaczowem i Wol ą Dere źnia ńsk ą. Zwi ązane s ą one z wyst ę- powaniem osadów eolicznych. W obr ębie wydm udokumentowane zostały 3 zło Ŝa: „Bidaczów” (Szyma ńska, 1990), „Wola Dere źnia ńska” (Giza i in., 1977) oraz „Bidaczów Stary” (Czaja-Jarzmik, 2005). Zło Ŝa te charakteryzuj ą si ę wysok ą zawarto ści ą ziarn o średnicy do 2 mm (punktem piaskowym) – około 100 %, nisk ą zawarto ści ą pyłów mineralnych i brakiem zawarto ści zanieczyszcze ń obcych. Kopalina wykorzystywana mo Ŝe by ć na potrzeby budownictwa i drogownictwa. Zło Ŝa posiadaj ą korzystne parametry geologiczno-górnicze: nadkład ograniczony do warstwy glebowej, kilkumetrow ą mi ąŜ szo ść zło Ŝa i brak zawodnienia. Jedynie w zło Ŝu „Wola Dere źnia ńska” sp ąg serii zło Ŝowej znajduje si ę poni Ŝej zwierciadła wód gruntowych, co powoduje cz ęś ciowe jej zawodnienie. Zasoby tych złó Ŝ s ą niewielkie, od 149 tys. t w zło Ŝu „Bi- daczów Stary” do 616 tys. t w „Woli Dere źnia ńskiej” i maj ą znaczenie jedynie lokalne. Zło Ŝa kruszywa naturalnego z punktu widzenia ich ochrony zostały zaliczone do klasy 4 – powszechnych, licznie wyst ępuj ących, łatwo dost ępnych, a z punktu widzenia ochrony śro- dowiska do klasy A – małokonfliktowych. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ piasków oraz sposób przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3 Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ kruszywa naturalnego

Zło Ŝa Parametry Bidaczów Bidaczów Stary Wola Dere źnia ńska

powierzchnia zło Ŝa (ha) 4,5 1,6 5,0 2,0-8,5 2,3 – 9,7 1,3 – 11,8 mi ąŜ szo ść zło Ŝa (m) śr. 4,06 śr. 5,78 śr. 6,45 0,0-0,2 0,0 - 0,2 grubo ść nadkładu (m) śr. 0,2 śr. 0,1 śr. 0,1 stosunek grubo ści nadkładu 0,02 0,1 0,03 do mi ąŜ szo ści zło Ŝa punkt piaskowy 96,8 – 100 99,8 – 100 śr. 100 (zawarto ść ziarn < 2 mm) (%) śr. 99,6 śr. 99,98 1,4 – 4,0 0,5– 0,7 0,6 – 2,8 zawarto ść pyłów mineralnych (%) śr. 3,05 śr. 0,6 śr. 1,16 zawarto ść zanieczyszcze ń obcych (%) brak brak brak

14 Na obszarze arkusza Tarnogród, w południowo-zachodniej cz ęś ci, znajduje si ę niewielki fragment zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Kulno - rejon

Le Ŝajska”, o zasobach w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści w kat. B w ilo ści 1 992 tys. ton (Urba ńska, 1992). Mi ąŜ szo ść kopaliny waha si ę od 2,0 m do 14,5 m, przy nadkładzie o grubo ści

0,1 m, jaki stanowi gleba. Zawarto ść SiO 2 wynosi od 87,0 do 96,0%, ( średnio 94,0%), a zanieczyszcze ń ilastych śr. 10%. Zło Ŝe piasków kwarcowych z punktu widzenia jego ochrony zaliczone zostało do klasy 3 - rzadkie tylko w regionie, w którym wyst ępuje, bior ąc pod uwag ę ochron ę środowiska do klasy B-konfliktowych, ze wzgl ędu na ochron ę lasów i krajobrazu.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Przemysł wydobywczo-przetwórczy na obszarze arkusza Tarnogród wi ąŜ e si ę z eksploatacj ą gazu ziemnego i surowców skalnych. Gaz ziemny eksploatowany jest w trzech udokumentowanych tu zło Ŝach: „Biszcza”, „Tarnogród-Wola Ró Ŝaniecka” i „Ksi ęŜ pol”. Zło Ŝe gazu ziemnego „Biszcza”, zostało udokumentowane w 1998 roku, a koncesj ę na rzecz Oddziału Sanockiego PGNiG SA wydano w 2001 roku, okre ślaj ąc jej wa Ŝno ść na 25 lat. W koncesji okre ślono wielko ść obszaru zło Ŝowego, obszaru górniczego i terenu górni- czego o powierzchni 541,4 ha. Eksploatacja gazu odbywa si ę trzema otworami w ramach Ko- palni śołynia, z gł ębokości 508–877 m. Od 1993 roku na podstawie koncesji udzielonej na 25 lat eksploatowane jest zło Ŝe gazu ziemnego „Tarnogród-Wola Ró Ŝaniecka”, równie Ŝ przez Kopalni ę śołynia, nale Ŝą cą do Od- działu Sanockiego PGNiG SA. Powierzchnia obszaru zło Ŝowego wynosi 1626,6 ha, natomiast obszaru i terenu górniczego 1827,7 ha. Otwory eksploatacyjne znajduj ą si ę poza terenem arkusza Tarnogród, gaz z tego zło Ŝa zaspokaja potrzeby miasta Tarnogród, a tak Ŝe kilku oko- licznych wsi. Koncesja na wydobywanie gazu ziemnego ze zło Ŝa „Ksi ęŜ pol” udzielona została Pol- skiemu Górnictwu Naftowemu i Gazownictwu SA w Warszawie przez Ministra Środowiska na okres 20 lat. Dla zło Ŝa wyznaczony został obszar i teren górniczy o powierzchni 409 ha. Eksploatacja gazu odbywa si ę dwoma otworami, z gł ęboko ści 740-865 m. Kopalina ta jest bardzo dobrym surowcem energetycznym, ze wzgl ędu na wysok ą warto ść opałow ą (35,60- 37,80 MJ/m 3) oraz brak domieszek szkodliwych (siarkowodór, hel). Eksploatacja surowców ilastych na obszarze arkusza Tarnogród dotyczy obecnie trzech złó Ŝ.

15 Wydobywanie iłów ze zło Ŝa „Harasiuki” trwa od 1966 roku. Przedsi ębiorstwo Ceramiki Budowlanej „Ceramika Harasiuki” Sp. z o.o. dysponuje koncesj ą od 1993 roku. Z uwagi na przekształcenia formalne koncesjobiorcy oraz powi ększenie obszaru eksploatacji, koncesja była kilkakrotnie zmieniana. Obecnie obowi ązuj ąca koncesja wydana przez Wojewod ę Pod- karpackiego jest wa Ŝna do 2010 r. Powierzchnia obszaru górniczego obejmuj ącego pole A (północne) w granicach ustalonych decyzj ą z dnia 12.11.2003 r. wynosi 4,63 ha, a terenu gór- niczego 13,23 ha. W pobli Ŝu południowej granicy wyrobiska przebiega droga powiatowa, co ogranicza mo Ŝliwo ść prowadzenia eksploatacji w tej strefie. Pole B (południowe) jest niezagospodarowane. Wydobywanie iłów ze zło Ŝa „Harasiuki 2”, wydzielonego z południowej cz ęś ci pola B zło Ŝa „Harasiuki”, prowadzi Przedsi ębiorstwo Ceramiki Budowlanej „Ceramika Harasiuki” Sp. z o.o. na podstawie koncesji udzielonej przez Starostę Ni Ŝańskiego, obowi ązuj ącej do 2015 r. Eksploatacja odbywa si ę w granicach obszaru górniczego o powierzchni 1,97 ha i terenu górniczego o powierzchni 2,47 ha. Kopalina przerabiana jest w pobliskiej cegielni. Przedsi ębiorstwo produkuje na miejscu szereg wyrobów ceramiki budowlanej – pustaki: modularne (tzw. maxy), Ackermana, stropowe, dymowe, wentylacyjne, do ścian działowych, a ponadto cegły modularne, cegły kratówki, dziurawkę i cegł ę pełn ą. Ponadto produkowane są wszystkie elementy stropu g ęsto Ŝebrowego Ceram 45 B. Zło Ŝe „Zanie-Ksi ęŜ pol” zostało uruchomione w 2005 roku. Koncesja na wydobywanie kopaliny ze zło Ŝa udzielona przedsi ębiorcy - Zakładowi Ceramiki Budowlanej – Henryk Mielnik, obowi ązuje do 2015 r. Dla zło Ŝa utworzono obszar i teren górniczy o powierzchni 0,742 ha. Koncesj ą obj ęta jest północna cz ęść udokumentowanego zło Ŝa, teren ten jest prze- znaczony w planie zagospodarowania dla potrzeb cegielni. Przeróbka kopaliny (produkcja cegły zwykłej) odbywa si ę w miejscowej cegielni zlokalizowanej na południe od zło Ŝa. W zło Ŝu „Tarnogród” eksploatacja iłów na potrzeby zlokalizowanej na miejscu cegielni była prowadzona od 1962 roku. Z uwagi na wyczerpanie zasobów eksploatacja została for- malnie zaniechana w 1997 roku. Dodatek rozliczeniowy zasobów nie został wykonany. Obecnie wyrobisko wykorzystywane jest do składowania odpadów powiertniczych. W poło Ŝonym w s ąsiedztwie i udokumentowanym na potrzeby poprzedniego wła ścicie- la cegielni, zło Ŝu „Tarnogród I”, eksploatacja dotychczas nie została podj ęta. Eksploatacja kruszywa naturalnego na obszarze arkusza prowadzona jest tylko w jednym zło Ŝu „Bidaczów Stary”. U Ŝytkownikiem zło Ŝa jest Zakład Usług Betoniarskich w Biłgoraju, który posiada koncesj ę na wydobywanie piasku do 2015 r. Wyznaczony obszar górniczy o powierzchni 1,61 ha pokrywa si ę z granicami zło Ŝa, powierzchnia terenu górni-

16 czego wynosi 2,1 ha. Wydobywana kopalina wykorzystywana jest bez przeróbki dla celów budowlanych i drogowych tj. do betonów, zapraw budowlanych, nawierzchni drogowych. Nie rozpocz ęto tak Ŝe eksploatacji kruszywa ze zło Ŝa „Bidaczów”, mimo wydanej przez Wojewod ę zamojskiego w 1993 roku koncesji. Ze wzgl ędów formalnych koncesja została wygaszona w 2001 roku decyzj ą Wojewody lubelskiego. Ze zło Ŝa „Wola Dere źnia ńska” kruszywo było wydobywane na niewielk ą skal ę w latach 80. Na pocz ątku lat 90. eksploatacja została zaniechana. Na terenie wyrobiska nie podj ęto Ŝadnych prac rekultywacyjnych, uległo ono z czasem samoistnej rekultywacji. Zło Ŝe piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Kulno-rejon Le- Ŝajska”, niewielkim fragmentem wchodz ące na obszar arkusza, eksploatowane jest przez fir- mę Silikaty Le Ŝajsk sp. z o.o., która posiada koncesje na wydobycie do 2024 r. Wyrobisko eksploatacyjne zlokalizowane jest poza granicami arkusza. W czasie wizji terenowej na omawianym terenie zlokalizowano kilka małych odkry- wek, głównie w rejonie wyst ępowania wydm (północna cz ęść arkusza), z których okoliczni mieszka ńcy wydobywaj ą okresowo piasek na potrzeby własne. Miejsca te na mapie zazna- czono jako punkty wyst ępowania kopaliny.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy udokumentowania nowych złó Ŝ kopalin skalnych na terenie arkusza Tarno- gród dotycz ą kruszywa naturalnego i surowców ilastych. Opieraj ąc si ę na budowie geologicznej udokumentowanych dotychczas złó Ŝ, Szczegółowej mapie geologicznej Polski w skali 1:50 000 i obja śnieniach do niej (Popielski, 1991; Popielski, Kurkowski, 1992) oraz wizji terenowej wyznaczone zostały obszary perspektywiczne wyst ępowania kopalin. Brak bada ń jako ści kopaliny w tych obszarach jest powodem nie wyznaczenia obszarów prognostycznych. Zasoby perspektywiczne w zakresie złó Ŝ kruszywa naturalnego mo Ŝna wi ąza ć z wyst ępowaniem piasków i Ŝwirów buduj ących tarasy nadzalewowe Tanwi i Łady (na pół- nocy) oraz Złotej (na południu), jak równie Ŝ wydm rozwini ętych na piaszczystych tarasach nadzalewowych zlodowace ń północnopolskich. Wały wydmowe osi ągaj ą wysoko ść do 15 m. Wi ększe nagromadzenia piasków wydmowych o kilkumetrowej mi ąŜ szo ści znajduj ą si ę w północnej i południowej cz ęś ci arkusza. Na północy obszary perspektywiczne dla złó Ŝ piasku zostały wyznaczone w rejonie Bidaczowa i Rudy Solskiej. Przy zachodniej granicy arkusza, potencjalne obszary zło Ŝowe tego typu wyst ępuj ą na zachód od miejscowo ści Gózd Li- pi ński oraz w południowej cz ęś ci obszaru w okolicy Jastrz ębca i na południe od Szyszkowa. Znaczenie surowcowe mog ą mie ć tak Ŝe piaski ze Ŝwirami lodowcowe i wodnolodowcowe ze zlodowace ń południowopolskich, o odpowiedniej mi ąŜ szo ści. Obszary perspektywiczne

17 dla tego typu utworów wyznaczono w okolicach Potoku Górnego na zachodzie i Bukowiny I na wschodzie. Lokalne znaczenie mog ą mie ć tak Ŝe piaski rzeczne ze zlodowace ń środkowopol- skich, dla których perspektywy wyznaczono w rejonie miejscowo ści Wólka Łbiska. W północno-wschodniej cz ęś ci mapy, w rejonie miejscowo ści Dere źnia Majda ńska prowadzone były badania geologiczno-poszukiwawcze za zło Ŝami piasków i Ŝwirów (Flisow- ska, 1971). Badania te zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. Nawiercone utwory piaszczyste były zaglinione, z pojedynczymi ziarnami Ŝwiru. Mi ąŜ szo ść ich wynosiła od 0,4 do 1,7 m. Kolejne badania zwiadowczo-geologiczne za kruszywem prowadzono w rejonie miejscowo- ści Wólka Łamana. Dotyczyły one fragmentu obszaru w południowo-zachodniej cz ęś ci mapy. Uzyskane wyniki bada ń nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, daj ąc wynik negatywny (Ryczek, 1982). Badana seria piaszczysta, z uwagi na wysoki stopie ń zapylenia przekraczaj ą- cy kilkakrotnie granic ę okre ślon ą kryteriami, nie stanowi warto ści przemysłowej. Potencjaln ą baz ę surowcow ą dla produkcji wyrobów ceramicznych tworz ą wychodnie tzw. iłów krakowieckich, które zostały udokumentowane surowcowo na obszarze arkusza w pi ęciu zło Ŝach. Perspektywy na udokumentowanie dalszych złó Ŝ wyst ępuj ą w okolicach wsi Łazory, w otoczeniu dot ąd udokumentowanego zło Ŝa „Harasiuki” oraz dalej na południe od nich, poni Ŝej miejscowo ści Gózd Lipi ński. W południowej cz ęś ci arkusza, w okolicach Luchowa, Brzyskiej Woli i Jastrz ębca, gdzie stwierdzono wyst ępowanie iłów krakowieckich, wyznaczono obszary perspektywiczne. Torfy wyst ępuj ące na obszarze arkusza nie maj ą wi ększego znaczenia gospodarczego. Dotychczas nie udokumentowano Ŝadnego zło Ŝa torfów. Utwory te wyst ępuj ą na niewielkim obszarze w okolicach Łazor i Bidaczowa w północnej cz ęś ci obszaru arkusza oraz w okolicach Jedlinek w środkowej jego cz ęś ci. Wyst ąpienia te nie spełniaj ą jednak aktualnie obowi ą- zuj ących kryteriów bilansowo ści (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Mimo, i Ŝ szacowane zasoby nie rokuj ą perspektyw przemysłowych, mog ą stanowi ć interesuj ący surowiec dla celów ogrodni- czych na rynku lokalnym. Obszar zapadliska przedkarpackiego, w obr ębie którego znajduje si ę arkusz Tarnogród jest jednym z najbardziej perspektywicznych obszarów pod wzgl ędem zasobno ści w zło Ŝa węglowodorów. Charakteryzuje si ę najwy Ŝsz ą warto ści ą wska źnika nasycenia w ęglowodo- rami spo śród wszystkich regionów geologicznych Polski (Skarbek, 1990). W podziale zapadliska na trzy obszary, omawiany arkusz znajduje się w obr ębie najbardziej zasobnego – obszaru przemysko-rzeszowskiego (Jawor, 1990).

18 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Według podziału hydrograficznego sie ć rzeczna na obszarze arkusza Tarnogród naleŜy do zlewni rzek San i Sanna. Tworzy j ą głównie rzeka Tanew wraz ze swymi dopływami - prawobrze Ŝną Ład ą oraz lewobrze Ŝnymi: Borowin ą, Łazown ą i Złot ą Nitk ą. Południow ą cz ęść omawianego obszaru odwadnia rzeka Złota, płyn ąca w kierunku południowo - zachodnim do Sanu. Rzeka Tanew odwadnia teren w kierunku północno – zachodnim. Pomi ędzy zlewniami Tanwi i Sanu przebiega równole Ŝnikowo dział wodny III rz ędu. W miejscowo ści śary, w gminie Biszcza projektowany jest zbiornik retencyjny „Bisz- cza-śary”, b ędący w fazie wst ępnej realizacji. Zajmuje on obszar naturalnego obniŜenia terenu w dolinie rzeki Tanew. Całkowita powierzchnia zbiornika wynosi 82 ha, w tym 42 ha znajduj ą si ę w budowie. Jego długo ść ma wynie ść 2,7 km, przy szeroko ści około 300 m. Pod- stawowym przeznaczeniem zbiornika jest zagospodarowanie nadwy Ŝek wody ze zlewni rzek Łazownej i Tanwi. Na granicy warstw przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych w obszarach wierzchowi- nowych Płaskowy Ŝu Tarnogrodzkiego tworz ą si ę wysi ęki i źródła. S ą to źródła warstwowe, grawitacyjne o wydajno ści 1,6-2,1 l/s. Wody ze źródeł Krynica w Wólce Biskiej i Św. Jana w Harasiukach dawniej u Ŝywane były do celów pitnych. Obecnie, ze wzgl ędu na utrudniony dost ęp poprzez zwarte kompleksy le śne, nie s ą wykorzystywane. W ramach monitoringu regionalnego stale kontrolowana jest czysto ść , stan i przepływ wody rzek: Tanwi w Ksi ęŜ polu i Wólce Biskiej, Łady w Bidaczowie oraz Złotej Nitki w Pawlicach (0,1 km poza wschodni ą granic ą arkusza). Na podstawie bada ń dotycz ących jako ści wód, prowadzonych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, wody rzeki Tanew zaklasyfikowano do III klasy (jako ść zadowalaj ąca). Jako ść wody Złotej Nitki oraz Tanwi powy Ŝej i poni Ŝej wspomnianych punktów pomiarowo-kontrolnych nie odpowiada normom. Nadmierne zanieczyszczenie powoduje fosfor ogólny i miano Coli. Wody rzeki Ła- dy zostały zaklasyfikowane do klasy IV (jako ść niezadowalaj ąca), ze wzgl ędu na liczb ę bak- terii grupy coli (WIO Ś, 2006). Wody Tanwi eksploatowane s ą przez Przedsi ębiorstwo Ceramiki Budowlanej „Cerami- ka Harasiuki” do celów technologicznych w ilo ści 1500 m 3/miesi ąc. Uj ęcie powierzchniowe dla PCB znajduje si ę na 22 km rzeki Tanew (Janik, Pietruszka, 2000).

19 2. Wody podziemne Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza Tarnogród zostały przedstawione na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Janik, Pietruszka, 2000). Na terenie obj ętym arkuszem Tarnogród, wyst ępuj ą dwa główne pi ętra wodono śne – w utworach czwartorz ędowych i neoge ńskich. Czwartorz ędowy poziom wodono śny stwierdzono na całym obszarze, poza rejonami wychodni iłów mioce ńskich. Jest on zwi ązany z kopalnymi i współczesnymi dolinami rzecz- nymi oraz obszarami tarasu nadzalewowego mi ędzyrzecza Tanwi i Łady. Warstwy wodono- śne reprezentuj ą utwory zlodowacenia środkowopolskiego, wykształcone jako Ŝwiry, piaski, piaski pylaste, niekiedy z wkładkami mułków. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej waha si ę w granicach od 5 do 28 m. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne zasilane jest na drodze bezpo- średniej infiltracji wód opadowych. Pi ętro to nie posiada warstwy izolacyjnej i nara Ŝone jest na zanieczyszczenia. Zwierciadło wód na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci terenu ma charakter swobod- ny. Najkorzystniejsze warunki hydrogeologiczne występuj ą wzdłu Ŝ kopalnych dolin Tanwi i Łady, a tak Ŝe w strefie peryferyjnej zbiornika GZWP 425 w okolicach Brzyskiej Woli i Wólki Łamanej. Potencjalne wydajno ści w utworach wodono śnych wahaj ą si ę w szerokim przedziale, od kilku do 50 m3/h. Neoge ński poziom wodono śny nie tworzy ci ągłej pokrywy. Warstw ę wodono śną stanowi ą piaski i piaskowce ilaste o mi ąŜ szo ści 5-20 m, wyst ępuj ące w obr ębie iłowców i mu- łowców. Obszar wyst ępowania wymienionych utworów ogranicza si ę do południowo- wschodniej i zachodniej cz ęś ci arkusza (rejon Tarnogrodu, Ksi ęŜ pola, Biszczy, Potoku Gór- nego). Omawiane pi ętro wodono śne zasilane jest w wyniku infiltracji wód opadowych. Zwierciadło wód podziemnych ma charakter napi ęty, nawiercone na gł ęboko ściach 26- 73 m p.p.t., stabilizuje si ę od kilku do 20 m p.p.t. Opisane utwory wodono śne charakteryzuj ą si ę na ogół niskimi parametrami hydrogeologicznymi. Wydajno ści potencjalne studni wynosz ą od 0,2 do 7,0 m 3/h (Janik, Pietruszka, 2000). Z przeprowadzonych analiz wynika, Ŝe wody podziemne na opisywanym obszarze odznaczaj ą si ę dobr ą jako ści ą. Zawarto ść wi ększo ści składników obu poziomów mie ści si ę w granicach dopuszczalnych st ęŜ eń dla wód pitnych. Podwy Ŝszone warto ści dotycz ą niekiedy zwi ązków Ŝelaza, amoniaku, azotanów i fosforu. Przyczyn ą mog ą by ć naturalne procesy roz- kładu substancji organicznych jak równie Ŝ, w przypadku fosforu zanieczyszczenia rolnicze lub przemysłowe. Przypowierzchniowe wody podziemne odznaczaj ą si ę du Ŝą ilo ści ą Ŝelaza i manganu. Szczególnie wysokie zawarto ści Fe obserwuje si ę w dolinie Tanwi. W zwi ązku z tym wody te cechuje m ętno ść i odbiegaj ąca od normy barwa.

20 Na całym obszarze arkusza Tarnogród funkcjonuje 35 wierconych uj ęć studziennych, ujmuj ących wody czwartorz ędowego lub neoge ńskiego pi ętra wodono śnego. Wi ększo ść z nich posiada zatwierdzone zasoby poni Ŝej 25 m 3/h. Uj ęcie w Brzyskiej Woli posiada stref ę ochronn ą. Wszystkie wymienione uj ęcia zasilaj ą wodoci ągi wiejskie i miejskie. Teren obj ęty map ą poło Ŝony jest pomi ędzy dwoma czwartorz ędowymi, głównymi zbiornikami wód podziemnych (fig.3) (Kleczkowski, 1990). W południowo-zachodnim naro- Ŝu, fragmentarycznie zaznacza si ę udokumentowany GZWP nr 425 D ębica – Stalowa Wola - Rzeszów (Górka i in., 1996). Jego całkowita powierzchnia wynosi 2 194 km 2, a zasoby dys- pozycyjne 576 tys. m 3/d. Na powierzchni zbiornika i wokół niego, została wyznaczona strefa ochronna. W północno-wschodniej cz ęś ci mapy wyst ępuje fragment strefy ochronnej GZWP 428 Biłgoraj-Lubaczów (Kruk i in., 1996).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Tarnogród na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w o środku porowym, 4 – granica GZWP w o środku szczelinowo – porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 406 – Niecka Lubelska, kreda górna (K 2); 407 – Niecka Lubel- ska (Chełm – Zamo ść ), kreda górna (K 2); 425 – Zbiornik D ębica – Stalowa Wola – Rzeszów, czwartorz ęd (Q); 428 – Dolina Kopalna Biłgoraj - Lubaczów, czwartorz ęd (Q)

21 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń okre ślone w Załączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytko- wania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 925 - Tarnogród umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

22 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść Warto ść przecięt- to ści w glebach przeci ętnych nych (median) na arkuszu 925- (median) w w glebach obszarów Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Tarnogród glebach na niezabudowanych lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu 925- Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Tarnogród

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4-36 21 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-4 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 9-31 21 29 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 1-5 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <2-5 2 3 Pb Ołów 50 100 600 <5-18 9 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,07 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 925-Tarnogród 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład ob- As Arsen 8 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 8 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Mied ź 8 obszarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wyni- kaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów Hg Rt ęć 8 pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i za- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru krzewione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane arkusza 925-Tarnogród do poszczególnych grup u Ŝyt- i zurbanizowane z wył ączeniem terenów przemy- kowania (ilo ść próbek) słowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komu- nikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, 8 tereny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

23 próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały, wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści analizowanych pierwiastków w glebach arkusza s ą ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

24 Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig.4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 10 do około 35 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 15 nGy/h i jest znacznie ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 10 do około 50 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 30 nGy/h. Południow ą cz ęść arkusza Tarnogród buduj ą głównie gliny zwałowe zlodowacenia po- łudniowopolskiego, w wi ększo ści przykryte przez utwory lessowe. W cz ęś ci północnej dominuj ą osady rzeczne (mady, mułki, piaski i Ŝwiry) wieku plejstoce ńskiego i holoce ńskiego. Z okresu zlodowacenia północnopolskiego i holocenu. Do ść liczne s ą tak Ŝe wyst ąpienia pia- sków eolicznych w formie wydm. W profilu zachodnim pomierzone dawki promieniowania s ą do ść niskie i wyrównane (dominuj ą warto ści: 10-15 nGy/h). Najwy Ŝsze zarejestrowane warto ści (25-35 nGy/h) s ą zwi ązane z glinami zwałowymi, odsłaniaj ącymi si ę w środkowej cz ęś ci tego profilu. W profilu wschodnim zdecydowanie wy Ŝsze warto ści promieniowania gamma (35-50 nGy/h) zarejestrowano w południowej cz ęś ci profilu. S ą one zwi ązane z glinami zwałowymi i utworami lessowymi. W północnej cz ęś ci tego profilu, przebiegaj ącej wzdłu Ŝ piaszczysto-Ŝwi- rowych utworów wodnolodowcowych i rzecznych, warto ści promieniowania wynosz ą przewa Ŝnie 10-20 nGy/h. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili są niskie i charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę od około 1,0 do około 3,8 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wynosz ą od około 0,2 do około 3,8 kBq/m 2.

25 Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 925 W PROFIL ZACHODNI 925 E PROFIL WSCHODNI

rz Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza kilometrowej siatki opis - dnych 5597745 5596391 5594832

5595199 5591856 m m 5588970 5588565 5586080

5587741 5582915 5579938 0 5 10 15 20 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h

)

iotwórczymi na obszarze arkusza Tarnogród (na osi osi (na Tarnogród arkusza obszarze na iotwórczymi

26 26 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5596391 5595975

5595199 5591856 m m 5587808 5588565 5584073 5587741 5579938 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 0 1 2 3 4 2 kBq/m kBq/m 2

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.01.62.628) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowa- ne rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: - obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, - obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, - obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS).

27 Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜszo ść współczynnik Składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5), - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń doku- mentuj ących obecno ść warstwy izolacyjnej w obr ębie wytypowanych obszarów. Otwory, w których profilu do gł ęboko ści 10 m stwierdzono obecno ść warstwy izolacyjnej o lepszych wła ściwo ściach, ni Ŝ warstwa udokumentowana na powierzchni terenu zostały zamieszczone tak Ŝe na planszy głównej. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Tarnogród Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Janik, Pietruszka, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge-

28 niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Tarnogród bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą: - zabudowa Tarnogrodu, Biszczy, Ksi ęŜ pola i Potoku Górnego b ędących siedzibami Urz ędów Gmin oraz innych wi ększych miejscowo ści (Gózd Lipi ński, Szyszków, D ą- brówka), - obszar udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 425 „D ębica– Stalowa Wola–Rzeszów” i obszaru jego ochrony, - strefa ochrony po średniej uj ęcia wód (południowo zachodnia cz ęść – rejon Brzyskiej Woli), - lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, porastaj ące głównie północn ą i południowo zachodni ą cz ęść arkusza, - obszary bagienne, podmokłe i źródliskowe wraz z ł ąkami na gruntach organicznych, - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich oraz ni Ŝszego tarasu plejstoce ńskiego w obr ębie dolin rzek: Tanew, Łada, Złota Nitka, Luchówka, Złota, Bo- rowina i mniejszych cieków, - tereny o spadkach powy Ŝej 10 ˚ - tereny predysponowane do rozwoju ruchów masowych, na których zachodz ą procesy spełzywania, wyst ępuj ące wzdłu Ŝ zboczy doliny Tanwi i Złotej.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów, analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Du Ŝe, wysoczyznowe powierzchnie analizowanego terenu są zbudowane z glin zwało- wych stadiału górnego zlodowace ń południowopolskich (Sanu). S ą to br ązowo Ŝółte gliny, w cz ęś ci stropowej odwapnione, w sp ągu stalowoszare. Zawieraj ą spore ilo ści materiału eratycznego i przewarstwie ń piaszczystych. Ich średnia mi ąŜ szo ść wynosi około 4,0 m, maksy-

29 malne mi ąŜ szo ści wynosz ą 9–10 m. W cz ęś ci centralnej i południowej, na długich denudacyjnych stokach Płaskowy Ŝu Tarnogrodzkiego, mi ąŜ szo ść glin maleje do 2–3 m i le Ŝą one bezpo średnio na iłach krakowieckich. Gliny zlodowace ń południowopolskich maj ą bardzo zmienny udział frakcji ilastej, a ponadto zawieraj ą ziarna Ŝwiru i margiel ziarnisty. Udział poszczególnych frakcji kształtuje si ę nast ępuj ąco: - ilasta śr. 14,3% (5,7 - 31,4%) - pylasta – śr. 51,9% (33,1 – 64,6%) - piaszczysta – śr. – 32,4% (20,6 – 45,0%) - Ŝwirowa – śr. 1,3% (0,5 – 3,5%) Gliny s ą zazwyczaj mało plastyczne i mog ą mie ć mał ą wytrzymało ść na ścinanie. W miejscu powierzchniowych wyst ąpie ń glin zwałowych zlodowace ń południowo- pol- skich wyznaczono obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych. W wielu rejonach opisane gliny zwałowe s ą przykryte mułkami piaszczystymi lessopo- dobnymi lub lodowcowymi i wodnolodowcowymi piaskami ze Ŝwirem o mi ąŜ szo ści do 2,5 m. Dla takich obszarów warunki izolacyjne okre ślono jako zmienne. Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono na terenie gminy Biłgoraj w rejonie Wola Dere źnia ńska–Dere źnia Majda ńska–Korczów. W gminie Ksi ęŜ- pol jest to rejon Majdanu Starego, Rogali, Majdanu Nowego, Ksi ęŜ pola, Borków i Płusów. Na terenie gminy Tarnogród obszary wyznaczono w rejonie miejscowo ści Luchów Górny i na południowych peryferiach Tarnogrodu. W gminie Biszcza najwi ększe powierzchniowo obszary wyznaczono w rejonie Biszcza I–Bukowina I–Biszcza II oraz w okolicach Bukowiny i miejscowo ści Gózd Lipi ński. W gminie Kuryłówka wytypowano pod składowanie odpadów oboj ętnych obszary w okolicach Brzyskiej Woli, Jastrz ębca i Wólki Łamanej. W gminie Po- tok Górny wyznaczono obszary w rejonie miejscowo ści: Szyszków i Lipiny Górne–Lewki. Niewielki obszar w gminie Harasiuki wytypowano w okolicach Rogo źni. Wytypowane obszary maj ą do ść du Ŝe powierzchnie o równinnym charakterze i s ą poło- Ŝone przy drogach dojazdowych. Istnieje mo Ŝliwo ść lokalizacji składowisk odpadów w dogodnej odległo ści od zabudowy. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów jest blisko ść zabudowy oraz połoŜenie w granicach Kuryłowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.

30 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych i niebezpiecznych Na terenie obj ętym arkuszem Tarnogród, w miejscach powierzchniowego wyst ępowa- nia iłów krakowieckich dolnego sarmatu wyznaczono obszary preferowane do składowania odpadów niebezpiecznych i komunalnych. Osady dolnego sarmatu na analizowanym terenie maj ą mi ąŜ szo ść od 750 m w jego pół- nocno wschodniej cz ęś ci do ponad 1200 m w cz ęś ci południowo zachodniej. Wykształcone s ą w postaci ciemnoszarych iłów z br ązowymi przebarwieniami, lokalnie nieco spiaszczonych, łupi ących si ę na drobne, ostrokraw ędziste bryłki. W stropie s ą zwietrzałe i przechodz ą w br ą- zowoszar ą glin ę ilast ą z licznymi skupieniami i konkrecjami margli z domieszk ą materiału eratycznego. Ni Ŝej iły przechodz ą w iły łupkowe, lokalnie z domieszk ą frakcji piaszczystej i wkładkami mułowców i piaskowców. Udział poszczególnych frakcji w iłach krakowieckich kształtuje si ę nast ępuj ąco: - frakcja ilasta – 31% - frakcja pylasta – 64% - frakcja piaszczysta – 5% Są to iły bardzo pylaste, a parametry techniczno–jakościowe wynosz ą: - woda zarobowa – 31,8% - skurczliwo ść wysychania – 8,0% - nasi ąkliwo ść – 19,2% - wytrzymało ść na ścinanie – 19,2% Iły zawieraj ą niewielkie ilo ści siarczanów i śladowe ilo ści margli (Popielski,1991). Obszary preferowane do składowania odpadów niebezpiecznych wyznaczono w gminie Kuryłówka, na wschód od zabudowa ń Brzyskiej Woli, w gminie Tarnogród w rejonie Lu- chowa Górnego, Gózd Lipi ński w gminie Biszcza i na północny wschód od zabudowa ń miejscowo ści Gliny w gminie Ksi ęŜ pol. W obr ębie wszystkich obszarów preferowanych do składowania odpadów niebezpiecznych mo Ŝliwe jest składowanie odpadów komunalnych i oboj ętnych. Ograniczeniem warunkowym składowania odpadów w wyznaczonych obszarach jest poło Ŝenie w granicach obszarów przyrodniczych prawnie chronionych i zabudowa miejscowo ści. Obszar wytypowany w rejonie Harasiuków przeznaczono do składowania odpadów komunalnych ze wzgl ędu na blisko ść doliny Tanwi i potencjaln ą mo Ŝliwo ść zanieczyszczenia

31 wód rzeki odciekami pochodz ącymi ze składowiska. Obszar ten nie ma ogranicze ń środowi- skowych. W kilku otworach wiertniczych wykonanych w granicach obszarów wyznaczonych pod składowanie odpadów oboj ętnych, stwierdzono wyst ępowanie iłów krakowieckich w strefie gł ęboko ści do 10 m p.p.t. Tereny te po wykonaniu dodatkowego rozpoznania geologicznego mog ą okaza ć si ę przydatne dla składowania odpadów komunalnych. Istniej ące (czynne) składowiska odpadów komunalnych zlokalizowane s ą w Harasiu- kach (obsługiwane przez Zakład Usług Komunalnych w Harasiukach); w Potoku Górnym w pobli Ŝu miejscowo ści gminnej (Urz ąd Gminy w Potoku Górnym) i w Biszczy (Zakład Go- spodarki Komunalnej przy Urz ędzie Gminy). Składowiska s ą monitorowane, maj ą zatwier- dzon ą instrukcj ę eksploatacji i wykonany przegl ąd ekologiczny.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Generalnie warunki geologiczne s ą korzystne, poniewa Ŝ na terenie obj ętym arkuszem w jego strefie przypowierzchniowej wyst ępuj ą iły krakowieckie sarmatu, stanowi ące dosko- nał ą naturaln ą barier ę, w obr ębie których mo Ŝna składowa ć odpady wszystkich typów. Naj- wi ększych mi ąŜ szo ści tych osadów nale Ŝy spodziewa ć si ę w cz ęś ci południowej. Gliny zwałowe zlodowace ń południowopolskich, w obr ębie których wyznaczono obszary mo Ŝliwego składowania odpadów oboj ętnych zajmuj ą rozległe, płaskie powierzchnie. W przypadku, gdy gliny zalegaj ą bezpo średnio na iłach krakowieckich, izolacyjno ść naturalnej bariery geologicznej jest dodatkowo zabezpieczona mi ąŜ szym kompleksem iłów. S ą to rejony pozbawione u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego. Brak u Ŝytkowego poziomu wodono śne- go w tych rejonach zwi ązany jest z bezpo średnim zaleganiem glin zwałowych na iłach mioce ńskich (krakowieckich). Średni stopie ń zagro Ŝenia wód wyst ępuje w cz ęś ci obszaru wyzna- czonego w rejonie Brzyskiej Woli i Wólki Łamanej (gmina Kuryłówka) oraz w rejonie Bisz- czy I (gmina Biszcza) i Szyszkowa (gmina Potok Górny). W rejonie Lipiny Górne – Lewki w gminie Potok Górny, stopie ń zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w osadach czwartorz ędu jest wysoki, poniewa Ŝ jest to obszar o niskiej odporno ści, słabo izo- lowany od powierzchni.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska wszystkich eksploatowanych i zaniechanych na terenie obj ętym arkuszem Tarnogród złó Ŝ surowców ilastych i okruchowych znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów.

32 Równie Ŝ punkty lokalnej, niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw zlokalizowane s ą na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów i nie powinny by ć rozpatrywane pod tym k ątem. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno–in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), warunki podło Ŝa budowlanego przedstawiono na całym omawianym obszarze z po- mini ęciem: obszarów le śnych, chronionych u Ŝytków rolnych (gleby I-IV a klasy bonitacyjnej) i łąk na glebach pochodzenia organicznego, udokumentowanych złó Ŝ kopalin wyst ępuj ących na powierzchni terenu oraz obszarów miejskich o zwartej zabudowie. Podstaw ą do oceny w/w warunków były: mapa geologiczna arkusza Tarnogród w skali 1: 50 000 (Popielski, Kurkowski 1992), wraz z obja śnieniami (Popielski, 1991), mapy topo- graficzne w skali 1:25 000 i 1:10 000, obserwacje terenowe oraz informacje uzyskane w urz ę- dach gminnych i od miejscowej ludno ści. Z uwagi na przydatno ść dla budownictwa, o której decyduj ą m.in.: rodzaj i stan grun- tów, gł ęboko ść wyst ępowania zwierciadła wód gruntowych, rze źba powierzchni terenu i

33 obecno ść procesów geodynamicznych, wyznaczono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Grunty niespoiste, zajmuj ące du Ŝe powierzchnie na obszarze arkusza, w wi ększo ści stanowi ą podło Ŝe o warunkach korzystnych dla budownictwa. Zaliczy ć tu nale Ŝy zag ęszczone lub średnio zag ęszczone lodowcowe lub wodnolodowcowe piaski ze Ŝwirami zlodowace ń południowopolskich ( środkowa i południowa cz ęść obszaru arkusza) oraz średnio zag ęszczo- ne, drobnoziarniste piaski osadzone w obr ębie osadów rzecznych zlodowace ń środkowopol- skich (obszary pomi ędzy Biszcz ą i Gózdem Lipi ńskim oraz Szyszkowem i Lipinami Górny- mi). Podło Ŝe nadaj ące si ę pod posadowienie budynków stanowi ą tak Ŝe średnio zag ęszczone piaski rzeczne ze Ŝwirami i piaski z przewarstwieniami mułków wy Ŝszych i ni Ŝszych tarasów nadzalewowych Tanwi w północnej i Złotej w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Domi- nuj ą osady piaszczyste ni Ŝszych tarasów. Piaszczysto-Ŝwirowe osady wyst ępuj ą jedynie w obr ębie południowych, wy Ŝszych tarasów Tanwi. Gruntami spoistymi o warunkach dogodnych dla budownictwa s ą tak Ŝe gliny zwałowe oraz cz ęś ciowo gliny lessopodobne i iły krakowieckie. Pierwsze z nich to skonsolidowane gliny w stanie półzwartym lub twardoplastycznym z du Ŝą ilo ści ą materiału eratycznego i przewarstwieniami piaszczystymi, cz ęsto zawodnionymi. Warunki budowlane w tych war- stwach pogarszaj ą si ę wraz ze wzrostem zawodnienie gruntu, co powoduje jego uplastycznie- nie. Na powierzchni gliny te wyst ępuj ą w rejonie Biszczy I i Rudy Solskiej w północno- wschodniej i centralnej oraz Brzyskiej Woli w południowej cz ęś ci arkusza. Do gruntów spoistych wykazuj ących korzystne warunki dla budownictwa zaliczono półzwarte i zwarte, rzadziej twardoplastyczne lessopodobne gliny piaszczysto-pylaste o zmiennym stanie, zale Ŝnym od wilgotno ści naturalnej i gł ęboko ści (Malinowski, 1964). Na płaszczowinach, a nawet na łagodnych stokach zalegaj ąc na glinach zwałowych osady te stanowi ą korzystne podło Ŝe. Natomiast na stokach, gdzie pod lessami piaszczystymi wyst ępuj ą utwory piaszczyste lub deluwialne istnieje niebezpiecze ństwo denudacji i erozji oraz mo Ŝli- wo ści powstawania obrywów zboczowych. Skomplikowane warunki budowlane istniej ą na wychodniach skonsolidowanych mioce ńskich iłów krakowieckich. Oprócz zmiennej litologii (iły, iły piaszczyste, mułowce z wkładkami piaskowców) charakteryzuj ą si ę one du Ŝym zró Ŝnicowaniem wytrzymało ści i odkształcalno ści, a z uwagi na zawarto ść bentonitu wykazuj ą podatno ść na p ęcznienie i skurcz (Kaczy ński, 1981). Zwykle wykazuj ą one stan półzwarty lub twardoplastyczny, lecz na nisko poło Ŝonych obszarach płytkiego zalegania, gdzie wysi ęki i wypływy wód gruntowych nas ączaj ą stropowe warstwy iłów uplastyczniaj ąc je nadmiernie, stan ich zmienia si ę

34 nawet do mi ękkoplastycznego. Pod płaszczem osadów czwartorz ędowych iły wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza, natomiast na powierzchni tylko w kilku niewielkich odosobnionych płatach, w rejonie mi ędzy Brzysk ą Wol ą a Jastrz ębcem, w Harasiukach i koło Luchowa Gór- nego. Z uwagi na tak du Ŝe zmienno ści, posadowienie budowli na podło Ŝu iłów mioce ńskich powinno by ć poprzedzone sporz ądzeniem dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą na tarasach zalewowych Tanwi, Łady i Łazownej w północnej oraz Złotej w południowej cz ęś ci arkusza. Podło- Ŝe stanowi ą lu źne piaski, plastyczne mułki i mady, a woda gruntowa zalega tam płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. Wi ększo ść obszarów nadrzecznych zagro Ŝona jest powodzi ą (wały przeciwpowo- dziowe na Tanwi istniej ą głównie w zachodniej i wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza). Warunki niekorzystne wyznaczono tak Ŝe w obr ębie gruntów słabono śnych: torfów i namułów organicznych oraz piasków humusowych występuj ących w zagł ębieniach bezod- pływowych, starorzeczach, oraz w zabagnionych dolinkach Tanwi, Borowiny, Łazownej i Złotej Nitki. Najwi ększe obszary szczególnie w północnej cz ęś ci arkusza zajmuj ą piaski humusowe (rejon Rogo źni, Bidaczowa Starego i Majdanu Starego). W obszarach akumulacji organicznej wody gruntowe mog ą wykazywa ć agresywno ść . Niemniej w szerokiej dolinie Tanwi lokalnie, warunki pozwalaj ą na lekkie budownictwo wiejskie. Do obszarów o niekorzystnych warunkach budowlanych nale Ŝą tak Ŝe obszary płytkiego zalegania plastycznych iłów mioce ńskich w rejonie Luchowa Górnego oraz nieskonsolidowa- ne, plastyczne mułki zastoiskowe, których niewielkie płaty wyst ępuj ą w rejonie Jedliny, Bi- daczowa Starego i Kamionki. Do terenów na których nie powinno si ę posadawia ć budynków nale Ŝą tak Ŝe obszary zagro Ŝone ruchami masowymi. S ą to tereny ci ągn ące si ę wzdłu Ŝ morfologicznych kraw ędzi, gdzie wyst ępuj ą gliny i piaski peryglacjalnych pokryw stokowych oraz obszary o nachyleniu wi ększym ni Ŝ 12% (Ksi ęŜ pol, Majdan Stary, Wola Dere źnia ńska). Osady deluwialne wypełniaj ące dna w ąskich dolinek denudacyjnych (lu źne piaski z plastycznymi glinami i mułkami), nale Ŝą tak Ŝe do osadów o niekorzystnych warunkach budowlanych. Du Ŝe obszary w północno-zachodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza pokrywa- ją piaski eoliczne w postaci pól i wydm. S ą to lu źne pylaste piaski stanowi ące podło Ŝe o warunkach utrudniaj ących budownictwo.

35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar obj ęty arkuszem Tarnogród, w ponad 30% zajmuj ą lasy. Najwi ększe kompleksy le śne zlokalizowane s ą w północnej, zachodniej i południowej cz ęś ci mapy. Obszary u Ŝytkowane rolniczo wyst ępuj ą w południowej i centralnej cz ęś ci arkusza, w rejonie Potoku Górnego, Biszczy, Ksi ęŜ pola, Bukowiny i Brzyskiej Woli. Wyst ępuj ą tu przewa Ŝnie gleby płowe i brunatne, nale Ŝą ce do klas bonitacyjnych – III i IV a. Łąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą wzdłu Ŝ dolin cieków wodnych i w obni Ŝeniach terenu. Na omawianym terenie nie utworzono rezerwatów i parków krajobrazowych. Jedynym obszarem prawnie chronionym jest Kuryłowski Obszar Chronionego Krajobrazu (KOCHK). Jest on zlokalizowany w południowej cz ęś ci mapy, w granicach powiatu le Ŝajskiego, w gminie Kuryłówka. KOCHK został utworzony w 1992 r. Jego powierzchnia całkowita wynosi 13 000 ha z czego 6 635 ha (51%) zajmuj ą lasy. Obszar ten chroni przede wszystkim lasy mieszane i suche, zubo Ŝałe gr ądy, a w dolinach rzek rozległe połacie ł ąk i nadrzecznych ł ę- gów olszowych i wierzbowych, typowy krajobraz dla tej cz ęś ci Płaskowy Ŝu Tarnogrodzkiego (Jaro ń – Warszczy ńska, 2001). W północno-zachodnim obszarze arkusza, w obr ębie województwa podkarpackiego (gmina Harasiuki) projektuje si ę utworzenie Zaklikowsko-Ulanowskiego Obszaru Chronio- nego Krajobrazu (Z-UOCHK). Lasy wyst ępuj ące na tym terenie stanowi ą pozostało ść Pusz- czy Sandomierskiej. Celem ochrony jest zachowanie ekosystemów le śnych o charakterze puszcza ńskim, a tak Ŝe tereny podmokłe poro śni ęte ro ślinno ści ą wilgociolubn ą. Na piaszczystych glebach Równiny Biłgorajskiej wykształciły si ę głównie lasy borowe. W Ŝyźniejszych dolinach rzek wyst ępuj ą olsy oraz lasy mieszane świe Ŝe i wilgotne. W mezo- regionie Płaskowy Ŝu Tarnogrodzkiego piaszczyste i gliniaste utwory glacjalne porastaj ą siedliska borów mieszanych i siedliska lasów mieszanych. Wyst ępuj ą tu tak Ŝe siedliska lasów świe Ŝych i wilgotnych, ale ich udział w ogólnej powierzchni jest bardzo mały. Na obszarze arkusza znajduje si ę dwana ście drzew, które zostały obj ęte ochron ą prawn ą (tabela 6). Stanowi ą je d ąb szypułkowy, brzoza brodawkowata i skupisko dziesięciu robinii akacjowych. Na terenie gminy Kuryłówka proponuje się obj ąć ochron ą trzy wi ązy szypułkowe. W Brzyskiej Woli wyst ępuje jeden pomnik przyrody nieo Ŝywionej – trzymetrowy, gra- nitowy głaz narzutowy (tabela 6). Nad Tanwi ą ochron ą w formie u Ŝytku ekologicznego proponuje si ę obj ąć 8 fragmentów torfowisk o powierzchni od 0,21 do 1,7 ha. Pozostałe dwa obszary proponowane do obj ęcia ochron ą prawn ą w formie u Ŝytków ekologicznych, poło Ŝone są w lasach Nadle śnictwa Biłgoraj (gmina Potok Górny) i Le Ŝajsk (gmina Kuryłówka).

36 Tabela 6 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Rok za- Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść twierdze- ochrony (powierzchnia w ha) na mapie Powiat nia 1 2 3 4 5 6 1 P Łazory Harasiuki 1997 PŜ – d ąb szypułkowy Nisko Potok Górny 2 P Dąbrówka 1988 PŜ – brzoza brodawkowata Biłgoraj Potok Górny 3 P Dąbrówka 1988 PŜ – 10 robinii akacjowych Biłgoraj Kuryłówka Pn – G 4 P Brzyska Wola 1986 (szer. 200 cm, dł. 300 cm, Le Ŝajsk wys. 310 cm; gr anit) Kuryłówka 5 P Wólka Łamana * PŜ – wi ąz szypułkowy Le Ŝajsk Kuryłówka 6 P Wólka Łamana * PŜ – wi ąz szypułkowy Le Ŝajsk Kuryłówka 7 P Jastrz ębiec * PŜ – wi ąz szypułkowy Le Ŝajsk Biszcza fragment torfowiska przej- 8 U Biszcza * Biłgoraj ściowego (1,7) Biszcza fragment torfowiska przej- 9 U Biszcza * Biłgoraj ściowego (1,64) Biszcza fragment torfowiska 10 U le śnictwo Biszcza * Biłgoraj (0,71) Biszcza grunt le śny 11 U le śnictwo Biszcza * Biłgoraj (0,9) Ksi ęŜ pol fragment torfowiska 12 U le śnictwo Biszcza * Biłgoraj wysokiego (0,21) Ksi ęŜ pol fragment torfowiska 13 U le śnictwo Biszcza * Biłgoraj wysokiego (0,30) Biszcza fragment torfowiska 14 U le śnictwo Potok * Biłgoraj wysokiego (0,93) Biszcza fragment torfowiska 15 U le śnictwo Potok * Biłgoraj wysokiego (1,65) Potok Górny fragment torfowiska 16 U le śnictwo Potok * Biłgoraj wysokiego (0,43) le śnictwo Kuryłówka siedlisko olsu, roślinno ść 17 U * Brzyska Wola Le Ŝajsk łąkowa higrofilna (0,28)

Rubryka 2: P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny; Rubryka 5: * obiekt projektowany lub proponowany do ochrony przez słu Ŝby ochrony przyrody Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej. rodzaj obiektu: G - głaz narzutowy

Według Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET – Polska (Liro, 1998), południow ą cz ęść arkusza obejmuje obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym 25K - Dolina Środkowego Sanu (fig.5). Pod wzgl ędem fizyczno-geograficznym teren ten buduj ą rozległe, faliste fragmenty zde- nudowanej wysoczyzny morenowej, któr ą urozmaicaj ą łagodne obni Ŝenia o charakterze dolin. Głównymi typami siedlisk s ą: ł ęg wierzbowo-topolowy, ł ęg olszowo-jesionowy, gr ąd subkon- tynentalny odmiana wy Ŝynna, bór mieszany, środkowoeuropejski bór sosnowy i ols.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Tarnogród na tle systemów ECONET (Liro, 1998) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 33M – Roztocza ński, 34M – Lasów Janowskich; 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 21K - Obszar Połu- dnioworoztocza ński, 24K – Le Ŝajski, 25K – Doliny Środkowego Sanu; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 64k – Wzniesie ń Urz ędowskich; 4 - korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 24m - Biłgorajski

W północno – wschodniej cz ęś ci mapy znajduje si ę fragment obszaru specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Solska”, wchodz ący w skład Europejskiej Sieci Ekologicznej – Natura 2000 (tabela 7). Ostoj ę stanowi rozległy kompleks le śny, w którym dominuj ą bory sosnowe, od suchego poprzez wilgotny do bagiennego. Licznie wyst ępuj ące tereny bagienno – torfowi- skowe, decyduj ą o du Ŝej warto ści przyrodniczej tego obszaru. Ponadto na terenie województwa podkarpackiego w obrębie arkusza, organizacje pozarz ądowe zaproponowały do ochrony ostoj ę siedliskow ą „Dolina Dolnej Tanwi” (kod PLH

060050), w sieci Natura 2000.

38 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Poło Ŝenie centralnego Nazwa obszaru Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod punktu obszaru Lp. i symbol oznaczenia obszaru Obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść Kod na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1 A PLB060008 Puszcza Solska (P) E 22˚51’57 N 50˚29’35 74 816,9 PL032 Lubelskie biłgorajski Ksi ęŜ pol

Rubryka 2: A – obszar OSO, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: P - obszar specjalnej ochrony ptaków

39 39

39 XII. Zabytki kultury

Na obszarze obj ętym arkuszem Tarnogród wyst ępuje kilkana ście stanowisk archeolo- gicznych pochodz ących z okresów od kultury łu Ŝyckiej poprzez okres halsztacki, wczesnego średniowiecza i średniowiecza. Stanowiska obj ęte ochron ą konserwatorsk ą na omawianym terenie, zostały zlokalizowane na podstawie Archeologicznego Zdj ęcia Polski (AZP ..., 2002). Do najciekawszych zalicza si ę cmentarzysko kurhanowe w Brzyskiej Woli oraz osady z ró Ŝnych okresów, zlokalizowane na wschód od Woli Kolo ńskiej. W Tarnogrodzie teren osady, dawniej miasta – wyznaczaj ą fosy z XVI-XVII w. Najstarszymi i jednocze śnie najcenniejszymi obiektami kultury materialnej wpisanymi do rejestru zabytków s ą obiekty sakralne: ko ścioły, cerkwie i synagogi (Mapa ..., 2002; Za- bytki .., 1990; Zabytki ..., 1995). Jedynym obiektem zwi ązanym z dawnymi wła ścicielami Biłgoraja i Tarnogrodu jest murowana rz ądcówka Ordynacji Zamojskiej w Majdanie Nowym. Najwi ęcej zabytków zlokalizowanych jest w Tarnogrodzie. Powstanie jak i nazw ę mia- sto zawdzi ęcza staro ście krzeszowskiemu Stanisławowi Tarnowskiemu, gdy Ŝ na jego pro śbę król Zygmunt August w 1567 r. wydał przywilej lokacyjny miasta. Do najciekawszych zabyt- ków Tarnogrodu nale Ŝy modrzewiowy Ko ściół Św. Rocha z 1600 roku. Jest to najstarszy drewniany ko ściół na Zamojszczy źnie. Był wotum mieszczan w zwi ązku z cz ęsto wyst ępuj ą- cymi w tych okolicach epidemiami. W s ąsiedztwie Ko ścioła został zało Ŝony cmentarz epide- miczny. Tarnogród był miastem, gdzie zawsze obok siebie mieszkały trzy społeczno ści: Pola- cy, śydzi i Rusini. Nieopodal rynku znajduje si ę zespół ko ścioła parafialnego p.w. Przemie- nienia Pa ńskiego, zbudowany w latach 1750-77. W jego s ąsiedztwie stoi synagoga z 1686 r. Dzi ś pełni ona rol ę biblioteki, jak równie Ŝ znajduje si ę tutaj regionalna izba pami ęci, w której eksponowane s ą zabytkowe wyposa Ŝenia gospodarstw, dzieła ludowych artystów a tak Ŝe dawne narz ędzia rolnicze. Przy prowadz ącej z rynku ulicy 22 lipca w kierunku Przedmie ścia Bukowskiego, na wysokim wzgórzu połoŜona jest cerkiew prawosławna p.w. Świ ętej Trójcy. Wybudowano j ą w latach 1870-75. Przycerkiewny cmentarz, jak równie Ŝ cmentarz epide- miczny, figuruje w rejestrze zabytków (Kawałko, 1994). Ochron ą konserwatorsk ą obj ęto równie Ŝ ciekawe zabytki znajduj ące si ę w miejscowo- ściach s ąsiednich. W Bukowinie jest to drewniany ko ściół p.w. Matki Boskiej Anielskiej, wzniesiony w latach 1674-75, potem wielokrotnie odnawiany i przebudowywany. W centrum Biszczy poło Ŝony jest ko ściół parafialny p.w. Naj świ ętszego Serca Jezusa. Wybudowany w 1912 r. jako cerkiew prawosławna, od 1919 r. pełni rol ę ko ścioła katolickiego.

Na uwag ę zasługuje tak Ŝe ko ściół parafialny w Ksi ęŜ polu p.w. Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa Świ ętego, wzniesiony w 1858 r. przez ordynata Konstantego Zamojskiego jako cerkiew unic- ka. Nieopodal poło Ŝony jest zabytkowy cmentarz rzymsko – katolicki. W Potoku Górnym znajduje si ę murowany zespół ko ścioła rzymsko-katolickiego p.w. Św. Jana Chrzciciela, budowany w latach 1743-54. W miejscowo ści Jastrz ębiec poło Ŝona jest drewniana kaplica konstrukcji zr ębowej p.w. Serca Pana Jezusa pochodz ąca z 1907 r. Ponadto spotka ć mo Ŝna tutaj, jak i w s ąsiedniej Brzyskiej Woli, zabudowania o wspomnianej zr ębowej konstrukcji, pochodz ące z ko ńca XIX w. (Kłos, 2000). Teren obj ęty arkuszem Tarnogród, jest miejscem, gdzie na przestrzeni lat doszło do wielu walk, bitew i powsta ń. Efekty działa ń zbrojnych i z tym zwi ązane represje dotkliwie odczuwalne były przez ludno ść b ędącą świadkiem ówczesnych wydarze ń. Ofiary wojny pol- sko – bolszewickiej z 1920 r., jak równie Ŝ II wojny światowej upami ętniaj ą pomniki w Bisz- czy i Potoku Górnym oraz Tarnogrodzie, Kamionce i Majdanie Starym. Historyczne miejsca pami ęci narodowej jak cmentarze wojskowe, obeliski i tablice pami ątkowe, kopce powsta ń- cze, mogiły s ą trwałym elementem świadcz ącym o poniesionych ofiarach powsta ń i wojen, jakie toczyły si ę w Tarnogrodzie, Ksi ęŜ polu oraz miejscowo ściach i terenach s ąsiednich.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Tarnogród, posiada typowo rolniczy charakter. Około 30% powierzchni terenu zajmuj ą lasy. Obszary prawnie chronione na omawianym terenie repre- zentuje Kuryłowski OCHK. Ochron ą proponuje si ę obj ąć projektowany obecnie Zaklikow- sko-Ulanowski OCHK, a tak Ŝe kolejne obiekty w formie pomników przyrody Ŝywej i u Ŝyt- ków ekologicznych. Przy północno-wschodniej granicy arkusza w niewielkim fragmencie wyst ępuje specjalny obszar ochrony ptaków „Puszcza Solska”, wchodz ący w skład Europej- skiej Sieci Ekologicznej – Natura 2000. Ostoja stanowi rozległy kompleks le śny, gdzie dominuj ą bory sosnowe, mieszane jodłowe, li ściaste a znaczna cz ęść ma charakter zbli Ŝony do naturalnego. Na terenie województwa podkarpackiego obj ętego arkuszem, wyst ępuje ostoja siedliskowa „Dolina Dolnej Tanwi”, proponowana przez organizacje pozarz ądowe do Natury 2000. Na obszarze arkusza rolnictwo i le śnictwo jest znacz ącym kierunkiem działalno ści miejscowej ludno ści. Obszary u Ŝytkowane rolniczo stanowi ą około 35% powierzchni terenu. Rejon ten jest słabo uprzemysłowiony. Jedynym miastem jest Tarnogród, w którym brak du- Ŝych zakładów przemysłowych. Wykorzystanie kopalin uŜytecznych wyst ępuj ących na tym

41 terenie, przetwórstwo płodów rolnych, jak równie Ŝ hodowla zwierz ęca, stanowi ą podstaw ę lokalnego przemysłu. Na omawianym terenie zlokalizowanych jest 12 złó Ŝ kopalin u Ŝytecznych. S ą to zło Ŝa gazu ziemnego, iłów ceramiki budowlanej oraz piasków budowlanych i kwarcowych. Obec- nie eksploatowane s ą trzy zło Ŝa gazu ziemnego: „Biszcza”, „Tarnogród – Wola Ró Ŝaniecka” i „Ksi ęŜ pol”, trzy zło Ŝa iłów: „Harasiuki”, „Harasiuki 2”, „Zanie – Ksi ęŜ pol” oraz jedno zło Ŝe piasków „Bidaczów Stary”. Zło Ŝe piasków kwarcowych „Kulno Rejon Le Ŝajska” jest zagospodarowane i eksploatowane, w wi ększo ści znajduje si ę na arkuszu s ąsiednim. Pozostałe zło Ŝa szczegółowo rozpoznane i udokumentowane nie s ą zagospodarowane lub ich eksploatacj ę zaniechano. Trzy zło Ŝa zaklasyfikowano do złó Ŝ konfliktowych - klasy B z uwagi na ochron ę krajobrazu, gleb i lasów. Perspektywy dla udokumentowania nowych złó Ŝ kruszyw naturalnych istniej ą w obszarach wyst ępowania wydm oraz na tarasach nadzalewowych rzek. Mo Ŝliwo ści udokumentowania nowych złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej wi ązane s ą z wyst ępowaniem iłów krakowieckich. Wskazanie prognoz wymaga wykonania bada ń jakościowych kopalin. Wody na terenie obj ętym arkuszem, wyst ępuj ą w dwóch pi ętrach wodono śnych. Czwarto- rz ędowy poziom wodono śny reprezentuj ą utwory piaszczysto - Ŝwirowe. Warstw ę wodono śną drugiego poziomu, neoge ńskiego stanowi ą piaski i piaskowce ilaste wyst ępuj ące w obr ębie iłowców i mu- łowców. W ramach monitoringu regionalnego, w obr ębie arkusza badana jest jako ść wód w rzekach: Tanwi i Łady. Tanew na odcinku od Ksi ęŜ pola po uj ście Łady prowadzi wody III klasy (jako ść zadowalaj ąca). Natomiast wody rzek Łady, Złotej Nitki oraz Tanwi na pozosta- łych odcinkach zostały zaklasyfikowane do klasy IV (jako ść niezadowalaj ąca). Na terenie arkusza Tarnogród wyznaczono obszary preferowane do składowania odpa- dów wszystkich typów. W miejscu wychodni iłów krakowieckich sarmatu wyznaczono obszary do składowania odpadów niebezpiecznych. S ą to tereny gmin: Biszcza, Ksi ęŜ pol, Kury- łówka i Tarnogród. Obszar wytypowany w rejonie miejscowo ści Harasiuki, w miejscu wychodni iłów krakowieckich przeznaczono do składowania odpadów komunalnych, ze wzgl ędu na blisko ść rzeki Tanew i mo Ŝliwo ść zanieczyszczenia wód rzeki. Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w miejscach powierzchniowych wyst ąpie ń glin zwałowych zlodowace ń południowopolskich. Zostały one wyznaczone w gminach Biłgo- raj, Ksi ęŜ pol, Tarnogród, Biszcza, Kuryłówka, Potok Górny i Harasiuki. W przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszary wyznaczone pod składowanie odpadów znajduj ą si ę na terenach pozbawionych u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego. Wytypowane obszary przy anali- zowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym, mog ą by ć rozpatrywane

42 jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa znajduj ą si ę głównie w środkowej i północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, gdzie w podło Ŝu wyst ępuj ą lodowcowe, wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirami oraz gliny zwałowe i gliny lessopodobne. Posadowienie budowli na tych ostatnich jest uwarunkowane rodzajem gruntów wyst ępuj ących poni Ŝej oraz morfologi ą terenu. Skomplikowane warunki budowlane istniej ą na wychodniach mioce ńskich iłów, zabudowa wymaga poprzedzenia badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi. Obszary o niekorzystnych warunkach, utrudniaj ących budownictwo, wyst ępuj ą przede wszystkim w północno-zachodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Podło Ŝe budowlane na tych terenach stanowi ą piaski i mułki tarasów zalewowych, grunty słabonośne (torfy, namuły organiczne i piaski humusowe) oraz piaski eoliczne i gliny z piaskami peryglacjalnych pokryw stokowych. Teren obj ęty map ą posiada głównie charakter rolniczy, istniej ą jednak du Ŝe mo Ŝliwo ści rozwoju agroturystyki. Jedn ą z najwi ększych inwestycji jest budowa zbiornika wodnego „Biszcza-śary” w śarach nad Tanwi ą, który umo Ŝliwi wypoczynek i rekreacj ę, a tak Ŝe stwo- rzy warunki siedliskowe dla wielu gatunków ptactwa i ryb. Specyficzny mikroklimat oraz wyst ępuj ące wody mineralne (chlorkowo-sodowe) w Suszce nad Tanwi ą, daj ą szans ę rozwoju bazy uzdrowiskowej.

XIV. Literatura

ARCHEOLOGICZNE ZDJ ĘCIE POLSKI [AZP] w skali 1:25 000, 2002 – Archiwum Woje- wódzkiego Oddziału Słu Ŝby Ochrony Zabytków, Delegatura w Rzeszowie, Tarno- brzegu i Zamo ściu. BARTNIK W., 1961 - Karta rejestracyjna zło Ŝa surowców ilastych w Tarnogrodzie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CZAJA–JARZMIK B., 2005 - Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bida-

czów Stary” w kategorii C 1. Powiatowe Arch. Geol., Biłgoraj. FLISOWSKA E., 1971 – Sprawozdanie z prac zwiadowczo-geologicznych i poszukiwawczych za kruszywem naturalnym w powiecie Biłgoraj. Przedsi ębior- stwo Geologiczne Kraków. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

FRANKIEWICZ A., 2004 - Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 /jako ść w kat. B/ zło Ŝa iłów krakowieckich „Harasiuki”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

FRANKIEWICZ A., 2005a - Dodatek nr 4 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 /jako ść w kat. B/ zło Ŝa iłów krakowieckich „Harasiuki” – wydzielenie zło Ŝa „Harasiuki 2”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FRANKIEWICZ A., 2005b – Dodatek nr 5 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa iłów krako-

wieckich „Harasiuki” w kat. C 1 /jako ść w kat. B/. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

GAD A., 1992 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 + C 2 zło Ŝa iłów trzeciorz ędowych dla potrzeb ceramiki budowlanej Tarnogród I, Przeds. Geol. w Kielcach, Kielce. GIZA R., CZAJA-JARZMIK B., PIKULA E., 1977 – Karta rejestracyjna zło Ŝa piasku ,,Wola Dere źnia ńska’’, Pracownia Geologiczna Dyrekcji Okr ęgowej Dróg Publicznych w Lu- blinie, Lublin. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GÓRKA J., LE ŚNIAK J., SZKLARCZYK T., 1996 – Dokumentacja hydrogeologiczna zbior- ników wód podziemnych nr 425, 426, 427, PROGEO Kraków. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HELIASZ Z., CHYBIORZ R., LEWANDOWSKI J., ROSA M., 2002 – Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Tarnogród. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JANIK A., PIETRUSZKA W., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Tarnogród. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

JAROS J., 1992 – Dokumentacja geologiczna w kat.C 1 /jako ść w B/ zło Ŝa iłów krakowieckich „Harasiuki” w miejscowo ści Harasiuki, woj. Tarnobrzeg, Przeds. Geol. w Kielcach. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JARO Ń-WARSZCZY ŃSKA R., 2001 – Stan Środowiska w województwie podkarpackim w 2000 roku – Biblioteka Monitoringu Środowiska, Rzeszów. JAWOR E., 1990 – Ilo ściowa ocena zasobów prognostycznych ropy naftowej i gazu ziemnego w mioce ńskim kompleksie strukturalnym przedgórza Karpat. Technika Posz. Ge- ol., nr 3-4, 51-60, Kraków.

KACZY ŃSKI R., 1981 – Wytrzymało ść i odkształcalno ść górnomioce ńskich iłów zapadliska przedkarpackiego. Biuletyn Geologiczny, tom 29, Wydawn. Uniw, Warsz., Warsza- wa. KAWAŁKO D., 1994 – Cmentarze Województwa Zamojskiego. Pa ńst. Słu Ŝba Ochrony Za- bytków w Zamo ściu. KLECZKOWSKI A., red., 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KŁOS ST., 2000 – Le Ŝajsk i powiat le Ŝajski. Przewodnik krajoznawczy. PUW „Roksana”, Krosno KONDRACKI J., 1998 - Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa..

KOWALIK J., 1996 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 /jako ść w kat. B/ zło Ŝa iłów krakowieckich „Harasiuki” Przeds. Geol. w Kielcach. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KOWALIK J. 2000 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat.C 1 /jako ść w kat. B/ zło Ŝa iłów krakowieckich „Harasiuki” w miejscowo ści Harasiuki, Przeds. Geol. w Kielcach. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KRUK L., GÓRKA J., LE ŚNIAK J., 1996 – Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika wód podziemnych nr 428. Maszynopis, PROGEO, Kraków. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A., (red.), 1998 – Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fundacja IUCON – Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MALINOWSKI J., 1964 – Budowa geologiczna i własno ści geotechniczne lessów Roztocza i Kotliny Zamojskiej mi ędzy Szczebrzeszynem i Torobinem. Prace Inst. Geol., t. XLI, Wydawn. Geol, Warszawa. MAPA zabytków województwa podkarpackiego, 2002 – Wydawnictwo Zabytki, Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MERLE B., 1984 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa iłów krakowieckich „Harasiuki” w kat.C 1

z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B oraz w kat. C 2. Przedsi ębiorstwo Górniczo- Geologiczne Przemysłu Materiałów Budowlanych „Geobud”, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

OLESZKIEWICZ K., 1998 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa gazu ziemnego Biszcza, Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą oraz kształtowaniem środowiska. IMiUZ, FALENTY. POPIELSKI W., 1991 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Tarnogród. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POPIELSKI W., KURKOWSKI S., 1992 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Tarnogród. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S., MALON A., 2006 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12. 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359. RYCZEK L., 1982 – Sprawozdanie z wykonanych robót i bada ń geologiczno- poszukiwawczych za zło Ŝem piasków budowlanych w rejonie Le Ŝajska. Przeds. Ge- ol., Kraków. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERANT M., 2004 - Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa surowców ceramiki budowlanej „ Zanie-Ksi ęŜ pol”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SKARBEK K., 1990 – Ocena stanu zasobów prognostycznych gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce według stanu na 1.01.1989., Technika Posz. Geol. Nr 3-4, 83-112, Kraków. STOLARCZYK J., 1987 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa gazu ziemnego „Tarnogród – Wola Ró Ŝaniecka”. Zakład Poszukiwania Nafty i Gazu w Wołominie, Wołomin . Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. - 1993 - Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Wyd. PIG. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. - 1994 - Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. PIG. SZYMA ŃSKA G., 1990 – Karta rejestracyjna zło Ŝa piasku do robót drogowych „Bidaczów”, Pracownia Geologiczna Dyrekcji Okr ęgowej Dróg Publicznych w Lublinie, Lublin. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TUREK CZ., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa gazu ziemnego „Ksi ęŜ pol” w kat. C. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

URBA ŃSKA A., 1992 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z jak. w kat. B zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej ,,Kulno – rej. Le Ŝajska”. Przeds. Geol. w Krakowie, Kraków. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WIO Ś 2006 – Klasyfikacja rzek woj. lubelskiego badanych w systemie monitoringu (Stan na 31.12.2005) strona internetowa Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska. ZABYTKI architektury i budownictwa w Polsce, t. 42, województwo tarnobrzeskie, 1990 – Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa. ZABYTKI architektury i budownictwa w Polsce, t. 22 , województwo lubelskie, 1995 – Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa.