P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz TARNOGRÓD (925) Warszawa 2007 Autorzy: KINGA SAWICKA*, ANDRZEJ BOGACZ *, KRYSTYNA BUJAKOWSKA**, ANNA BLI ŹNIUK***; PAWEŁ KWECKO***, HANNA TOMASSI –MORAWIEC*** Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA*** Redaktor regionalny: BOGUSŁAW B ĄK*** Redaktor regionalny planszy B: DARIUSZ GRABOWSKI *** Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA*** *Przedsi ębiorstwo Geologiczne SA, al. Kijowska 14, 30-079 Kraków **Przedsi ębiorstwo Geologiczne SA POLGEOL, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ***Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ISBN..................... Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści I. Wst ęp (K. Sawicka) ........................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (K. Sawicka) .............................................. 4 III. Budowa geologiczna (K. Sawicka) .................................................................................... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (K. Sawicka) ............................................................................................... 8 1. Surowce energetyczne.............................................................................................. 8 2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...................................................................... 11 3. Kruszywa naturalne................................................................................................ 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (K. Sawicka) ............................................................ 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (K. Sawicka) ....................................... 17 VII. Warunki wodne (K. Sawicka) .......................................................................................... 19 1. Wody powierzchniowe........................................................................................... 19 2. Wody podziemne.................................................................................................... 20 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 22 1. Gleby (A. Bli źniuk, P. Kwecko).............................................................................. 22 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ........................................ 24 IX. Składowanie odpadów (K. Bujakowska) ......................................................................... 27 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Bogacz) ................................................................... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (K. Sawicka) .................................................................. 36 XII. Zabytki kultury (K. Sawicka) .......................................................................................... 40 XIII. Podsumowanie (K. Sawicka) ........................................................................................... 41 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 43 I. Wstęp Arkusz Tarnogród Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Przedsi ębiorstwie Geologicznym SA w Krakowie (plansza A) i w Przedsi ębiorstwie Geo- logicznym Polgeol SA w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na ar- kuszu Tarnogród Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykona- nym w Zakładzie Geologii Stosowanej GEOSPEC - Katowice w 2002 r. (Heliasz i in., 2002). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geochemii środowiska, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, a plansza B – nowe tre ści dotycz ące geochemii środowiska zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, a tak Ŝe w nowej warstwie informacyjnej: składowanie odpa- dów. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokal- nych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administra- cji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przy- rodniczego oraz w planowaniu przestrzennym. Przedstawione na mapie informacje środowi- skowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane mi ędzy innymi w Urz ędzie Marszałkowskim w Lublinie i Rzeszowie, Lubelskim Urz ędzie Wojewódzkim w Wydziale Środowiska i Rolnictwa, Wydziale Ochrony Środowiska Podkarpackiego Urz ędu Wojewódzkiego, Starostwie Powiatowym w Biłgoraju i Tomaszowie Lubelskim oraz w Urz ę- dach Gmin i w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie. Informacje archiwalne zweryfikowano w trakcie przeprowadzonej wizji lokalnej. Mapa posiada wersj ę cyfrow ą a dane dotycz ące złó Ŝ surowców mineralnych zostały przedstawione w postaci kart informacyjnych, opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o zło Ŝach. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Arkusz Tarnogród wyznaczaj ą współrz ędne 22°30 ′ - 22°45 ′ długości geograficznej wschodniej oraz 50°20 ′ - 50°30 ′ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar nale Ŝy do dwóch województw: lu- belskiego i podkarpackiego. W granicach województwa lubelskiego mapa obejmuje fragment powiatu biłgorajskiego, w skład którego wchodz ą gminy: Biłgoraj, Potok Górny, Biszcza, Ksi ęŜ pol i Tarnogród. W obr ębie województwa podkarpackiego, teren mapy obejmuje cz ęść powiatu ni Ŝańskiego (gmina Harasiuki), oraz le Ŝajskiego (północno-wschodnia cz ęść gminy Kuryłówka). Według podziału fizyczno-geograficznego Polski (Kondracki, 1998), obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie podprowincji Podkarpacie Północne, w makroregionie - Kotlina San- domierska (fig.1). Mezoregiony Kotliny Sandomierskiej, obj ęte arkuszem to: na północy Równina Biłgorajska, w cz ęś ci centralnej i południowej – Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki, a w południowo – zachodniej cz ęś ci Dolina Dolnego Sanu. Równina Biłgorajska i Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki stanowi ą rozległe obszary wysoczyzn morenowych, porozcinanych dolinkami i parowami, co świadczy o intensywnych procesach erozji i denudacji. Rze źbę urozmaicaj ą łagodne obni Ŝenia o charakterze dolin, wykorzystane przez niewielkie cieki. Pola piasków przewianych i wydm pokrywaj ą akumulacyjny, nadzalewowy taras Tanwi i Łady. Formy te niekiedy osi ągaj ą znaczne wysoko ści, w okolicach Rudy Solskiej i Majdanu Starego wynosz ą 200 – 225 m n.p.m. Równole Ŝnikowa dolina Tanwi zajmuje rozległ ą, piaszczyst ą powierzch- ni ę, wyra źnie oddziela Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki od Równiny Biłgorajskiej. Dno doliny miej- scami osi ąga 1,5 km szeroko ści i jest bogate w podci ęcia erozyjne, długie kraw ędzie oraz zabagnione starorzecza. Obszar Doliny Dolnego Sanu obejmuje rzek ę San wraz z systemem tarasów rzecznych. Piaski rzeczne w postaci tarasów akumulacyjnych wyst ępuj ą do 20 m powy Ŝej zwier- ciadła wody w rzece. Na tarasach nadzalewowych występuj ą miejscami wydmy. Klimat na omawianym terenie kształtuj ą głównie masy powietrza kontynentalnego. Średnia temperatura roku wynosi 7,6ºC, temperatura lipca wynosi 18ºC, a stycznia spada po- ni Ŝej -4˚C. Dominuj ą wiatry z kierunku zachodniego. Średnia roczna suma opadów kształtuje si ę na poziomie 748 mm. Na obszarze obj ętym arkuszem Tarnogród, około 30% powierzchni zajmuj ą lasy rosn ą- ce na glebach piaszczystych i piaszczysto – gliniastych. Gleby chronione klas bonitacyjnych III i IV (bielicowe, płowe, brunatne) stanowi ą około 30% powierzchni terenu. 4 Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Tarnogród na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu Mezoregiony Wy Ŝyny Lubelskiej: 343.15 – Wzniesienia Urz ędowskie Mezoregiony Roztocza: 343.21 – Roztocze Zachodnie, 343.22 – Roztocze Środkowe Mezoregiony Kotliny Sandomierskiej: 512.45 – Równina Tarnobrzeska, 512.46 – Dolina Dolnego Sanu, 512.47 – Równina Biłgorajska, 512.48 – Płaskowy Ŝ Kolbuszowski, 512.49 – Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki, 512.51 – Pradolina Podkarpacka Omawiany obszar ma przede wszystkim charakter rolniczy. Jedynym miastem jest Tar- nogród, poło Ŝony w południowo-wschodniej cz ęś ci mapy, w którym nie ma du Ŝych zakładów przemysłowych. Istniej ą jedynie niewielkie zakłady przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego: „Kap- ka” SC i PPU „Tarbex” oraz zakłady u Ŝyteczno ści publicznej. W północno-zachodniej cz ęści arkusza, w gminie Harasiuki znajduje si ę Przedsi ębiorstwo Ceramiki Budowlanej „Ceramika Harasiuki SA”, dla którego baz ą surowcow ą jest zło Ŝe iłów mioce ńskich „Harasiuki”. W gospodarce wy Ŝej wymienionej gminy, dzi ęki walorom krajobrazowo-przyrodniczym, znacz ącą