SPRAWA DWUTYGODNIK POLSKIEGO INSTYTUTU: “MIECZ DUCHA” ADRES REDAKCJI: 27 GROSVENOR STREET, LONDON, W.i Telefon: MAY 2928

Rok II No. 22 NIEDZIELA 14 LISTOPADA 1943 Cena 3d.

JAN REMBIELINSKI JAN RAJECKI Na Słowo JAN KAROL CHODKIEWICZ najmilsza, serdeczna Zosieńko gorąco do zburzenia ich powiedział. . . . Panie rozkaż Puklowi,” a potem kończy: “O to Boże się pożal takiej ich sprawy; ale iż Cię proszę, moja najmilsza, serdeczna się już stało, ty sam Panie racz uśmierzyć Zosieńko, za co cię mile i wdzięcznie da już aby do czego gorszego nie doszło. Anglii Pan Bóg, przyjechawszy, pocałuję.” Chorągwie, działa nieprzyjacielskie (jeśli Zdrowie omawiane jest w listach ich tak niebożąt nazwać) pobrane; i tak często, bo Chodkiewicz cierpiał na masz, moja pociecho, tragedię tuteczną.” DZIŚ, GDY ŚWIAT CAŁY OMAWIA kamień, a szczególnie gwałtownemu wynik narad moskiewskich, gdy oczy Przyznać należy, że w wojnie domowej atakowi uległ w Grodnie, w czasie Wiel- trudno o ton większego umiaru i pojed­ wszystkich zwrócone są na boje o ujście kiejnocy. “ Kładą ” pisze, “ przyczynę Dniepru, może nieaktualne zdadzą się te nania, dlatego jest wymownym dokumen­ wstrzemięźliwości. Ale się Ty moja tem i opinii ówczesnej i narodowego uwagi na temat: czemu Polska stanęła pociecho będziesz z tej wstrzemięźliwości do walki z Niemcami? Zapewne, rzecz usposobienia. Osobiście Chodkiewicz za­ śmiała, a ja prawdziwie powiadam, że z chował długoletni uraz do “książęcia Słuc- ma raczej posmak historyczny, ale skoro tych przyczyn.” historia zawsze będzie “ magistra vitae,” kiego, albo Podczaszego," czyli Janusza taka dygresja od zagadnień bieżących da Dużo też miejsca zajmuje omawianie Radziwiłła, przekonany będąc iż nawet się wybaczyć, nawet usprawiedliwić... prowiantów i sprawunków. Chodkiewicz czyha na jego życie. Ale tymczasem żył posyła “ pomarańcz trochę com ich i wojował dalej, czy to ze Szwedami, czy dostał.” Po bitwie pod Guzowem — w przydługich kampaniach moskiewskich pamięta o poleconym mu kupnie jedwa­ zakończonych dopiero w 1618 r. Symbo­ Przed pięciu laty Polska nie dlatego biów prostych z Włoch, albo Turek, a licznym wyrazem takiego stanu rzeczy zdecydowała się walczyć z Niemcami, że innym razem donosi : “ dzieciom co się jest ostatni list bez daty: “ Mnie czasu do tak nakazał jej jakiś pęd samobójczy, lub kupiło według regestru waszego to Się już pisania nie masz, noc nadchodzi, zbroja że wołała gest śmierci pięknej, niż życie. posłało, więc dla was moja duszo suchych na grzbiet idzie, bo nieprzyjaciel jeno Takie nastroje w ogóle trudno spotkać, konfektów, jako cytryn i innych rzeczy w milę, a bić się niecnota nie chce. a już tym bardziej w narodzie młodym, posłałem dziesięć funtów.” Prochy dla Boga niech Hans Frydrych zdrowym, co w odzyskanym państwie tak Tymczasem w Polsce, koło roku 1606 wyprawuje, gwałt w tym wielki. Zatem niezwykłą żywotność przejawił w ciągu zaczynało się zanosić na zamieszki wew­ ci szczęśliwej nocy i wszystkiego pociesz­ ostatnich lat dwudziestu. nętrzne. W porównaniu do krwawych nego za życia uprzejmie życzę, oddając I nie dlatego przyięła Polska walkę że walk domowych rozdzierających w tej się wzajemnie miłości Twej.” nic innego nie mogła mieć do wyboru. epoce Francję, a także Niemcy, przygoto­ Autorytetu na Litwie Chodkiewicz Hitler niejednokrotnie proponował nam wujący się ówczesny rokosz miał jeszcze zażywał tak wielkiego, że mówiono, iż sojusz i domagając się pewnych ustępstw łagodne oblicze. W konflikcie dużą partia hetmańska przewodzi na sejmach. na zachodzie, przedkładał bardzo po­ rolę odegrały osobistości i charaktery. Trudno też nie wspomnieć o tym kraju, nętne obietnice udziału w zdobyczach Ludzie broniący prawa, bez. sympatii dla któregu był ciągle obrońcą, kraj u rozległym wschodnich. A to przymierze z nami samego króla, brali jego stronę. Do i jak on raczej surowym, pokrytym lasami dałoby Niemcom wiele, gdyż Polska, obozu rokoszan ściągali burzliwi awan­ sosen, jodeł, dębów, gdzie po miastach i mogąc zmobilizować w pełni swe siły, turnicy, jak Stadnicki, przezwany Diab­ większych osiedlach strzelały w górę wystawiłaby armię trzymilionową z górą, łem, albo Łaszcz i trawieni ambicją dysy­ wieże kościołów i klasztorów, przeważnie pięć razv większą niż w okresie kampanii denci jak Podczaszy W. K. L. Janusz białe i wśród tego północnego otoczenia wrześniowej. ZA PANOWANIA ZYGMUNTA III, innych stronach: kilkuset do tego więź­ Radziwiłł. lasów i jezior, wzorowane na architek­ Jeżeli przeto Polska odrzuciła so’usz Karol Chodkiewicz był drugim wielkim Na Litwie Chodkiewiczowie opowie­ turze włoskiej, barokowej. Dziś jeszcze, niemiecki, biorąc na siebie wszystkie niów, chorągwi 60, a działek polowych 11 wodzem obok Stanisława Żółkiewskiego. jest wzięto. Ludzi W. Król. Mości do dzieli się za królem dlatego, że prze­ choć dużo się zmieniło, kościoły te następstwa tej decyzji, stało się to O kilkanaście lat młodszy od hetmana wodzili stronnictwu katolickiemu, w prze­ wznoszą się na tle czarnego horyzontu dlatego, że miała drugą możliwość: sta zginęło.” Wedle „amego Chodkie­ koronnego zaczął się zaprawiać do sztuki wicza miał on pod swoim dowództwem ciwieństwie do Radziwiłłów, głowy obozu lasów. Sam Chodkiewicz fundował i alians ofiarowany jej przez Wielką protestanckiego i to stanowisko hetman budował ich sporo w ciągu życia: klasz­ Brytanię. I niewątpliwie warto znalizo- wojennej pod jego dowództwem w dwu 4.000 wojska przeciwko 14.000 nieprzy­ kampaniach na południowych granicach jacielskich. Jan Karol poparł na zjeździć w Nowo­ tor bernardynów w Kretyndze nad wać choć pokrótce psychologię tego gródku 23 października 1606 r. Odpo­ Morzem Bałtyckim, w Lachowiczach wyboru, unrzytomnić podłoże tej wiary Rzeczypospolitej. Mniejszy statysta od W następnych latach, ponieważ walki Żółkiewskiego, mniej rozmiłowany ze Szwedami nie ustawały, Ryga była wiadało ono szerokim masom społeczeń­ obok zamku, kościół famy, w Krożach jednomyślnei. z jaką nasz naród zaufał stwa, dlatego, że było katolickie. “Ogół.” kościół Wniebowzięcia Matki Boskiej, koś­ słowu angielskiemu. w przykładach rzymskich, Chodkiewicz jedną z głównych kwater hetmana. bvł przede wszystkim żołnierzem o nigdy Zwyczajem ówczesnym rok schodził mu pisze historyk Konopczyński, “ wołał ciół jezuicki św. Michała w Nieświeżu. Polska i Anglia bardzo niewielkie dźwigać ciężar obrony państwa i chodzić Chodkiewicz ostatni raz poprowadził maja tradycie współżycia dziejowego. nie słabnącej energii, praktycznym, a na podróżach między Grodnem i Wil­ nawet twardym. Często napotykał na nem, z tym, że tylko na krótko zjeżdżał do na mszę św., niż przerzucić obronę na liczne szyki na wojnę, około 70.000, ażeby W długim okresie, gdv państwo Jagiel­ skonfiskowane dobra duchowne i słuchać odepchnąć najście tureckie na Polskę i lonów stanowiło wielką potęgę euro­ trudności z powodu braku żołdu i buntu­ żony, do Lachowicz. Rozstaniom tym jących się oddziałów, ale zawsze w końcu zawdzięczamy żywą i niekiedy w zwrotach predykantów.” pomścić śmierć Żółkiewskiego, z poprzed­ pejską, Anglia nie bvła nią jeszcze, i niego roku pod Cecorą. Był już schoro­ zrozumiałe jest zupełnie. że w tej wspa­ dał im radę. soczystą korespondencję. Śpieszyli ku obronie króla obaj het­ Należał on do wielkiej, możnowładczej Stałym tematem są naturalnie sprawy mani, Żółkiewski i Chodkiewicz i o to wany, a jednak jego energii i darowi niałej e^oce naszych dziejów, więcej nas kierowania wojskiem zawdzięczali Polacy obchodziły takie morskie potencje jak rodziny litewskiej i większość wypraw majątkowe, połączone z trudnością o jak o wypadkach w listach do żony wojennych odbył na północnych rubie­ grosz gotowy, bo wielkie dobra, prze­ donosi ten ostatni: “Wszelkich sposo­ zwycięstwo pod Chocimem. Sam wódz Wenecja. Genua czy Związek Hanzy. umarł w ciągu kampanii 24 września 1621 Gdy zaś z kolei Wielka Brytania żach W. Księstwa Litewskiego, nad brze­ ważnie leśne nie były źródłem obfitych bów król J. mość szukał dla uspokojenia na chocimskim. zaczvnala grać role mocarstwową. gami Dźwiny, bijąc Szwedów, którzy w dochodów. Zdarzało się więc, że pie­ tych rzeczy, ale nie złości; radzić nie zamku Polska coraz to słabła, aż wreszcie owym okresie współzawodniczyli z Polską niądze przeznaczone dla pani hetmano­ miło; zaczem już innej rady nie masz Na dowód niebezpieczeństwa jakie na lat setkę całkowicie zniknęła z o prawa nad Estonią oraz Kurlandią i wej szły dla zapłacenia zaległego żołdu. jeno szablą rozprawić.” Polsce zagrażało i ulgi po jego usunięciu map Europy. Zrozumiałe jest przeto, Inflantami, czyli dzisiejszą Łotwą. W Cóż za radość, gdy żyto w Królewcu Po rozbiciu zaś rokowań, pisze 5.VIII. posłuży fakt, że na mocy postanowienia że wiecha w Anglii o Polsce, i w Polsce 1601 zdobył Diament (Dünamunde) i zostało sprzedane dobrze, nim ceny 1607 r. “Już nas P. Bóg rozprawił przez papieży Grzegorza XV i Urbana VIII, o Anglii bvnaimniej nie zalecała się Rygę, w 1603 Dorpat, w 1604 pobił spadły. Nawet w czasie kampanii Chod­ szablę dnia 4 lipca, pod Guzowem dosz- księża polscy co roku 10 października pogłębieniem. Ale i tutaj nawet, w tej Szwedów pod Białym Kamieniem, ale kiewicz śledzi za gospodarstwem, bo oto lichmy ich, stawili nam pole jako ludzie przy mszy dziękczynnej o Trójcy Przenaj­ wzaiemnej ignorancji, wrarto jest wskazać największą okrył się chwałą 23 paź­ czytamy: “Pan Pukiel, który się odyma rycerscy ale przegrali. Na placu nie świętszej odmawiają następującą ko­ różnice nader istotną. dziernika 1605 r. bijąc znów Szwedów nic do mnie nie pisze o tych rzeczach, a wiele trupa, nie masz dwuset, ale rannych lektę: Anglik po prostu mało wie o Polsce, pod Kirholmem. radbym ja przecie, marszem się bawiąc i zbytnie wiele, pojmanych i znacznych; “Boże, który w największych Królestwa grzeszy zupełnym nieuctwem w tej Oto ustęp z listu jego do Zygmuntu III, o tym wiedział wiele pługów w domu głowy pouciekały. Widzi P. Bóg jako z naszego niebezpieczeństwach wznowiłeś dziedzinie. Bardzo niedawno np. wielki donoszący o zwycięstwie: “Tamże na wychodzi, proszę tedy, niech wiem.” obu stron jestechmy żałośni, patrząc na dawne cuda prawicy Twojej, przyjmij dziennik londyński poinformował pod placu książę Lüneburgski, jenerał Linder- Nic tak jednak Chodkiewiczowi na bracię swoją i na takie grono grzecznych dziękczynienia rozradowanego ludu, a dwuszpaltowvm tytułem, że naród polski son i wielu innych znaczniejszych rot­ sercu nie leży, jak armaty, rzecz wówczas ludzi. Żałośni i oni, gdyż są zwiedzeni tym, którym tyle wesela przysporzyłeś w ogóle, przed pierwszą wojną światową, mistrzów gardło swe położyło. Ostatek z najcenniejsza. Tak się też. o swoje bałamuctwy wojewody krakowskiego dozwól dojść do radości wiecznej." nie posługiwał się wspólnym językiem, i pogromu za Dźwine uciekających bito w działa troszczy, że dwoma zwrotami (Mikołaj Zebrzydowski), który wszystkie Poczem po Ewangelii — Cum audieritis że p. Ludwik Zamenhof po to wymyślił Kurlandii, bito w Milgrafii, bito po poleca je żonie: “Proszę prędko, moja traktaty królewskie uławiał, a co innego proelia — odmawia się Credo. esperanto, żeby Polacy mogli się z sobą porozumieć. Polak podobnież wie o Anglii bardzo tam, w dalekiej Anglii inny panuje Otóż ten zasób mniemań, zaufań, sym- poniżeniem i wyzuty z majątku, z którym że wiele dokonali w naukach i w sztuce, mało, lecz tę niewiedzę łączy z szacun­ polityczny obyczaj, że tam zobowiązanie, patyj, częstokroć nawet nie zupełnie przystąpił do spółki... dali światu Kopernika i Szopena. Ale kiem i podziwem. Owa daleka wyspa, i słowo, nie są czczą formalnością, a prze­ uświadomionych, był tym czynnikiem dotrzymywanie umów jest znów obowiąz­ jej nieznani gospodarze, budzą w nim moc cnotą, gdy ma dosyć dywizyj na swe psychologicznym, który przed pięciu laty Ten stan faktyczny, i płynące zeń kon­ kiem takimi samym również i w sto­ instynktowo nastrój sympatii i zaufania. usługi. popchnął nas do przyjęcia sojuszu angiel­ sekwencje dla stosunku Anglii do Polski, sunku do tych narodów, które nie Jak zwykle. źródło takich usposobień Nasze ekonomiczne stosunki z Anglią, skiego. On właśnie sprawił, że gdy najlepiej zawsze są rozumiane i przed­ mogą pochlubić się zasługami na polu da się wyśledzić i bliżej uzasadnić. W aczkolwiek nie nazbyt ożywione, tym Wielka Brytania, w przeddzień konfliktu stawiane przez brytyjską prasę kato­ muzyki czy astronomii. Kwestia więc, czy czasach porozbiorowveh więc, gdy propa­ bardziej jeszcze przyczyniały się ze swej światowego, zaprosiła nas do przymierza, licką. Prasa ta — całkiem jednolita się Polska podoba czy nie podoba, jest ganda wroga wmawiała w nas, żeśrny strony do utrwalenia nas w tymże mnie­ naród polski odrazu przyjął rolę wspól­ w swej postawie — nie broni Polski ze w tym wypadku pobocznym raczej niezdolni do życia, że nasza wolność bvła maniu. Stykając się raczej ze wschodnim nika i co miał — wszystko — złożył jako względu na naszą religię. Nie stara się zagadnieniem. Sprawa ma bowiem tvlko anarchia. ślepa na wyższość świat­ typem handlu, tym wyżej ocenialiśmy swój udział. budzić życzliwości ku nam przez wspo­ znaczenie ogólne całkiem: uczciwości łego absolutyzmu, Anglia przez swoją solidność angielskiego “ businessmani ” Wiedzieliśmy, na co się narażamy. minanie naszych zasług kulturalnych. w stosunkach międzynarodowych — a tradycją liberalną dodawała nam wiary co nie uważał, iż jest szczytem zręczności Wiedzieliśmy, że stanąwszy w tvm obozie Nie jedno nawet jej się u nas nie podoba, tylko układ wydarzeń sprawił, że w samych siebie. Czuliśmy, że w warun­ sfałszować wagę lub sprzedać ślepego walczących, natychmiast wyda jemy kraj tak jak się zresztą nie podoba i nam właśnie na przykładzie Polski rzecz cała kach bezpieczeństwa wyspiarskiego konia. I nie tylko angielski towar był na łup wroga, że nam w sojuszu takim samym... I przez to właśnie, że całą w tak bijącej w oczy, tak prostej i klasy­ dawnv nasz ustrój nie wyglądałby tak dla nas antytezą tandety, a wyroby przypadnie rola awangardy, zniszczonej sprawę naszą ujmuje w sposób tak ogólny cznej ujawniła się obecnie postaci. śmies/nie. że również “Nihil Novi” angielskie — antytezą partactwa, ale by umożliwić mobilizację siły głównej. i zasadniczy, jej stanowisko jest tak I tu dopiero rozumiemy czemu — musinło mieć sens iakiś. gdv " Magna każdy interes, zawarty z Anglikami, miał Liczyliśmy się z tym nawet, że owa wojna rzeczywiście — w głębszym słowa w myśl cytowanych często słów Kardy­ Charta ” taką czcią jest otaczana. A ta już — w poieciu naszym — rękojmię wspólna mogła się skończyć przegraną znaczeniu — katolickie. nała Hinsleya — Polska istotnie test świadomość z kolei budziła w nas zau­ rzetelności. Wiedzieliśmy, że tu przy­ naszveh sojuszników. Bo wprawdzie tak złożyło się, że Polacy probierzem rzetelności polityki Wielkiej fanie. że i w kryteriach moralnych jes­ najmniej obowiązire zasada “dobrej Jednego tvlko nie podejrzewaliśmy istotnie są narodem katolickim najsz­ Brytanii. Probierzem nrzvtem nie tyle teśmy blizcv, że to, co w naszych oczach wiary," że proste słowo kupca angiel­ nigdy i w ogóle nie braliśmy w rachubę. czerzej. od lat tysiąca wiernym niezach­ nawet w obliczu opinii europejskiej: z jest polityka nieetyczna, i przez Angli­ skiego więćej znaczy, niźli najbardziej Nie postało nam w głowach, żeby po wianie nauce Kościoła Rzymskiego. Lecz nia ostateczTiie. maiac czołgi i samolot v, ków w ten sam snosób i est oceniane. Im uroezvste rewersy. podpisane przez kon­ wsnólnym zwycięstwie, jeden ze sprzy­ nakaz sprawiedliwości, na który się po­ nie tak trudno byłoby się nie liczyć. Ale bardziej przeto trzy mocarstwa rozbiorcze trahentów mniej uczciwych. I drogą mierzeńców mógł zagarnąć korzyści i wołują, w równej zupełnie obowiązuje probierzem przed trybunałem nieuch­ kromlv droga wiarolomstwa i ucisku, analogii wyobrażaliśmy sobie, że podob­ chwalę. natomiast drugi wspólnik, przecież mierze także i wobec pogan czy ronnym w ciszv sumienia brvtvisVich im bardziei czynem ustawicznie stwier­ nież w dziedzinie stosunków politycznych który poświęcił wszystko. którv do końca mułzumanów, protestantów czv wolno­ obywateli, którego żaden propagandowy dzały. że ich zasada jest “siła przed owa brytyjska zasada “gry uczciwej” najuczciwiej wpłacał swój udział, miał myślicieli. I tak złożyło się, iż Polacy na entuzjazm nie będzie zdolny zwieść ani prawem,” tym mocniej wierzyliśmy, że niezawodne znajdzie zastosowanie. zostać wynagrodzony nie tryumfem lecz prawdę mają wielki dorobek kulturalny, zagłuszyć. —SPRAWA,------NIEDZIELA 14 LISTOPADA 1943

STANISŁAW STRONSKl ś "I* P śtp EDWARD DUBANOWICZ PODPORUCZNIK MARYNARKI (PRZEMÓWIENIE NAD GROBEM) ERYK SOPOĆKO POZNALIŚMY SIĘ Z DUBANOWI- w nie cale serce, przywykliśmy do życia, powierzenie mu w r. 1925 sprawozdania wiem, jak cień człowieka, jak Łazarz. Ale czem równo 43 lata temu, jesienią toku że tak powiem, na prawie polskim, o Konkordacie ze Stolicą Apostolską. i Łazarze tego pokroju są odmienni od NA KONTRTORPEDOWCU "ORKAN," O 1900 we Lwowie, kiedy tam zaczyna się poza światem państw zaborczych. Było Wkładał on w to duszę swą i najgłębsze zwykłych. W ciągu tego jednego roku, którego zatonięciu podczas akcji doniósł nie­ rok akademicki i kiedy tam, jak tutaj w tym dużo marzenia, ale, mój Boże, jeśli przekonanie o nierozerwalnej łączności od września 1942 do września 1943, dawno komunikat Ministerstwa Obrony Naro­ teraz, nasze liście spadają z naszych wiele naszych marzeń czekało na speł Polski z Kościołem, jak ją widział i znał Dubanowicz, który miał świadomość, że dowej, poległ śmiercią marynarską, obok innych drzew odwiecznych na Wysokim Zamku nienie. to jednak zdarzało się właśnie najdokładniej od zarania naszych nie wróci już do Polski — nawet mnie członków załogi, ś.p. podporucznik Eryk pod Kopcem Unii i w Parku Stryjskim i w życiu tego pokolenia, że rzeczywistość dziejów. Już w pracy nad Konstytucją tego nie mówił, lecz mówił komuś naj­ Sopoćko. na Cmentarzu Łyczakowskim. A od tego przewyższyła marzenia. wytrwale i uparcie przeprowadził, wraz bliższemu, kto stoi tu przy grobie — Czytelnikom “ SPRAWY " znane jest to czasu, zawsze i wszędzie, na ławach Uni­ Gdy zaś spełniło się marzenie odro­ z ks. Arcybiskupem Teodorowiczem i z śpieszył się nadludzko, by jeszcze jak nazwisko, pamiętają napewno wspomnienia z wersytetu Jana Kazimierza i w stosun­ dzenia Państwa, Dubanowicz znalazł się ks. Kazimierzem Lutosławskim, i z najwięcej zdziałać. Napisał trzy książki, wojennych przeżyć, jakie ogłosił niedawno na kach z naszymi nauczycielami, Romanem w Sejmie Ustawodawczym i jako najwy- Korfantym i z jen. Hallerem i także z jedną wielką księgę wspomnień z wojny, jej szpaltach: "Serce Marynarza" i "Trzy Piłatem, i Piotrem Chmielowskim, bitniej w nim przygotowany naukowo, Witosem, naczelne stanowisko Kościoła drugą jako podręcznik nauki obywatel Modlitwy." Nie mogła ich też nie uderzyć Twardowskim i Głąbińskim, Balcerem i i politycznie w zakresie prawa ustrojo Katolickiego w państwie, bez ujmy dla skiej dla szkół, trzecią rozprawę o dwuch krystalicznie czysta atmosfera, w której Askenazym, w naszej kochanej i słynnej wego, został przewodniczącym Komisji zasady wolności sumienia, która znalazła Konstytucjach roku 1921 i roku 1935; skąpane są obie te opowieści, i zadziwiająco, Czytelni Akademickiej, w której byłem Konstytucyjnej i sprawozdawcą przygoto­ wyraz w przyznaniu Kościołowi Kato­ opracował pięć ustaw ustrojowych, w tym jak na początkującego pisarza, osob.sty, jego następcą w przewodnictwie, później wywanej przez nią Konstytucji. W pracy lickiemu tego stanowiska naczelnego jak niektóre bardzo obszerne i trudne, jak o oryginalny styl prozy. Ktokolwiek czytał Go, w naukach zagranicą, a przede wszyst tych dwu lat, od początku 1919 do 17 głosi jej brzmienie. Konkordat zaś Izbie Gospodarczej i o Najwyższych nie może nie przyznać, że był to talent o wiel­ kiem w tajnych związkach wszechpol­ marca 1921, tkwił zaiste pierwiastek uważał za utrzymanie wobec świata Władzach Państwa, napisał jakieś pięt­ kich możliwościach rozwojowych. skich, naprzód w Związku Młodzieży, a dramatu, ze zgoła innymi zawikła- tego katolickiego oblicza Polski i dlatego naście rzeczy mniejszych, wykładał w jakoż istotnie, choć cały pochłonięty służbą później w Lidze Narodowej, pod kiero niami, głębszemi, niż spory powierz­ tyle serca wkładał w tę sprawę. trzech różnych zespołach kształcenia się na okręcie wojennym, wszystkie swe wolne nictwem jeszcze Jana Popławskiego, chowne, a nawet rzec można, że już ram W czasie wojny obecnej, ś. p. Dubano­ tutaj w trybie szkolnictwa wyższego. Gdy chwile poświęcał pracy literackiej, pełen coraz który był nam jak ojciec w życiu obywa­ tkwił też zarodek wielkiego wewnętrz­ wicz wywieziony został wraz z rodziną myślę o nieprawdopodobnej sile pracy to ambitniejszych pisarskich planów. Na telskim, Zygmunta Balickiego i Ro­ nego dramatu minionego dwudziestolecia w początku roku 1940 ze Lwowa do tego prawdziwego rycerza pracy, nie krótko przed swą śmiercią, pisał do mnie z mana Dmowskiego, w pracach politycz­ naszej odrodzonej niepodległości. Wyda­ Kazakstanu. Jeśli mówiłem, że w dziejach mogę się oprzeć nasuwającemu mi się okrętu ( 19.IX.b.r.), że wyda wkrótce książkę nych Rady Narodowej zaboru austriac­ wało się, po wierzchu, że prawica i lewica Konstytucji 17 marca tkwi wątek przed oczy owemu obrazowi, gdy w języku angielskim, zbiór osiemnastu nowel kiego u boku Tadeusza Cieńskiego i walczą o swe zasady, jakby w imię demo dramatu, to ileż powieści ponurych w Toporowie wynędzniały i ledwie żywy na tematy morskie p.t. " Życie przez ilumina- Albina Rayskiego, w naszej licznej kracji mniej czy więcej pełnej, a tym opowiadać będzie kiedyś to potworne Skrzetuski, wobec słów litości, podnosi tor." W końcu zaś listu dodawał: “...w naj­ rodzinie nauczycielskiej szkół wyższych, czasem w głębi kryło się już wówczas zjawisko wyrwania setek tysięcy ludzi, a nagle głowę, prostuje się i mówi: bliższym czasie postaram się nadesłać nowe w zrzeszeniach katolickich, w dzienni dążenie, dla którego pożądane- było roz­ przeważnie kobiet i dzieci, z ognisk Dwadzieścia szturmów odpartych, pięt­ opowiadanie " dla " Sprawy." Serce się ściska karstwie, w działalności poselskiej i poli­ luźnianie ustroju demokatyczno — parla­ domowych na dzikie wygnanie. Do naj­ naście bitew w polu wygranych, tyle a na myśl, że tak zapowiadającą się twórczość tycznej wogóle, stale jednak, przez pół mentarnego. celem wykazywania jego bardziej wstrząsających będzie należała tyle wycieczek... przecięła śmierć już u samego zarania. stulecia niemal, we wszystkich ważnych niemocy i torowania w ten snosób drogi powieść o losach rodziny Dubanowiczów, Gdy umierał, miał tyle miłości Ale mnie, osobiście, bardziej jeszcze niż sprawach i na wszystkich zakrętach, jedvno - ładztwu. Dubanowicz, widząc oddanej w służbę pastuchowi mongol­ Ojczyzny, tyle wiary w naszą sprawę nie­ literata, żal jest tego młodego, wysmukłego byliśmy razem i zgodnie. Więc ciężko mi doskonale to niebezpieczeństwo najistot­ skiemu, w pustkowiu, gdzie sama sobie śmiertelną, tyle nadziej i, że dobro marynarza, o płowych włosach, dziecięcym mówić nad tym grobem, do którego niejsze, wywalczył niezwykłą wytrwa­ budowała nieodporną na mrozy zwycięży, ile ich tylko serce ludzkie uśmiechu i jasnych, szarych oczach Wilnianina. jakbym składał znaczną część swego łością Senat, czyli dwuizbowość, dla lepiankę, aby wyjść z podziemnej norv pomieścić w sobie może, ale też żadna Myślę o tym potomku starej, kresowej rodziny, własnego życia. Lecz czuję, że powinie­ wzmocnienia ustroju i jego równowagi, brudnej i ciemnej, początkowo im troska trzeźwego umysłu wobez ogromu poległym gdzieś na dalekich morz?ch, w chwili nem przemówić w imieniu tycli wszyst­ a zarazem przyśpieszał uchwalenie Kon­ wyznaczonej. Lecz Dubanowicz mniej naszych zadań nie była mu obca. To nam gdy jego ziemi, jego ojczystym kresom nie­ kich towarzyszów pracy na różnych stytucji nie tylko dlatego, że wymagały mówił o tym, a więcej o swych przejściach pozostaje jako wskazanie w pamięci o nim. którzy chcą zaprzeczyć miana Polski. I prosząc polach, których tu przywołuję, by tego wiszące jeszcze snrawy granic od jesieni 1941, po układzie polsko- Tu zaś, nad tym otwartym grobem, Boga " który z wysokości gromy swe rzuca na pożegnać Dubanowicza, jednego z naj­ wschodnich i częściowo zachodnich, ale rosyjskim, gdy jako przedstawiciel opieki życzmy jemu i sobie, abyśmy mogli kraju obrońcę," powtarzam w myśli słowa wybitniejszych przedstawicieli i chlubę także, aby nawewnątrz Państwa stanąć na Rządu RP. w Ajaguzie zetknął się z pochować go, wkrótce, na Cmentarzu modlitwy wielkiego syna Wołynia; niechaj naszego pokolenia, dzięki nie tylko znako­ Stałym gruncie prawnym. A jakiż to dla takim bezmiarem nędzy, cierpienia i Obrońców Lwowa, obok Skarbka. przynajmniej zgony tych kresowców pot­ mitemu umysłowi, ale, co niemniej Dubanowicza epilog tego dramatu, iak grozy, że każde wejście do izby wygnańca Mączyńskiego, Cieńskiego i ks. Arcy­ wierdzą polskość kraju, który ich zrodził, niech ważne, sile woli i, co bodaj najważ­ późniejsze urzeczywistnienie się przewidy­ było nowym wstrząsem. biskupa Teodorowicza, z którymi tak o niej świadczą głośno, by przemówiły do niejsze, niezłomnym zasadom życiowym. wanych niebezpieczeństw. Z Rosji przybył Dubanowicz do Anglii stale i tak ściśle współpracował, zawsze umysłów i wstrząsnęły sumieniami narodów: Pragnę tu zaś powiedzieć to czego nie Najmilszym wspomnieniem Dubano­ jesień i ą r. 1942, z zaostrzoną jeszcze w tym samym duchu i w tym samym " Niechaj nas przecie widzą, gdy konamy! " widzi się zazwyczaj w rozgwarze życia wicza z działalności poselskiej było bystrością umysłu i ze złamanym zdro- celu, dla Polski. J. R. powszedniego i czego zresztą my współ­ cześni nigdy w pełni nie dostrzeżemy, że ludzie, którym przvpadlo działać w ciągu tego czterdziestolecia naszego Ks. KAZYS MATULAITIS wieku, żyli 1 działali w okresie nie ustę­ pującym żadnemu innemu na tysiąc­ letnim szlaku naszych dziejów napięciem NOWOCZESNA LITWA KATOLICKA i wielkością zdarzeń oraz doniosłością przełomów: ani czterdziestoleciu od r. Jeden z przywódców emigracji fale, położona przy morzu Bałtyckim, a 12.000, a katolicki dziennik "XX Wschodniej. Ludzie zostali bez. 960 do r. 1000 założycieli Państwa, ani litewskiej w Anglii, Rektor Kościoła zamieszkała przez nieomal trzy miliony AMZIUS ” miał 35.000 prenumeratorów. pieniędzy, bez majątku. Z popiołów czterdziestoleciu koło r. 1400 w dobie Litewskiego w Londynie, ks. Kazys ludności. powstająca Litwa w 1922 r. wprowadziła Unii z Litwą i Grunwaldu, ani czter­ Mat ilaitis nadesłał, na prośbę W wieku XVII Litwa miała ponad ŻYCIE KULTURALNE swoją jednostkę monetarną “ litas,” dziestoleciu od Konfederacji Barskiej do R edakcji “ SPRA WY ” poniższy sześć milionów mieszkańców, jak Podstawą kultury Litwy nowoczesnej opartą na złotym dolarze amerykańskim bitwy pod Lipskiem, gdyż to nasze poko­ artykuł: świadczy o tym relacja biskupa wileńs­ była kultura łacińska, czyli ogólno­ w stosunku: 10 litów litewskich — 1 lenie przeżyło wskrzeszenie państwa po kiego do Papieża z 1651 roku. Ale prze­ europejska, a w szczególności kultura dolar amerykański, i na tym poziomie stu latach mroku niewoli i znowu po ZAMIAST WSTĘPU wroty polityczne, długie wojny, głód i “ litas ” wytrwał, chociaż amerykański Pan J. F. Stewart, F.R.S.G.S., w “The katolicka. Konkordat podpisany w 1927 dwudziestu latach walczy o jego ratunek, morowe powietrze 1709-1710 r. spusto­ r. ze Stolicą Apostolską gwarantował dolar został zniżony o 40% wartości. Scottish Geographical Magazine,” vol. sz)!}' miasta i osady litewskie. Bezrobocia w Litwie prawie nie było. A. byt i wielkość. 56, November 1940 r. powiada: wykład religii we wszystkich szkołach Jakby zwiastunką nadchodzącego Nowoczesna Litwa odzyskała niepodle­ po przeprowadzeniu reformy agrarnej “ Na długo przed początkiem ery chrześci­ początkowycn i średnich, a w politycz­ okresu była około roku 1900 przemiana głość polityczną i przez lat 22 stanowiła nym i socjalnym życiu Litwy zapewnił w 1920-1925 r., utworzono 34 925 nowych w naszym piśmiennictwie wchłanianym jańskiej dochodzą nas pierwsze historyczne samodzielną Republikę. Ale w roku 1940 gospodarstw rolnych, samodzielnych i wiadomości o Litwinach. Byli oni z usposobienia religijną saobodę. Katolicy, stanowią gorączkowo i nieomal nabożnie przez została okupowana przez wojska Sowiec­ 82% całej ludności Litwy. wysoko produktywnych. Budżet państ­ młodzież. Po Sienkiewiczu, który krzepił spokojni i pracowici, byli doskonałymi rolnikami, kie i przemocą przyłączona do Związku wowy był zrównoważony. Wydatki i zgoła nie tak prymitywni i dzicy jak nasi Wielki postęp zrobiła Litwa nowo­ serca swą wspaniała twórczością, w pis­ Komunistycznego Sowietów. Pierwsza czesna pod względem szkolnictwa. państwowe były pokrywane dochodami z mach Szczepanowskiego odzywa się hasło właśni prodkowie w tymże czasie. Zamiast okupacja wojenna trwała rok, lecz przez podatków. W latach: 1923, 1924 i 1926 odz ewać się, jak nasi praojcowie, w niewy- Wprowadzono przymusowe uczęszczanie przemiany miłości Ojczyzny na czyn ten krótki czas Sowiety potrafiły zruj­ do szkół początkowych. Nauka w nich państwo miało z podatków 654.500.000 nowoczesny, u Żeromskiego grzmi bunt prawne skóry, używali pięknych tkanin, nować całą gospodarkę Litwy, rozproszyć litów wpływów i w tym samym czasie lnianych i wełnianych. Znali wszelkie rodzaje trwała najpierw cztery lata, później przeciw poniewierce narodu, a w Wys­ po tundrach Syberii dziesiątki tysięcy wprwadzono 6 lat nauki. W 1938-1939 r. 632.900.000 litów wydatków. piańskim gra już pobudka wyzwolenia. narzędzi rolniczych, broń i zdobnictwo arty­ wybitniejszych synów Litwy, przygnieść Dodatnio również bilansował się styczne. Kultura ich stała na wysokim pozio­ już 99% dzieci uczyło się w szkołach. Tylko ci, którzy widywali Wesele przed życie społeczne i religijne. W 1911 r. Litwa miała 64% analfabetów, handel zagraniczny. Eksport rósł systema­ odzyskaniem niepodległości i po nim, mie... (p. 119). Żyli w pokoju aż do wieku Druga okupacja rozpoczęła się z tycznie. W roku 1921 eksport wynosił 58 trzynastego, walcząc zacięcie jedynie dla a w 1939 r. pozostało ich tylko 15%. W tym odczuwając różnicę potęgi jego oddziały­ początkiem wojny Niemiec z Rosją c. asie w? budowano dużo nowych szkół. W milionów litów, w 1922 r. — 77 mil., w wania przedtem, gdv było ono całe odparcia najazdów Słowian i Skandynawów, w 1941 r. Ta okupacja jest bodaj jeszcze 1923 r. — 147 mil., w 1924 r. — 267 mil., kt'rzy niekiedy zapuszczali się w ich granice... początku 1939 r. Litwa miała 2335 szkół skierowane w przyszłość, zdają sobie cięższa, by systematycznie urządzane początkowych, 27 wyższych szkół począt­ w 1925 r---- 243 mil., w roku 1926 — 253 sprawę z wpływu ówczesnej twórczości Byli atakowani przez poprzedników nazizmu obławy na ludzi do prac przymusowych miliony litów. W przeciągu tych dzisiejszego, Teutoński Zakon Krzyżacki. kowych, 56 gimnazjów, 5 Seminariów pisarskiej na nasze pokolenie. Bywało, w Rzeszy, setki tysięcy wywożonych Nauczycielskich, 21 szkół wyższych sześciu lat eksport był o 17 milionów że we dwójkę z Dubanowiczem, który Nie tylko nie zostali przytem, jak liczne inne robotników i około 25.000 odebranych litów wyższy od importu. W ostatnich ludy, podbici, ale, konieczność walki dopro­ specjalnych, 126 wyższych zawodowych miał zawsze bardzo żywy zmysł polsz­ od rodziców dzieci litewskich, przymu­ szkół specjalnych. Uniwersytet Kowień­ trzech latach przed wojną handel zagra­ czyzny i duże odczucie wartości słowa wadziła ten miłujący pokój naród do wyt­ sowo niemczonych, krwawymi śladami i niczny był następujący: worzenia jednego z najpotężniejszych państw ski miał w 1938 r. — 292 profesorów i pisanego, przesiadywaliśmy noc, jeden u śmiercią pieczętują zbrodnie okupanta. 1937 1938 1939 w Europie. Może też ciekawe będzie stwier­ 3.041 studentów. drugiego, czytając, każdy swą książkę np., Mało będzie w świecie po wojnie więcej Import 212 667.C00 223 686.000 169 362.000 dzenie, iż język litewski jest uważany za Razem z życiem naukowym rozwijała pamiętam, Popioły, poprostu dlatego ogołoconych z mieszkańców okolic, się i rozpowszchniała się prasa. W latach Eksport 208 325 000 233 200.000 203.194.000 razem, że to było dla nas nie zwykłe najstarszy w Europie i zachowany bez zmian od aniżeli w Litwie. Litwini ufają tvlko najdawniejszych czasów... (p. 122)" 1911-1919 Litwa miała 25 gazet i wydaw­ Dług państwowy Litwy w 1924 r. czytanie, lecz przeżycie, więc nie chcie- w Bogu, bo u ludzi trudno jest znaleść Pan T. S. Thurston zaś pisze:*1 nictw periodycznych. W 1927 r. było ich wynosił 72.800.000 litów. liśmy się wtedy rozstawać. sprawiedliwość. już 93, a po dwunastu latach w 1939 r. Nawet nauka splatała się z naszymi "Archeolodzy litewscy i szwedzcy stwier­ dzają, że plemiona litewskie zamieszkują tę PROWINCJA KOŚCIELNA wychodziło 260. Rok rocznie rosła i KATOLICKA LITWA A SĄSIEDZI dążeniami narodowymi. Jeśli Dubano- literatura litewska. W 1919 r. wydano część Europy conajmniej od siedmiu tysięcy lat; Samodzielna Prowincja Kościelna wicz obrał sobie jako przedmiot pracy około 200 książek litewskich, a w 1936 r. Wojna nie odmienia sąsiadów. Ci doktorskiej na Wydziale Filozoficznym nie ma też żadnych śladów wskazujących, by Litwy została utworzona przez Ojca Świę­ sami byli i będą po tej wojnie. Najwię­ jakiekolwiek inne plemię przebywało na tych tego Piusa XI w 1926 r. Obejmuje ona — 1010, w 1937 r. — 1080, w 1939 r. — Księdza Marka Słowackiego, to dlatego, 1400, przy przeciętnej liczbie stronic 106. cej obawy w Litwie katolickiej budzi że utwór ten z postaciami samego księdza ziemiach przed nimi (p. 5). Heydeck uważa, diecezje z siedzibami biskupów po mias­ komunistyczna Rosja, z jej tendencjami że litewska i pruska kultura tych czasów nie tach: KAUNAS, PANEVEZYS, KAISE- Państwowe Konserwatorium Muzyczne Marka i Wernyhory, tego właśnie Wcrny- razem z Operą i Państwowym Studium wchłonięcia państw i narodów sąsied­ hory z Wesela, przesycony jest wiarą ustępowała w niczem kulturze krzyżackiej (p. DORYS, TELSIAI z Prelaturą KLAI­ nich. W katolickiej Litwie nie znajdzie 7). Język litewski, lepiej od wszystkich PEDA, VILKAVISKIS. Dramatycznym co rok wydawało nowe w cud odrodzenia Polski i jej potęgi, a dzieła artystyczne, muzyczne, przyczem się jeden procent ludności, którzy wraz z nami wszystkimi, Dubanowicz, innych w Europie, przechował cechy mowy Przed okupacją Sowiecką Litwa miała chcieliby należeć do Związku Sowiec­ starożytnej. W wyższym nawet stopniu niż 3 arcybiskupów, 6 biskupów, ponad 1800 obok przedruków z klasycznego reper­ kiego. umysł szczególnie trzeźwy, w cud ten tuaru europejskiego ogłaszano sporo wierzył niezłomnie. Jeśli zaś pierwsza grecki, w znacznie wyższym stopniu niż język księży świeckich i zakonnych, 2 Semi­ Z Polską łączy Litwę religia katolicka, dawnych Gotów, utrzymał on znamienne naria Diecezjalne, 1 Seminarium inter- nowych utworów własnych z zakresu jego praca prawnicza poświęcona była muzyki operowej i symfonicznej. Równo­ stulecia wspólnej historii obu państw, i sorawie Wywłaszczenia dla Użyteczności właścwości starodawnej fonetyki i fleksji, diecezalne z Fakultetem Teologii przy gdyby nie pewni Litwini o polskiej kul­ (p. 13). Konstrukcja gramatyczna litewsz- Uniwersytecie w Kownie. cześnie rozkwita i pieśń ludowa. W Publicznej, to dlatego, że właśnie wtedy pierwszym dniu Święta Pieśni Ludowych turze, zajmujący wysokie urzędy w War­ ustawa pruska z r. 1908 o wywłaszczeniu czyzny i sanskrytu jest nieomal że identyczna W 20 klasztorach męskich w 1936 r. szawie, Litwa wcześniej doszłaby do (p. 15). Uczeni uważają Litwinów za orzed- było 94 księży zakonnych, 389 kleryków i brało udział 10.000 śpiewaków. Olim­ Polaków poruszyła do głębi i nas i nawet piada Litewska zorganizowana w 1938, współpracy z Polską przedwojenną, świat jako rażące bezprawie, chociaż stawicieli pierwotnej kubury i cywilizacji braci zakonnych, a w 40 klasztorach zamiast “wojny” papierowej od 1920 aryjskiej. Filologowie zgodni są, iż język żeńskich przebywało 566 Sióstr i nowie- przyciągnęła przedstawicieli prawie wobec dzisiejszych bezeceństw niemiec­ całego świata sportowego Europy. aż po 1938 r. Jak wiadomo, w 1941 r. litewski jest nie tylko najstarszym z języków, juszek zakonnych. W tym czasie nauką, Litwini powstali i wyparli bez cudzej kich wydaje się ona niemal czymś łagod­ W krótkim czasie po odzyskaniu nie­ nym i niewinnym. Dość, że nawet a'e że jest on również dawną mową Ariów, z pracą i dobroczynnością zajmowało się 6 pomocy wojska sowieckie poza granice epoki przed wynalezieniem i ewolucją san­ zakonów męskich i 8 kongragacyj żeń­ podległości organizowano w miastach w nauce, ktńrei oddawaliśmy sie sumien­ powiatowych muzea regionalne w swojej djczyzny. Katolicka Litwa nie nie, poza świadomością, że w jej służbie skrytu (p. 16)." skich. Ten rozkwit życia religijnego roz­ chce cudzego, ale swego Ona nie ustąpi. począł się w 1917 roku od jedynego zakresie historyczno-kulturalnym, a w służymy Polsce, lgnęliśmy do zagadnień, Kownie w 1933 r. otworzono Centralne Z Łotwą ma Litwa stosunki bardzo pociągających ze stanowiska narodowego. LITWA — LIETUVA klasztoru Marianów w Mariampolu. przyjazne, bo łączy ją z nią to samo Prawie wszystkie zakony męskie wyda­ Muzeum Państwowe imienia Witolda Później, po odrodzeniu Państwa Pol­ Litwa jest to ziemia lasów sosnowych, Wielkiego we własnym gmachu. pochodzenie, braterstwo mowy i wspólne skiego. słyszałem nieraz, że my, urodzeni pól zielonych, rzek cicho toczących swe wały czasopisma religijno — społeczne. nieszczęście. w niewoli, okuci w powiciu, nie mieliśmy Najwięcej rozpowszechinony był Głośno domagają się Litwini sprawied­ wrodzonego niejako zmysłu niepodle­ 1 Lithuanian History, Ph'lolngy and Grammar. “ LTURDAS." Miał 110000 czytel­ GOSPODARKA PAŃSTWOWA liwości i kary dla Rzeszy, bo Niemcy First Edition bv Theodore S. Thurston with the głości. Nie bvło większej nieprawdy. My assistance of Caro’me Coulson for Students of ników. “ZVAIG2DE“ i “VARPELIS” Pierwsza wojna światowa zrujnowała wyrządzili i wyrządzają Litwie krzywdy w naszych związkach tajnych, wkładając Philology. June 1941. Chicago, Illinois. po 35 000 Tygodnik “ SALTINIS” miał cały ustrój gospodarczy Europy Środkowo- nie do opisania.

! THE COMMON CAUSE FORTNIGHTLY OF THE POLISH SECTION OF THE “SWORD OF THE SPIRIT”

EDITORIAL OFFICE: 27 GROSVENOR STREET, LONDON, W.i. Telephone: MAY 2928

Vol. II No. 22 SUNDAY, NOVEMBER 14th, 1943 . Price 3d.

JAN REMBIELIŃSKI JAN RAJECKI England’s JAN KAROL CHODKIEWICZ

IN THE REIGN OF SIGISMUND III, Here is an excerpt from his letter to from Italy or Turkey. Another time he to write about civil war with more Charles Chodkiewicz was, next to Sigismund III in which he informed the wrote: ”1 have already sent what 1 restraint and in a more conciliatory Word Stanislaw Żółkiewski, the most promi­ King of his great victory : “ In the field, bought for the children in accordance spirit; and the Hetman s letters are an nent Polish commander of the time. He the Duke ot Luneburg, General Linder- wiui your list, so now 1 am sending, lor eioquent testimony to the then prevail­ TODAY, WHEN THE WHOLE son, and many other eminent comman­ you, my soul, dried sweets, lemons and ing national moon. Chodkiewicz Dore a world is debating the outcome ot the ders, lost their lives. Those who oilier things—ten pounds in all.” personal gruoge against the leaders of Moscow conierence and everyone is escaped across the Dvina from the field Meanwhile the internal situation in the reoels lor many years, the Duke of anxiously watching the progress ol the ol the disaster were beaten in Kurland, Poland became confused about 1606. black and the cup nearer, Janusz Radzi­ battle of the lower readies of the in Milgrafien and in other parts; we The rebellion, which was then in its wiłł, and he even suspected the latter of Dnieper, an article on the reasons which took hundreds of prisoners, sixty ban­ initial stages, was a minor affair when conspiring against his lite. Meanwhile, induced roiand to fight Germany may ners and eleven field guns. Your compared with the bloody civil war he continued campaigning against the seem to be slignily out ot time and place. Majesty has lost close on 100 men.” which was raging at that time in France Swedes, or in the long drawn-out Mos­ 1 his subject is indeed ol rather historical According to Chodkiewicz, his force or Germany. Character was a decisive cow campaign which enued only in 1618. interest; out it it is true that history is numbered less than 4,000 men, while factor in assigning people to one side or His last letter, undated, is highly signi­ “ vitae magistra,” such a digression may the enemy had 14,000. another. Those who were legally minded ficant: "I have no time to write, night be pardonaoie and even justified,. . . As the war with Sweden went on, the supported the King, even though they is falling. 1 am already putting on my Headquarters of the Hetman were in disliked him. The rebels were mostly armour, because the enemy is only one Riga for a number of years. He often violent characters and adventurers like mile away, but the blackguards do not Five years ago Poland decided to light travelled between his armies and Grodno Stadnicki, w ho was nicknamed “ the want to fight. For heaven s sake, order Germany not because ot an urge tor and Wilno, and it was only rarely that devil,” or Łaszcz, the notorious law7- Hans Fryuerycli to send the powder as he had time to pay a flying visit to his breaker, and ambitious dissenters like quickly as possible. This is really very suicide or because sue preleired a theat­ urgent. 1 sincerely wish you a happy rical death to tile, buch an attitude wife in Lachowicze. To the fact that Janusz Radziwiłł, the cup bearer of the would be liaruly possible in a young and they were so often separated we owe a Grand Duchy of Lithuania. night and every enjoyment in your life­ voluminous correspondence, which was In Lithuania the Chodkiewicz family, time, and I give myself to our mutual sturdy nation winch maae sued tine pro­ love.” gress in tne last twenty years ot its new always vivid and sometimes passionate. who headed the Catholic gentry, backed Business affairs formed a permanent the King, who was opposed by the Radzi- Chodkiewicz’s authority in Lithuania limepenoent life. was so great that it was said that his par­ Nor did Poland accept the German subject of his letters, and the Grand wills, the leaders of the Protestant party. Hetman often complained of the diffi­ The Hetman Charles Chodkiewicz strongly tisans, or “ The Hetman’s Party,” as they challenge because she nad no choice. culty of obtaining ready cash, because supported the King at the conference of were called, ruled the Diets. Indeed, he Hmer ottered us an alliance several his very large estates consisted mostly of his partisans at Nowogrodek, held on was the permanent defender of the times and in return lor some concessions forests and yielded but a small income. October 23rd, 1606. The vast majority Grand Duchy, a vast country, rather in the west he promised us a substantial It often happened that the money for of the people supported him, because the forbodeing, as he was himself, covered part ot the luture conquests in the east. Madame la Connaitable was spent in cause of the King was supposed to be the by deep pine, fir and oak forests, whose Ulis Polish alliance would have been ot The armour of the Hussars (heavy paying the arrears of pay of his soldiers. Catholic Cause. “ The people,” wrote towns and larger villages were dis­ greatest value to Germany. Poland inaeed, the historian Konopczyński, “ preferred tinguished by the white spires of Polish cavalry). The charge of this The Hetman was overjoyed whenever he when luily mobilized, could have had an sold his rye in Koenigsberg for a good to bear the burden of the defence of the churches and cloisters, mostly copied army ol more than three million men regiment decided the Kirholm vic­ price, before a slump set in. Even while state and attend Mass than to pass on from Italian Baroque churches. Even unuer arms, a lorce live tunes larger than tory in 1605. campaigning, Chodkiewicz’s heart was in this burden to the confiscated estates of today, though so many things have that she had time to muster during the his farms; for instance, in one ot his the clergy and listen to the sermons of changed since, these whitewashed September 1939 campaign. letters we read : “ Mr. Pukiel writes Protestant preachers.” churches can be seen against the black roiand rejected the German alliance On the back page: Charles Chod­ kiewicz, from a contemporary nothing to me about these things, and I The two Grand Hetman, Żółkiewski background of the forests. Chodkiewicz and laced deliberately all the conse­ and Chodkiewicz, rushed to the defence himself founded and built a good many engraving. would be glad, while engaged in forced quences of her stand because she had a marches, to know how many ploughs go of the King. This is how the latter churches, for instance the Bernadine second alternative: the alliance which out every morning at home, so please let described these events in his letters to his monastery church in Kretynga, on the Britain offered her. 1 herelore we me know.” wife: “The King tried every means of shores of the Baltic; the parish church in should analyze briefly why Poland made However, Chodkiewicz seemed to be quietening things, but no councils can Lachowicze, near his castle; the Church this choice and why our people were so was some fifteen years younger than the even more anxious about his guns, which prevail against ill-will, so no other of the Assumption of Our Lady in Kroze, unanimous 111 placing their trust in great Constable of the Crown, and it was in those days were priceless. He was means are left but the sword.” and the Jesuit Church of St. Michael in Britain s pledge. under his leadership that he began to so anxious about his guns that in one When the negotiations between the Nieśwież. In the past, cooperation between letter he twice asked his wife to take King and the rebels finally broke down, For the last time, Chodkiewicz led a Britain and roiand has been rather slight. study the art of war in two campaigns on the southern borders of the Common­ good care of them : “ Please, dearest he wrote, on July 5th, 1607: “God has big army of 70,000 to repulse the Tur­ When under the Jagellons Poland was a wealth. He was less of a statesman than beloved Zosienka, give these orders to spoken through the sword—on July 4th kish invasion and avenge the death of European power, England’s relations Pukiel quickly and urgently,” and in at Guzow we overran them—they stood Żółkiewski of the year before at Cecora. with the Continent were only limited, Żółkiewski, he was less versed in Roman literature and history—he was a soldier conclusion he adds, “ Please my dearest their ground like chivalrous men, but He was already old and sick, and still the and thus we naturally had more to do and beloved Zosienka, remember my they lost. Few people were killed in the victory of Chocim, in what is today with the great sea powers ol those days, in the first place, energetic, level headed, practical and tough. He often had to requests about the guns, and for heeding field, less than 200; but very many were Bessarabia, was due to his energy and such as Venice, Genoa and the Hansa them I shall kiss you gently and grate­ wounded and many important people ability. He died in the course of the League. And at the time when the star cope with difficulties because the pay of his soldiers was in arrears, but he always fully when God allows me to come were captured; the leaders fled. God victorious campaign of Chocim, on Sep­ ol Bi nain was rising, Poland grew weaker back.” sees that we are very sad on both sides tember 24th, 1621. and weaker until she disappeared com­ managed to restore discipline among his soldiers. In his letters Chodkiewicz often re­ when we look at our brothers and at such The extent of the danger which then pletely from Europe’s map tor the whole ferred to his health, because he suffered fine people. They are also sad, because threatened Poland and the relief which nineteenth century. It was only natural He was a scion of a great and powerful Lithuanian noble family. He spent most from gallstones; in particular he had a they are the victims of the intrigues of was felt at the dispelling of the danger, then that Poland had but a scanty know­ very painful attack once at Grodno at the Palatine of Cracow (Nicholas Zebrzy­ may be gauged from the fact that by ledge of England and vice-versa. But of his life campaigning on the northern borders of the Grand Duchy of Lithu­ Easter. “ The physicians say it is all the dowski), who concealed all the roval decrees of Popes Gregory XV and Urban even in this lield of mutual ignorance result of my continence. Perhaps you proclamations and instigated his fol VIII. Polish priests were ordered to say there was one difference worthy to be ania, along the banks of the Dvina, and he fought mainly against the Swedes, will laugh, mv darling, at this conti­ lowers by saying they contained entirely the following Collecta every year during mentioned. nence, but I tell you truthfully that this different things. . . . God have pi tv on the Mass of the Holy Trinity on Octo­ 1 he average Englishman knows very who, in those days, vied with Poland for the control of what is today Latvia and is so." them and on their cause; still, once it has ber 10th: “O God, who has removed little about Poland, she is to him almost In his corresnondence Chodkiewicz happened, let God help us to avoid the greatest danger to our Kingdom by a blank. Recently a big London daily Estonia. In 1601 he captured Duna- munde and Riga, in 1603 Dorna (Tallin), also devoted much space to the problems worse happenings. The banners and the the miracles of Thy right hand, accept informed its readers in an item under a of provisions and stocks for his house­ guns of the enemv (if the poor wretches the gratitude of the reioicing people and large headline that before the first world in 1604 he defeated the Swedes at the Battle of Biały Kamień (White Stone), hold. He sends “a few oranges, which may be so called) have been captured; allow those to w hom Thou hast given so war the Poles had no common language, I managed to get hold of.” After the and this, my sweet, is the end of the much joy to achieve eternal happiness.” and that Dr. L. Zamenhof had to invent but his greatest feat of arms was his vic­ tory over the Swedes at Kirholm on Battle of Guzow, he had time to remem­ tragedy.” The Credo is recited then after the Esperanto in order to provide the Poles It must be admitted that it is difficult “ Cum audieritis proelia.” with a common medium of intercourse. October 23rd, 1605. ber that he was asked to buy some silk The average Pole also knows very little about England, but his ignorance is tinted with respect and admiration. He the principle of “might before right,” the lishmen could be no less reliable and dispossessed from the part of the capital pagans or Moslems, protestants or free­ has an instinctive sympathy for and more we believed in the prevalance of trustworthy than in business. with which he entered into partnership. thinkers. It is also a fact that Poles have confidence in this far-off island and her different principles in England: here— It was this store of faith and sympathy, great cultural achievements to their unknown inhabitants. we believed—the pledged word was no perhaps even unconscious, which made Phis factual state and the ensuing credit, that they gave Copernicus and The source of this difference is easy mere formality, and brute force backed us responsive to the English offer of an consequences for the relationship be­ Chopin to the world. But pledges should to trace. During the partitions, when by a sulficient number of divisions was alliance five years ago. It was because tween Britain and Poland are always best be kept just as well with regard to those enemy propaganda was attempting to not yet a virtue. of that faith and sympathy that, when understood and presented by the British nations which cannot boast of any convince us that we were incapable of Our economic relations with England, Britain offered us her alliance on the eve Catholic Press. This press — which is achievements in the field of music or self-government, that our freedom was though none too close, especially before of the world war, we at once accepted unanimous in this respect — has not astronomy. So it is rather immaterial mere anarchy, and that we were blind 1914. also contributed to our faith in the this partnership and staked all we had taken its stand in the defence of Poland here whether Poland is liked or disliked. to the superior virtues of absolutism, English character. As we were mainly in this deal. out of regard for our religion. These The problem is a fundamental one; it is England and her liberal tradition in­ in touch with traders of an eastern type, We knew we were courting a high risk. papers do not refer to our services in a problem of honesty in international fused us with a new self confidence. We we were in a position to appreciate fully We knew we exposed our country to the the cultural field in order to increase relations, and it is rather by accident that felt that our old constitution would not the solid qualities of the English busi­ danger of immediate occupation by the sympathy for our cause. On the con­ this problem today is most obvious and have been so open to ridicule, if we, too, nessman who did not consider the selling enemy; we realized that on this alliance trary, they often dislike some of the most sharply drawn just in the case of had enjoyed island security, and that our of a blind horse or giving a false weight our lot was that of a vanguard sacrificed aspects of our national life, as, inciden­ Poland. “Nihil Novi” was not so foolish after as the summit of his craft. English goods to save the main force of allied troops. tally, we often dislike them ourselves. . . . Here I may quote Cardinal Hinsley all, if the “ Magna Charta ” was so were looked upon by us as the antithesis We even reckoned with the possibility of And just by taking up our cause from a again in saying that Poland is the test revered here. And we inferred from of cheap wares, and English products the war ending in the defeat of all the more general and fundamental point of to assess how far Britain’s policy is these facts that we were also akin to the were renowned for their careful finish. allies. view — from the point of principles — honest. It is a test not so much even for English in our assessment of moral values Indeed, everv business deal we made There was only one eventuality which this press truly deserves the label of the European public opinion: after all, —and that the English must also de­ with the English was looked upon by us we never could foresee. We never deemed Catholic, in the deepest sense of the term. when one has a sufficient number of nounce as immoral the policies which as solid and honest. We knew that the it possible that, after victory, one of the It is a fact indeed that the Poles are tanks and planes, one may discount it. in our opinion were contrary to ethical deal was made in good faith and that a partners could reap all the glory and all a truly Catholic nation and that for a But Poland’s treatment will provide principles. The more the three par­ simple word of an English merchant the profits, while the other partner who thousand years they have remained such a test before the inner tribunal of titioning powers followed the path of meant more than the most solemn oaths sacrificed his all, who paid his share to faithful to the Church of Rome. But the conscience of the average British bad faith and oppression, the more often of other people, less honest. And we the full and to the verv end. could be the justice which they claim would be citizen, which never can. by anv propa­ they confirmed by deeds their faith in believed that, in political relations, Eng­ rewarded only by humiliation and even equally imperative if it were invoked by ganda, be utterly silenced or misled. THE COMMON CAUSE SUNDAY, NOVEMBER 14th, 1943

STANISLAW STROŃSKI FATHER KAZYS MATULAITIS THE LATE EDWARD DUBANOWICZ MODERN LITHUANIA (ADDRESS AT HIS FUNERAL) A Catholic Country 1 MET DUBANOWICZ EXACTLY scientious scholars and we knew that we turty-three years ago, in the autumn of served Poland well by advancing along One of the spiritual leaders of the Modern Lithuania recovered her = 10 Lithuanian litas, and the litas re 1900, at the beginning of the academic the path of wisdom, we were mostly Lithuanian emigrees in Great political independence and for 22 years mained at this level though the value year in Lwów. As the leaves are falling interested in problems which directly Britain, the rector of the Lithuanian she was an independent republic. But of the dollar was reduced by 40 per cent. here now, so then they were falling from affected our national interests. Gahtolic Church in London, Father in 1940 she was occupied by the Soviet There was hardly any unemployment in the old trees which crowned the High Later, when Poland had recovered Matulaitis, has sent at our request Forces and forcibly incorporated in the Lithuania. The Agrarian Reform was Castle Hill, and the Mount of the Union independence, I often heard tliat our the following article on his country: communist Soviet Union. This first war carried in 1920-1925 and 34,925 new in­ of Lublin, and the Stryjski Park and the generation born in bondage and raised occupation lasted one year, but, during dependent and highly productive farms Łyczaków Cemetery. From then on, for in chains had no true, inborn sense of INTRODUCTORY REMARKS this short period, the Soviets managed were created. The budget was balanced almost half a century we always worked independece. 1 his was absolutely false. Mr. J. F. Stewart, F.R.S.G.S., writes in to ruin Lithuania, to scatter over the and the expenses defrayed out of taxes. together in close association, in affairs In oui seciet societies, to which we were the Scottish Geographical Magazine, Siberian tundras tens of thousands of her In the years 1923-26 the tax revenue both small and great: we were friends whole-heartedly devoted, we lived a volume 56, of November 1940: most prominent sons and to repress every amounted to 654,500,000 litas, while the at the University, we studied together purely Polish life, outside the world of “ Long before the beginning of the Christian form of religious and social life. expenditure during the same period under the same great professors, Roman the partitioning powers. It may be The second occupation began with the amounted to 632,900,000 litas. Filat and Peter Chmielowski, Twardow­ era, we have an historical record of the argued that we lived in a dream, but it Lithuanians. They were peaceful and indus­ German invasion of Russia in 1941. This Foreign trade developed favourably. ski and Głąbinski, Balcer and Askenazy; is also true that, though many of our occupation is perhaps even harder, be­ Exports steadily grew. In 1921 they we presided in turn over the Lwów trious, excellent agriculturalists, and far from dreams were not fulfilled, still in our being the savages that our own ancestors cause it is marked by the deportation of amounted to 58 million litas, in 1922 hundreds of thousands of workers for University Union, so famous by its tradi­ generation life brought us greater probably were at that time. Instead of being to 77 million, in 1923 to 147 million, in tions and so well loved by us all; later achievements than we dared to drcam of. forced labour in the Reich and by the 1924 to 267 millions, in 1925 to 243 clothed, like our forebears, mostly in woad, they seizure of 25,000 Lithuanian children W3 studied together abroad; again we When our dream of independence wore good woven clothes of linen and wool. million, and in 1926 to 253 million. The from their parents, who are to be forcibly found ourselves side by side in secret came true, Dubanowicz was returned to They had all kinds of farm implements, total exports during these six years ex­ Germanized. There will be few regions patriotic organizations, first in the youth the first Parliament: as the greatest weapons and artistic ornaments. Their state ceeded imports by 17 million litas. The in the world after the war in which the organization and then in the National expert in constitutional law, he was of culture was high (p. 118).... They lived figures for foreign trade in the last three population has suffered such heavy losses League, under the leadership of Jan elected chairman of the Diet’s Constitu­ peacefully till the thirteenth century, fighting years before the war were as follows: as in Lithuania. The Lithuanians put Popławski, who was our guide and pre­ tional Committee and its rapporteur. fiercely only to repel the Slavs and Scandi­ 1937 1938 1939 their trust only in God, because justice ceptor in public life, and later under For two years—from the beginning of navians who occasionally attempted to invade Imports 212.667.000 223.686 000 169,362.000 can hardly be found among men. Zygmunt Balicki and Roman Dmowski. 1919 till March 17th, 1921—he laboured their country. . . . They were attacked by the Exports 208,325,000 233,200,000 203,194,000 Still later we both took part in the tirelessly on the draft of the new consti­ forerunners of the Nazis, the Teutonic Order THE CHURCH PROVINCE In 1924 the Lithuanian national debt political debates of the National Coun­ tution. The difference of opinion on of the Knights of the Cross. Instead of suc­ amounted to 72,800,000 litas. cil of the southern part of Poland, then the future constitution was wide and cumbing, as other people had done, this inter­ The independent Church Province of under Austrian domination, where we deep, and it may be said that there lay ference with a peaceful people, after 200 years Lithuania was founded by Pope Pius XI CATHOLIC LITHUANIA AND co operated with Thaddeus Cienski and the root of the great drama of internal of fighting, ended in one of the most powerful in 1926. It comprises five bishoprics HER NEIGHBOURS Albin Rayski, and in mature years we politics of the twenty years of our inde­ states in Europe. . . . It may be of interest to with sees in Kaunas, Panevezys, Kaise- War cannot alter basic facts. Lithu­ were linked again by our common work pendent existence. A superficial observer mention that the Lithuanian language is said dorys, Telsiai and Klaipeda and Vilka- ania will have the same neighbours alter in the great family of university pro­ could think that, with regard to the con­ to be the oldest in Europe, unchanged from the viskis. this war as she had before. Catholic fessors, in Catholic associations, in jour­ stitution, the Right and the Left differed earliest times (p. 122). Before the Soviet occupation, Lithu­ Lithuania fears most Communist Russia, nalism and in parliament. It is hard in their desire for fuller or more limited ania had three Archbishops, six Bishops, And Mr. T. S. Thurston writes:1 and her tendency to engulf her neigh­ for me to speak over this open grave; democracy, but actually the demand for over 1,800 priests and monks, two diocese bours. Not 1% of the Catholic people I almost feel as if a large part of my life an extreme parliamentary democracy was “ Lithuanian and Swedish archaeologists seminaries, and one inter-diocese semi­ of Lithuania would like to belong to the were buried there too. But I deem it fostered by those who longed for the con­ state that Lithuanian tribes settled in this part nary with a Faculty of Theology at the Soviet. Union. to be my duty to speak here on behalf centration of power in the hands of one of Europe over 7,000 years ago; and that there University of Kovno. With Poland Lithuania is linked by of all those who worked with Dubano- individual and who hoped to achieve is no evidence that any other people had ever In 1936 there were 20 monasteries with the Catholic religion and bv centuries of wicz in the various fields of public life their aim by making parliamentary lived there before (p. 5). Heydeck asserts that 94 monks and 389 lay brothers, while in a common past. If it had not been for which I have just enumerated briefly, government weak and inefficient. Duba­ the Lithuanian and Prussian culture of those 40 convents there were 566 nuns and some Polonized Lithuanians who held and to express their grief at the passing nowicz saw this danger; by his patience days was in no way inferior to that of the sisters. Six monasteries and eight con­ high office in Warsaw, Lithuania would of a man of whom our generation could and insistence he succeeded in introduc­ Teutonic Crusaders (p. 7). . , . The Lithuanian, vents were devoted to science and welfare have sooner achieved co operation with be truly proud, because he was a man ing the two chamber system into the con­ among European languages, has the best claim work. This growth of religious life pre-war Poland, instead of waging a of unflinching principles. stitution and intended the Senate to be to represent the primitive speech. More per­ began in 1917 with the founding of only “paper war” on her between 1920 and fectly, even than Greek, far more perfectly than I should like to point to a fact which a factor of strength and poise in the par­ one convent of St. Mary’s Monks in 1938. As everybody knows, in 1941, the liamentary regime; he also constantly Gothic, it has preserved the original inflections Mariampol in 1917. Almost all the Lithuanians rose and expelled the Soviet is usually not noticed in the bustle of as well as the original sounds (p. 13). . . . every dav life and which usually escapes advocated speed in devising a new consti­ monasteries published religious periodi­ Forces from their country without any Grammatical construction of the Sanskrit is cals. Liurdas had the largest circulation : the notice of contemporaries: it has tution, not only for reasons of foreign assistance from outside. Catholic Lithu­ almost identical with that of the Lithuanian 110,000 copies. The Zvaigzde and Var- been the lot of these men to live in a policy—our frontiers both in the west ania demands no foreign territory, but and east were then still unsettled—but (p. 15). . . . Scholars have recognized the pelis had 35,000 each; the weekly Saltinis she will never give up her own. period second to none, in all our thou­ Lithuanians as exponents of primitive Aryan had 12,000; and the Catholic daily sand year history, in momentous events also in order to provide the state with a Lithuania’s relations with Latvia are firm legal foundation. And it was a sad culture and civilization. The Lithuanian XX Amzius had 35,000 subscribers. —second not even to the forty years be­ very friendly, both countries being thing for Dubanowicz to see realized language has been agreed upon by philologists linked by racial and linguistic affinity tween 960 and 1000, when the founda­ some of the dangers he had been striving to be, not only the oldest language in the tions of the Polish state were laid, nor CULTURAL LIFE „ and common misfortunes. to forestall. world today, but also the language used by Latin culture, and in particular Catho­ The Lithuanians loudlv demand a just to the forty years around 1400 when the Of all his parliamentary records, Duba­ Aryans before the invention or evolution of Union with Lithuania and the Battle of lic culture, forms the basis of modern punishment of the Reich, because the nowicz cherished most his “ rapport ” on Sanskrit (p. 16).” Lithuanian spiritual life. The Concor­ Germans have done and are doing an Grunwald took place, nor to the forty the Concordat with the Holy See with years which elapsed between the Con­ LITHUANIA—LIETUVA dat which was signed with the Holy See immeasurable wrong to Lithuania. which he was entrusted in 1925. He in 1927 guaranteed religious teaching in federation of Bar and the Battle of passionately believed in the indissoluble Lithuania is a country of pine forests, Leipzig. Indeed, our generation has green fields and quietly flowing rivers. all primary and secondary schools, and bonds between Poland and the Church— it assured religious freedom in the politi­ seen the rebirth of our country after which have existed from the down of our It is situated close to the shores of the one hundred years of bondage and now. Baltic and its population almost reaches cal and social life of Lithuania. Eighty- THE LATE history till the present day. With the two per cent of Lithuania’s population after twenty years, she fights again for her assistance of Archbishop Teodorowicz, the three million mark. existence, salvation and greatness. In the seventeenth century Lithuania are Catholic. Mgr. Lutosławski, Korfanty, General Modern Lithuania made great strides Gur literature around 1900 — which Hailer and Witos, he carried through the had over six million inhabitants, as shown by the report of the Bishop of in the field of education. Elementary ERYK SOPOĆKO was assimilated fervently and almost Diet the articles of the constitution education became compulsory, and it religiously by the young people of these which assured to the Catholic Church a Wilno to the Pope of 1651. But politi­ ERIC SOPOCKO, A LIEUTENANT IN THE cal revolutions, long wars, famine and lasted four years at first and later six days—was the herald of the coming position of prominence in the state, years. In 1938-39 99% of the children Polish Navy, met his death aboard the destroyer drama. Sienkiewicz’s magnificent works without infringing the principle of free­ the plague of 1709-1710 decimated the “ Orkan,’’ whose loss by enemy action was towns and villages of Lithuania. of school age were attending school. lifted oui hearts; then Szczapanowski’s dom of worship. He considered the In 1911 64% of the Lithuanian popu­ recently announced by the Polish Admiralty. appeal for modern reform, as comple­ Concordat as a visible expression of the 1 “ Lithuanian History, Philology and Gram­ lation was illiterate, while in 1939 Our readers certainly remember the two mentary to the traditional patriotism, Catholic character of Poland, and for mar." First Edition, by Theodore S. Thurston they were only 15%. In 1939 articles he had recently published in the with the assistance of Caroline Coulson. For " Common Cause ”—"A Sailor’s Heart ’’ and echoed throughout the land; Zeromski’s this reason he worked with all his heart Students of Philology, June 1941. Chicago, Lithuania had 2,335 primary schools, 27 pou'erful novels expressed the mood of on it. Illinois.) higher primary schools, 56 secondary "Three Prayers," in which he described his rebellion of the public against national During this war, Dubanowicz was de­ schools, 5 teachers’ seminaries, 21 special war adventures. They could not tail to be humiliation, and Wyspiański was the ported with his family from Lwów to high schools and 126 colleges for special impressed by the lofty moral level of these prophet of liberation. Only those who Kazakstan early in 1940. I said that the person who was dearest to him and who studies. In 1938 the University of Kovno stories and by the author’s highly individual have seen his “ Wedding ” both before root of the Polish internal drama lay in is present here. He wrotes three books: had 292 professors and 2,041 students. and original style, truly striking in a beginner. the restoration of our independence and the heated discussion which accompanied a large volsume of war memoirs, a text­ The progress of the press was no less All his readers will agree that here was a writer after, realise how much greater was its the birth of the first Polish Constitution. book of citizenship for schools, and a striking. In 1911-1919 there were 25 of great promise. appeal before 1918, when it was only a How infinitely more grim is the story of paper on the two Polish Constitutions papers and periodical publications in Though whole-heartedly devoted to duty, prophecy of the future events; only they the truly horrible deportation of of 1921 and 1935. He prepared the Lithuania. In 1927 there were 93 of Sopocko spent all his leisure time in literary can realize how great was the influence hundreds of thousands of people, mostly drafts of five constitutional laws, some them, and twelve years later, in 1939, pursuits and he made ambitious plans for the of our literature on our generation. We women and children, from their homes of them very difficult, such as the laws 260. Lithuanian literature also grew future in this field. Shortly before his un­ often spent whole nights reading to­ into the barbaric wilderness of Central on the Supreme Economic Council and year by year. In 1919 about 200 Lithu­ timely death on September 19th, 1943, he gether; I particularly remember the Asia. Few of these stories are as depres­ on the Supreme Authorities in the State. anian books were published; in 1936, wrote to me from his ship that he hoped to time when we thus became acquainted sing as that of the Dubanowicz family, He lectured in three classes for Univer­ 1,010; in 1937, 1,080; and in 1939, 1,400. publish shortly, in English, eighteen short stories with Zeromski’s Ashes: for us it was no who was “ allocated ” to the service of a sity Students. When I think of the The average number of pages was 106. about seafaring life under the title “ Life casual reading, but an important event Mongolian herdsman in an empty desert indefatigable work of this true Knight The State Conservatory of Music, the through a Ventilator." In concluding his letter in our lives, and so we preferred not to where they had to build a hut for them­ of Labour, I cannot help remembering Opera and the State School of Dramatic he added: “. . . in the immediate future I hope part then, particularly because Dubano­ selves which hardly protected them from the famous passage in Sienkiewicz’s With Art produced new musical works every to send a new short story for the ‘Common wicz liad a great appreciation of literary the icy cold but which even so was better Fire and Sword: when the starving and year, and, in addition to the classical Cause.’ ’’ I feel a pang in my heart when I than the damp, dark and dirty pig-sty half-dead Skrzetuski hears in Toporów values. repertoire, a good many new original think that death has put an end so soon to a which was their first abode there. words of commiseration, he pulls himself life so full of promise. Even our scholarly work was in­ works, operatic and symphonic, were But Dubanowicz preferred to pass over up and shouts: twenty assaults repelled, fluenced by our patriotic feelings, produced. Popular song was also de­ Personally, I miss the young, slim, fair-haired in silence his personal experiences and fifteen victorious encounters in the fields, veloping. Some ten thousand people sailor, with his good, pale blue eyes, so typical ljubanowicz choose Slowacki’s “Father would rather take up the subject of what and so many patrols. . . . Mark” as subject for his Ph.D. thesis, be­ sang on the first day of the Popular Song of the people of Wilno district, even more he saw after the signature of the Polish- When he was dying, his heart was filled Festival. The Lithuanian Olympic than the promising, budding writer. It is cause this drama and its leading figures, Soviet Agreement in 1941. when he was with his burning love of Poland, with his Father Mark and Wervnhora (who also Games organized in 1938 attracted agonising to think that this scion of an old and appointed delegate of the Polish Welfare unshakable faith in the victory of our representatives of almost the whole respectable family of our marchlands met his appears in the " Wedding ”) is deeply and Relief Organization for the district cause and hope that good will prevail permeated with an abiding faith in the sporting world of Europe. death on the wide expanses of the ocean at the oE Ajaguz: the sufferings and misery of against evil, but he was also keenly aware Shortly after the recovery of indepen­ moment when there are people who are intend­ miracle of the restoration of a great and the Polish deportees were so appalling of the magnitude of our task and of all powerful Poland. Level headed though dence, regional museums were opened in ing to turn his native place away from Poland. that the sight of every new exile entering the anxieties which must today fill every And while praying to God “ who from on high he was, Dubanowicz unflinchingly be­ county boroughs, and in 1933 a central his “office” was a shock to him. Polish heart. strikes with His thunderbolts the defenders of lieved this miracle would come true. museum to commemorate Witold the Dubanowicz arrived in London from He bequeathed us his love, his faith, Great was opened in Kaunas. the country," I repeat the prayer of the great His first legal treatise was on the subject Russia in the autumn of 1942 with a his hope and his anxieties—and these son of Volhynia, may the death of the sons of of “Expropriation for the Benefit of the mind as alert as ever but with his health will be for ever connected with his ECONOMIC LIFE Eastern Poland be a witness to the Polish Public,” and his choice was due to the ruined, a true Lazarus. But Lazaruses memory. character of the land which gave birth to them fact that the Prussian law on expropria­ of this stamp are different from others. Here, over this open grave, we wish The First World War wrought havoc may it speak loudly to the people and stir the tion of 1908 had then incensed and filled During this last year of his life—from him and ourselves that we may soon be with the whole economic system of conscience of the world: “May the world at with indignation all Poles, and indeed September 1942 to September 1943, when able to bury him in the cemeterv of the Eastern Europe. People had no money least take notice of us when we breathe our the whole world, though today, when we he was stricken with this mortal illness— Defenders of Lwów, next to Skarbek, and hardly any property left. In 1922 last. . . .” compare this law to the present German Dubanowicz worked indefatigablv: he Maczvnski, Cienski and Archbishop Lithuania, who started from scratch, J. R. iniquities, it seems to be something knew he would not live to see Poland TeodoroWÙCZ, with all of whom he introduced her first currency unit, the almost innocent and childish. But the again, though he never confessed this worked so closely for so manv years, Litas, which was based on the American Printed by Letchworth Printers Ltd., fact remains that, though we were con­ even to me; he only said that to the one always for the same cause—for Poland. gold dollar, the parity being one dollar Letchworth Garden City, Hertfordshire.