Śmierć Rycerza Kresowego I Jego Sepulcrum
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Originalveröffentlichung in: Studia Muzealne 19 (2000), S. 59-71 Tadeusz Bernatowicz Dzieje Rzeczypospolitej między unią lu nym miejscu autor wyraża nadzieję, że nie Śmierć belską (1569) a „potopem" (1655) pełne są mieckie wojska zaciężne zdobędą klasztor licznych, ciągle rozpalających się i zaled prawosławny, bo tam „korzyść wielka rycerza wie na krótko przygasających konfliktów w tym monasterze - siła tam jest w pojma militarnych z Księstwem Moskiewskim, niu"4. kresowego Szwecją, Turcją, a także nieustających po Dla poetów, panegirystów i kaznodzie i jego tyczek z Tatarami, Kozakami i Wołocha jów udział rycerza w kampaniach wojen 1 mi . Głównym terenem działań wojennych nych i bitwach, a jeszcze bardziej wyróż sepulcrum stały się kresy wschodnie Rzeczypospoli niające go czyny stanowiły doskonały pre 5 tej: Ziemie Ruskie Korony i Wielkie Księ tekst do heroizacji bohatera' . W końcu stwo Litewskie. Wśród szlachty, szczegól XVI w., właśnie na skutek walk na kresach, nie biedniejszej, „potrzeby" cieszyły się wzorzec rycerskiego życia nasycony został Sporą popularnością. Prócz czynników po treściami religijnymi i skrystalizował się ja litycznych, dużą rolę odgrywały przeobra ko miles christiamts, a raczej miles catholi- żenia w ówczesnym społeczeństwie Rze cus(~>. Trzeba przypomnieć, że w literaturze czypospolitej. W XVI w. identyfikacja tego czasu utrwalił się obraz żołnierza bę szlachcica z rycerzem została poważnie za dącego wzorem obrońcy ojczyzny i wiary kwestionowana w pismach wybitnych pi chrześcijańskiej. Idealny wzór „rycerza sarzy i myślicieli: Andrzeja Frycza Mo chrześcijańskiego" sformułowany został 7 drzewskiego, Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, w pracach Antonio Possevina , Mateusza 8 Macieja Stryjkowskiego czy Fabiana Bu Bembusa oraz Piotra Skargi, który najwy- kowskiego. Stanisław Sarnicki w Księgach raziściej przedstawił tę ideę w Żołnierskim hetmańskich eksponował szczególne zna nabożeństwie..?. Dzieło to dedykowane czenie rycerstwa „stan żołnierski sam w so było dwóm sławnym hetmanom: Chodkie bie nad inksze"2. Panowała również opi wiczowi i Żółkiewskiemu. nia, iż urodzenie należy potwierdzić czy Podczas starć na polach bitewnych giną nami. W rzeczywistości jednak tylko nie tysiące ich uczestników. W ówczesnych liczna część szlachty zainteresowana była przekazach, w zależności od wyników osobistym udziałem w militarnych działa starcia, pomniejszano lub powiększano niach. W XVII wieku udział szlacheckiego ilość wojska występującego po obu stro żołnierza w wojnach wynosił zaledwie nach. Według powszechnej opinii pod 20%. Pozostałą część stanowili rycerze za- Kruszynem (1610) hetman Żółkiewski na ciężni, kwarciani, wreszcie ludzie niskiego czele 8 tys. wojska zwycięża 36 tys. armię stanu angażowani przed wyprawami. moskiewską. Szacuje się, że poległo wtedy 10 I 'dział w wyprawie stwarzał szansę zdo 15 tys. żołnierzy wroga . Z 8400 polskich bycia sławy. Tym zapewne tłumaczyć nale rycerzy pod Cecorą (1620) ocalało jedynie ży popularność działań „harcowników" na 3 tys.11. W rok później w Chocimiu (1621) dających się śmiertelnie na oczach wielo oblężenie 100 tys. armii tureckiej odpiera tysięcznych armii. Wojna dawała również około 55 tys. polskich i sprzymierzonych 12 możliwość zdobycia dóbr materialnych. żołnierzy . Relacje Jana Piotrowskiego z wyprawy Ste- We wspomnianych już wcześniej rela 1:1 na Batorego pod Psków w 1581 r. ukazu- cjach Piotrowskiego spod Pskowa żołnie 13 znaczenie łupów w wojennych poczyna rze giną w mniejszych ilościach, ale nie niach. Po zdobyciu Ostrowa „Moskwa omal codziennie: podczas jednego ze Wszytka wyszła każdego ze wszystkiego szturmów zginęło ponad 500 osób, w in °błupiono, jeno przy jednej koszuli zosta nym miejscu autor beznamiętnie komentu wiono - szaciska one wszystkie między je: „w ciągu tygodnia kilkuset zginęło pi- Piesze rozdają, oni zaś przedają"3. W in cowników (zaopatrzeniowców - przyp. 59 T. B.)"13- Śmierć może zaskoczyć oblegają Na drugi dzień ciało bez ręki, z ranami na cych każdego w każdym momencie. głowie zostało rozpoznane wśród pole Wstrząsający jest opis wypadku na szańcu, głych. gdy żołnierze otrzymali właśnie w prezen Rok później w obozie pod Chocimem cie beczkę miodu, kiedy ugodziła w nią (1621) zmarł Chodkiewicz. Przed samą kula przeciwnika „pięciu zaraz zabił śmiercią hetman przewieziony został i trzem po ręce, nodze utrącił, z których z obozu do zamku chocimskiego. Po dro dwu aż dobito, bo żywi nie mogli być, dze żegna się z towarzyszami wojennymi. a oni się rozlecieli, osobno ręce, nogi, gło Następnie przekazuje buławę hetmańską wy; P. Gostomski i P. Pękosławski biliżu Lubomirskiemu. Jest w tym autentycznym ich siedział taż, że sztuka głowy przed nie wydarzeniu zawarty patos śmierci rycerza. padła"14. Jakub Sobieski podaje, że boha Jakub Sobieski, obecny przy zgonie hetma ter spod Cecory, Samuel Korecki, został na, charakteryzuje rycerską postawę Chod powieszony w Konstantynopolu na ha kiewicza: „ciężką chorobą zwątlony, cięż- ku1?. Przykłady można by mnożyć. kiem i długiem konaniem dni swoich do Jednak w relacjach uczestników te od kończywszy jako chrześcijanowi dobremu bywające się ciągle śmiertelne potyczki nie i hetmanowi wielkiemu się godziło, oddał budzą większych emocji; bardziej porusza Panu Bogu ducha. Sprawiedliwie wypełni ją ich problemy podziału łupów, żołdu czy ło się dictum: Imperatorem stando moń zabiegi o wakanse. Śmierć na polu bitwy oportet [„Hetman powinien umierać stojąc"] została podniesiona do najwyższej warto bo jako przez wszystek niemal wiek swój ści rycerskiej. Pogląd taki wypowiedział na koniu siedział tak i na śmierć chorując, już hetman Jan Zamoyski: „Więcej sobie w największych bolach swych najwięcej nie życzę, jedno abym tak umarł jako Epa- harcował, mało co czasu i odpoczynku minondas Hetman Tebański, który będąc znając przez tę ekspedycyą; aż już dopiero w bitwie ranny, mając ich puł kopy w so śmierć sama. Dusza pewnie dla wielkich bie, sługi który go ratował pytał, co się cnót dobre się dostała, sława też nieśmier dzieje z ojczyzną, który gdy mu powiedział telna jako - żyć na potomne wieki nie że dobreć zwycięstwo, dopiero począł się przestanie"18. cieszyć z śmierci swej, że szczęśliwie umie „Sławniejszy żywot i chwalebniejsza ra"16. Na polu bitwy poległo dwóch najwy śmierć Władysława króla co u Warny zgi bitniejszych hetmanów I Rzeczypospolitej: nął niźli wielu innych co ich nagrobki pa Stanisław Żółkiewski i Jan Karol Chodkie trzymy" - napisał krytycznie Żółkiewski wicz. Żółkiewski zginął podczas odwrotu na kilkanaście lat przed swoją bohaterską spod Cecory (1620). Jego śmierć w świetle śmiercią1?. Potwierdzają to biografie więk źródeł wygląda mniej heroicznie niż szości sławnych hetmanów: Zamoyski w licznych eposach. List Abrahama Złoto- zmarł na drugi dzień po obfitej uczcie. Lew polskiego, towarzyszącego hetmanowi Sapieha skonał podczas biesiady, gdy go w odwrocie ukazuje zagubienie dowódcy ścił hucznie Włochów towarzyszących kró po rozproszeniu się taboru17. Siedemdzie lowi Władysławowi IV w Wilnie 2o. Bohater sięcioletni Żółkiewski popełnia kolejne spod Martynowa, Kamieńca i Ochmatowa, błędy uniemożliwiając ocalenie zarówno Stanisław Koniecpolski „w kilka niedziel siebie, jak i swoich jedenastu wiernych to po ożenieniu od konfortatywy [środek warzyszy. Złotopolski podaje, że hetman podniecający - przyp. T. B.], którą zażywał przebił szablą swojego konia, oznajmiając, dla młodej żony, a którą przesadzono, iż nie będzie uciekać. Ta informacja wyda bo mu aptekarz na razy kilka dał, co on je się mało prawdopodobna w świetle ca razem zażył i tak swego życia wiek doko łej relacji, zwłaszcza że koni brakowało, nał"21. W 1662 r. hetman Wincenty Go m.in. na skutek kradzieży podczas zamie siewski został porwany i zabity przez szania spowodowanego kolejnym atakiem członków konfederacji litewskiej22. Śmierć Tatarów. Relacja bezpośredniego świadka Gosiewskiego, która nastąpiła zaledwie kończy się, gdy Żółkiewski zostaje wsa w czterdzieści lat później niż Żółkiewskie dzony na konia i znika w ciemnościach. go, pokazuje, jak bardzo zmienił się etos Śmierć rycerza kresowego i jego sepidcrum kresowych rycerzy; z obrońców Rzeczypo militiae muneribus"27. Szczególnym powo spolitej i Kościoła katolickiego stawali się dem do chwały było już samo uczestnic często awanturnikami zabijającymi się two w walkach pod Cecorą i Chocimiem. wzajemnie. Brał w nich udział kasztelan nowogródzki Wysoka ocena, społeczna zasług militar Jan Rudomina Dusiacki (zm. 1646), które nych sprawiała, że ten wątek biografii go nagrobek wystawiono w kościele Ber zmarłego był szczególnie eksponowany nardynów w Wilnie. Podkreślono na nim, podczas pogrzebu23. Znalazł też odbicie że „contra Osmanum imperatorem turca- w miejscach ich spoczynku. Żołnierskie rum sub Chocim; deinde contra Gustavum dokonania eksponowano w różnorodny principem sundermaniae in Livonia"28. Po sposób. Od rozbudowanych programów chowany we Włoszech, w Bari, Feliks Ka ikonograficznych znajdujących się w ko- liński (zm. 1624) należał również do rycer ściołach-mauzoleach rodowych lub kapli stwa walczącego na południu Rzeczypo cach grobowych, poprzez nagrobki, jak też spolitej: „ecjuitum in Cecora cum Tataris, zwykłe tablice inskrypcyjne. Czasem formy ad Chotimum cum Turcis"29. upamiętniające były łączone, jak choćby Najokazalej rycerski stan i wojenne za umieszczanie nagrobka, tablicy w koście- sługi eksponowane były w kościołach- le-mauzoleum. Rycerskie zasługi szczegó -mauzoleach fundowanych przez dwóch łowo