Originalveröffentlichung in: Studia Muzealne 19 (2000), S. 59-71
Tadeusz Bernatowicz
Dzieje Rzeczypospolitej między unią lu nym miejscu autor wyraża nadzieję, że nie Śmierć belską (1569) a „potopem" (1655) pełne są mieckie wojska zaciężne zdobędą klasztor licznych, ciągle rozpalających się i zaled prawosławny, bo tam „korzyść wielka rycerza wie na krótko przygasających konfliktów w tym monasterze - siła tam jest w pojma militarnych z Księstwem Moskiewskim, niu"4. kresowego Szwecją, Turcją, a także nieustających po Dla poetów, panegirystów i kaznodzie i jego tyczek z Tatarami, Kozakami i Wołocha jów udział rycerza w kampaniach wojen mi1. Głównym terenem działań wojennych nych i bitwach, a jeszcze bardziej wyróż sepulcrum stały się kresy wschodnie Rzeczypospoli niające go czyny stanowiły doskonały pre 5 tej: Ziemie Ruskie Korony i Wielkie Księ tekst do heroizacji bohatera' . W końcu stwo Litewskie. Wśród szlachty, szczegól XVI w., właśnie na skutek walk na kresach, nie biedniejszej, „potrzeby" cieszyły się wzorzec rycerskiego życia nasycony został Sporą popularnością. Prócz czynników po treściami religijnymi i skrystalizował się ja litycznych, dużą rolę odgrywały przeobra ko miles christiamts, a raczej miles catholi- żenia w ówczesnym społeczeństwie Rze cus(~>. Trzeba przypomnieć, że w literaturze czypospolitej. W XVI w. identyfikacja tego czasu utrwalił się obraz żołnierza bę szlachcica z rycerzem została poważnie za dącego wzorem obrońcy ojczyzny i wiary kwestionowana w pismach wybitnych pi chrześcijańskiej. Idealny wzór „rycerza sarzy i myślicieli: Andrzeja Frycza Mo chrześcijańskiego" sformułowany został 7 drzewskiego, Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, w pracach Antonio Possevina , Mateusza 8 Macieja Stryjkowskiego czy Fabiana Bu Bembusa oraz Piotra Skargi, który najwy- kowskiego. Stanisław Sarnicki w Księgach raziściej przedstawił tę ideę w Żołnierskim hetmańskich eksponował szczególne zna nabożeństwie..?. Dzieło to dedykowane czenie rycerstwa „stan żołnierski sam w so było dwóm sławnym hetmanom: Chodkie bie nad inksze"2. Panowała również opi wiczowi i Żółkiewskiemu. nia, iż urodzenie należy potwierdzić czy Podczas starć na polach bitewnych giną nami. W rzeczywistości jednak tylko nie tysiące ich uczestników. W ówczesnych liczna część szlachty zainteresowana była przekazach, w zależności od wyników osobistym udziałem w militarnych działa starcia, pomniejszano lub powiększano niach. W XVII wieku udział szlacheckiego ilość wojska występującego po obu stro żołnierza w wojnach wynosił zaledwie nach. Według powszechnej opinii pod 20%. Pozostałą część stanowili rycerze za- Kruszynem (1610) hetman Żółkiewski na ciężni, kwarciani, wreszcie ludzie niskiego czele 8 tys. wojska zwycięża 36 tys. armię stanu angażowani przed wyprawami. moskiewską. Szacuje się, że poległo wtedy 10 I 'dział w wyprawie stwarzał szansę zdo 15 tys. żołnierzy wroga . Z 8400 polskich bycia sławy. Tym zapewne tłumaczyć nale rycerzy pod Cecorą (1620) ocalało jedynie ży popularność działań „harcowników" na 3 tys.11. W rok później w Chocimiu (1621) dających się śmiertelnie na oczach wielo oblężenie 100 tys. armii tureckiej odpiera tysięcznych armii. Wojna dawała również około 55 tys. polskich i sprzymierzonych 12 możliwość zdobycia dóbr materialnych. żołnierzy . Relacje Jana Piotrowskiego z wyprawy Ste- We wspomnianych już wcześniej rela 1:1 na Batorego pod Psków w 1581 r. ukazu- cjach Piotrowskiego spod Pskowa żołnie 13 znaczenie łupów w wojennych poczyna rze giną w mniejszych ilościach, ale nie niach. Po zdobyciu Ostrowa „Moskwa omal codziennie: podczas jednego ze Wszytka wyszła każdego ze wszystkiego szturmów zginęło ponad 500 osób, w in °błupiono, jeno przy jednej koszuli zosta nym miejscu autor beznamiętnie komentu wiono - szaciska one wszystkie między je: „w ciągu tygodnia kilkuset zginęło pi- Piesze rozdają, oni zaś przedają"3. W in cowników (zaopatrzeniowców - przyp.
59 T. B.)"13- Śmierć może zaskoczyć oblegają Na drugi dzień ciało bez ręki, z ranami na cych każdego w każdym momencie. głowie zostało rozpoznane wśród pole Wstrząsający jest opis wypadku na szańcu, głych. gdy żołnierze otrzymali właśnie w prezen Rok później w obozie pod Chocimem cie beczkę miodu, kiedy ugodziła w nią (1621) zmarł Chodkiewicz. Przed samą kula przeciwnika „pięciu zaraz zabił śmiercią hetman przewieziony został i trzem po ręce, nodze utrącił, z których z obozu do zamku chocimskiego. Po dro dwu aż dobito, bo żywi nie mogli być, dze żegna się z towarzyszami wojennymi. a oni się rozlecieli, osobno ręce, nogi, gło Następnie przekazuje buławę hetmańską wy; P. Gostomski i P. Pękosławski biliżu Lubomirskiemu. Jest w tym autentycznym ich siedział taż, że sztuka głowy przed nie wydarzeniu zawarty patos śmierci rycerza. padła"14. Jakub Sobieski podaje, że boha Jakub Sobieski, obecny przy zgonie hetma ter spod Cecory, Samuel Korecki, został na, charakteryzuje rycerską postawę Chod powieszony w Konstantynopolu na ha kiewicza: „ciężką chorobą zwątlony, cięż- ku1?. Przykłady można by mnożyć. kiem i długiem konaniem dni swoich do Jednak w relacjach uczestników te od kończywszy jako chrześcijanowi dobremu bywające się ciągle śmiertelne potyczki nie i hetmanowi wielkiemu się godziło, oddał budzą większych emocji; bardziej porusza Panu Bogu ducha. Sprawiedliwie wypełni ją ich problemy podziału łupów, żołdu czy ło się dictum: Imperatorem stando moń zabiegi o wakanse. Śmierć na polu bitwy oportet [„Hetman powinien umierać stojąc"] została podniesiona do najwyższej warto bo jako przez wszystek niemal wiek swój ści rycerskiej. Pogląd taki wypowiedział na koniu siedział tak i na śmierć chorując, już hetman Jan Zamoyski: „Więcej sobie w największych bolach swych najwięcej nie życzę, jedno abym tak umarł jako Epa- harcował, mało co czasu i odpoczynku minondas Hetman Tebański, który będąc znając przez tę ekspedycyą; aż już dopiero w bitwie ranny, mając ich puł kopy w so śmierć sama. Dusza pewnie dla wielkich bie, sługi który go ratował pytał, co się cnót dobre się dostała, sława też nieśmier dzieje z ojczyzną, który gdy mu powiedział telna jako - żyć na potomne wieki nie że dobreć zwycięstwo, dopiero począł się przestanie"18. cieszyć z śmierci swej, że szczęśliwie umie „Sławniejszy żywot i chwalebniejsza ra"16. Na polu bitwy poległo dwóch najwy śmierć Władysława króla co u Warny zgi bitniejszych hetmanów I Rzeczypospolitej: nął niźli wielu innych co ich nagrobki pa Stanisław Żółkiewski i Jan Karol Chodkie trzymy" - napisał krytycznie Żółkiewski wicz. Żółkiewski zginął podczas odwrotu na kilkanaście lat przed swoją bohaterską spod Cecory (1620). Jego śmierć w świetle śmiercią1?. Potwierdzają to biografie więk źródeł wygląda mniej heroicznie niż szości sławnych hetmanów: Zamoyski w licznych eposach. List Abrahama Złoto- zmarł na drugi dzień po obfitej uczcie. Lew polskiego, towarzyszącego hetmanowi Sapieha skonał podczas biesiady, gdy go w odwrocie ukazuje zagubienie dowódcy ścił hucznie Włochów towarzyszących kró po rozproszeniu się taboru17. Siedemdzie lowi Władysławowi IV w Wilnie 2o. Bohater sięcioletni Żółkiewski popełnia kolejne spod Martynowa, Kamieńca i Ochmatowa, błędy uniemożliwiając ocalenie zarówno Stanisław Koniecpolski „w kilka niedziel siebie, jak i swoich jedenastu wiernych to po ożenieniu od konfortatywy [środek warzyszy. Złotopolski podaje, że hetman podniecający - przyp. T. B.], którą zażywał przebił szablą swojego konia, oznajmiając, dla młodej żony, a którą przesadzono, iż nie będzie uciekać. Ta informacja wyda bo mu aptekarz na razy kilka dał, co on je się mało prawdopodobna w świetle ca razem zażył i tak swego życia wiek doko łej relacji, zwłaszcza że koni brakowało, nał"21. W 1662 r. hetman Wincenty Go m.in. na skutek kradzieży podczas zamie siewski został porwany i zabity przez szania spowodowanego kolejnym atakiem członków konfederacji litewskiej22. Śmierć Tatarów. Relacja bezpośredniego świadka Gosiewskiego, która nastąpiła zaledwie kończy się, gdy Żółkiewski zostaje wsa w czterdzieści lat później niż Żółkiewskie dzony na konia i znika w ciemnościach. go, pokazuje, jak bardzo zmienił się etos Śmierć rycerza kresowego i jego sepidcrum
kresowych rycerzy; z obrońców Rzeczypo militiae muneribus"27. Szczególnym powo spolitej i Kościoła katolickiego stawali się dem do chwały było już samo uczestnic często awanturnikami zabijającymi się two w walkach pod Cecorą i Chocimiem. wzajemnie. Brał w nich udział kasztelan nowogródzki Wysoka ocena, społeczna zasług militar Jan Rudomina Dusiacki (zm. 1646), które nych sprawiała, że ten wątek biografii go nagrobek wystawiono w kościele Ber zmarłego był szczególnie eksponowany nardynów w Wilnie. Podkreślono na nim, podczas pogrzebu23. Znalazł też odbicie że „contra Osmanum imperatorem turca- w miejscach ich spoczynku. Żołnierskie rum sub Chocim; deinde contra Gustavum dokonania eksponowano w różnorodny principem sundermaniae in Livonia"28. Po sposób. Od rozbudowanych programów chowany we Włoszech, w Bari, Feliks Ka ikonograficznych znajdujących się w ko- liński (zm. 1624) należał również do rycer ściołach-mauzoleach rodowych lub kapli stwa walczącego na południu Rzeczypo cach grobowych, poprzez nagrobki, jak też spolitej: „ecjuitum in Cecora cum Tataris, zwykłe tablice inskrypcyjne. Czasem formy ad Chotimum cum Turcis"29. upamiętniające były łączone, jak choćby Najokazalej rycerski stan i wojenne za umieszczanie nagrobka, tablicy w koście- sługi eksponowane były w kościołach- le-mauzoleum. Rycerskie zasługi szczegó -mauzoleach fundowanych przez dwóch łowo odnotowane były na tablicach in- wielkich hetmanów: Jana Zamoyskiego skrypcyjnych. Napisy sepulkralne zawarte (zm. 1605) i Stanisława Żółkiewskiego. w dziele Szymona Starowolskiego Monu- Kolegiata w Zamościu (1587-1600, menta Sarmatarum... ukazują powszech B. Morando) zamierzona została przez Za ność tego zjawiska24. Trzeba podkreślić, że moyskiego jako jego mauzoleum, a zara mimo panegirycznej konwencji tekstów, zem „monumentum victoriae" nad wroga na nagrobkach przedstawiono faktyczne mi: Moskwą, Austrią, Tatarami, Wołochami dokonania zmarłych. Potwierdzają to bio i Szwedami30. już w pierwszym testamen grafie osób, którym poświęcone zostały in cie (1594) zaznaczył, że chce być pocho skrypcje. Często, gdy zmarły nie odznaczał wany w kolegiacie; w późniejszym czasie się szczególnie w wojnach, ale brał w nich (1600) mowa jest o krypcie pod prezbite udział, charakteryzowano go jako bellator rium; ostatecznie ciało hetmana złożone lub miles. W przypadku zwycięskich het zostało w bocznej kaplicy Przemienienia manów i dowódców wymienia się oczywi Pańskiego?'. Atrybuty rycerskiego stanu ście miejsca victorii. Prócz obszernego ze widoczne są w dekoracji kolegiaty. W me- stawu cnót umieszczonych na nagrobku topach fryzu obiegającego kościół wyrzeź hetmana Marcina Kazanowskiego (zm. biono panoplia. Na skromnej płycie na 1636) w katedrze w Kamieńcu, wymienio grobnej, prócz oznak władzy hetmańskiej no nazwy bitew, w których brał on udział: i kanclerskiej przedstawiono również róż Telesze, Kircholm, Łopuszna, Kłuszyn, norodne elementy rycerskiego ekwipunku: Smoleńsk i Chocim25. Na pomnikach po broni, elementów zbroi oraz instrumentów mniejszych uczestników walk odnotowuje muzycznych. się tylko ogólnie nazwy wrogów. Na epita Zamoyskie mauzoleum było wzorem fium upamiętniającym Samuela, Jana, Hie dla fundacji Żółkiewskiego w Żółkwi. ronima i Aleksandra Starowolskich w Sta- W okazałej świątyni św. Wawrzyńca rowoli wymieniono nieomal pełny zestaw (1606-1618, P. Szczęśliwy, A. Przychylny) przeciwników Rzeczypospolitej: „pro pa- miał on spocząć po śmierci?2. Wolę taką tria et religione contra Scythas, Moschos, wyraził Żółkiewski w testamencie z 1618 Moldavos, Svacos, Turcas, rebellesąue Co- roku33. Żona hetmana Regina z Herburtów sacos..."26. Na nagrobku chorążego litew wykupiła ciało i głowę (wysłano ją podob skiego Samuela Paca (zm. 1623) w kate no najpierw do sułtana w Konstantynopo drze wileńskiej napisano: „Livonicis, Mo- lu) hetmana od Turków i złożyła w Żół schoviticis, Valachica contra Osmanum tur- kwi. Trzeba tu chyba zgodzić się z tezą cicum imperatorem et chanum tartarorum Piotra Krasnego, iż Żółkiewski stworzył expeditionibus clarissimus, omnibusąue kościół - pomnik upamiętniający jego
61 Tadeusz Bernatowicz
nich metody belkowania umieszczone na zewnątrz kościoła, wypełnione atrybutami i symbolami militarnymi. Znajdują się tam pęki panopliów, kartusze z herbem Żół kiewskiego - Lubicz, konni rycerze (m.in. śś. Marcin i Jerzy). W narożach fryzu wy rzeźbiono orły - motyw o bogatej symbo v lice sepulkralnej i militarnej; oznaczały i M męstwo wojenne, ale też do orłów porów nywani byli samodzielni dowódcy, szcze gólnie hetmani36. Największy militarny sukces Żółkiewskiego ukazuje, zamówio ny przez niego samego i ofiarowany do świątyni, obraz Bitwa pod Kłuszynem, (ok. 1620, Sz. Boguszowicz)37. Po śmierci Żółkiewskiego, w prezbiterium wystawio ny został nagrobek, na którym prócz po staci hetmana przedstawiony został jego syn, Jan (zm. 1623). Bohater spod Kłuszy- na ukazany został w nobilitującej stojącej pozie, w zbroi z buzdyganem w ręce (il. 1). W inskrypcji mowa jest o walce Żółkiew skiego „pro fide Christi et patria sacra"3S. W zwieńczeniu nagrobka ustawiono figu rę św. Michała Archanioła - patrona ryce rzy. W Żółkwi ustawione zostały ponadto uroczyste msze i egzekwie w rocznicę zwycięskich bitew Żółkiewskiego: pod Byczyną, Udyczą, Korowajną, Guzowem i Kłuszynem. Mimo że pomnik wystawiła żona, to trzeba jednak pamiętać, iż stojąca postać zmarłego wzorowana jest na po mniku ojca hetmana - Stanisława Żół kiewskiego wystawionym w katedrze lwowskiej^. Autorem koncepcji tego na grobka, włącznie z inskrypcją, był właśnie K hetman; świadczą o tym szczegółowe in strukcje skierowane do żony, a zawarte w testamencie z 1606 roku40. Nie można wykluczyć istnienia instrukcji Żółkiew skiego dotyczących formy własnego po gg mnika. Długą drogę na miejsce spoczynku prze było ciało hetmana Chodkiewicza; nadal nie ma pewności, gdzie znajduje się miej L Żółkiew. Kościół żołnierskie męstwoH Na drugim planie, sce ostatniego spoczynku. Za życia plano św. Wawrzyńca. nieodłącznym przecież w przypadku wiel wał on stworzenie rodowego mauzoleum Stanisław Żółkiewski. kiego hetmana, mógł to być pomnik w ufundowanym przez siebie kościele Fragm. nagrobka chwały polskiego rycerstwa??. Osoba Żół Bernardynów w Kretyndze41. Początkowo Stanisława i Jana kiewskiego zbyt mocno jest eksponowana zwłoki przewieziono do Kamieńca Podol Żółkiewskich; repr. za: już w elementach programu artystycznego skiego, a następnie pochowano w koście J. T. Petrus, Klasztory le parafialnym w Ostrogu Oó21)42. Gdy i kościoły Żółkwi, powstałych za życia hetmana, a więc po op. cit. wstałych przy jego akceptacji. Należą do z inicjatywy żony, Anny z Ostrogskich, po-
62 Śmierć rycerza kresowego i jego sepulcrum
gnował, szlachetności, wielkoduszności, \ męstwa, rycerskości nauczał, cnotami wo Ł jennymi ozdobiony, hetmańskimi upraw nieniami odznaczony, walczył i zwyciężał Moskwę, Wołochów, Szwecję"44. W kościołach pełniących funkcję mau zoleów rodowych zmarli upamiętniani by li często nagrobkami. W 1. poł. XVII w. kresowi rycerze przedstawiani byli często w pozie leżącej. Nieodłącznymi atrybutami rycerskiego stanu pozostają nadal zbroja i panoplia4?. i Kościół św. Michała (Bernardynek) 1 w Wilnie (od 1594), fundowany przez kanclerza i hetmana Lwa Sapiehę (zm. m 1633) pełnił również funkcję mauzoleum rodowego. W kryptach pod prezbiterium pochowanych zostało kilkunastu przedsta wicieli tego rodu46. Tuż przy ołtarzu usta U wiony został monumentalny nagrobek Lwa 7 Sapiehy oraz jego dwóch żon: Doroty z Fi / rlejów (zm. 1591) oraz Elżbiety z Radziwił 4» łów (zm. l6ll). Został on wykonany oko ło 1633 r. przez Franciszka Krakowczyka 47 *4 (il. 2) . Interesującym zagadnieniem jest zaczerpnięcie idei nagrobka z pomników królewskich Santi Gucciego: Stefana Bato rego (1594-1595)48 i Anny Jagiellonki (1583-1584)49. Choć stylistyka nagrobka, reprezentującego nie najwyższy poziom artystyczny, należy do sztuki manierystycz- nej, to czytelna jest również tendencja do NMT m wczesnobarokowej redukcji dekoracji or m namentalnej. Wątek rycerski w programie nagrobka Sapiehy prezentuje się nader skromnie, ale też w biografii tego wybitne -A go polityka, mimo ponad siedemdziesię cioletniego życia, trudno znaleźć szczegól ne zasługi wojenne. Na tablicy inskrypcyj- nej odnotowano, iż „wstrzymał napad na Litwę za Gustawa Adolfa" i „brał udział w wyprawach wojennych". Niemniej zmar ły przedstawiony został w zbroi, a pano- plia wypełniają pole niemal wielkości pły ty z rzeźbą zmarłego. Wspomnieć należy jeszcze o patronie kościoła, św. Michale, 2- Wilno. Kościół wstała w kościele Jezuitów w Ostrogu ka św. Michała. Nagrobek plica grobowa (1627) tam przeniesiono będącym patronem rycerstwa. Lwa Sapiehy; repr. za: trumnę Chodkiewicza^. Prócz nagrobka W zbroi ukazany został na nagrobku N- F. Wysockaja, umieszczono tablice z inskrypcjami zawie marszałek wielki litewski i I ordynat ołycki Plastyka..., op. cit. rającymi opisy rycerskich czynów oraz Stanisław Radziwiłł (zm. 1599) (il. 3). Usta p ot. P. Jamski cnoty virtutes militares zmarłego: „chwała wiony w kościele Bernardynów w Wil jemu, wiarę, pobożność w Bogu i ojczyznę nie pomnik, wykonany został zapewne wyznawał, wiedzę i wojenną naukę pielę w warsztacie Willema van den Blocke'a
63 Tadeusz Bernatowicz
3. Wilno. Kościół pobernardyński. Nagrobek Stanisława Radziwiłła. Neg. Instytut Sztuki
PAN 4^^ti
4. Wilno. Kościół pobernardyński. Nagrobek Piotra Wiesiołowskiego. Neg. Instytut Sztuki PAN.
5. Postać Pawła Sapiehy z nagrobka r w Holszanach. Państwowe Muzeum Sztuki w Mińsku. V Fot. P. Jamski
i
(1618-1621)50. Fundator, kanclerz Albrycht Stanisław Radziwiłł również początkowo chciał spocząć w tej świątyni, ale po wybu dowaniu kolegiaty Św. Trójcy w Ołyce tam stworzone zostało rodowe mauzoleum. Przypomnieć trzeba, że w kościele Bernar dynów w Wilnie już wcześniej chowani byli Radziwiłłowie: marszałek wielki litew ski i Jan Radziwiłł „Brodaty" (zm. 1522) oraz hetman wielki litewski Jerzy Radziwiłł „Herkules Litewski" (zm. 1541). Niewiele lat później naprzeciw nagrobka Radziwiłła ustawiony został nagrobek Pio-
64 Śmierć rycerza kresowego i jego sepulcrum
W zbroi ukazany został na nagrobku ^^^^WPjBHBS podkanclerzy litewski Paweł Stefan Sapie ha (zm. 1635) (il. 5). Zachowane w Pań stwowym Muzeum Sztuki w Mińsku rzeź by figuralne jego oraz trzech żon wskazu ją, iż pomnik posiadał rozbudowaną struk turę. Pierwotnie znajdowały się one w fun dowanym w 1618 r. przez podkanclerzego kościele Franciszkanów św. Jana Chrzcicie la w Holszanach53. Zwrócono już uwagę na gdańskie pochodzenie nagrobka Sapie hy w HolszanachH Kontakty z gdańskim środowiskiem artystycznym mógł nawiązać Sapieha poprzez kanclerza Albrychta Ra dziwiłła, z którym z racji urzędu blisko współpracował, a którego kontakty z Gdań skiem są powszechnie znane5?. Wśród pomników nagrobnych wyjątko we miejsce zajmuje nagrobek marszałka wielkiego litewskiego i wojewody wileń skiego Mikołaja Radziwiłła „Sierotki" L 65 Tadeusz Bernatowicz hełm i szabla umieszczone obok niego. Koncepcja ideowa nagrobka małżeńskiego nawiązuje do wcześniejszych pomników flK Branieckich w Niepołomicach (1596-1599) i Firlejów w Bejscach (po I6OO)61. Prowin P • OT^HE cjonalny artysta umieścił figury na tle obu dowy o formie nawiązującej do trójprzelo- towego łuku triumfalnego62. Koncepcja na OŁ. grobka z pełnoplastycznymi figurami ado- M • fi rantów zwróconych ku sobie oraz ich su maryczne opracowanie wskazują wyko nawcę będącego pod wpływem sztuki gdańskiej®. Do grupy pomników z figurami klęczą i cymi o oryginalnej formie należy epitafium poległego pod Chocimem Jerzego Rudomi- no oraz jego ośmiu towarzyszy (Wieliczko, Taliszewski, Bykowski, Czudowski, Mogil- nicki, Woyna, Tyszkiewicz i Osipowski) (il. 8). Pomnik w farze w Nowogródku *> ufundował w 1643 r. brat zmarłego, kasz telan nowogródzki Jan Rudomino, również uczestnik walk pod Chocimem. Prócz Ru- dominy pozostali zmarli przedstawieni ukazani zostali bez głów, które leżą obok, na polu bitwy. Nad nimi z obłoków wyła nia się Madonna z Dzieciątkiem trzymająca różaniec i wieniec. / Nie wszyscy wojownicy kresowi zdążyli za życia przygotować miejsce pochówku. Hetman Stanisław Koniecpolski (zm. 1646), uczestnik walk pod Smoleńskiem, Cecorą i Ochmatowem, dopiero w testamencie zo bowiązuje swojego syna, aby ten wybudo 7. Krzemienicą nicy58. Fundację ustanowił w 1617 r. kasz wał kościół w Brodach i tam go pogrze 64 Nagrobek Mikołaja telan witebski Mikołaj Wolski (h. Półkozic, bał . Koniecpolski pochowany został i Barbary Wolskich. zm. 1621); dodajmy, był on bratem stry w skromnym kościele parafialnym, ale po Fot. P. Jamski jecznym marszałka Mikołaja Wolskiego grzeb zorganizowano mu odpowiedni dla fundatora kościoła Kamedułów pod Kra jego hetmańskiej funkcji. Przy trumnie, kowem. Wykorzystując rodzinne koneksje okrytej czerwonym aksamitem (przysłu do Krzemienicy sprowadzeni zostali za giwał on poległym rycerzom przelewają konnicy z Krakowa''-'. W tym kościele zo cym krew za ojczyznę), wyeksponowano stał pochowany fundator wraz z żoną Bar wszystkie atrybuty rycerskiego rzemiosła barą Wojnianką (zm. 1623). Zapewne zmarłego: buławę, szablę, szyszak, kar- wkrótce po śmierci rodziców ich syn Kazi wasz. Podczas ceremonii oddano salwy ar mierz wystawił okazały nagrobek (il. 7). matnie i skruszono kopie6'. Pełnoplastyczne figury zmarłego oraz jego Nie zawsze jednak istniała możliwość żony umieszczone są w środkowej arka upamiętnienia zmarłego w okazały spo dzie architektonicznego obramienia nawią sób. Doczesne szczątki nielicznych rycerzy zującego formą do łuku triumfalnego60. sprowadzano w rodzinne strony. Zwykli Zmarli przedstawieni zostali naprzeciw sie uczestnicy walk, ginący w bitwach, grzeba bie, w pozie klęczącej. Rycerski i szlachec ni byli na miejscu. „Wasze imiona staną się ki stan Wolskiego podkreśla zbroja oraz ozdobą tej Korony pamiętne, wasze mogi- 66 Śmierć rycerza kresowego i jego sepulcrtim z inicjatywy żony upamiętnione zostało pomnikiem68 i ozdobione inskrypcją69. Na wieki stał się on symbolem chwały pol skiego oręża i walki o utrzymanie granic Rzeczypospolitej. rf tffft Przypisy 1 Przypomnijmy tylko najważniejsze kampa nie wojny i bitwy, tego czasu, wykorzystu jąc zestawienie dokonane przez J. A. Chro- ścickiego: 1568 - Uła; 1577 - Tczew; 1579- -1581 - kampania Batorego (Połock, Wiel kie Łuki, Psków); 1600-1605 - walka o Inf lanty (1605, Kircholm); 1605-1606 - Dymi- triada; 1609-1612 - kampania moskiewska (1610 - Kłuszyn, 1611 - zdobycie Smoleń -I ] j k ska; 1612 - kapitulacja oddziałów polskich !>' & iJj w Moskwie); 1620 - Cecora; 1621 - Ryga; r.-i^" * 1621 - Chocim; 1626 - poddanie twierdz w Prusach Królewskich i Książęcych; 1626 - bitwa morska pod Oliwą; 1629 - Trzcia !* na; 1633 - zwycięstwo nad Prutem z Tata rami i pod Kamieńcem nad Turkami; 1634 - zniesienie oblężenia Smoleńska; 1644 - zwycięstwo pod Ochmatowem nad Tatara mi; 1648 - Korsuń, Piławce, Żółte Wody; 1652 - Batoh; 1654 - poddanie Smoleńska; 1654-1656 - wojna z Rosją, 1655 z Karolem X Gustawem i jego sojusznikami. 1651 - Beresteczko i zdobycie Kijowa; 1660 - zwycięstwo pod Połonką i kapitulacja Cudnowa. Por. J. A. Chrościcki, Sztuka • Nowogródek, ły będą wyniosłemi trofeami nieśmiertelnej i polityka. Funkcje propagandowe sztuki ościół parafialny, sławy i wystawnemi ołtarzami krwawej za w epoce Wazów 1587-1668, Warszawa lagrobek Jerzego ojczyznę ofiary" - tak pisał Jakub Sobieski 1983, s. 69. udomino; repr. za: w apostrofie do Boga po zwycięstwie 2 L. Szczerbicka-Ślęk, W kręgu Klio i Kallio- • F. Wysockaja, chocimskim 1621 roku66. Czasem owe mo pe. Staropolska epoka historyczna, „Studia lastyka..., op. cit. giły przybierały kształt kurhanów na ste Staropolskie", t. XXXVI, Wrocław 1973, ot. P. jamski pie. Hetman Żółkiewski w testamencie s. 27-38. z 1618 r. sporządzonym tuż przed śmiercią 3 J. Piotrowski, Dziennik wyprawy Stefana wyjaśnia, co one znaczą: „A jeśliby w Wo- Batorego pod Psków r. 1581, wyd. A. Czu- łoszech albo gdzie za granicą umrzeć Pan czyński, Kraków 1894, s. 57. 4 Bóg przykazał, także pogrześć grzeszne Ibidem, s. 174. ciało moje a na tym miejscu mogiłę wyso 5 L. Szczerbicka-Ślęk, op. cit., s. 146-155; ką usnuć; nie dla ambicyjej jakiej tak mieć N. Korniłowicz, Rycerz polski między świę chcę, ale żeby grób mój był kopcem Rze tością a karnawałem, (w:) Przełom wieków czypospolitej granic, żeby się potomny XVI i XVII w literaturze i kulturze polskiej, wiek wzbudzał do pomnożenia i rozsze Wrocław 1984, s. 186-187. 6 rzenia granic państw Rzeczypospolitej"67. Cz. Hernas, Śmierć sarmaty na polu bitwy. Miejsce śmierci hetmana pod Cecorą, już (Barokowa „ars moriendi"), „Teksty", nr 3 wkrótce bo po zwycięstwie chocimskim, (45), 1979, s. 139-148. 67 7 A. Possevino, II soldato Christiano..., Ve- wersytetu Stefana Batorego, Wilno 1933, netia 1604 (I wyd. Macerata 1576). s. 173. s M. Bembus, Bellator cbristianns..., Craco- 23 J. A. Chrościcki, „Pompa funebris". Z dzie via 1617. jów kultury staropolskiej, Warszawa 1974, 9 P. Skarga, Żołnierskie nabożeństwo (w:) passim. tenże, Kazania przygodne... Kraków 1610 24 S. Starovolscius, Monumentu Sarmata- (I wyd. Kraków 1606). Por. R. De Latour, rum..., Cracovia 1655, passim. Epitafia panopliowe w Polsce w latach 2^ Ibidem, s. 138. 1675-1796, „Rocznik Muzeum Narodowe 26 Ibidem, s. 311. go w Kielcach", 1982, t. XII, s. 119-121; 27 Starovolscius, op. cit., s. 216. Por. W. Za Chrościcki, Sztuka i polityka..., s. 98-100. horski, Katedra wileńska, Wilno 1911, [0 W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożyt s. 152-153. nej, Warszawa 1986, (wyd. II), s. 209. Sam 28 Starovolscius, op. cit., s. 234. Nagrobek Żółkiewski napisał, że w bitwie poległo ufundowali bracia Piotr i Krzysztof Rudo- „do dwunastuset człowieka Moskwy". Por. mino. S. Żółkiewski, Początek i progres wojny W Ibidem, s. 787-788. moskiewskiej, oprać. J. Maciszewski, War 30 J. Kowalczyk, Kolegiata w Zamościu, „Stu szawa 1966, s. 141. dia i Materiały do Teorii i Historii Architek 11 K. Górski, O wyprawie i klęsce cecorskiej, tury i Urbanistyki", t. VI, Warszawa 1968, (w:) Żółkiewski. Ojczyzna - honor - mę s. 127-128. stwo, Warszawa 1921, s. 136; F. Suwara, •1I J. Kowalczyk, Skromne mauzoleum wiel Przyczyny i skutki klęski cecorskiej 1620 r, kiego hetmana (w:) tenże, W kręgu kultu Kraków 1930, s. 108-109. ry dworu Jana Zamoyskiego, Lublin 1980, 12 L. Podhorecki, Kampania chocimska 1621 s. 247. roku, „Studia i Materiały do Historii Woj 32 J. T. Petrus, Kościoły i klasztory Żółkwi, skowości", t. X, cz. II, s. 127, 138. „Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na 13 Piotrowski, op. cit., s. 161. Ziemiach Wschodnich dawnej Rzeczypo 14 Ibidem, s. 119. spolitej", cz. I, t. 1, pod red. J. K. Ostrow 15 J. Sobieski, Diariusz wyprawy chocimskiej, skiego, Kraków 1994, s. 15-86. Tam wcze (w;) Pamiętniki o wojnie chocimskiej śniejsza literatura. r. 1621, wyd. Ż. Pauli, Kraków 1853. 33 [Żółkiewski], Pisma..., s. 289. 16 J. Kowalczyk, Kolegiata w Zamościu, „Stu 34 P. Krasny, Krzyżowo-kopułowe kościoły- dia i Materiały do Teorii i Historii Architek -mauzolea w Polsce w pierwszej połowie tury i Urbanistyki", t. VI, Warszawa 1968, wieku XVII, „Zeszyty Naukowe Uniwersy s. 136. tetu Jagiellońskiego", t. MXL, „Prace z Hi 17 List Abrahama Zlotopolskiego do Wojcie storii Sztuki", 1992, z. 20, s. 31-33. cha Miaskowskiego podkomorzego lwow 35 Taki pogląd wyraża J. T. Petrus. Por. Pe skiego donoszący o klęsce hetmana i kanc trus, op. cit., s. 65-66. lerza koronnego pod Cecorą, (w:) Żółkiew 36 Do orła porównany jest hetman Sebastian ski. Ojczyzna - honor- męstwo..., s. 169. Lubomirski, gdy po śmierci Chodkiewi w Sobieski, op. cit, s. 152. cza przejął dowództwo pod Chocimem. 19 |S. Żółkiewski], Pisma Stanisława Żółkiew Por. W. Potocki, Wojna chocimska, Wro skiego kanclerza koronnego i hetmana.... cław 1954, s. 252-254; Krasny, op. cit., wyd. A. Bielowski, Lwów 1861, s. 78. s. 33. 20 K. Kognowicki, Życie Lwa Sapiehy kancle 37 M. Gębarowicz, Początki malarstwa histo rza wielkiego potem wojewody hetmana..., rycznego w Polsce, Wr bernardyńskie w Polsce w jej historycznych 51 K. Niesiecki, Herbarz polski, Lipsk 1842, granicach, pod red. H. E. Wyczawskicgo. t. IX, s. 534. Kalwaria Zebrzydowska 1985, 164-167. ^2 M. Karpowicz, Barok w Polsce, Warszawa 12 A. Naruszewicz, ŻywotJ. K. Chodkiewicza 1988, s. 290. il. 101, 102. wojewody wileńskiego, hetmana wielkiego 53 M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Pol W. Ks. Lit., wyd. K. J. Turowski (wyd. II), ska.... t. III, Warszawa 1846, s. 223. Kraków 1858, s. 247; S. Kardaszewicz, 54 K. Kalinowski, (rec.) N. F. Wysockaja. Pla Dzieje dawniejsze miasta Ostroga, War styka Biełarusi XII-XVIII stagoddzjau, szawa 1913, s. 5658. Mińsk 1983. „Lituano-Slavica Posnanien- <5 S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. IV, cz. 3, sia", t. V, 1991, Poznań 1992, s. 282. Kraków 1904, s. 1247nn; M. Demko- 55 T. Bernatowicz, Kanclerz Albrycht Radzi wicz—Dobrzański, Legenda czy prawda wiłł i sztuka, (w druku). o grobie hetmana Karola Chodkiewicza S(> T. Bernatowicz, Peregrinus et Miles Chri- w Jarosławiu w świetle historycznych ba stianus. O nagrobku Mikołaja Radziwiłła dań, Jarosław 1936, s. 5. W XVIII i XIX w. „Sierotki" ir Nieświeżu, „Biuletyn Historii trumna Chodkiewicza była wielokrotnie Sztuki", 1990. t. LII, s. 227-249. przenoszona, m.in. znajdow ała się w Jaro 57 T. Bernatowicz, Nagrobki dziecięce funda sławiu. Autor wymienionej rozprawy po cji Mikołaja Radziwiłła ..Sierotki". „Litu- stawił tezę, że wielki hetman ostatecznie ano-Slavica Posnaniensia", t. V, 1991, s. spoczął w kościele Benedyktynek w Jaro 69-80; tenże, Rzeźby Campagni i Franco sławiu. w Nieświeżu a wczesny barok, „Biuletyn 44 StaroYolscius. op. cit., s. 474-475. Historii Sztuki", 1992. t. LIV. s. 31-52. 45 M. Zlat, Typy osobowości w polskiej sztuce 58 j. Kurczewski. Biskupstwo wileńskie, Wil XVI w., (w:) Renesans. Sztuka i ideologia, no 1912. s. 227; Zakony męskie w Polsce Warszawa 1976, s. 263-265. te 1772 roku, pod red. L. Bieńkowskiego. 46 W. Zahorski, Kościół Św. Michała i klasztor J. Kłoczowskiego i Z. Sułowskiego, Lublin Panien Bernardynek w Wilnie, Wilno 1972, tab. 35b. Klasztor skasowany został (b.r.), s. 28-35. w 1832 r. Por. P.P.Ciach, Kasaty zakonów Zahorski, Kościół św. Michała, s. 28; na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej K. Grudziński, Wilno - Św. Michał, (w:) i Śląska 1773-1914, Lublin 1984. s. 235. Klasztory bernardyńskie w Polsce..., s. 557. v> Niesiecki, op. cit., t. IX, s. 407-408. Krakowczykowi przypisać należy nagro "" A. K. I.javonava. Starożytua-Bclaruskaja bek Piotra Tylickiego z 1613-1614 r. Por. skulptura, Mińsk 1991, s. 93; por. też, M. Rożek, Katedra wawelska w XVII wie Skulptura portret epochi Reniesansa, (w:) ku. Kraków 1980, s. 162-163. Pomniki mastackaj kulimy Bielantsi epo- |K A. Fischinger, Santi Gucci. Architekt i rzeź chi Adradzennja, Mińsk 1994, s. 117-118. biarz królewski XVI tricku. Warszawa Ljavonava, op. cit., s. 92; N. F. Wysockaja. 1969, s. 38-44. Plastyka Biełarusi XIl-XVlll stagoddzjau, w J. Kowalczyk, Nagrobek królowej Anny Ja Mińsk 1983. nr 162, 163, 164. giellonki w Kaplicy Zygmuntowskiej, „Folia M W. Tatarkiewicz. Nagrobki z figurami klę Historiae Artrium", t. XXIII, 1987, s. 5-20. czącymi, (w:) tenże. O sztuce polskiej .VIII Tam wcześniejsza literatura. i XVIII wieku. Architektura, rzeźba, War s<) E. Świeykowski, Grobowiec Stanisława szawa 1966, s. 405-416; W. Łoziński, Grobo Radziwiłła w Wilnie, „Sprawozdania Ko- we kaplice kopułowe w Polsce 1520-1620, misyi do liadania Historyi Sztuki w Pol Warszawa 1973, s. 127-132, 138-141. sce", t. VIII, 1912, szp. CCCLXVIII; M. Mo- 62 Pierwotnie w niszach znajdowały się rzeź relowski, Nagrobek Stanisława Radziwiłła by personifikacji. Zachowały się one w kościele pobernardyńskim w Wilnie, w kościele w Krzemienicy. Panu mgr. Pio „Prace Sekcji Historii Sztuki Towarzystwa trowi Jamskiemu dziękuję za udzielenie Przyjaciół Nauk w Wilnie", t. III, 1938, informacji i udostępnienie zdjęć. s. 274; L. Krzyżanowski, Plastyka nagrob M Na gdańskie pochodzenie rzeźby zwraca na Wilhelma van den Blocke, „Biuletyn uwagę K. Kalinowski: „Nagrobek klęczą Historii Sztuki", t. XX, 1958, s. 293. cej pary Wolskich z kościoła w Krzemieni- 69 cy jest niewątpliwie importem gdańskim z kręgu van der Blocke'a". Por. Kalinow ski, op. cit, s. 282. 64 Pamiętniki o Koniecpolskich..., s. 285. 63 Ibidem, s. 292-295. Por. Chrościcki, „Pom pa funebris"..., s. 94, 179. 66 Sobieski, op. cit, s. 188. 67 [S. Żółkiewski], Pisma..., s.290. 68 Rycina F. Kostrzewskiego, „Tygodnik Ilu strowany", t. I, 1860, s. 316. © D. O. M. Hospes si paganus venis lapidi locum non invideas si christianus accedis. pro Christi fide in templo vota non denga, quisquis ades quam dulce et decorum pro patria mori ex me disce, Stanislaus z Żół kiew Żółkiewski, cancellarius Regni et exercituum dux, supremus berensis, javo- roviensis capitaneus, post reportatas dr Casacis rebellibus victorias et de subiuga- ta Moschorum monarchia relatos, trium- phos Republica Polona qua bello, qua pa ce, praecolare gubernata fortiter cum Tar- taris dimicando hic occubui vos meo sa- nquine conspersi campi debitae meae in Deum et patriam pietatis, perenni moemo- riae fideles estote testes. Wg Starovolscius, op. cit., s. 755-756. The Death of a Frontier Knight and his Sepulcrum The period between 1569 and 1965 was rife kneeling figurę. In Nowogródek there is an epitaph with wars conducted by the Republic of Poland of Jerzy Rudomino and his eight comrades fallen at Tadeusz with the Duchy of Moscow, with Turkey, Sweden the battle of Chocim. Except for Rudomino, all the Bernatowicz and armed detachments of Tartars, Cossacks, and other figures are shown headless, with their heads Italians. Poets, eulogists, and preachers saw the lying near them at the battle ground. From amidst fight and death of knights taking part in these wars the clouds emerges the figurę of Madonna with an Summary as heroic acts, and thus elevated them into heroes, Infant, holding a rosary and a wreath. cspecially that the enemies were often the Knights and their military victories are most Followers of the Orthodox church, or Protestants sumptuously presented in church-mausoleums. and Muslims. Any detailed reading of the The collegiate church in Zamość (1587-1600; contemporary sources (memoirs, letters) shows Bernardo Morando) is at the same time that the war reality was far more complex and the monumentum uictoriae of the Hetman over his heroes far less heroic. Among the few exceptions enemies. This is highlighted, for example, by wc-re Jan Karol Chodkiewicz and Stanislaus panoply placed in frieze metopes and on the Żółkiewski who died at the battle field, thus tombstone of the defunct In the grand chapel of becoming the symbols of "Christian knights." Most St. I.awrence in Ż(')łkiew (1606-1618; P. Szczęśliwy, °f the knights, like Stanisław Koniecpolski, Lew A. Przychylny) Hetman Stanislaus Żółkiewski was Sapieha, and Wincenty Gosiewski or Jan Zamoyski buried. His tomb was to commemorate his military ended their days at home, often even during a prowess and at the same time to glorify the Polish feast. "sword." Entablature metopes are filled with The military merits of the deceased were pra- military attributes and symbols: mounted knights ised particularly during the funerals. Heroic acts of (St. Martin and St. George) and eagles (symbols of a knight were presented in the form of an exten- military prowess). The church also houses a ded family iconography in church-mauspleums, painting "The Battle of Kłuszyn" (ca. 1620, Sz. chapels, tombs and also in inscriptions. Boguszewicz) showing the greatest victory of The simplest form of conimemorating a frontier Hetman Żółkiewski. The iconographic program is knight was by placing in a church an epitapli or a completed with a tombstone displaying Hetman tombstone showing his image in fuli armor. This Żółkiewski in a glorifying standing posturę, attribute of knighthood can be found on most wearing armor and holding a mace in his hand. tombstones <>l thal time. Knights are presented The inscription extols Hetman's fights pro fide there differently: e.g. Stanisław Radziwiłł (Vilnius, Christi al paltia sacra. the Bernardine church, workshop of Willem van Not always was it possible to commemorate the den Blocke, 1618-1612) and Paweł Stefan Sapieha deceased in a special way. Ordinary soldiers, killed 'Holszany, Gdańsk workshop) were shown in a at the battle ground, were buried on the spot. fecumbent position, while Mikołaj Wolski in a Sometimes their graves took the shape of barrows kneeling posturę (Krzemienicą, ca. 1612). In this in the steppe. Żółkiewski wrote: "I wish my grave fespect, a unique example is the tomb of Mikołaj were the grave-mould of the borders of the Radziwiłł "Sierotka" in Nieśwież (1588-1593), Republic of Poland, so that the successors were where the deceased is presented in pilgrims encouraged to expand the borders of the state of Sarments, and his armor is placed around his the Republic of Poland."