Originalveröffentlichung in: Studia Muzealne 19 (2000), S. 59-71 Tadeusz Bernatowicz Dzieje Rzeczypospolitej między unią lu­ nym miejscu autor wyraża nadzieję, że nie­ Śmierć belską (1569) a „potopem" (1655) pełne są mieckie wojska zaciężne zdobędą klasztor licznych, ciągle rozpalających się i zaled­ prawosławny, bo tam „korzyść wielka rycerza wie na krótko przygasających konfliktów w tym monasterze - siła tam jest w pojma­ militarnych z Księstwem Moskiewskim, niu"4. kresowego Szwecją, Turcją, a także nieustających po­ Dla poetów, panegirystów i kaznodzie­ i jego tyczek z Tatarami, Kozakami i Wołocha­ jów udział rycerza w kampaniach wojen­ 1 mi . Głównym terenem działań wojennych nych i bitwach, a jeszcze bardziej wyróż­ sepulcrum stały się kresy wschodnie Rzeczypospoli­ niające go czyny stanowiły doskonały pre­ 5 tej: Ziemie Ruskie Korony i Wielkie Księ­ tekst do heroizacji bohatera' . W końcu stwo Litewskie. Wśród szlachty, szczegól­ XVI w., właśnie na skutek walk na kresach, nie biedniejszej, „potrzeby" cieszyły się wzorzec rycerskiego życia nasycony został Sporą popularnością. Prócz czynników po­ treściami religijnymi i skrystalizował się ja­ litycznych, dużą rolę odgrywały przeobra­ ko miles christiamts, a raczej miles catholi- żenia w ówczesnym społeczeństwie Rze­ cus(~>. Trzeba przypomnieć, że w literaturze czypospolitej. W XVI w. identyfikacja tego czasu utrwalił się obraz żołnierza bę­ szlachcica z rycerzem została poważnie za­ dącego wzorem obrońcy ojczyzny i wiary kwestionowana w pismach wybitnych pi­ chrześcijańskiej. Idealny wzór „rycerza sarzy i myślicieli: Andrzeja Frycza Mo­ chrześcijańskiego" sformułowany został 7 drzewskiego, Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, w pracach Antonio Possevina , Mateusza 8 Macieja Stryjkowskiego czy Fabiana Bu­ Bembusa oraz Piotra Skargi, który najwy- kowskiego. Stanisław Sarnicki w Księgach raziściej przedstawił tę ideę w Żołnierskim hetmańskich eksponował szczególne zna­ nabożeństwie..?. Dzieło to dedykowane czenie rycerstwa „stan żołnierski sam w so­ było dwóm sławnym hetmanom: Chodkie­ bie nad inksze"2. Panowała również opi­ wiczowi i Żółkiewskiemu. nia, iż urodzenie należy potwierdzić czy­ Podczas starć na polach bitewnych giną nami. W rzeczywistości jednak tylko nie­ tysiące ich uczestników. W ówczesnych liczna część szlachty zainteresowana była przekazach, w zależności od wyników osobistym udziałem w militarnych działa­ starcia, pomniejszano lub powiększano niach. W XVII wieku udział szlacheckiego ilość wojska występującego po obu stro­ żołnierza w wojnach wynosił zaledwie nach. Według powszechnej opinii pod 20%. Pozostałą część stanowili rycerze za- Kruszynem (1610) hetman Żółkiewski na ciężni, kwarciani, wreszcie ludzie niskiego czele 8 tys. wojska zwycięża 36 tys. armię stanu angażowani przed wyprawami. moskiewską. Szacuje się, że poległo wtedy 10 I 'dział w wyprawie stwarzał szansę zdo­ 15 tys. żołnierzy wroga . Z 8400 polskich bycia sławy. Tym zapewne tłumaczyć nale­ rycerzy pod Cecorą (1620) ocalało jedynie ży popularność działań „harcowników" na­ 3 tys.11. W rok później w Chocimiu (1621) dających się śmiertelnie na oczach wielo­ oblężenie 100 tys. armii tureckiej odpiera tysięcznych armii. Wojna dawała również około 55 tys. polskich i sprzymierzonych 12 możliwość zdobycia dóbr materialnych. żołnierzy . Relacje Jana Piotrowskiego z wyprawy Ste- We wspomnianych już wcześniej rela­ 1:1 na Batorego pod Psków w 1581 r. ukazu- cjach Piotrowskiego spod Pskowa żołnie­ 13 znaczenie łupów w wojennych poczyna­ rze giną w mniejszych ilościach, ale nie­ niach. Po zdobyciu Ostrowa „Moskwa omal codziennie: podczas jednego ze Wszytka wyszła każdego ze wszystkiego szturmów zginęło ponad 500 osób, w in­ °błupiono, jeno przy jednej koszuli zosta­ nym miejscu autor beznamiętnie komentu­ wiono - szaciska one wszystkie między je: „w ciągu tygodnia kilkuset zginęło pi- Piesze rozdają, oni zaś przedają"3. W in­ cowników (zaopatrzeniowców - przyp. 59 T. B.)"13- Śmierć może zaskoczyć oblegają­ Na drugi dzień ciało bez ręki, z ranami na cych każdego w każdym momencie. głowie zostało rozpoznane wśród pole­ Wstrząsający jest opis wypadku na szańcu, głych. gdy żołnierze otrzymali właśnie w prezen­ Rok później w obozie pod Chocimem cie beczkę miodu, kiedy ugodziła w nią (1621) zmarł Chodkiewicz. Przed samą kula przeciwnika „pięciu zaraz zabił śmiercią hetman przewieziony został i trzem po ręce, nodze utrącił, z których z obozu do zamku chocimskiego. Po dro­ dwu aż dobito, bo żywi nie mogli być, dze żegna się z towarzyszami wojennymi. a oni się rozlecieli, osobno ręce, nogi, gło­ Następnie przekazuje buławę hetmańską wy; P. Gostomski i P. Pękosławski biliżu Lubomirskiemu. Jest w tym autentycznym ich siedział taż, że sztuka głowy przed nie wydarzeniu zawarty patos śmierci rycerza. padła"14. Jakub Sobieski podaje, że boha­ Jakub Sobieski, obecny przy zgonie hetma­ ter spod Cecory, Samuel Korecki, został na, charakteryzuje rycerską postawę Chod­ powieszony w Konstantynopolu na ha­ kiewicza: „ciężką chorobą zwątlony, cięż- ku1?. Przykłady można by mnożyć. kiem i długiem konaniem dni swoich do­ Jednak w relacjach uczestników te od­ kończywszy jako chrześcijanowi dobremu bywające się ciągle śmiertelne potyczki nie i hetmanowi wielkiemu się godziło, oddał budzą większych emocji; bardziej porusza­ Panu Bogu ducha. Sprawiedliwie wypełni­ ją ich problemy podziału łupów, żołdu czy ło się dictum: Imperatorem stando moń zabiegi o wakanse. Śmierć na polu bitwy oportet [„Hetman powinien umierać stojąc"] została podniesiona do najwyższej warto­ bo jako przez wszystek niemal wiek swój ści rycerskiej. Pogląd taki wypowiedział na koniu siedział tak i na śmierć chorując, już hetman Jan Zamoyski: „Więcej sobie w największych bolach swych najwięcej nie życzę, jedno abym tak umarł jako Epa- harcował, mało co czasu i odpoczynku minondas Hetman Tebański, który będąc znając przez tę ekspedycyą; aż już dopiero w bitwie ranny, mając ich puł kopy w so­ śmierć sama. Dusza pewnie dla wielkich bie, sługi który go ratował pytał, co się cnót dobre się dostała, sława też nieśmier­ dzieje z ojczyzną, który gdy mu powiedział telna jako - żyć na potomne wieki nie że dobreć zwycięstwo, dopiero począł się przestanie"18. cieszyć z śmierci swej, że szczęśliwie umie­ „Sławniejszy żywot i chwalebniejsza ra"16. Na polu bitwy poległo dwóch najwy­ śmierć Władysława króla co u Warny zgi­ bitniejszych hetmanów I Rzeczypospolitej: nął niźli wielu innych co ich nagrobki pa­ Stanisław Żółkiewski i Jan Karol Chodkie­ trzymy" - napisał krytycznie Żółkiewski wicz. Żółkiewski zginął podczas odwrotu na kilkanaście lat przed swoją bohaterską spod Cecory (1620). Jego śmierć w świetle śmiercią1?. Potwierdzają to biografie więk­ źródeł wygląda mniej heroicznie niż szości sławnych hetmanów: Zamoyski w licznych eposach. List Abrahama Złoto- zmarł na drugi dzień po obfitej uczcie. Lew polskiego, towarzyszącego hetmanowi Sapieha skonał podczas biesiady, gdy go­ w odwrocie ukazuje zagubienie dowódcy ścił hucznie Włochów towarzyszących kró­ po rozproszeniu się taboru17. Siedemdzie­ lowi Władysławowi IV w Wilnie 2o. Bohater sięcioletni Żółkiewski popełnia kolejne spod Martynowa, Kamieńca i Ochmatowa, błędy uniemożliwiając ocalenie zarówno Stanisław Koniecpolski „w kilka niedziel siebie, jak i swoich jedenastu wiernych to­ po ożenieniu od konfortatywy [środek warzyszy. Złotopolski podaje, że hetman podniecający - przyp. T. B.], którą zażywał przebił szablą swojego konia, oznajmiając, dla młodej żony, a którą przesadzono, iż nie będzie uciekać. Ta informacja wyda­ bo mu aptekarz na razy kilka dał, co on je się mało prawdopodobna w świetle ca­ razem zażył i tak swego życia wiek doko­ łej relacji, zwłaszcza że koni brakowało, nał"21. W 1662 r. hetman Wincenty Go­ m.in. na skutek kradzieży podczas zamie­ siewski został porwany i zabity przez szania spowodowanego kolejnym atakiem członków konfederacji litewskiej22. Śmierć Tatarów. Relacja bezpośredniego świadka Gosiewskiego, która nastąpiła zaledwie kończy się, gdy Żółkiewski zostaje wsa­ w czterdzieści lat później niż Żółkiewskie­ dzony na konia i znika w ciemnościach. go, pokazuje, jak bardzo zmienił się etos Śmierć rycerza kresowego i jego sepidcrum kresowych rycerzy; z obrońców Rzeczypo­ militiae muneribus"27. Szczególnym powo­ spolitej i Kościoła katolickiego stawali się dem do chwały było już samo uczestnic­ często awanturnikami zabijającymi się two w walkach pod Cecorą i Chocimiem. wzajemnie. Brał w nich udział kasztelan nowogródzki Wysoka ocena, społeczna zasług militar­ Jan Rudomina Dusiacki (zm. 1646), które­ nych sprawiała, że ten wątek biografii go nagrobek wystawiono w kościele Ber­ zmarłego był szczególnie eksponowany nardynów w Wilnie. Podkreślono na nim, podczas pogrzebu23. Znalazł też odbicie że „contra Osmanum imperatorem turca- w miejscach ich spoczynku. Żołnierskie rum sub Chocim; deinde contra Gustavum dokonania eksponowano w różnorodny principem sundermaniae in Livonia"28. Po­ sposób. Od rozbudowanych programów chowany we Włoszech, w Bari, Feliks Ka­ ikonograficznych znajdujących się w ko- liński (zm. 1624) należał również do rycer­ ściołach-mauzoleach rodowych lub kapli­ stwa walczącego na południu Rzeczypo­ cach grobowych, poprzez nagrobki, jak też spolitej: „ecjuitum in Cecora cum Tataris, zwykłe tablice inskrypcyjne. Czasem formy ad Chotimum cum Turcis"29. upamiętniające były łączone, jak choćby Najokazalej rycerski stan i wojenne za­ umieszczanie nagrobka, tablicy w koście- sługi eksponowane były w kościołach- le-mauzoleum. Rycerskie zasługi szczegó­ -mauzoleach fundowanych przez dwóch łowo