L R Liberaal Reveil Liberaal Reveil LR 4

In een democratie zijn “sommige ‘‘ waarden niet onderhandelbaar” ,, Halbe Zijlstra en Bastiaan Rijpkema 56 e december 2015 jaargang, december 2015 (4) Het einde van de liberale democratie?

Abortuswetgeving herzien

De verdediging van Westerse waarden 56e jaargang, december 2015 (4) Liberaal Reveil is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting LR INHOUDSOPGAVE COLOFON LR LR Liberaal Reveil is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting Ten Geleide Reinout Woittiez 165 Redactie dr.ir. R.D. Woittiez (voorzitter) Liberaal Reveil mw.drs. F.D. de Beaufort Mr P.J. Oud 167 dr. C.F. van den Berg prof.dr. J.A. Bruijn Thema: Einde drs. H.H.J. Labohm mw. Charlotte Lockefeer-Maas MA (eindredacteur) Zijn het vrije woord en het zelfgekozen levenseinde als liberale agendapunten aan afronding toe? dr. P.G.C. van Schie Reinout Woittiez 170 prof.dr.ir. T. de Vries prof.dr. M.L.J. Wissenburg

Einde van een liberale dwaling. Abortuswetgeving herzien Redactieadres Charlotte Lockefeer-Maas 175 Mauritskade 21 2500 GV Den Haag Uitstel klimaat. Apocalyps telefoon: 070-3631948 Hans Labohm 181 e-mail: [email protected] website: www.teldersstichting.nl

De ondergang van de bedrijfslichamen. Een Liberale overwinning of symboolpolitiek? Auteursrechten Gerrit Dijkstra, Frits van der Meer en Caspar van den Berg 187 De auteursrechten liggen bij de uitgever. De vetgedrukte inleidingen bij de artikelen zijn opgesteld door de redactie, Het einde van de liberale democratie niet door de auteur(s). Schrijven in Liberaal Reveil geschiedt altijd op persoonlijke titel. Marcel Wissenburg 193 ISSN 0167-0883 Abonnementenadministratie Oneindigheid. Er komt voorlopig geen eind aan Mauritskade 21 Theo de Vries 198 2500 GV Den Haag telefoon: 070-3631948 [email protected]

Globalisering, Global Governance, Leiderschap en Wereldburgerschap Abonnementen Ruud van Dijk 203 Een papieren abonnement op Liberaal Reveil (4 nummers) kost €34,- euro per jaar (buitenland: €44,-). Losse nummers kosten €9,50. Een abonnement op TeldersCommunity.nl (alle publicaties van de TeldersStichting digitaal beschikbaar, De nachtegaal. Religie van vrede, de Islam inclusief Liberaal Reveil) kost €35,-. Ahsan Mahmud namens Moslim Schrijvers Gilde 209 Druk & Vormgeving Van euthanasie via voltooid leven naar vrijwillig levenseinde. Liberaal-filosofisch perspectief G3M - Grafisch & MultiMedia Management, Zoetermeer Willem van Katwijk 215 Illustratie omslag Infinity o’clock Zelfsturende auto’s Bron: Gary Cummins Martijn Bolkestein 220 Advertentietarieven Weerbare of weerloze democratie? Advertentietarieven zijn op aanvraag beschikbaar. Halbe Zijlstra en Bastiaan Rijpkema 226

Auteursregister 2015 240

Inhoudsopgave Liberaal Reveil december 2015 (4) Colofon TEN GELEIDE LR – Reinout Woittiez –

‘Op 2 september 1955 werd ten kantore van genstanders de discussie over dergelijke notaris Andr. Van der Laan te Amsterdam vraagstukken ter hand te nemen. Anders ge- opgericht de Stichting Liberaal Reveil, die zegd: het is de hoogste tijd de geestelijke ach- zich blijkens artikel 2 van de stichtingsacte tergronden van het liberalisme, zoals wij die ten doel stelt de uitwerking en verbreiding op dit moment verstaan, in ruimer kring door van de liberale beginselen. De Stichting […] middel van een periodiek verschijnend orgaan ziet als eerste middel om haar doelstelling te te verdiepen en te verstevigen, waarbij het ac- verwezenlijken de uitgave, onafhankelijk van cent behoort te liggen op een vooruitstrevende enige partij, van een studieorgaan, gericht op aanpak, rekening houdend met de belangen de formulering van liberale beginselen en de van de Nederlandse bevolking als geheel […]. toepassing daarvan in dynamische zin op on- derwerpen van staatkundige, maatschappelij- Liberaal Reveil mag begrijpelijkerwijze geen ke, economische en culturele aard. Het eerste spreekbuis zijn en wordt daarom uitgegeven nummer van dit blad ligt thans voor U.’ door een onafhankelijke Stichting Liberaal Reveil, die teneinde een waarlijk kritische Met deze tekst ging Liberaal Reveil in maart 1956 bezinning op de liberale beginselen te waar- van start in het eerste nummer van de eerste jaar- borgen los staat van enige politieke partij of gang. De ten geleide vervolgt aldus: organisatie, al stelt de Stichting uit de aard van de zaak de samenwerking met andere li- ‘De initiatiefnemers zijn van oordeel, dat de berale initiatieven als één harer belangrijkste verbreiding van de liberale beginselen op een richtsnoeren in de Stichtingsacte voorop. Om zo breed front ter hand moet worden geno- dezelfde reden (de noodzaak dus de discussie men. De partij als zodanig kan uiteraard door over hangende vraagstukken te stimuleren) middel van zijn propaganda de goodwill met aanvaardt de redactieraad slechts een beperk- betrekking tot de liberale richting versterken. te verantwoordelijkheid ten aanzien van de af De leden van de kamerfracties doen stuk voor te drukken artikelen. Het opnemen daarvan stuk het hunne om als voortrekkers van de betekent derhalve slechts, dat de redactieraad liberale gedachtenwereld te treden. Wij zijn als geheel de beschouwingen waardevol acht daarvoor erkentelijk. In beide gevallen ligt in het kader van haar doelstelling, doch dat echter het accent op de rechtstreekse politie- de ondertekenaar voor zijn pennevrucht ten ke strijd, die tevens door allerlei nevenover- volle persoonlijk verantwoordelijk blijft. wegingen wordt bepaald. Waaraan de liberale richting intussen naar de mening van de initi- Liberaal Reveil zal voorlopig slechts viermaal atiefnemers tevens sterk de behoefte heeft is per jaar verschijnen. Het is van den begin- een forum, waar enigszins verwijderd van het ne af onze bedoeling geweest de boog niet te directe strijdgewoel in meer rustige omgeving overspannen.’ op verantwoord niveau allerlei theoretische en praktische vraagstukken met betrekking De uitgangspunten die de redactie van Liberaal Re- tot de plaats van het liberalisme in de mo- veil door de 59 jaren heen, van 1956 tot 2015, ge- derne tijd besproken kunnen worden. Voor- hanteerd heeft zijn onveranderd gebleven. Ook de zover het de wetenschappelijke bestudering doelstelling is onveranderd gebleven: Ontwikkeling, van de vrijzinnige beginselen betreft kwijt de verspreiding en actualisatie van de liberale begin- Prof. Mr B.M. TeldersStichting zich reeds op selen, door hun meer of minder aanwezige merites de uitnemende wijze van haar taak. Voor de in te brengen in discussies over hun toepassing op stimulering van de verdere ontwikkeling van grote politiek-maatschappelijke ontwikkelingen. het liberalisme is het niettemin noodzakelijk Natuurlijk is er sinds het verschijnen van de eerste zowel in eigen kring als ten aanzien van te- editie van Liberaal Reveil ook veel veranderd. Naast

december 2015 (4) Ten Geleide 165 de traditionele schrijvende media hebben de digi- voren te brengen. En tenslotte wil ik in de dank- tale mogelijkheden gezorgd voor een verrijking van zegging wederom de Ten geleide uit 1956 aanhalen, discussievormen. Discussie verloopt in toenemende aldus: mate via de schermen in plaats van via papier. Iets waar de TeldersStichting de afgelopen jaren op heeft ‘In het bijzonder geldt deze dank de actieve in gespeeld met de TeldersCommunity. De komen- voorzitter van de VVD, Prof. Mr P.J. Oud, die de jaren zal hier verder aan worden gewerkt. niet slechts zijn volledige persoonlijke mede- werking en die van het hoofdbestuur van de Ons liberaal periodiek orgaan zal niet verdwijnen. Er VVD toezegde, maar van zijn enthousiasme wordt momenteel gewerkt aan een geheel vernieuwd over het genomen initiatief onmiddellijk blijk liberaal debatplatform, in nauw contact staande met gaf door het schrijven op ons desbetreffende de TeldersCommunity, dat zolang daar voldoende verzoek van een op de volgende pagina’s af- behoefte aan blijkt te zijn, ook in papieren vorm gedrukte beschouwing, waarmede wij het pas- zal blijven verschijnen. Een nieuwe redactie zet de send vinden dit eerste nummer te openen.’ veranderingen in, die vanaf 2017 vorm zullen krij- gen. ‘Frisser’ wat betreft vorm en inhoud. Ook voor Het toenmalige eerste artikel van Liberaal Reveil, 2016 wordt gezorgd dat u niet van een papieren fo- van Prof. Mr. P.J.Oud, gaat in op zijn wens tot meer rum verstoken blijft. parlementaire kracht en een minder dichtgemetseld regeerakkoord. Met de werkelijkheid van een grote Ik dank u als trouwe lezers voor uw betrokkenheid constructieve oppositie heden ten dage mag Oud bij het blad, ik dank alle auteurs van de afgelopen zich in zijn wens bediend weten. Het eerste artikel jaren voor hun bijdrage, ik dank de redactieleden – van Liberaal Reveil uit 1956 komt hier terug, ter en in het bijzonder de opeenvolgende eindredacteu- eerbetoon aan de toenmalige oprichters van Liberaal ren – voor de vele boeiende redactievergaderingen Reveil en ter afronding van 59 jaar Liberaal Reveil in en voor hun immer constructief-kritische en vitale de huidige vorm. opstelling. Als thematiek hebben we ervoor geko- zen in dit laatste nummer van het blad in oude stijl Hoogachtend, namens alle redactieleden, stil te staan bij het begrip Einde en Afronding. De redactieleden hebben ervoor gekozen ook zelf hun Reinout Woittiez, Hoofdredacteur Liberaal Reveil steentje bij te dragen door artikelen op dit vlak naar

166 Ten Geleide Liberaal Reveil LIBERAAL REVEIL LR – Mr P.J. Oud –

De grondgedachte, waarop het vertegenwoordigend Dit laatste is op verschillende wijzen te bereiken. stelsel berust, is de beste waarborg te scheppen, dat Het volk kan zich zijn regering zelf kiezen. Zo doet het politieke leven zonder revolutionaire schokken men het in de Verenigde Staten van Amerika, waar zal kunnen verlopen. Voor dergelijke schokken is de President zijn ambt dankt aan een algemene ver- het gevaar het grootst, wanneer er een onoverbrug- kiezing. Die verkiezing maakt hem niet tot de last- bare kloof ontstaan is tussen de inzichten van de hebber van zijn kiezers. Eenmaal benoemd oefent regeerders en de geregeerden. Het gaat er dus om hij zijn taak volkomen zelfstandig uit. Dat het pre- het ontstaan van zo’n kloof te voorkomen. Eerste sidiaal gezag op den duur in de volkswil zijn grond- voorwaarde om dit doel te kunnen bereiken is, dat slag zal blijven vinden, wordt bereikt doordat het er een instrument is, met behulp waarvan van de in- ambt slechts voor een beperkt aantal jaren wordt zichten der geregeerden kan blijken. Men kan dit in- gedragen. Er is periodieke aftreding en derhalve strument zoeken in een rechtstreeks beslissingsrecht ook periodieke verkiezing. Een absoluut heerser is der geregeerden. Dan komt men bij de volksstem- de President allerminst. Hij wordt gebonden door ming – het referendum – terecht. In de moderne de bevoegdheden, die de Grondwet aan het Congres staat, waar dagelijks honderden beslissingen moeten heeft verleend, welks gezag op zijn beurt zijn grond- worden genomen, is dit middel als algemene voor- slag vindt in de bij periodieke verkiezingen gebleken ziening onbruikbaar, al kan men het wel voor enkele volkswil. Ook het Congres oefent zijn taak zelfstan- besluiten van bijzondere betekenis aanwenden. Voor dig uit en is niet aan enige last gebonden. dagelijks gebruik moet men zijn toevlucht nemen tot een vergadering van een beperkt aantal leden, die Bij ons in Nederland kennen wij wel de door het geacht kan worden namens het volk te spreken. volk gekozen vertegenwoordiging – bij de uitoefe- ning van haar taak aan generlei last of ruggespraak Wil deze vergadering aan haar doel kunnen beant- gebonden –, doch niet de door het volk gekozen woorden, dan moet zij ook metterdaad een verte- regering. Ons regeringsstelsel is dat van de erfelijke genwoordiging van het algehele volk zijn. Dit bete- monarchie. Wij kennen niet de periodieke benoe- kent, dat zij samengesteld moet worden met behulp ming van een hoofd van de Staat en wij voelen ons van een algemeen stemrecht. Dit beginsel wordt in daarbij het tegendeel van ongelukkig. de universele verklaring van de rechten van de mens, die de Algemene Vergadering van de Verenigde Na- Dat ondanks het erfelijkheidsbeginsel ter aanwij- ties heeft vastgesteld, van zodanige betekenis geacht zing van het staatshoofd de Nederlandse regering de voor de vrijheid, gerechtigheid en vrede in de we- grondslag van haar gezag in de door verkiezing tot reld, dat zij het in art. 21 met zoveel woorden heeft uiting gekomen wil van het volk vindt, danken wij nedergelegd. De door verkiezingen tot uiting geko- aan de geleidelijke ontwikkeling in ons staatsrecht men wil van het volk zal, zo verlangt de Verklaring, van het systeem der kabinetsregering. Dit betekent, de grondslag zijn van het gezag van de regering. dat de Koningin regeert in samenwerking met haar ministers. Zonder medewerking van een minister Dat de wil van het volk de grondslag zal zijn van het kan geen regeringsdaad worden verricht. Daarbij is gezag van de regering betekent niet, dat die volks- de verantwoordelijkheid voor al hetgeen de regering wil het gezag zelf zal zijn. Ware het zo, dan zou van doet of nalaat uitsluitend bij de ministers, aan wie een zelfstandig regeringsgezag geen sprake zijn. De door de Kamers te allen tijde rekenschap van hun regering zou dan niet anders zijn dan de mandataris doen en laten kan worden gevraagd. Acht een Ka- van het volk. Zelfstandig regeringsgezag is met de mer de afgelegde verantwoording onvoldoende, dan beginselen der verklaring volkomen in overeenstem- kan zij in het uiterste geval verklaren, dat zij, hetzij ming, mits het zijn grondslag vindt in de door een in een of meer ministers, hetzij in het gehele kabinet verkiezing tot uiting gekomen wil van het volk. geen vertrouwen heeft. De door zo’n uitspraak ge- troffen bewindslieden zijn dan naar constitutioneel gewoonterecht tot heengaan verplicht.

december 2015 (4) Liberaal Reveil 167 Het vertrouwen der volksvertegenwoordiging is Er is echter tussen het opstellen van een gemeenschap- dus de grondslag voor het gezag van de regering. pelijk program vóór of na de verkiezingen een zeer Die vertegenwoordiging zelf dankt haar gezag aan principieel verschil. Een vóór de verkiezingen opge- de wil van het volk, zoals deze tot uiting is geko- steld program is alleen een program van politieke par- men bij de laatste verkiezing. Natuurlijk bestaat de tijen. Daaraan komt de regering niet te pas. Behalen mogelijkheid, dat, voordat de tijd voor een nieuwe de partijen, die het opstelden, bij de verkiezingen een verkiezing is aangebroken, twijfel rijst, of de verte- meerderheid, dan is het program voor de komende genwoordiging nog wel aan de wil van de kiezers kabinetsformatie een aanwijzing omtrent hetgeen bij beantwoordt. Is bij de regering die twijfel aanwezig, de stembus als de wil van de kiezers is gebleken. Bo- dan kan zij door gebruik te maken van het recht tot vendien is het program vóór de verkiezingen openbaar Kamerontbinding de samenstelling van de vertegen- gemaakt en hebben de tegenstanders van het program woordiging ook tussentijds aan de wil van het volk alle gelegenheid gehad de aandacht der kiezers op de toetsen. Zo vindt uiteindelijk het gezag der regering bezwaren, die zij er tegen hebben, te vestigen. De re- altijd zijn grondslag in de bij een verkiezing geble- gering, die zo’n program tot het hare maakt, doet het ken volkswil. krachtens haar zelfstandig inzicht. Komt zij voort uit de partijen, die het program hebben opgesteld, dan Grondslag voor het gezag der Kamers is dus het ver- leidt zij op de weg naar verwezenlijking van het pro- trouwen van het volk, grondslag voor het gezag der gram de partijen en niet de partijen haar. regering, het vertrouwen der volksvertegenwoordi- ging. Beide staatsmachten, regering en vertegenwoor- Bij het opstellen van het program na de verkiezingen diging, behoren echter haar taak zelfstandig te ver- niets van dat alles. Nu zijn het niet meer politieke richten. Hier kom ik nu tot de bezwaren, die bij mij partijen, die zonder de regering een program opstel- tegen de richting, waarin onze constitutionele practijk len, doch komt het program voort uit een accoord zich in de latere jaren bezig is te ontwikkelen. Telkens tussen kamerfracties en ministers in spe. De ministers weer blijkt, dat de regering niet optreedt als een zelf- leiden niet meer, doch zij worden geleid. Zij worden standige macht, die tegenover de Staten-Generaal een uitvoerders van besluiten, die door anderen zijn ge- eigen beleid ontwikkelt, waarvan zij vertrouwt, dat nomen. Zij behoeven natuurlijk die besluiten niet te het bij de meerderheid instemming zal vinden, doch aanvaarden, maar dan worden zij ook geen ministers. dat zij zich liever gedraagt naar hetgeen de meerder- Van de kloeke figuur van een regering, die een eigen heid vooraf voor haar pasklaar heeft gemaakt. Onze verantwoordelijkheid torst, is geen sprake meer. kabinetsformaties zijn het resultaat van eindeloos on- derhandelen met Kamerfracties. Richtlijnen worden Eigen verantwoordelijkheid durven nog slechts de opgesteld, waaraan kabinet en meerderheidsfracties kabinetten aan, die men met een ietwat wonder- zich wederkerig gebonden achten. Ernstige verwijten lijke benaming niet-parlementaire kabinetten pleegt worden geuit, wanneer men meent, dat deze of gene te noemen. Het zijn de kabinetten, die optreden het gesloten contract niet nakomt. zonder een met de partijen gesloten accoord. Het Kabinet-Colijn van 1933, dat onder de naam ‘cri- Dit dateert niet van vandaag of gister. Wij zien er de seskabinet’ optrad, was er een van die soort. Maar na eerste sporen van reeds kort na de eerste wereldoor- de oorlog heeft geen kabinet dat meer gewaagd. Het log. Als in 1923 de Vlootwet wordt verworpen, stort gevolg van dit alles is mede, dat het zwaartepunt van men van anti-revolutionaire zijde alle fiolen van zijn de kabinetsformatie niet meer ligt bij hem, die als toorn uit over de katholieke tegenstemmers, omdat minister-president zal optreden. Dr Drees is thans zij het in 1922 bij de kabinetsformatie gesloten ac- voor de vierde maal minister-president. Hij heeft in coord hebben geschonden. Bij het debat van 1922, feite nog niet eenmaal een kabinet zelf gevormd. na het optreden van het kabinet, heeft men het van de zijde der meerderheid een volkomen natuurlijke Men heeft mij bij dit alles goed te verstaan. Ik be- zaak gevonden, dat zo’n accoord is gesloten. De weer niet, dat bij een kabinetsformatie alle contact evenredige vertegenwoordiging maakt het niet an- van de formateur met partijleiders uit den boze is. ders mogelijk. Zij heeft immers doen breken met de Ik begrijp best, dat contact nodig kan zijn om zich practijk, dat politieke partijen vóór de verkiezingen enig inzicht te verschaffen, of een te vormen kabinet een gemeenschappelijk program opstellen. Daarom redelijke kansen heeft op samenwerking met de Ka- moet het thans wel na de verkiezingen gebeuren. mer. Maar een dergelijk contact is geheel iets anders dan het sluiten van een bindend accoord. Voor zover

168 Liberaal Reveil Liberaal Reveil ik zelf bij een dergelijk contact betrokken ben ge- ‘De Minister kan niet dan in overeenstemming weest. Heb ik dan ook altijd geweigerd aan een bin- met het Parlement besturen, en hij is verant- dend accoord mede te werken. Zo’n accoord kleeft woordelijk aan het Parlement. Wordt dit zoo ook de grote fout aan, dat het binnenskamers wordt begrepen, dat hij de dienaar der meerderheid is, gesloten. Het ontneemt daardoor aan het openbaar blijft het niet vaststaan, dat het Gouvernement debat in de Kamer een groot deel van zijn betekenis. dienaar is van de Landswet en het Landsbelang, geroepen tot uitoefening van de regten en plig- Ik mag de gedachten, die ik in deze beschouwing ten der Kroon naar eigen begrip en overtuiging, uitspreek, liberale gedachten noemen. Men kan ze niet naar de begrippen of den wil van anderen, reeds aantreffen in de ‘Narede’ van Thorbecke. Ik Vorst zoo min als partij, dan gaat een der hoofd- veroorloof mij tot slot een enkel citaat: organen en waarborgen der constitutionele Mo- narchie, en de ministeriële verantwoordelijkheid ‘In de constitutionele Monarchie is de Kroon zelve te niet.’ eene zelfstandige magt, en is de Volksvertegen- woordiging eene zelfstandige magt; maar zelf- Wij hebben ook op constitutioneel terrein te streven standig gelijk in een ligchaam de leden. Verwart naar een ‘Liberaal réveil’. Kan men dat beter aan- men zelfstandigheid met volstrekte onafhanke- tonen dan door deze woorden van Thorbecke in de lijkheid, doet elke magt, alsof zij alleen en de herinnering terug te roepen? eenige ware, haren wil gelden, dan wordt het organiek verband en geheel verbroken.’

december 2015 (4) Liberaal Reveil 169 Thema: Einde ZIJN HET VRIJE WOORD EN HET ZELFGEKOZEN LEVENSEINDE ALS LIBERALE AGENDAPUNTEN AAN AFRONDING TOE? LR – Reinout Woittiez –

1. Uitgangspunten en ontwikkelingen 2. Het vrije woord Liberaal Reveil beleeft in zijn huidige vorm een eind- De vrijheid van meningsuiting hoort voor liberalen fase. Kan het liberale discours hiermee beëindigd vrijwel onbegrensd te zijn. John Stuart Mill5 heeft worden en ook met pensioen gaan? In dit artikel daaraan prachtig woorden gegeven met zijn schade- worden twee issues van de liberale agenda tegen de beginsel: de staat dient zich niet te mengen in de pensioneringsvraag en daarmee tegen de afrondings- vrije meningsuiting van individuen zolang er geen vraag aangehouden: het vrije woord en het zelfgeko- sprake is van fysiek geweld of het dreigen daarmee. zen levenseinde. De vrijheid van meningsuiting stijgt technisch en Het klassieke liberalisme stelt het individu en feitelijk tot ongekende hoogten in deze informati- de individuele vrijheid voorop. Het individu is van seringstijd. Voor wie dat zoekt biedt internet onbe- ultieme waarde, en alle politieke processen zouden perkte mogelijkheid tot vrije uiting van iedere me- ten goede moeten komen aan de individuele mens.1 ning, hoe ongeremd dat soms ook moge zijn. Hoe Dit uitgangspunt is makkelijker theoretisch gesteld vrije meningsuiting ook via internet over en weer dan in praktijk gerealiseerd en om die reden heeft normerend en moraliserend werkt en uitnodigt om Jeremy Bentham2 er de instrumentele slag van het elkaar respectvol te behandelen blijkt uit het opko- utilitarisme overheen gelegd, om aldus tot weging mend fenomeen van de net-etiquette en de e-mode- van maatschappelijke maatregelen te komen: een rator die aan e-socialisatie van discussie-deelnemers overheidsmaatregel is goed als die maatregel zoveel werkt.6 Dankzij internet is er in Nederland en in de mogelijk nut voor zoveel mogelijk mensen oplevert. westerse wereld in het algemeen een vrijwel onbe- Omdat het gebruik van het begrip nut al zou sug- grensde vrijheid van meningsuiting, maar dat ligt gereren dat de overheid, bemoeizuchtig-gewijs, zou anders in een aantal Arabische en Aziatische lan- weten wat nuttig voor ieder van ons is, heeft Karl den. Vooral China doet verwoede pogingen de vrije Popper3 zo’n 150 jaar later de benadering gekanteld: meningsuiting aan banden te leggen, onder andere een overheidsmaatregel is goed als die maatregel zo door Google dwars te zitten. Google7 op zijn beurt min mogelijk schade voor zo veel mogelijk mensen neemt tegenmaatregelen en waarschuwt inmid- oplevert. Aan deze benadering van Popper, bekend dels de Chinese gebruikers wanneer ze automatisch als het negatief utilitarisme, wordt in dit artikel en- doorgeleid worden naar Chinese overheidssites. kele malen gerefereerd bij de bespreking van de pen- In Nederland werd er tot voor kort, althans in sioneringsvraag van het vrije woord en het zelfgeko- theorie, nog expliciet paal en perk gesteld aan de zen levenseinde als liberale agendapunten. vrije meningsuiting door het artikel over smalende Op het punt van de individuele vrijheid geven godslastering van het Wetboek van Strafrecht (arti- de liberalen op hun bijeenkomst in januari 2013 ter kel 147). Justitieminister Donner heeft na de moord ere van 65 jaar VVD4 aan dat er redelijk veel be- op Theo van Gogh in november 2004 de klassieke reikt is in de liberale agenda, onder andere op het ‘contra-liberale’ reflex getoond zoals de christelijke punt van de vrije meningsuiting en het zelfgekozen partijen die vaker vertonen wanneer maatschappe- levenseinde. Op beide punten wordt hieronder in- lijke spelers kerk en religie te weinig respecteren. Hij gegaan, om vast te stellen waar we staan en of de pleitte na de moord op Van Gogh voor revitalisering liberale agenda op deze twee punten klaar is voor van het verbod op godslastering, immers dan was afronding en pensionering. het in zijn ogen allemaal zover niet gekomen. De eer komt toe aan SP en D66 die zij na enige vergeefse

170 Zijn het vrije woord en het zelfgekozen levenseinde als liberale agendapunten aan afronding toe? Liberaal Reveil Thema: Einde eerdere pogingen een gezamenlijk initiatiefvoorstel geweest, waaronder ook EU-kandidaatlidstaat Tur- ingediend hebben ter afschaffing van het verbodsar- kije. Nederlandse politici namen het onverbloemd op tikel op godslastering. Op 3 december 2013 ging de voor de vrijheid van meningsuiting. Premier Rutte senaat mee met de gedachten zoals verwoord in dit sprak op 8 januari: ‘We laten ons niet regeren door initiatiefvoorstel, namelijk dat het vrije woord niet angst, laat ons antwoorden door spot, satire en de begrensd zou mogen worden door religieuze opvat- grap te koesteren.’ Toenmalig ChristenUnie-leider tingen. Arie Slob zei: ‘Ik herken me in de gevoelens die je als De meest recente toets op de stevigheid van de gelovige kunt hebben bij de uitingen van de cartoo- verankering van het vrije woord was de aanslag op nisten, die kunnen stevig binnenkomen als je gelovig het hoofdkwartier van het Franse satirisch weekblad bent. Aan de andere kant ben ik zo blij met onze vrij- Charlie Hebdo op 7 januari 2015. West-Europa koos heden, die moet je beschermen.’ En de Rotterdamse en masse en vrijwel onvoorwaardelijk voor de vrij- burgemeester Ahmed Aboutaleb sprak de gevleugelde heid van meningsuiting en tegen fundamenteel-reli- woorden: ‘Als je het niet ziet zitten dat humoristen gieuze onderdrukking van het vrije woord. Naast de een krantje maken, ja... mag ik het zo zeggen: Ach, vele ‘Je suis Charlie’-spandoeken werd op de Place de rot toch op.’ Hoe ingrijpend de aanslag op Charlie la Republique ook een enorm spandoek gezien met Hebdo ook was, toch hebben alleen de Telegraaf en de tekst ‘Je pense, donc je suis’.8 Een betere manier om NRC Next op 8 januari op hun voorpagina een car- terug te grijpen naar onze verlichte cartesiaanse wor- toon van Charlie Hebdo geplaatst.9 Toen een week na tels is bijna niet denkbaar. En Charlie Hebdo toonde de aanslag Charlie Hebdo verscheen met een speciale zich weerbaar, door een week later met een alleszeg- uitgave, die in Nederland overigens zeer moeilijk te gende cartoon over de profeet uit te komen op zijn verkrijgen was, met wederom een afbeelding van de voorpagina. profeet op de omslag, zijn de grote Nederlandse TV- nieuwsrubrieken terughoudend geweest met het to- nen van deze afbeelding. Er lijkt sprake te zijn geweest van zelfcensuur, om verdere escalatie te voorkomen en wellicht onder druk van dreiging van verder ge- weld uit fundamenteel islamitische hoek. Zelfcensuur bij het tonen van islam-onwelgevallige afbeeldingen is geen uitzondering meer in Nederland. Met betrekking tot de vrije meningsuiting ligt er anno 2015 de uitdaging om de klassieke over- heidstaak onder de noemer van de negatieve vrij- heid overeind te houden10: het is aan de overheid, met de woorden van Isaiah Berlin, om voor iedere burger een veilig en onschendbaar eigen domein te waarborgen, ‘an area within which I am not frustra- ted’, en tot dat eigen domein hoort naast onschend- baarheid van het eigen lichaam ook de vrijheid van eigen gedachten en de uiting daarvan. Binnen de bescherming die de overheid biedt voor het recht op vrije meningsuiting zal de burger ook zelf wel van zijn recht op diezelfde vrije meningsuiting gebruik moeten willen maken. Het vraagt meer dapperheid en inzet van de burger om van het recht op vrije meningsuiting ook echt gebruik te maken in die ge- vallen dat het echt nodig is omdat er dreiging tegen het vrije wooord aan de orde is. Het klassieke begrip parrhêsia wordt herondekt, de moed tot het spreken In een aantal (vooral islamitische) landen is deze van een ongemakkelijke waarheid.11 Mij dunkt dat nieuwste Hebdo afbeelding van de profeet Moham- Liberaal Reveil door de jaren heen deze parrhêsia, med door een verbod van regeringswege niet te zien deze moed tot waarheid getoond heeft.

december 2015 (4) Zijn het vrije woord en het zelfgekozen levenseinde als liberale agendapunten aan afronding toe? 171 Thema: Einde

Naar aanleiding van de recente rumoerige in- is geleefd te worden. In Nederland kan een oudere – spreekavonden over huisvesting van asielzoekers dit artikel beperkt zich tot euthanasie bij ouderen, in binnen gemeentegrenzen merkt Christina Pilgrim12 de wetenschap dat daarmee over de extra moeilijke op dat het kennelijk niet langer meer vanzelfspre- vraagstukken van euthanasie bij jongere mensen heen kend is dat burgers hun mening in het openbaar gestapt wordt – die uitzichtloos en ondraaglijk lijdt te berde brengen tegen de muur van luidruchtige volgens de wet ervoor kiezen om tot euthanasie over uitjoelers in. De klassieke parrhêsia werd op een te gaan. Voor de uitvoering van de euthanasie is de inspraakavond over asielzoekers in Steenbergen in oudere afhankelijk van de steun van een behande- midden oktober voorgeleefd door Dasja Arbresch, lend arts, die daarvoor volgens de Euthanasiewet uit door als enige – tegen het gejoel van grofgebekte 2002 via een zorgvuldige procedure moet vaststellen tegenstanders in – zich publiekelijk uit te spreken dat het euthanasieverzoek weloverwogen en vrijwil- voor huisvesting van asielzoekers in haar gemeente. lig is en dat er inderdaad sprake is van uitzichtloos Zij werd onder politiebegeleiding later die avond en ondraaglijk lijden. Wanneer de arts de daartoe be- naar huis vervoerd, haar kinderen waren inmiddels schreven procedure zorgvuldig doorloopt is er in be- elders ondergebracht! ginsel geen sprake van de strafbaarheid op de hulp bij Behoud van het recht op het vrije woord is per zelfdoding waarin artikel 293 van het Wetboek van saldo nog steeds diep verankerd in de westerse sa- Strafrecht nog steeds voorziet. menleving, we voelen allemaal aan met Hannah Ah- De Nederlandse Vereniging voor een Vrijwil- rendt dat ‘the external power that deprives man of the lig Levenseinde, de NVVE, is de vereniging die freedom to communicate deprives him of the freedom to in Nederland stapsgewijs op zoek is naar de beste think.’13 En we staan in onze onderstreping van het praktijkwerking van euthanasie binnen de wettelijke belang van vrije meningsuiting voor een gezonde grenzen en naar manieren om langs democratische ontwikkeling van de maatschappij zij aan zij met weg dit pad van ultieme zelfbeschikking verder te John Stuart Mill wanneer hij zegt: ‘Andere inzichten effenen voor de Nederlanders die daarvan gebruik moeten altijd toegejuicht worden, want niemand is willen maken. onfeilbaar, dus ook niemands inzichten zijn onfeil- In de zoektocht naar verbetering van de eutha- baar. Uitwisseling van inzichten helpt waarheids- nasiepraktijk onderscheidt de NVVE drie routes: vinding. En al blijft een staand inzicht onverkort De huidige medische wettelijke route (zoals nu in de overeind, brede maatschappelijke uitwisseling van Euthanasiewet beschreven is), en twee voor de toe- inzichten leidt altijd tot meer begrip van het domi- komst gewenste routes: A) De ‘Heringa-route’,15 de nante inzicht en tot meer doorleving ervan’.14 burger-hulproute, genoemd naar Albert Heringa die Het vrije woord kan iemands gevoelens raken, als burger en zoon op uiterst zorgvuldige en transpa- zoals verwoord door Slob, maar het doet geen enkele rante wijze zijn moeder geholpen heeft bij haar zelf- fysieke schade. Onder die voorwaarde van afwezig- doding, waarbij de rechter om redenen van de ge- heid van fysieke schade of zelfs maar van het op- volgde zorgvuldigheid uitgesproken heeft dat langs roepen daartoe of driegen daarmee scoort maximale deze weg van stafbaarheid van hulp bij zelfdoding vrije meningsuiting ook maximaal op het criterium geen sprake kan zijn. Deze rechterlijke uitspraak van ‘negatief utilitarisme’ van Popper. opent de mogelijkheid om, kennelijk ook binnen de Kortom, op het punt van vrije meningsuiting grenzen van de wet, wel degelijk tot burgerlijke hulp is er veel bereikt vanuit de liberale agenda. Behoud bij zelfdoding over te gaan, mits uiterste zorgvuldig- van het recht op vrije meningsuiting vraagt wel on- heid daarbij betracht wordt. B) De autonome route, derhoud en bewaking vanuit de overheid, en vraagt de route waarbij iemand helemaal op eigen kracht soms ook meer moed van de burger. de euthanasie bij zichzelf uitvoert, waarbij dan ook op een verantwoorde wijze de juiste mix van mid- 3. Het zelfgekozen levenseinde delen beschikbaar moet zijn voor de oudere mens Er zijn maar weinig beslissingen in een mensenleven die na ampele afweging tot de slotsom komt dat hij die zo’n pure vorm van zelfbeschikking zijn als de be- of zij ‘klaar is met het leven’. Om deze middelen slissing dat het tijd wordt om het eigen levenseinde beschikbaar te krijgen is er door leden van de NVVE op te zoeken van een, veelal maar niet meer uitslui- in 2013 een Coöperatie Zelfdodingsmiddelen opge- tend, ouder mens omdat betrokkene tot de slotsom richt.16 Uit de omschrijving van de drie routes naar gekomen is dat zijn of haar leven niet langer waard zelfdoding blijkt dat binnen de marges van de wet er

172 Zijn het vrije woord en het zelfgekozen levenseinde als liberale agendapunten aan afronding toe? Liberaal Reveil Thema: Einde in de uitvoeringspraktijk nog veel ontwikkeling mo- zij vond dit ondraaglijk en uitzichtloos leed en vroeg gelijk is. Maar makkelijk wordt het de oudere mens via haar zoon om euthanasie. De arts en psycholoog niet gemaakt om uitvoering te geven aan de zwaarste van het verpleeghuis waar deze krasse dame verbleef zelfbeschikking van zijn of haar leven, en dat gege- vonden dat er nog wel doorbehandeld kon worden. ven mag liberalen zorg baren. Zeker als we naar de De familie was wel vol respect voor de beslissing van praktijk van de meest dominante route kijken, de mevrouw Geluk, en heeft artsen van de Levensein- wettelijke medische route. dekliniek gevraagd te helpen met onderbouwing om De medische route is bezaaid met remmechanis- de beslissing van de verpleeghuisartsen voor de rech- men op de uitvoering van het zelfbeschikte levens- ter aan te vechten, wat met succes geschied is.21 einde, waarbij steeds de rode draad is dat medici de Zo goed als de NVVE liberale lof verdient voor zelfbeschikking niet of niet voldoende kunnen of de oprichting van de Levenseindekliniek, bij uitstek willen respecteren. En dan blijft er te vaak van het gericht op tegemoetkoming aan een van de zwaarste wezen van zelfbeschikking feitelijk niets meer over, zelfbeschikkingskeuzen die een mens kan maken, zoals zal blijken uit een aantal voorbeelden hieron- namelijk over het zelfgekozen levenseinde, zo goed der, en dat mag voor liberalen anno 2015 niet meer verdienen de artsen die tekortschieten in het respect en minder dan een schokkende vaststelling zijn. De voor de zware zelfbeschikkingskeuze van hun patiënt NVVE heeft in 2012 om die reden de Levenseinde- liberale afkeuring. De Euthanasiewet stelt echter ex- kliniek opgericht (een verzameling van ambulante pliciet dat de arts niet verplicht is om euthanasie uit te teams) met als doel al die mensen te helpen die door voeren. Levensbeëindiging op verzoek is geen plicht hun artsen in de steek gelaten zijn bij de uitvoering van de arts en geen recht van de patiënt. Doorverwij- van hun gerechtvaardigde wens tot levensbeeindi- zing zou van een professionele arts die zijn artseneed ging.17 Alleen al in 2014 vonden 877 mensen de weg serieus neemt verwacht mogen worden. naar de Levenseindekliniek, omdat ze kennelijk in Het is een groot liberaal goed dat in Nederland hun reguliere medisch circuit voor hun laatste zelf- de Euthanasiewet het mogelijk maakt dat 14.000 beschikte wens geen gehoor vonden.18 Een van de mensen per jaar verzoeken om euthanasie.22 De beschreven gevallen is die van een 89-jarige vrouw Euthanasiewet werkt, en daarmee het recht op zelf- met vergevorderde darmkanker, die goed met haar beschikking in de vorm van een zelfgekozen levens- huisarts doorgesproken heeft dat zij bij verergering einde. Nog steeds zijn in deze medische route de van haar ziekte euthanasie wenst.19 Wanneer dan betrokkenen daarbij wel erg afhankelijk van het me- plotseling de situatie inderdaad verslechtert, geeft disch circuit en de medici blijken nogal eens moeite de huisarts te kennen toch niet te willen meewer- te hebben met het echt erkennen van het recht op ken aan euthanasie, de Levenseindekliniek neemt zelfbeschikking van een patiënt en het daarnaar han- de behandeling – in de vorm van spoedeuthanasie delen. De beschikbaarheidsstelling, op een verant- – over, de zelfbeschikking van de dame kan aldus woorde en beheerste wijze, van een laatste wil pil gerespecteerd worden. Medici die de weloverwogen voor wie dat wenst zou een gewenste verdere stap zelfbeschikkingskeuze van hun patiënt niet wensen zijn naar werkelijke zelfbeschikking omtrent het te respecteren vinden daarvoor voldoende profes- zelfgekozen levenseinde: de autonome route.23 sionele handvatten als ze dat wensen, die ze dan De uitspraak van Heleen Dupuis, dat buiten- ook veelvuldig gebruiken. Het niet-respecteren van staanders niet geschaad worden door een beslissing een zelfbeschikkingskeuze van een patiënt is nog tot sterven uit vrije wil, geeft helder aan dat het te vaak schering en inslag bij medici. Wellicht dat meer ruimte geven aan zelfgekozen levenseinde leidt de eed van Hippocrates nog teveel nadruk op ge- tot het meer voldoen aan het criterium van ‘negatief nezing legde, dat kan van de nieuwe artseneed uit utilitarisme’ van Popper.24 Hier ligt nog een liberale 2003 niet meer gezegd worden, daarin wordt ook opgave voor de komende tijd. letterlijk gesteld dat de arts het belang van de pa- tiënt voorop stelt en de opvattingen van de patiënt Resume: Het ultieme recht op zelfbeschikking door eerbiedigt.20 En toch blijken vele artsen, met name keuze voor het eigen levenseinde kan in Nederland uit de hoek van verpleeghuizen en uit de hoek van redelijk goed uitgeoefend worden. Maar het kent te de psychiatrie ‘het beter te weten’ dan de patiënt. veel belemmeringen in de praktijk, en om die re- De 80-jarige mevrouw Geluk raakte in 2014 ver- den kan dit onderdeel van de liberale agenda niet lamd en kreeg toenemende cognitieve problemen, als afgerond beschouwd worden, er moeten nog ver-

december 2015 (4) Zijn het vrije woord en het zelfgekozen levenseinde als liberale agendapunten aan afronding toe? 173 Thema: Einde

volgstappen gezet worden, zoals de stap naar verdere 10) I. Berlin, Liberty, Oxford, 2005. facilitering van de autonome route. 11) M. Foucault, Moed tot waarheid, Amsterdam, 1984. 12) C. Pilgrim, ‘Niet uitjoelen maar inspreken’, NRC Handels- Dr.ir. R.D. Woittiez is algemeen directeur van het Ne- blad; 24 oktober 2015. derlands Forensisch Instituut en hoofdredacteur van 13) P. Bear (red.), The portable Hannah Ahrendt, Harmond- Liberaal Reveil. sworth, Middlesex; 2000. 14) J.S. Mill, On Liberty. Noten: 15) P. de Jong, ‘Euthanasie zal nooit gemakkelijk zijn, maar dat 1) www.meervrijheid.nl, 13 augustus 2009. moet ook niet’, Relevant, 2015, nr. 2. 2) J.S. Mill en J. Bentham, Utilitarism and other essays, London, 16) Jaarverslag NVVE 2013. 1987. 17) Jaarverslag NVVE 2012. 3) K. Popper, The open society and its enemies, Princeton, 1971. 18) E. van Steenbergen, ‘Levenseindekliniek helpt vaker bij psy- 4) R. Woittiez, ‘Eigen verantwoordelijkheid’, Liberaal Reveil, chisch lijden’, NRC Handelsblad, 23 juli 2015. 2013, nr. 1, pp. 1-2. 19) E. van Steenbergen, ‘Euthanasie, binnen een week’, NRC 5) J.S. Mill, On Liberty, Oxford, 2005. Handelsblad, 24 juli 2015. 6) G. Salmon, E-moderating : the key to teaching and learning 20) Nieuwsbrief Levenseindekliniek, juli 2015. online. New York/London, 2011. 21) Artseneed, zie www.KNMGArtsennet.nl 7) R. Keizer, ‘Google is de Chinese terreur beu’, www.automa- 22) E. van Steenbergen, ‘Levenseindekliniek helpt vaker bij psy- tiseringsgids.nl; 3 april 2015. chisch lijden’. 8) F. Rusman, ‘Een dag stilstaan bij onze gezamenlijke basis’, 23) P. de Jong, ‘Euthanasie zal nooit gemakkelijk zijn, maar dat NRC-Handelsblad, 12 januari 2015. moet ook niet’. 9) F. Verhoef, ‘Nederlandse kranten durven Charlie Hebdo niet 24) H. Dupuis, ‘Schaadt sterven uit vrije wil buitenstaanders?’, op voorpagina te zetten’, www.dagelijksestandaard.nl, 8 ja- Trouw, 4 maart 2011. nuari 2015.

174 Zijn het vrije woord en het zelfgekozen levenseinde als liberale agendapunten aan afronding toe? Liberaal Reveil Thema: Einde

EINDE VAN EEN LIBERALE DWALING LR ABORTUSWETGEVING HERZIEN

– Charlotte Lockefeer-Maas –

Inleiding kliniek waar de abortus kan plaatsvinden; het staat In voorgaand artikel werpt Reinout Woittiez de hem vrij zijn medewerking hieraan te weigeren. De vraag op of er een aantal liberale agendapunten vrouw kan dan wel zelf op zoek naar een andere arts aan afronding toe zijn. Hij noemt het vrije woord en krijgt van de afwijzende arts een schriftelijke ver- en het vrijwillig levenseinde als thema’s waarbij nog klaring mee waarop vermeld staat wanneer zij zich een maatschappelijke en wetgevende slag is te slaan tot hem of haar had gewend, opdat de bedenktijd op weg naar de voltooiing van de liberale agenda. niet onnodig wordt verlengd. Wat betreft veel liberalen is ook de wettig toegestane Artikel 5 regelt dat er eisen aan de hulpverle- praktijk van abortus een afgerond agendapunt. In ning en besluitvorming worden gesteld, zodat ie- onderstaand artikel betoog ik juist het tegenover- dere beslissing tot het afbreken van een zwanger- gestelde. Een onder liberalen niet of nauwelijks schap zorgvuldig gebeurt, ‘indien de noodsituatie bestaande discussie over de wenselijkheid van abor- van de vrouw deze onontkoombaar maakt.’1 Wat tus zou moeten worden aangewakkerd. De manier onder nood wordt verstaan, wordt in de wet niet waarop het momenteel is toegestaan een zwanger- gespecificeerd. De eisen aan de hulpverlening en schap af te breken, is strijdig met veel liberale princi- zwangerschap houden bijvoorbeeld in dat de vrouw pes, waarvan de belangrijkste is dat ieder individueel voorlichting krijgt over andere oplossingen voor mensenleven in zichzelf waardevol is. haar noodsituatie dan het afbreken van de zwanger- Dit artikel is opgebouwd uit een beschijvend schap. Ook moet de arts zich ervan vergewissen dat deel en een normatief deel. Eerst nemen we de wet- de vrouw haar verzoek tot abortus vrijwillig doet en tige regeling voor het afbreken van een zwanger- ‘na zorgvuldige overweging en in het besef van haar schap onder de loep, de feiten rondom de praktijk verantwoordelijkheid voor ongeboren leven en van van abortus en de genoemde redenen voor het af- de gevolgen voor haarzelf en de haren.’2 breken van een zwangerschap. Vervolgens zal vanuit Artsen die zwangerschappen afbreken moeten liberaal perspectief betoogd worden waarom de hui- hierover rapporteren aan de geneesheer-directeur dige wetgeving voor het afbreken van zwangerschap van de inrichting waar zij werken, op grond van ar- onwenselijk is. tikel 11. De Inspectie voor de Gezondheidszorg ver- zamelt deze gegevens (artikel 12) en brengt jaarlijks De wet rapportage van de Wet afbreking zwangerschap uit. De Wet afbreking zwangerschap van 1 mei 1981 Gerapporteerd wordt bijvoorbeeld over het aantal is de geldende wettelijke regeling waarmee abortus behandelingen die zijn verricht, daarbij opgetreden wordt toegestaan. Deze wet trad in 1984 in werking. bijzonderheden, de duur van de zwangerschap, de Artikel 2 bepaalt dat alleen artsen in een ziekenhuis leeftijd van de vrouw en de redenen die worden op- of kliniek een zwangerschap mogen afbreken die gegeven voor de ingreep. daarvoor een vergunning van de minister hebben De laatste paar artikelen van de Wet afbreking gekregen. Voor de bevoegdheid om een zwanger- zwangerschap bepalen de strafbaarheid van de arts, schap af te breken die al langer duurt dan 13 we- het ziekenhuis en de kliniek en geneesheer-directeur. ken, gelden strengere eisen. Artikel 3 bepaalt dat de Artikel 19, lid 1 bepaalt dat het niet naleven van de vrouw die zich tot een arts wendt met haar voorne- wettelijke voorschriften zoals in de Wet afbreking men de zwangerschap af te breken een bedenktijd zwangerschap vermeld, als overtredingen (en dus van 5 dagen moet nemen. De arts is niet verplicht niet als misdrijven) worden beschouwd. de vrouw door te verwijzen naar een ziekenhuis of

december 2015 (4) Einde van een liberale dwaling 175 Thema: Einde

De jaarraportage van de Inspectie voor de ven. Het onderzoek is inmiddels al weer 10 jaar oud, Gezondheidszorg maar bij gebrek aan recentere gegevens worden de Bij het schrijven van dit artikel was de meest recente daar aangehaalde resultaten in dit artikel gebruikt. jaarraportage van de Wet afbreking zwangerschap De evaluatie maakt onderscheid tussen genoemde die over het jaar 2013, verschenen in december redenen (dat kunnen per verzoek meerdere redenen 2014.3 De rapportage betreft afgebroken zwanger- zijn) en redenen die als de belangrijkste reden voor schappen tot 24 weken. Om een idee te krijgen waar het abortusverzoek worden genoemd. Daarnaast het bij de abortuspraktijk om gaat, wordt hier een onderscheidt de evaluatie de cijfers voor abortusver- aantal kerncijfers weergegeven.4 zoeken in klinieken van abortusverzoeken in zieken- huizen.5 Het overgrote deel van de zwangerschaps- Aantal zwangerschapsafbrekingen 30.601 afbrekingen gebeurt in klinieken (in 2013 was dat Bij vrouwen in Nederland woon- 26.758 91,1%) en een minderheid (8,9%) in ziekenhui- achtig zen.6 De in deze alinea genoemde percentages zijn Bij vrouwen in buitenland woon- 3.793 (12%) gebaseerd op een steekproef. In klinieken zijn 255 achtig (die naar Nederland komen abortusverzoeken onderzocht, in ziekenhuizen 57. voor de abortus) Uit de evaluatie van ZonMw kwam naar voren Abortuscijfer 8,5 dat voor minder dan 10% van de abortussen ‘zwan- Aantal zwangerschapsafbrekingen gerschap ten gevolge van ongewild seksueel contact’ per 1000 vrouwen tussen 15-45 jaar als een reden voor het verzoek werd aangevoerd. In Abortusratio 156 minder dan 5% van het totaal aantal abortussen Aantal zwangerschapsafbrekingen werd ‘zwangerschap ten gevolge van ongewild seksu- per 1000 levendgeborenen eel contact’ als belangrijkste reden genoemd.Uit de studie blijkt dat het gevaar voor de eigen gezondheid Zwangerschapsduur bij de afbreking als een reden voor abortus werd opgegeven in 10- t/m 12 weken 24.832 12% van de gevallen.Voor ingrepen in klinieken was 13-24 weken 5.769 deze reden in minder dan 5% van de totale gevallen Zwangerschapsafbrekingen bij 3.643 de belangrijkste reden voor het abortusverzoek en tieners in ziekenhuizen in 7,5% van de gevallen. Het risico Aantal zwangerschapsafbrekingen 27.869 op gezondheidsproblemen bij de baby werd in ruim in een abortuskliniek 16% van de gevallen als een reden voor het afbre- Aantal zwangerschapsafbrekingen 2.732 ken van de zwangerschap aangedragen. In klinieken in een ziekenhuis geldt dit als belangrijkste reden in 5,6% van de ge- Zwangerschapsafbreking op basis 4,6% vallen, in ziekenhuizen in minder dan 5% van de van resultaten prenatale diagnostiek gevallen. Wat zijn dan de meest genoemde redenen voor Over het algemeen is de laatste jaren weinig ver- een verzoek tot abortus? In het overgrote deel van anderd aan de cijfers rondom zwangerschapsafbre- de afgebroken zwangerschappen geven sociaal-eco- king. Het aantal abortussen is min of meer stabiel nomische factoren de doorslag. De meestgenoemde te noemen. Wel was in 2013 een sterke daling waar en belangrijkste reden voor het verzoek tot abortus te nemen van het aantal zwangerschapsafbrekingen is ‘financiën’ (genoemd in 46-50% van de gevallen). bij meisjes jonger dan 15 jaar. In 2012 waren dat Op een tweede plek komt ‘geen kinderwens’. In zie- 142 gevallen, in 2013 87. De helft van de zwanger- kenhuizen komt ‘geen kinderwens’ op een gedeelde schapsafbrekingen vindt plaats in de eerste 7 weken eerste plek met ‘financiën’ als het gaat om de belang- van de zwangerschap. rijkste reden voor abortus. Als belangrijkste redenen voor het abortusverzoek scoren verder ook hoog: Redenen voor abortusverzoek ‘compleet gezin’,‘geen energie’ en ‘te korte relatie’. De Wet afbreking zwangerschap is door een com- Meest genoemde redenen (maar niet noodzakelijk missie van ZonMw in 2005 geëvalueerd. In het hier- ook genoemd als belangrijkste reden) zijn verder: uit voortgekomen rapport worden onder meer de ‘geen goede woonruimte’, ‘te jong’, ‘opleiding’ en opgegeven redenen voor abortusverzoek weergege- ‘partner wil zwangerschap niet’.

176 Einde van een liberale dwaling Liberaal Reveil Thema: Einde

Hoe liberaal is abortus? zeggelijk wordt schade aan een ander mensenleven In veruit de meeste gevallen wordt abortus dus toegebracht, en wel in de meest extreme mate dat het uitgevoerd om sociaal-economische redenen. Niet andere leven tot een einde komt. omdat een vrouw in levensgevaar verkeert als ge- De vrijheid van de vrouw wordt ook aangedra- volg van haar zwangerschap of omdat de baby geen gen als belangrijk argument voor abortus in het ge- overlevingskans heeft, maar omdat er een vermeend val de vrouw zwanger is geworden na verkrachting, gebrek aan financiën is, men geen kinderwens heeft, een uiterst pijnlijke situatie. De vraag die dan ech- of juist omdat het gezin al compleet wordt bevon- ter beantwoord moet worden is: hoe rechtvaardigt den. Gegeven de gevoeligheid van abortus – ‘afbre- het ene kwaad (de misdaad van de verkrachting) ken van een zwangerschap’ is nu eenmaal het doden het andere kwaad (het beëindigen van een hieraan van een levend mensenleven – moet deze informatie onschuldig mensenleven)? Voor zover er sprake kan liberalen aan het denken zetten. Laten we daarom zijn van genoegdoening na het eerste kwaad, zal die de argumenten voor legalisering van abortus nader gezocht moeten worden in het straffen van de dader bekijken. en de opvang van vrouw en kind.

Beschikking van de vrouw over haar eigen lichaam Levensvatbaarheid van het kind Een belangrijke reden dat liberalen voor de legalise- De totale afhankelijkheid van het ongeboren kind ring van abortus zouden zijn, is de gedachte dat een wijst er voor voorstanders van de abortusregeling op zwangerschap een zaak is van de vrouw zelf. Deze dat toch de vrouw alleen zou mogen beslissen om overtuiging klinkt ook door in de wet, waarin de de zwangerschap af te breken. De schade aan het ‘noodsituatie’ als rechtvaardiging voor het afbre- andere mensenleven wordt als een gerechtvaardigde ken van de zwangerschap geldt, terwijl niet nader schade gezien; de autonomie van de vrouw weegt op omschreven wordt wat onder een noodsituatie mag tegen het recht op leven van het ongeboren kind. worden verstaan. Het lijkt liberaal om de vrouw zelf We zouden ook kunnen zeggen dat dat recht op le- de afweging te laten maken of zij in een noodsitu- ven kennelijk pas gerespecteerd moet worden als het atie verkeert. Individuen verschillen, hun situatie, kind zelfstandig ‘levensvatbaar’ is. De wet kunnen waarden en normen dus ook. In de praktijk blijkt we in ieder geval op deze manier uitleggen. Abortus evenwel, dat wanneer de vrouw vindt dat haar gezin is immers alleen toegestaan tot een bepaald aantal al compleet is, dit als rechtvaardiging geldt om een weken zwangerschap. Als de foetus ouder is dan 24 ander mensenleven af te breken. Een ongemakke- weken, blijkt de wetgever het veel lastiger te vinden lijke waarheid. om de schade van een afgebroken zwangerschap nog Liberalen zouden moeten erkennen dat het bij te rechtvaardigen. zwangerschap niet meer alleen om het individu van Allereerst roept de term ‘levensvatbaar’ de vraag de vrouw gaat. Per definitie is er sprake van een ander op wat die moet betekenen. ‘Vatbaar’ betekent in mensenleven op het moment van de conceptie, hoe- het Van Dale woordenboek ‘gauw bevangend wor- zeer dat leven ook nog afhankelijk is van de zwangere dend door’, of ‘ontvankelijk’. Zo bezien zijn de eicel vrouw. Het feit dat er een ander leven in het spel is, en zaadcel op het moment dat ze elkaar naderen ‘le- bepaalt in liberale zin ook de mate van vrijheid van vensvatbaar’, want ontvankelijk voor nieuw leven. het individu. Het schadebeginsel van John Stuart Echter, de reeds bevruchte eicel, het embryo en de Mill is één van de belangrijkste principes van het libe- foetus zijn al leven (zoals ook ‘geboren’ leven dat is) rale gedachtengoed geworden. De vrijheid van de één en niet slechts ‘vatbaar’ daarvoor. stuit op haar grenzen, daar waar de vrijheid van de Ten tweede merken we op, dat de autonomie ander in het geding komt.A Het argument dat het bij van de vrouw zo hoog wordt gewaardeerd, dat het abortus primair of alleen om de vrouw zelf gaat, die gebrek daaraan bij het kind het beëindigen van een een afweging mag maken of het leven in haar baar- mensenleven rechtvaardigt. Deze mensvisie is strij- moeder mag volgroeien, is niet houdbaar. Ontegen- dig met het belangrijkste beginsel van het liberale gedachtengoed dat ieder mensenleven in zichzelf waardevol is. De woorden van Immanuel Kant lui- A ‘[D]e enige reden waarom men rechtmatig macht kan uitoe- den: ‘[...] de mens en in het algemeen elk redelijk fenen over enig lid van een beschaafde samenleving, tegen zijn zin, (is) de zorg dat anderen geen schade wordt toege- wezen bestaat als doel op zichzelf, niet slechts als mid- bracht.’, John Stuart Mill, Over Vrijheid, 1859, p.45. del voor willekeurig gebruik door deze of gene wil,

december 2015 (4) Einde van een liberale dwaling 177 Thema: Einde

maar moet in al zijn handelen, of die nu gericht zijn ook nog niet verantwoordelijk voor hun eigen leven op zichzelf dan wel op andere redelijke wezens, altijd in dezelfde mate als volwassenen. Daarom kunnen tegelijk als doel beschouwd worden.’7 Dat liberalen kinderen in uitzonderlijke gevallen door de staat in individuele vrijheid afbakenen waar de vrijheid van bescherming genomen worden en uit huis geplaatst de ander in het geding komt, is niet los te zien van worden, geldt een speciaal jeugdstrafrecht en wor- dit eerste liberale principe dat ieder individu in zich- den kinderen van staatswege gedwongen om onder- zelf waarde heeft, ongeacht de leeftijd van mensen, wijs te volgen. Waarom staan we dan wel toe dat een de economische opbrengst van hun werk of hun kinderleven – in de meest kwetsbare fase – overge- geestelijke of lichamelijke beperking. leverd is aan de wil van de moeder en de toevallige Liberalen, die in hun politieke denken uitgaan omstandigheden waarin zij verkeert? Een tweede van het individuB, kunnen niet anders dan erkennen ongemakkelijke waarheid... dat nieuw leven (het leven van een nieuw individu) begint bij de conceptie. Dat is een gegeven, onafhan- Medische redenen kelijk van welke levensbeschouwing of wetenschap- Tot slot bespreken we het argument dat het afbreken pelijk inzicht ook.C Vanaf de conceptie ontwikkelt van een zwangerschap tenminste toegestaan moet zich een wezen dat uiteindelijk (waarschijnlijk) zal worden bij medische noodzaak: als het leven van de uitgroeien tot een autonoom en redelijk individu. baby of het leven van de moeder in gevaar is. Een Zelfs de ontwikkeling in de baarmoeder is al een veelgehoord argument. proces waarop de moeder slechts beperkte invloed Allereerst de gezondheid van de baby. Als we de heeft; het voltrekt zich in ieder geval geheel los van statistieken erop naslaan, dan zien we dat slechts de wil van de moeder (over autonomie gesproken!). 4,6% van het totaal van 30.601 gevallen van abor- Het kleinste embryo is in zichzelf al waardevol en tus in 2013 volgden op prenatale diagnostiek.8 In niet pas na 24 weken, of als het individu als een au- de evaluatie van ZonMw werd het risico op gezond- tonoom wezen kan worden beschouwd. heidsproblemen bij de baby in 16,5% (klinieken) Zeker, in de liberale mensvisie worden autonomie en 16,1% (ziekenhuizen) als een reden voor abor- en redelijkheid hoog gewaardeerd. Liberalen willen tus opgegeven. Maar gezondheidsproblemen bij de dat mensen bemoedigd worden, van kindsaf aan, om baby blijken echter slechts in 5,6% van de gevallen op te groeien tot volwassenen die in staat zijn hun in klinieken en in minder dan 5% in ziekenhuizen eigen leven richting te geven en zij houden mensen, de belangrijkste reden voor abortus te zijn. als autonome individuen, verantwoordelijk voor hun Wat wil dit zeggen? In ieder geval zeggen deze handelen. Maar juist omdat in het liberale mensbeeld cijfers ons dat abortus om medische redenen van de autonomie en redelijkheid zo’n voorname plaats in- baby slechts om uitzonderingsgevallen gaat. We mo- nemen, erkennen liberalen dat de staat en de samen- gen ons afvragen of dit kleine percentage uitzonde- leving de taak hebben om mensen die bepekt zijn in ringen moet gelden als argument voor behoud van hun autonomie, hetzij door een aangeboren afwij- de huidige, veel ruimer toepasbare abortusregeling. king of door een gebeurtenis in het leven, tegemoet Kiezen vrouwen bij wie in de prenatale diagnos- te komen. Die mensen zijn niet minder waardig. Het tiek afwijkingen aan het kind worden geconstateerd voornaamste principe geldt ook voor hen: de mens massaal voor het afbreken van de zwangerschap? Die bestaat nooit enkel slechts als middel, maar tenminste vraag is met enkel deze cijfers niet te beantwoorden. altijd als een doel in zichzelf. Daarvoor hebben we tenminste het aantal gevallen Het kind heeft daarom juist in de liberale mens- nodig waarin afwijkingen worden geconstateerd, visie een bijzondere positie. Liberalen erkennen dat om die te vergelijken met het aantal gevallen waarin kinderen nog niet volwaardig autonoom zijn en dus de zwangerschap om die reden wordt afgebroken. Overigens zijn deze cijfers niet beschikbaar, omdat B En niet vanuit bijvoorbeeld ‘de gemeenschap’ of ‘Gods wil’. vrouwen vrij zijn te kiezen voor prenatale diagnos- C Men zou in twijfel kunnen trekken of er bij de conceptie tiek. Het is denkbaar dat vrouwen voor wie een af- überhaupt sprake is van ‘nieuw’ leven, aangezien het leven wijking sowieso geen reden is om de zwangerschap voortkomt uit een bestaande (levende) eicel en zaadcel. Li- beralen kunnen echter niet om het feit heen dat bij de con- af te breken, zich ook niet laten testen. De enige ceptie een nieuw individueel mensenleven ontstaat. Dat neemt zinvolle informatie die tot nu toe beschikbaar lijkt, niet weg dat wij allen – als individuen – voortkomen uit onze (voor)ouders en in die zin ook een voortzetting zijn van het gaat over het aantal geboren kinderen met Down- leven dat reeds voor onze geboorte bestond. syndroom. In 2008 was het aantal kinderen dat met

178 Einde van een liberale dwaling Liberaal Reveil Thema: Einde het syndroom van Down geboren werd niet afge- ‘gevaar voor eigen gezondheid’ bleek in de evaluatie nomen ten opzichte van 2004, toen de prenatale van ZonMw in minder dan 5% van de gevallen in diagnostiek hiervoor beschikbaar werd.9 Hoewel de klinieken en in 7,5% van de gevallen in ziekenhui- cijfers noch recent, noch compleet zijn, kan hieruit zen de belangrijkste reden voor het afbreken van de de voorzichtige conclusie getrokken worden dat af- zwangerschap te zijn. wijkingen bij het kind niet massaal reden voor abor- Als de gezondheid van de vrouw op het spel tus zijn, met andere woorden dat van geboorteselec- staat, zal (indien mogelijk) de vrouw zelf in overleg tie nog niet op grote schaal sprake is.D In het licht met haar dierbaren en arts een afweging moeten ma- van het hierboven naar voren gebrachte beginsel dat ken tussen de overlevingskans van de moeder en die ieder mensenleven in zichzelf waardevol is, mag dit van de baby. Daarover valt weinig in algemene zin te liberalen gerust stellen. Want juist liberalen kunnen zeggen; het gaat om uitzonderingen en om kansen, moeilijk teruggrijpen op het argument dat een kind niet om zekerheden. Aangezien niet alleen het le- ‘geen leven’ zou hebben als het met zekere afwijkin- ven van de baby, maar ook dat van de vrouw op het gen geboren wordt, om de zwangerschap daarom spel staat, is meer ruimte voor een persoonlijke af- te beëindigen. Het is begrijpelijk dat liberalen een weging gerechtvaardigd. Dergelijke situaties vragen zo persoonlijke afweging over kwaliteit van leven dus om een wettelijke regeling waarbinnen ruimte is aan mensen zelf zouden willen overlaten. Maar hoe voor uitzonderingen. Dat kan echter prima binnen pijnlijk en lastig ieder individueel geval ook is, het een wet waarin abortus met het doel het leven van blijft een ander leven waarover wordt geoordeeld – de vrouw te redden als een strafuitsluitingsgrond niet (uitsluitend) het leven van de moeder (of va- (rechtvaardigingsgrond) wordt behandeld, als uit- der). In de liberale mensvisie is ieder mensenleven zondering op de algemeen geldende norm dat het waardevol in zichzelf, ongeacht welke beperking. doden van een ander leven strafbaar is. De huidige De consequenties van het breed beschikbaar stellen abortuswet, waarin de ‘noodsituatie’ ongedefinieerd van prenatale screening moeten dan ook zorgvuldig is, is daarvoor niet nodig. Ook de gezondheid van worden overwogen.E de vrouw is dus geen sluitend argument voor de hui- Dan de gezondheid van de moeder. Ook hier- dige ruim te interpreteren abortuswet. over valt weinig meer te zeggen dan dat het om uitzonderingsgevallen gaat. Het is onbekend in Conclusie hoeveel gevallen het onomstotelijk vast staat dat de Feitelijke uitzonderingsgevallen worden vaak aan- vrouw in een levensbedreigende situatie verkeert als gedragen als belangrijkste rechtvaardiging voor de de zwangerschap wordt afgebroken. Maar de reden abortuswet. Tienerzwangerschap, medische nood- zaak, zwangerschap na verkrachting: ze vormen het kleinste aandeel van het totaal afgebroken zwanger- D In Denemarken echter worden, sinds in 2004 de zogenoem- de ‘combinatietest’ gratis voor iedere vrouw beschikbaar schappen.Veruit de meeste zwangerschappen wor- werd gesteld, nauwelijks nog kinderen met het syndroom den beëindigd om sociaal-economische redenen. van Down geboren. Petra Sjouwerman, ‘Denemarken wordt Dat is onwenselijk in het licht van belangrijke li- samenleving zonder Down’, Trouw, 18 december 2013. (On- line: http://www.trouw.nl/tr/nl/4516/Gezondheid/article/ berale beginselen, om te beginnen het beginsel dat detail/3564276/2013/12/18/Denemarken-wordt-samenle- ieder individueel mensenleven als doel op zichzelf ving-zonder-Down.dhtml. Laatst geraadpleegd op 4 decem- beschouwd moet worden en dus in zichzelf waar- ber 2015.) In Nederland wordt de combinatietest alleen gratis aangeboden aan zwangere vrouwen boven de 36 jaar. Als bij devol is. De individuele vrijheid bakenen liberalen de combinatietest een verhoogde kans op Downsyndroom daarom af waar de vrijheid van de ander in het ge- bij de foetus wordt geconstateerd, wordt de Niet-Invasieve Prenatale Test (NIPT) aangeboden, een bloedonderzoek dat ding is. Bij abortus wordt in de meest extreme mate uitsluitsel geeft over (o.a.) het syndroom van Down. de vrijheid van het ongeboren kind in het geding E Er is niets mis mee als een ziekte of aandoening dankzij we- gebracht. tenschappelijk inzicht wordt uitgeroeid, maar wel als dat gebeurt door het afbreken van mensenlevens waarbij zo’n Als liberaal maak ik graag een onderscheid ziekte of aandoening wordt geconstateerd. Ook de sociale ef- tussen abortus om een reden als ‘geen energie’ en fecten voor mensen die leven met de ziekte of aandoening, abortus als poging om het leven van de moeder te maar die door prenatale screening steeds zeldzamer kunnen worden, moeten worden overwogen. Als de vraag rijst of de redden. De huidige abortuswet laat een dergelijk samenleving nog een vangnet moet bieden aan deze men- onderscheid echter niet toe. Het begrip ‘noodsitu- sen, kan voor liberalen slechts het uitgangspunt gelden dat ieder individueel mensenleven in zichzef waardevol is, onge- atie’ in de wet heeft de weg geopend naar een glij- acht welke beperking. dende schaal, want de noodsituatie is op geen enkele

december 2015 (4) Einde van een liberale dwaling 179 Thema: Einde

manier omschreven of ingekaderd. Het zou moge- Noten: lijk moeten kunnen zijn om in uitzonderingssitua- 1) Artikel 5, lid 1. ties, waarin gekozen moet worden tussen het leven 2) Artikel 5, lid 2b. van de vrouw of dat van de baby, individuele afwe- 3) Inspectie voor de Gezondheidszorg, Jaarrapportage 2013 gingen te maken en de zwangerschap te beëindigen. van de Wet afbreking zwangerschap, Den Haag, 2014. Dat vereist echter een veel strikter omschreven be- 4) Ibidem, p. 7. grip van ‘noodsituatie’ dan nu het geval is, opdat het 5) ZonMw, Evaluatie Wet afbreking zwangerschap, Den Haag, recht op leven en de waarde van elk mensenleven, 2005, p. 83. ook dat jonger dan 24 weken, erkend en gerespec- 6) Inspectie voor de Gezondheidszorg, Jaarrapportage 2013 teerd wordt. van de Wet afbreking zwangerschap, p. 7. 7) Immanuel Kant, Fundering van de metafysica van de zeden, Mw. C.A.M. Lockefeer-Maas MA is wetenschappelijk Amsterdam, 2002 [1785], p. 83. (§428). medewerker bij de TeldersStichting en eindredacteur 8) Inspectie voor de Gezondheidszorg, Jaarrapportage 2013 van Liberaal Reveil. van de Wet afbreking zwangerschap, p. 7. 9) http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/ ziekten-en-aandoeningen/aangeboren-afwijkingen/down- syndroom/trend/. Laatst bezocht op 4 december 2015.

180 Einde van een liberale dwaling Liberaal Reveil Thema: Einde

UITSTEL KLIMAAT LR APOCALYPS

– Hans Labohm –

Via de media worden we dagelijks overspoeld met litiek en religie (bijvoorbeeld President Obama en Apocalyptische visioenen van wat ons allemaal te Paus Franciscus) weer de handen ineen geslagen. Zij wachten staat als gevolg van de verschrikkelijke op- zien het als hun taak het nakend onheil af te wen- warming van de aarde. Als eigentijdse Nostradamus- den en gelijk Koning Kanoet de natuurkrachten sen buitelen onheilsprofeten – die vaak uit publieke te bedwingen. In hun visie beschikt de mensheid middelen worden betaald – over elkaar heen om em- over het vermogen om het klimaat, en in het bij- mers vol ellende over ons uit te storten. In zijn opus zonder de temperatuur te beheersen. Dat dient te magnum, The Skeptical Environmentalist, noemde geschieden door de CO2-‘thermostaat’ wat lager te Bjørn Lomborg dit de ‘litanie van milieuangsten’, zetten door een vermindering van de uitstoot van zoals de zure regen en het Waldsterben, het ozongat, CO2, dat bij het verstoken van fossiele brandstof- de verzuring van de oceanen, de afname van de land- fen vrijkomt. Hiertoe is een klimaatbeleid opgetuigd bouwproductie, de spoedige uitputting van voor- gericht op decarbonisering van onze samenleving. raden fossiele brandstoffen, meer weersextremen, CO2 is de zondebok. Het verbruik van kolen, olie en het verlies aan biodiversiteit, waaronder de ico- en gas dient te worden teruggedrongen ten voordele nische ijsbeer. Vrijwel alles fantasie, waarover later. van hernieuwbare energie: wind, zon en biomassa. Maar één daarvan springt eruit: de opwarming van De maatschappij moet op de schop. Onze levensstijl de aarde (eigenlijk de opwarming van de atmosfeer). dient te zijn gericht op consuminderen. Zoals de Amerikaanse politicoloog (wijlen) Aaron Ondertussen verkeert de bevolking in de greep Wildavsky ooit eens opmerkte: ‘Global warming is van de angst. Nou ja … uit opiniepeilingen blijkt the mother of all environmental scares’. dat ondanks de decennialange tsunami van klimaat- Maar de wetenschap die daaraan ten grondslag propaganda global warming inmiddels onderaan het ligt, heeft zich inmiddels vèr van de werkelijkheid lijstje staat van de zaken waar de mensen zich zorgen verwijderd en een eigen modelmatige, virtuele rea- over maken. ‘The wisdom of the crowds?’ liteit geschapen. Immers, Moeder Natuur wil zich Daartegenover staan de klimaatsceptici, die door niet conformeren aan de uitkomst van de klimaat- de aanhangers van de AGW-hypothese (AGW = ‘An- modellen. Zij trekt haar eigen plan. De opwarming thropogenic Global Warming’), vaak worden aange- is nu al zo’n 18 jaar geleden gestopt.1 Dit verschijn- duid als klimaat‘ontkenners’. Dat is kwetsend van- sel is bekend als opwarmings-‘pauze’ of hiatus. Over wege de holocaust-connotatie. Bovendien, waarom de oorzaken daarvan heerst grote onzekerheid en zou men het klimaat ontkennen? De klimaatsceptici al helemaal geen overeenstemming. Er is ons alti- ontkennen zelfs niet dat er een geringe opwarming jd voorgehouden: ‘The science is settled. All scientists heeft plaatsgevonden. Zij ontkennen echter wèl dat agree.’ Dat was dus voorbarig, om het maar zachtjes deze overwegend van menselijke oorsprong zou zijn uit te drukken. en dat deze catastrofale gevolgen zou hebben. Zij De evangelisten van de klimaathysterie hebben voeren daarbij aan dat er op bijna geen enkele tijd- zich op hun beurt weer vèr van de wetenschap ver- schaal een correlatie is tussen de CO2-concentratie wijderd. Dat zijn bijvoorbeeld onheilsprofeten als in de atmosfeer en de gemiddelde wereldtempera- Al Gore in de VS, David Suzuki in Canada, Hans tuur die op een causaal verband wijst. Voorts wijzen Joachim Schellnhuber in Duitsland, Jean-Pascal van zij erop dat de klimaat(computer)modellen nog niet Ypersele in België, en onze ‘eigen’ Pier Vellinga in eens het verleden kunnen simuleren. Anders gezegd: Nederland. zijn kunnen het verleden niet ‘voorspellen’ (‘hind- Na eeuwen van secularisatie hebben nu ook po- casting’: het tegendeel van ‘forecasting’), laat staan

december 2015 (4) Uitstel klimaat 181 Thema: Einde

de toekomst. Dat is de laatste decennia duidelijk panel (IPCC, ‘Intergovernmental Panel on Climate gebleken. Vrijwel alle klimaat(computer)modellen Change’) heeft daarover een apart rapport gepubli- voorspelden (beter: projecteerden) aanzienlijk meer ceerd.7 Conclusie? Er zijn geen trends in te ontdek- opwarming dan in werkelijkheid werd gemeten. ken en al helemaal geen verband met opwarming Gedurende de laatste twee decennia was de tempe- (van welke oorzaak dan ook: natuurlijke of mense-

ratuurcurve vrijwel vlak. En dát terwijl de CO2-con- lijke). Verlies aan biodiversiteit? Ja, maar niet van- centratie in de atmosfeer behoorlijk toenam! Mede wege opwarming. Immers opwarming is beter voor hierdoor zijn de schattingen van de zogenoemde kli- de biodiversiteit dan afkoeling. De biodiversiteit in

maatgevoeligheid voor CO2 (de temperatuurverho- de Tropen is groter dan op de Polen. Bovendien gaat ging bij een verdubbeling van de CO2-concentratie het bij het verlies aan biodiversiteit bij lange na niet in de atmosfeer) in de wetenschappelijke literatuur om de aantallen die de alarmisten ons willen doen de laatste tijd aanzienlijk teruggeschroefd. De gerin- geloven. Ook hier gaat het vaak om modelprojec- ge opwarming die daaruit zou voortvloeien, is per ties met hun eigen virtuele werkelijkheid.8 Afkalving saldo gunstig voor de mens en de natuur en in het van drijfijs op de Polen? Het oppervlak drijfijs op geheel niet alarmerend. beide Polen is al vele tientallen jaren betrekkelijk Ook op tal van andere punten bleken de constant.9 En hoe maken de ijsberen het? Voortref- klimaat(computer)modellen de werkelijkheid niet felijk! Ze planten zich voort als konijnen. In 1965 goed te kunnen nabootsen. Dat leidt tot de onont- werd hun aantal nog op 10.000 geschat. Thans zo koombare conclusie dat zij geen voorspellende waar- rond de 30.000.10 de hebben. Toch is dit de wetenschappelijke basis Volgens de filosoof Karl Popper dienen hypothe- waarop ons miljardenverslindende klimaatbeleid is sen getoetst te worden aan de werkelijkheid. Blijkt de gebaseerd. werkelijkheid daarvan af te wijken, dan dient de hy- Daarnaast vindt er in de wetenschappelijke lite- pothese te worden verworpen en dient men op zoek ratuur een geleidelijke herwaardering plaats van de te gaan naar een alternatieve hypothese. Op klimaat- 2 rol van CO2. CO2 is immers een bouwsteen van het gebied schrikt de mainstream terug voor een derge- leven. Zonder CO2 zouden er geen planten, dieren lijke stap, waardoor vele klimaatsceptici van oordeel en mensen zijn. De positieve effecten van verhoogde zijn dat het hier om pseudo-wetenschap gaat.

CO2-concentraties op de plantengroei zijn weten- schappelijk onomstotelijk aangetoond. Dit geldt Ecologische heilstaat versus vrijheid niet alleen voor de glastuinbouw maar ook voor het Hoe goed de bedoelingen van de klimaatalarmisten open veld. oorspronkelijk ook moge zijn geweest en misschien nóg zijn, vanuit liberaal perspectief vormen zij een The satellite data show that there has been roughly a existentiële bedreiging, omdat het door hen bepleite 14 per cent increase in the amount of green vegetation klimaatbeleid leidt tot een ernstige inbreuk op de on the planet since 1982, that this has happened in academische vrijheid en de vrijheid van meningsui- all ecosystems, but especially in arid tropical areas, and ting meer in het algemeen. Daarnaast leidt zij tot that it is in large part due to man-made carbon dioxide een tendentie tot beperking van de democratie en emissions.3 nationale soevereiniteit, die plaats zouden dienen te maken voor meer internationale, planmatige, totali- Zijn alle wetenschappers het met elkaar eens? Nee, taire vormen van global governance. uit peilingen blijkt dat tienduizenden gekwalificeer- Er is waarschijnlijk geen wetenschappelijke dis- de en bona fide wetenschappers zich van de AGW- cipline waar academische vrijheid zo weinig voor- hypothese hebben gedistantieerd.4 5 Maar dat feit stelt als de klimatologie. Als klimatologen zich niet wordt zowel in de politiek als media voortdurend aan de partijlijn van het VN-klimaatpanel houden, weggemoffeld. Zeespiegelstijging? Ja, maar er is geen lopen zij het risico door hun collega’s, milieuacti- versnelling geconstateerd. En dat zou toch wèl het visten en/of politici te worden geïntimideerd en op geval moeten zijn geweest volgens de AGW-hypo- een zijspoor te worden gerangeerd, zodat hun carri- these. Aan de Nederlandse kust stijgt de zeespiegel èrekansen zijn verkeken. Voorbeelden daarvan zijn: met ongeveer 20 cm per eeuw.6 Dat kunnen onze Henk Tennekes, Willie Soon, Sallie Baliunas, Len- dijkenbouwers nog wel een lange tijd behappen. nart Bengtsson en Roger Pielke Jr. en vele anderen.11 Zijn er meer weersextremen? Nee, het VN-klimaat- Het laatste slachtoffer van deze heksenjacht is de

182 Uitstel klimaat Liberaal Reveil Thema: Einde bekende Franse weerman en chef van de meteoro- nisme via de achterdeur!’ Hij bedoelde het als een logische dienst van de tv-zender France 2, Philippe grap. Maar sindsdien hebben de ontwikkelingen mij Verdier.12 Op 1 oktober, enkele maanden voor de toch een stukje gelijk gegeven. grote klimaatconferentie in Parijs in december, pu- Plato was tegenstander van de democratie. In bliceerde hij een boek, Climat investigation, waarin zijn opvatting diende de ideale staat te worden ge- hij ernstige kritiek uitte op het klimaatalarmisme en leid door geleerden met een filosoof-koning aan het de praktijken van het VN-klimaatpanel. hoofd. Vele eeuwen later verzette Karl Popper zich Philippe Verdier: ‘We zijn gijzelaars van een tegen gedachte, die volgens hem tot totalitarisme planetair schandaal van politieke opwarming, een zou leiden. Met de val van het communisme dach- oorlogsmachine die ons in de greep van de angst ten velen dat dit soort politieke denkbeelden nu wel houdt.’ En die tevens is gericht op de wetenschap- definitief op de schroothoop van de geschiedenis pers ‘die worden gemanipuleerd en gepolitiseerd’, waren beland. Maar de zorg om het milieu en het op de politiek ‘die slechts haar eigenbelang dient’, klimaat hebben ze nieuw leven ingeblazen. op de media ‘die op hol slaan en censureren’, en ook Zo heeft de Duitse WBGU (‘Wissenschaftlicher op de ‘commercie van de NGO’s’, die geld verdie- Beirat der Bundesregierung Globale Umweltver- nen aan de opwarming. …’ änderungen’) onder voorzitterschap van de Duitse Zijn opvattingen werden door zijn werkgever klimaatpaus Hans Joachim Schellnhuber – niet ge- niet in dank afgenomen en hij werd op non-actief hinderd door valse bescheidenheid – in 2011 een gesteld. Een petitie om hem weer in zijn functie rapport uitgebracht: Welt im Wandel: Gesellschafts- te herstellen heeft op het moment dat dit werd ge- vertrag für eine Große Transformation.14 schreven zo’n 18.000 handtekeningen vanuit de hele Aan de inleiding ontleen ik het volgende: ‘Der wereld opgeleverd. Maar dat heeft niet geholpen. WBGU begründet in diesem Bericht die dringende Verdier is ontslagen. ‘Son employeur n’est pas Charlie!’ Notwendigkeit einer post-fossilen Wirtschaftsweise, Het bevestigt opnieuw de totalitaire tendenties van zeigt zugleich die Machbarkeit der Wende zur Nach- de klimaatbevlogenen. Het Lysenkoïsme is terug haltigkeit auf und präsentiert zehn konkrete Maß- van weggeweest. ‘Klimaat’ maakt meer kapot dan je nahmenbündel zur Beschleunigung des erforderlichen lief is. Umbaus. Damit die Transformation tatsächlich gelin- Maar naast de McCarthy-achtige heksenjacht gen kann, muss ein Gesellschaftsvertrag zur Innovation op individuele sceptische klimaatwetenschappers is durch einen neuartigen Diskurs zwischen Regierungen er nog de meer systemische aanval op onze huidige und Bürgern innerhalb und außerhalb der Grenzen samenleving, in het bijzonder gericht tegen de de- des Nationalstaats geschlossen werden.’ mocratie en de vrije ondernemingsgewijze produc- Het was het eerste pleidooi voor een meer plan- tie, ofwel de markteconomie. De Duitsers hebben matige maatschappelijke ontwikkeling na de val van wat dat betreft hun reputatie van gründlichkeit weer de muur – een soort blauwdruk voor een ecologi- waargemaakt.13 sche heilstaat op wereldschaal. Het deed sterk den- Vele jaren geleden schreef ik: ‘Het huidige kli- ken aan een ander soortgelijk project uit een grijs maatbeleid zal overigens ook van grote invloed zijn verleden: ‘Reshaping the International Order’ RIO, op het karakter van onze samenleving. Als we de waaraan de naam van de Nederlandse econoom en tendens van het huidige beleid, dat door bijna alle Nobelprijswinnaar Jan Tinbergen was verbonden. politieke partijen wordt gesteund, extrapoleren, dan De WBGU had zich veel moeite kunnen besparen resulteert dat in een sluipende collectivisering van als het had geanalyseerd waarom dat project in de onze maatschappij. Deze zal uiteindelijk uitmonden vergetelheid is geraakt. Maar ja, zij hadden er waar- in een ecologische planeconomie. Een dergelijke schijnlijk geen flauw idee van dat zij bezig waren het ontwikkeling zal ernstige negatieve gevolgen hebben vierkante wiel opnieuw uit te vinden. voor het welvaartscheppend vermogen van deze sa- De reacties in Duitsland waren vernietigend. Zo menleving, onze levensstandaard en – nog belangrij- schreef Axel Bojanowski in Der Spiegel: “Der letzte ker – voor onze persoonlijke vrijheid en de vrijheid große Bericht las sich wie Schellnhuber in Reinkultur: van ondernemen.’ Der Beirat erneuerte seine alte Forderung nach einer Toen ik dit zo’n tien jaar geleden vertelde aan Großen Transformation, der Zivilisation. Der ambi- een vooraanstaand lid van het toenmalige kabinet, tionierte Weltplan sieht kontinentale Arbeitsteilung reageerde hij met een brede grijns: ‘Zo, dus commu- vor: Die gemäßigten Breiten produzieren Nahrung, die

december 2015 (4) Uitstel klimaat 183 Thema: Einde

Subtropen Sonnenenergie, und die Tropen dienen der (voormalig directeur van de Technologiestichting Erholung und der Erhaltung der Artenvielfalt. STW) hebben het voor ons uitgerekend.19 wat be- treft het Energieakkoord concludeert Kees le Pair: Das Gutachten sorgte für ungewöhnlich viel Zorn und ‘Bij 25% windstroom is er geen brandstofbesparing, Spott, insbesondere in konservativen Kreisen, auch im geen verminderde CO2-uitstoot en zijn we meer Wirtschaftsministerium. Der Beirat der Bundesregie- dan € 60 miljard kwijt.’ rung fordere eine ‘Ökodiktatur’, hieß es in Dutzenden De reden daarvan is dat windstroom intermit- Kommentaren. Das ‘ideologische Pamphlet’ habe dem terend is, afhankelijk van de wind. Het elektrici- WBGU geschadet, nörgeln aber auch alte WBGU– teitsverbruik vertoont een ander – meer gelijkma- Weggefährten Schellnhubers. Es habe die Befürchtung tig – profiel. De fluctuaties van het aanbod moeten bestätigt, dass Schellnhuber in dem Gremium Kontra- worden gecompenseerd door fossiel – gestookte henten fehlten. In den neunziger Jahren bevölkerten elektriciteitscentrales. Maar voortdurende op – en den WBGU noch allerlei ‘neoliberale Wirtschaftswis- afregeling daarvan gaat gepaard met grote effici- senschaftler’, wie die alten Kollegen sie heute abschätzig encyverliezen. Die zijn ongeveer even groot als de nennen.’ 15 winst door het gebruik van ‘gratis’ wind. Voor biomassa is de situatie niet beter. De Maar dit soort denkbeelden circuleren nog steeds. KNAW heeft onlangs een ‘visiedocument’ daarover Pleitbezorgers van een toekomstige planeconomi- gepubliceerd.20 Aan de inleiding ontleen ik het vol- sche ecologische heilstaat zijn thans Naomi Klein16 gende: ‘Het visiedocument Biobrandstof en hout als (‘Global warming is not about science but dest- energiebronnen – effect op uitstoot van broeikas- roying capitalism.’) en Christiana Figueres, kli- gassen is opgesteld door de KNAW-leden Martijn maatchef van de VN.17 De beide dames en de mi- Katan, Louise Vet en Rudy Rabbinge. De conclusie: lieubeweging hebben de handen ineengeslagen in het bijstoken van hout in energiecentrales en het ge- ideologische convergentie. bruik van biobrandstoffen in het vervoer doen de uitstoot van broeikasgassen niet wezenlijk dalen. Fabulerende milieubeweging Subsidies en richtlijnen hiervoor bewerkstelligen De milieubeweging blijft er ondertussen lustig op niet het beoogde doel.’ los fabuleren en de media nemen hun propaganda De conclusie van dit alles moge duidelijk zijn. slaafs over. Het ‘grote verhaal’ van de milieubewe- We verkeren in een impasse, waarbij tientallen mil- ging is op zijn minst sterk overdreven en vaak pure jarden, die geen enkel klimaateffect hebben, in een fantasie, ofwel desinformatie. Zij pretendeert zich groot zwart gat verdwijnen. Voor de EU als geheel op de wetenschap te baseren, maar doet dat wel erg wordt de verspilling op € 5,7 biljoen geraamd.21 selectief – een klacht, zo niet aanklacht, die Patrick Moore, een van de oprichters van Greenpeace, maar Ecomodernisme die zich nu gedesillusioneerd daarvan heeft afge- Inmiddels heeft het ecomodernisme zijn opwach- wend, regelmatig heeft geuit. In de vertrouwde Sta- ting gemaakt, dat een uitdaging vormt voor de tra- linistische traditie heeft Greenpeace hem inmiddels ditionele milieubeweging, van waaruit de betrokken van het tableau verwijderd en ontkent het dat hij tot protagonisten zijn voortgekomen.22 Prominente ver- de oprichters behoorde. tegenwoordigers van deze stroming zijn Ted Nord- In een recent rapport van Greenpeace, zou de haus, Michael Shellenberger en Mark Sagoff. wereld reeds in 2050 volledig op hernieuwbare ener- De traditionele milieubeweging is voorstander gie kunnen zijn overgegaan.18 Maar ondanks alle van ‘duurzame ontwikkeling’. De ecomodernisten mooie verhalen daarover bedraagt het aandeel van zien snelle economische groei als de beste manier hernieuwbare energie in de totale energiebehoefte om mensen uit armoede te bevrijden. Ze zijn niet wereldwijd thans toch niet meer dan enkele luttele tegen de huidige sociaal-economische maatschap- procenten. En volgens de (realistische) prognoses pelijke orde en staan positief tegenover technologie, van het IEA (‘International Energy Agency’ te Pa- inclusief kernenergie en genetische modificatie. De rijs) zullen fossiele brandstoffen nog vele decennia traditionele milieubeweging is voorstander van het de hoofdmoot van onze energiebehoefte dekken. voorzorgprincipe, vanuit angst dat er onbedoelde, Maar wat schort er nu aan hernieuwbare ener- negatieve effecten optreden bij een nieuwe techno- gie? Fred Udo (voormalig CERN) en Kees le Pair logie of maatregel. De ecomodernisten willen juist

184 Uitstel klimaat Liberaal Reveil Thema: Einde experimenteren, vanuit een overtuiging dat we in die energiebronnen tegelijkertijd nieuwe ecologi- staat zijn telkens nieuwe problemen op te lossen, die sche uitdagingen met zich meebrengen.’ leiden tot vooruitgang. De oude milieubeweging heeft een ‘terracentrisch’ wereldbeeld, waarbij de ‘De transitie naar een wereld die aangedreven wordt aarde wordt gezien als het allerhoogste. De nieuwe door koolstofvrije energiebronnen vereist techno- stroming heeft een antropocentrisch wereldbeeld, logieën met een hoge energiedichtheid die opge- waarbij de mens centraal staat. schaald kunnen worden tot in de tientallen terawatt Hoewel het ecomodernistische gedachtegoed om de groeiende economie te doen draaien.’ veel gemeenschappelijk heeft met dat van de cri- tici van de milieubeweging, is er ook een cruciaal ‘Met de meeste vormen van hernieuwbare energie verschil met de klimaatsceptici. En dat betreft het is dit helaas niet haalbaar. Biobrandstoffen en vele klimaat. De auteurs van het ecomodernistische ma- andere hernieuwbare energiebronnen zouden te veel nifest blijken aanhangers van de AGW-hypothese. land nodig hebben en een dusdanige milieu–impact Maar zij geven toch een andere draai aan wat zij als dat wij betwijfelen of ze wel een weg kunnen vor- oplossing van het probleem zien. Ik pik een aantal men naar een koolstofvrije toekomst met een kleine krenten uit hun manifest, dat inmiddels in vele ta- voetafdruk.’ […] len is verschenen, in het bijzonder waar het gaat om klimaat en energie:23 ‘Op lange termijn vertegenwoordigen zonne-energie (van de volgende generatie), geavanceerde kernsplij- ‘Hierbij onderschrijven wij een oud ideaal, namelijk ting en kernfusie de meest plausibele manieren om het idee dat de mensheid haar impact op het milieu aan de gezamenlijke doelstellingen van klimaatstabi- moet verkleinen om plaats te maken voor natuur. lisatie en de radicale loskoppeling van mens en na- Maar tegelijk verwerpen we het idee dat menselijke tuur te voldoen.’ samenlevingen in harmonie moeten leven met de natuur om zo een economische en ecologische in- Aldus enkele passages uit het ecomodernistisch ma- eenstorting te vermijden.’ […] nifest.

‘Een ruime toegang tot moderne energiebronnen is In kringen van de milieubeweging is het ecomoder- een essentiële vereiste voor menselijke ontwikkeling nisme zeker een fris en taboedoorbrekend geluid. en voor de loskoppeling van menselijke ontwikke- Maar tegelijkertijd blijft het naar mijn gevoel toch ling en natuur. De beschikbaarheid van goedkope wat steken in wensdenken. Maar dat alles neemt energie laat arme mensen in de hele wereld toe om niet weg dat het ecomodernisme een belangrijke te stoppen met bossen te gebruiken als energiebron. stap vooruit is ten opzichte van de steriele, irrea- Het stelt mensen in staat om meer voedsel te ver- listische, misantropische, regressieve, anti-kapita- bouwen op minder land, dankzij energie–intensieve listische en anti-liberale ideologie van de klassieke input van meststoffen en tractoren. Energie laat milieubeweging, die de natuur wil laten prevaleren mensen toe afvalwater te recycleren en zeewater te boven de mens. ontzilten om zo rivieren en bronnen te sparen.’ […] Drs. H.H.J. Labohm s onafhankelijk econoom en lid ‘Klimaatverandering en andere ecologische uit- van de redactie van Liberaal Reveil. Thans blogt hij dagingen zijn niet de meest belangrijke of meest dagelijks voor Climategate.nl en tweewekelijks voor onmiddellijke zorg voor het merendeel van de we- Jalta.nl. reldbevolking. Dat zouden ze ook niet mogen zijn. Een nieuwe kolencentrale in Bangladesh kan dan Noten: wel luchtvervuiling en stijgende CO2– emissies met 1) http://wattsupwiththat.com/2015/09/04/the-pause-leng- zich meebrengen, ze zal ook mensenlevens redden. thens-yet-again/. Voor miljoenen mensen die leven zonder licht en die 2) http://climategate.nl/2015/10/24/tel-uw-zegeningen-voor- niet anders kunnen dan mest te verbranden om hun al-die-van-co2-2/. voedsel te bereiden, bieden elektriciteit en moderne 3) http://www.rationaloptimist.com/blog/the-benefits-of- brandstoffen een weg naar een beter leven. Wat de carbon-dioxide/. precieze oorsprong ervan ook moge zijn en zelfs als

december 2015 (4) Uitstel klimaat 185 Thema: Einde

4) http://www.dagelijksestandaard.nl/2014/01/klimaatdebat- politikberater-der-bundesregierung-berufen-a-897730.html. tweede-kamer-een-orgie-van-parlementair-bla-bla-bla-en- 16) http://greenjihad.net/2015/08/19/naomi-klein-admits- wensdenken/. global-warming-is-not-about-science-but-destroying-capi- 5) http://www.dagelijksestandaard.nl/2015/05/de-niet-be- talism/. staande-en-nietszeggende-97-klimaatconsensus/. 17) http://news.investors.com/ibd-editorials/021015-738779-cli- 6) http://climategate.nl/2015/09/02/volgens-noaa-stijgt-zee- mate-change-scare-tool-to-destroy-capitalism.htm. spiegel-met-17-18-millimeter-per-jaar/. 18) http://www.greenpeace.org/international/Global/inter- 7) http://www.ipcc-wg2.gov/SREX/ national/publications/climate/2015/Energy-Revolution- 8) http://www.staatvanhetklimaat.nl/tag/rypke-zeilmaker/. 2015-Full.pdf. 9) http://arctic.atmos.uiuc.edu/cryosphere/. 19) http://www.clepair.net/foutenfestival.html. 10) http://www.thegwpf.org/polar-bear-scientists-willfully- 20) https://www.knaw.nl/nl/actueel/publicaties/visiedocument- blind-to-the-facts/. biobrandstof. 11) https://jalta.nl/economie/e-57-biljoen-in-een-zwart-gat/. 21) http://climategate.nl/2015/10/12/europees-klimaatbeleid- 12) http://climategate.nl/2015/10/15/franse-weerman-philip- e-57-biljoen-zuivere-verspilling/. pe-verdier-gooit-knuppel-in-hoenderhok/. 22) http://climategate.nl/2015/10/06/ecomodernisme-een-uit- 13) http://www.dagelijksestandaard.nl/2014/03/ecodictatuur/. daging-voor-de-traditionele-milieubeweging/. 14) http://www.wbgu.de/hauptgutachten/. 23) http://www.ecomodernism.org/nederlands/. 15) http://www.spiegel.de/wissenschaft/natur/wbgu-neue-umwelt-

186 Uitstel klimaat Liberaal Reveil Thema: Einde

DE ONDERGANG VAN DE BEDRIJFSLICHAMEN LR EEN LIBERALE OVERWINNING OF SYMBOOLPOLITIEK?

– Gerrit Dijkstra, Frits van der Meer en Caspar van den Berg –

Inleiding die oorspronkelijk afkomstig zijn uit de Europese Op 1 januari van dit jaar zijn op relatief geruisloze Unie).2 wijze alle nog bestaande product- en bedrijfschap- De productschappen hadden betrekking op alle pen opgeheven. Gezamenlijk werden deze product- ondernemingen die als producenten, groothandel, en bedrijfschappen (ook wel: bedrijfslichamen) met tussenhandel of detaillist betrokken waren bij een de nog steeds bestaande Sociaal-Economische Raad, bepaald product (zoals ‘wijn’, ‘tuinbouw’ of ‘vee, het PBO-bestel genoemd (de publiekrechtelijke be- vlees en eieren’), kortom de productieketen. De drijfsorganisatie), en speelden zij een prominente bedrijfschappen hadden betrekking op een bepaalde rol in belangrijke sectoren van de economie, zoals branche, zoals detailhandel of ambachten. In 2011 de landbouw en de middenstand. Door de jaren (vóór de geleidelijke afbouw van het bestel), waren heen hebben VVD-politici een vooraanstaande rol er 11 productschappen en 6 bedrijfschappen die in gespeeld bij het voortbestaan en de uiteindelijke op- totaal ruim 800 medewerkers hadden (725 fte) en heffing van dit bestel. In deze bijdrage gaan wij in gezamenlijk in 2011 257 miljoen Euro uitgaven. In op wat PBO’s nu eigenlijk waren, hoe deze ontstaan de hoogtijdagen van het bestel bestonden er bijna zijn, waarom ze onder vuur kwamen te liggen en 60 bedrijfslichamen, eind 2014 waren dit er nog hoe we kunnen verklaren dat het doek nu echt ge- 17. Onder deze laatste 17 bedrijfslichamen vielen vallen is voor dit type organisaties. Tenslotte gaan ruim 400.000 ondernemingen met in totaal ruim 2 we in op de vraag hoe liberaal het PBO-stelsel was miljoen personeelsleden en een gemeenschappelijke en hoe er direct na de opheffing van het stelsel zich omzet van 200 miljard Euro. De gemiddelde hef- alweer een nieuwe variant van het stelsel lijkt aan te fingsdruk per onderneming bij de productschappen dienen, in het kader van Europees beleid. bedroeg 1044 Euro, bij de bedrijfschappen lag dit op 183 Euro.3 Wat zijn bedrijfslichamen? De bedrijfslichamen waren overheidsorganisaties Hooggespannen verwachtingen: opbouw en (vandaar: ‘publiekrechtelijke’) die verplichte hef- hoogtijdagen van het bestel fingen konden opleggen aan ondernemingen en Al sinds de jaren dertig was de oprichting van be- voor deze ondernemingen bindende verordeningen drijfslichamen via een regeling in de grondwet mo- konden uitvaardigen. Het bestuur van de bedrijfsli- gelijk. In de oorlog was de organisatie Woltersom chamen bestond uit vertegenwoordigers van werk- in het leven geroepen, met daarbij bedrijfslichamen gevers- en werknemersorganisaties met in een aan- naar Duits model. Met de Wet op de bedrijfsorga- tal gevallen een onafhankelijk voorzitter (vandaar: nisatie uit 1950 werd deze structuur aangepast aan ‘bedrijfsorganisatie’). Het paste daarmee naadloos de naoorlogse situatie. Met name in de jaren vijftig in de Nederlandse traditie van consensuspolitiek werden veel bedrijfslichamen opgericht. Sommige en corporatisme.1 De belangrijkste activiteiten van liberalen hadden moeite met het bestel, hoewel de bedrijfslichamen waren: registratie van onderne- ook Pieter Oud een gematigd voorstander was. Het mingen en marktontwikkelingen, afzetbevordering belangrijkste argument vóór het PBO-stelsel was (collectieve reclamecampagnes), ketenbeheer, kwa- het feit dat daarmee een gemeenschap opgeroepen liteits- en gezondheidszorg, verbetering en moder- wordt haar eigen zaken te regelen. Toch vond Oud nisering bedrijfsvoering, sociale aangelegenheden dat waakzaamheid geboden bleef: ‘De bedrijfsgeno- en werkgelegenheid en tenslotte de bijdrage aan ten kunnen het wel eens zo goed met elkaar gaan overheidsbeleid (vooral ook taken in medebewind vinden dat het algemeen belang aan het groepsbe-

december 2015 (4) De ondergang van de bedrijfslichamen 187 Thema: Einde

lang wordt opgeofferd. Het is de plicht van de cen- jaren vijftig tot de jaren negentig in betrekkelijke trale overheid ons daarvoor te behoeden.’4 rust kunnen functioneren. Hun bestaansrecht werd Veel bedrijfslichamen richtten zich in deze jaren nauwelijks ter discussie gesteld. vooral op het versterken van de relatie met werk- Wel moet bij deze betrekkelijke rust een kantte- nemers- en werkgeversorganisaties. De taken die de kening worden geplaatst. Dit betreft de zogenaamde bedrijfslichamen vervulden hadden vooral betrek- ‘Boerenopstand’ in het Drentse plaatsje Holland- king op collectieve reclamecampagnes (‘Neem eens scheveld. In 1963 kwamen boeren onder leiding van vaker een bloemetje mee’), onderzoek, voorlichting Hendrik Koekoek (‘boer Koekoek’) in opstand toen aan de branche en belangenbehartiging richting de in Hollandscheveld drie boeren uit hun boerderijen politiek. In latere decennia vervulden met name de werden gezet omdat zij weigerden de heffingen van productschappen daarnaast ook taken in medebe- het Landbouwschap (een bedrijfschap) te betalen. wind op het gebied van Europese regelgeving. Deurwaarders zetten deze ‘vrije boeren’ uit hun Aanvankelijk waren de verwachtingen hoog- boerderijen met behulp van een grote overmacht gespannen. Door velen werd het bestel beschouwd aan (gewapende) politie. Er ontstonden enorme rel- als een alternatief voor kapitalisme en socialisme.A len die hardhandig werden neergeslagen. Na deze af- Het katholieke smaldeel in de Tweede Kamer was faire kreeg de Boerenpartij van ‘boer’ Koekoek drie voorstander van het stelsel omdat het gebaseerd was zetels in de Tweede Kamer. op het subsidiariteitsbeginsel: de overheid mocht Van de oorspronkelijk bijna 60 bedrijfslichamen slechts die taken waarnemen die een lager orgaan waren er in de jaren ’90 ongeveer 35 over. De be- niet kon uitvoeren. Zo vormde de bedrijfslichamen langrijkste oorzaak van deze daling is dat de bran- een belangrijke schakel tussen burger en overheid. ches steeds verder vervlochten raakten, en verschil- De socialisten van weleer konden goed met de lende bedrijfslichamen besloten te fuseren. Zo was bedrijfslichamen uit de voeten omdat zij dachten er vroeger een onderscheid tussen bakkers en ban- dat de overheid hiermee de greep op het bedrijfs- ketbakkers, dit onderscheid is tegenwoordig vrijwel leven kon versterken. Marinus van der Goes van geheel verdwenen. Ook door de opkomst van steeds Naters (PvdA) sprak van de belangrijkste structuur- grotere bedrijven ontstond de noodzaak tot fusie verandering van de afgelopen 100 jaar. Sommige van bedrijfslichamen. parlementariërs achtten de Wet op de bedrijfsorga- nisatie even belangrijk als de Wet op het algemeen Kritiek op het PBO-stelsel kiesrecht van 1919.5 In deze bijdrage staat de vraag centraal hoe het nu De protestanten waren in eerste instantie minder zover kon komen dat de bedrijfslichamen, na enkele gecharmeerd van de bedrijfslichamen: zij vonden decennia te hebben bestaan, inmiddels zijn opge- dat het stelsel niet in overeenstemming was met het heven. Laten wij eerst eens kijken naar de punten door Abraham Kuyper geïntroduceerde beginsel van van kritiek,6 om vervolgens in te gaan op het proces soevereiniteit in eigen kring. De liberalen tenslotte dat tot de ondergang van de bedrijfslichamen heeft onderkenden het belang van bedrijfsorganisaties, geleid. maar waren bezorgd om de mogelijkheid van dwang Een eerste punt van kritiek betrof de gedwongen van het bedrijfsleven (Bakker 1995). heffingen. Reeds de ‘vrije boeren’ hebben zich hier Het stelsel was gebaseerd op een soort derde weg ten tijde van de affaire Hollandscheveld (1963) tegen tussen marktkapitalisme en gecoördineerde eco- verzet. Ook andere bedrijfslichamen kregen te maken nomie. De hooggespannen verwachtingen van de met ondernemingen die zich verzetten tegen de hef- voorstanders zijn nooit uitgekomen. Eigenlijk ont- fingen. Deze weerstand was met name groot bij het stonden er alleen bedrijfslichamen in de agrarische Productschap Tuinbouw. Hierboven is ingegaan op sector en het midden- en kleinbedrijf, maar niet de gemiddelde heffingsdruk per onderneming, maar of nauwelijks op het gebied van de grootindustrie dit betreft uiteraard slechts gemiddelden. Bij sommi- (hetgeen oorspronkelijk wel de bedoeling was). De ge bedrijfslichamen betrof het, met name voor onder- bedrijfslichamen hebben in het algemeen sinds de nemers die moeite hadden om het hoofd boven water te houden, aanzienlijke bedragen. Een tweede punt van kritiek betrof de vertegen- A Overigens stemde de VVD indertijd (1949) tegen de Wet op de publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie. Andere partijen die woordiging van werknemers en werkgevers via de tegenstemden waren de CPN, de ARP en de SGP. zogenaamde ‘dragende organisaties’, dat wil zeggen

188 De ondergang van de bedrijfslichamen Liberaal Reveil Thema: Einde aangewezen werkgevers- en werknemersorganisaties de helft of zelfs een derde van het op dat moment die geacht werden representatief te zijn voor hun ca- bestaande aantal bedrijfslichamen. tegorie in de branche. Deze dragende organisaties Deze aanbeveling kwam voort uit het binnen (waaronder FNV en CNV als werknemersorganisa- de politiek bestaande idee dat het bestel verkleind ties en werkgeversorganisaties zoals LTO Nederland, moest worden. Het kabinet Paars I was echter niet de Raad Nederlandse Detailhandel en MKB Neder- eensgezind: het ministerie van Economische Zaken land) maakten aan hun leden vaak onvoldoende de wilde dat de bedrijfslichamen afgeschaft zouden meerwaarde duidelijk van de bedrijfslichamen en worden, terwijl het ministerie van Sociale Zaken en hadden vaak de neiging populaire maatregelen zelf Werkgelegenheid het PBO-stelsel graag wilde laten op te eisen en bij impopulaire maatregelen zich te voortbestaan. verschuilen achter de bedrijfslichamen. Ook de be- Ook politieke partijen waren enigszins ver- drijfslichamen zelf maakten dit onvoldoende duide- deeld. Het CDA was, evenals uiteindelijk de PvdA, lijk naar individuele werknemers en werkgevers, uit een groot voorstander van de bedrijfslichamen. De angst de dragende organisaties (die bovendien het VVD was veel kritischer, maar kon er uiteindelijk bestuur van de bedrijfslichamen domineerden) te mee leven dat het bestel bleef bestaan, zij het in een passeren. Bovendien waren werknemers en werkge- kleinere omvang. In de jaren ’90 stonden deze drie vers die geen lid waren van een dragende organisatie partijen garant voor een ruime meerderheid in de niet vertegenwoordigd in het bedrijfslichaam, zelfs Tweede Kamer. Uiteindelijk bleef het bestel bestaan, niet indirect. Bij sommige bedrijfslichamen was de maar daalde het aantal bedrijfslichamen met onge- zogenaamde representativiteitsgraad van de dragen- veer de helft. Het was uitdrukkelijk de bedoeling de organisaties aan de lage kant. dat de bedrijfslichamen zich zouden vernieuwen, Een derde punt van kritiek was dat alleen werk- zich transparanter zouden opstellen en meer gelegen gevers- en werknemersbelangen waren vertegen- moesten laten aan de belangen van werkgevers- en woordigd, en geen andere belangen (zoals milieu en werknemers die niet vertegenwoordigd waren via de consumenten). sociale partners. Een laatste punt van kritiek was dat de bedrijfs- Van een daadwerkelijke verkleining van het be- lichamen marktverstorend zouden werken. Zo heeft stel was overigens nauwelijks sprake, er was vooral met name supermarktketen Aldi zich sterk verzet sprake van fusering van bedrijfslichamen. Wel werd tegen heffingen van bedrijfslichamen (waaronder in 1995 het ooit zo machtige Landbouwschap opge- die van het Productschap Wijn). Dit heeft geleid tot heven, maar dit was vooral het gevolg van spannin- allerlei juridische procedures bij de rechter (die Aldi gen tussen werkgevers- en werknemersorganisaties overigens verloren heeft). die los stonden van het functioneren van het Land- bouwschap (het betrof een cao-conflict, maar ook al Bedreigingen en ondergang van het bestel voor dit conflict waren er grote spanningen). In 1992 werd de betrekkelijke rust rondom het Een tweede serieuze bedreiging vormde de motie PBO-bestel verstoord, toen de Tweede Kamer de van het toenmalige VVD Tweede Kamerlid Aptroot motie-WiebengaB aannam. Alhoewel de motie neu- (aangenomen op 17 februari 2011). In deze motie traal geformuleerd was en de minister aanspoorde werd de minister gevraagd te onderzoeken welke ta- om een onderzoek naar het PBO-stelsel uit te laten ken van de bedrijfslichamen onmisbaar zijn en of voeren, werd feitelijk het bestaansrecht van de be- deze taken mogelijk elders uitgevoerd kunnen wor- drijfslichamen ter discussie gesteld. De motie kwam den. Alhoewel de motie niet direct vroeg om het af- voor de bedrijfslichamen totaal onverwacht. De be- schaffen van de bedrijfslichamen, was dit zeker wel drijfslichamen kwamen, samen met de Sociaal-Eco- de bedoeling van de indiener. In ieder geval was de nomische Raad, snel in actie en wachtten het eind- motie veel kritischer dan de motie-Wiebenga. Al- rapport van de evaluatie niet af.7 Een werkgroep met hoewel de bedrijfslichamen uiteraard geschrokken daarin functionarissen van de Sociaal-Economische waren door het aannemen van de motie, bleef een Raad en de bedrijfslichamen kwam in 1996 met een serieuze reactie of overlevingslobby (anders dan de rapport (‘Aan de slag’) waarin stond dat het aantal reactie op de eerdere motie-Wiebenga) achterwege. bedrijfslichamen teruggedrongen moest worden tot Het regeerakkoord van het kabinet Rutte II (2012) nam nog steviger stelling tegen de bedrijfs- B Destijds VVD-Kamerlid lichamen, en stelde dat deze moesten worden op-

december 2015 (4) De ondergang van de bedrijfslichamen 189 Thema: Einde

geheven. Na het regeerakkoord leken de bedrijfsli- het interview met Charlie Aptroot, waarin hij aan- chamen zich neer te leggen bij hun ondergang en geeft dat hij aanvankelijk helemaal niet het afschaf- was hun streven erop gericht zoveel mogelijk taken fen van de bedrijfslichamen beoogde. Hij is aanvan- onder te brengen bij hetzij de Rijksoverheid (Rijks- kelijk met de productschappen gaan praten en stelt dienst voor Ondernemend Nederland), hetzij de daarover het volgende: ‘Zelden ben ik met zoveel private (ondernemers)organisaties. Per 1 januari arrogantie ontvangen als bij de schappen.’ Hij stelt 2015 werden de bedrijfslichamen als categorie op- dat hij langzamerhand tot de mening kwam dat de geheven. Voormalig staatssecretaris Dijksma van EZ bedrijfslichamen helemaal maar opgeheven moesten stelt in de SER special Product- en bedrijfschappen worden.8 1950 tot 2015 (september 2015) hierover het vol- In de derde plaats is ook de politieke situatie ver- gende: ‘EZ en VWS [hebben] publieke taken over- anderd in de periode tussen de motie-Wiebenga en genomen op het gebied van plant- en diergezond- de motie-Aptroot. De grote macht van het CDA (als heid(…). De hele operatie was complex; we hebben verdediger van de bedrijfslichamen) was veel kleiner het over tweehonderd regelingen die moesten wor- geworden. De VVD vormde samen met de PvdA de den omgezet.’ In ditzelfde interview gaf zij ook aan regeringspartijen. Kennelijk was het belang van de dat taken als voorlichting, promotie en het verschaf- bedrijfslichamen voor de PvdA ook geringer gewor- fen van marktinformatie beëindigd waren. den, aangezien zij in het regeerakkoord Rutte II in- stemden met het afschaffen van de bedrijfslichamen Verklaringen (nadat de motie-Aptroot ook al een Kamermeerder- Het is interessant om na te gaan waarom het de heid had gekregen). bedrijfslichamen lukte om na de motie-Wiebenga voort te bestaan, maar hun lot na de motie-Aptroot PBO’s en het liberalisme bezegeld was. Er zijn naar onze mening enkele rede- Opvallend uit bovenstaand betoog is ook de rol van nen hiervoor aan te geven. de VVD. De VVD heeft in 1949 tegen de wet ge- In de eerste plaats was de opstelling en reactie stemd en bovendien waren de indieners van beide van de bedrijfslichamen na de motie-Wiebenga heel kritische moties (Wiebenga en Aptroot) Tweede Ka- anders dan na de motie-Aptroot. In het eerste geval merleden van de VVD. Het voornemen de bedrijfs- kwamen de bedrijfslichamen, samen met de Sociaal- lichamen op te heffen in het regeerakkoord, lijkt een Economische Raad, met eigen initiatieven om hun uitruil te zijn geweest tussen de PvdA en de VVD. bestaansrecht duidelijk te maken en aan de politiek Overigens was er binnen de VVD geen sprake van aan te geven dat zij wel degelijk nuttige functies ver- volledige eenstemmigheid. Zo geeft Jorritsma (voor- vulden. Ook werd een signaal gegeven dat men tot malig voorzitter van een bedrijfslichaam) in een vernieuwing bereid was. Na de motie-Aptroot bleef interview aan dat zij het jammer vindt dat de be- een dergelijk initiatief grotendeels uit. In belangrijke drijfslichamen zijn opgeheven. Zij stelt daarin ook mate had dit te maken met een veranderde verhou- letterlijk: ‘Ik vind opheffing van de schappen nog ding van de Sociaal-Economische Raad. Ten tijd steeds een vreemd standpunt voor een VVD’er.’ van de motie-Wiebenga zag de Sociaal-Economische Haar voornaamste argument: ‘De schappen betaal- Raad zich als hoeder van de bedrijfslichamen (als to- den zelf de lasten van bijvoorbeeld monitoring van porgaan van de PBO). Daarna veranderde de opstel- plant- of dierziekten. Nu die taken naar de overheid ling van de Sociaal-Economische Raad en zag zij zich gaan, komen de kosten voor rekening van de belas- vooral als toezichthouder die onafhankelijk diende te tingbetaler.’9 opereren. Het beschermen en verdedigen van de be- De belangrijkste bezwaren tegen het oude PBO- drijfslichamen paste niet in deze opstelling. stelsel vanuit liberale hoek waren het verplichtend In de tweede plaats hebben de bedrijfslichamen karakter van de heffingen, de soms magere repre- na de motie-Wiebenga gedacht dat het bestel gered sentativiteit van de lichamen in combinatie met het was en dat zij min of meer op de oude voet door gezag dat ze konden uitoefenen, en de vermeende konden gaan. Zij hebben weinig initiatieven ge- marktverstorende werking van het stelsel. Toch toond om individuele werknemers en werkgevers te blijkt dat belangrijke VVD-politici zich niet op betrekken bij hun taken (met name ook diegenen principiële gronden tegen het stelsel keerden (zie die geen lid waren van een werkgevers- of werkne- Oud, Aptroot en Jorritsma). mersorganisatie). Illustratief in dit verband is ook De vraag is ook of alle kritiek terecht was, en

190 De ondergang van de bedrijfslichamen Liberaal Reveil Thema: Einde of het huidige alternatief (d.w.z. opheffen van het zij geen misbruik kunnen maken van de bevoegd- merendeel van de taken en overdracht van de over- heid om verplichte heffingen op te leggen. Zo be- gebleven taken naar de centrale overheid) tegemoet zien is het opkomst van ‘bedrijfslichamen nieuwe komt aan de liberale bezwaren tegen het stelsel. Uit stijl’ vanuit liberaal oogpunt zo slecht nog niet. het feit dat veel taken van de bedrijfslichamen over- Het valt echter nog te bezien of deze organisaties genomen zijn door de Rijksoverheid, blijkt al dat zich zullen ontwikkelen tot ‘bedrijfslichamen light’. zij veel nuttige functies vervulden die bovendien Er zijn tot nu toe al wel een tiental van deze orga- grotendeels door de ondernemingen zelf werden be- nisaties opgericht onder andere voor de kalvervee- taald. Verder zal de tijd het leren of het afschaffen houderij en op het gebied van zuivel, maar er is nog van de bedrijfslichamen wel of niet verstandig was, geen enkel besluit algemeen verbindend verklaard mede gegeven het feit dat een aantal taken zoals pro- door de minister van Economische Zaken. Het aan- motie en informatieverstrekking over de markt, niet tal producenten- en brancheorganisaties is ook nog meer worden vervuld. gering te noemen in vergelijking met de ons omrin- gende landen, waar al vele honderden van dergelijke Hoop uit Brussel voor een wederopstanding van organisaties zijn opgericht. Het is op dit moment de PBO’s? nog te vroeg om aan te geven hoe deze ontwikkeling Het einde van de bedrijfslichamen heeft er niet toe verder zal gaan. geleid dat al hun taken opgeheven zijn. De product- schappen vervulden veel taken in medebewind ter Mr.dr. G.S.A. Dijkstra is universitair docent aan het uitvoering van Europese regelgeving. Deze taken zijn instituut Bestuurskunde van de Universiteit Leiden, overgenomen door het ministerie van Economische Campus Den Haag. Zaken. Ook veel taken op het gebied van voedsel- veiligheid, dieren- en plantengezondheid en die- Prof.dr. F.M. van der Meer is professor in Comparative renwelzijn zijn overgenomen door de Rijksoverheid public sector and civil service reform aan de Universi- (de ministeries van Economische Zaken en VWS). teit Leiden, Campus Den Haag. Daarnaast zijn sommige taken overgenomen door de private organisaties (met name de werkgeversor- Dr. C.F. van den Berg is universitair hoofddocent aan ganisaties). Deze private organisaties konden echter het Institute Public Administration van de Universiteit slechts een beperkt aantal taken overnemen, vanwege Leiden, Campus Den Haag. de kosten ervan. Nu de verplichte heffing weggeval- len is, moeten zij dergelijke kosten grotendeels zelf Noten: dragen. Het verhogen van de contributie van de leden 1) R.B. Andeweg, ‘Consociational Democracy’, Annual Review is daarbij een slechte optie, omdat het ertoe kan lei- of Political Science, 2000, nr. 3, pp. 509-36; C.F. van den den dat leden hun lidmaatschap opgeven. Berg, C. Braun and T. Steen, ‘Consensus Politics as Admin- Tenslotte is opvallend dat de Europese Unie istrative Practice: the Europeanization of external advice zogenaamde producenten- en brancheorganisaties seeking?’, in: H. Vollaard, J. Beyers and P. Dumont (eds.), stimuleert. Dit zijn organisaties van ondernemers European Integration and Consensus Politics in the Low Coun- die mogelijkheden kunnen krijgen om hun beslui- tries, New York, 2015, pp. 114-133. ten dwingend op te leggen aan de gehele keten of 2) H.A.A. Scholtz, ‘Structuur, werkingssfeer en functie van branche in een lidstaat (algemeen verbindend ver- bedrijfslichamen’, in: G.S.A. Dijkstra, F.M. van der Meer, klaring). Deze organisaties lijken op bedrijfslicha- J.W. van der Meer (red.), Produktschappen en bedrijfschappen men, zij het dat de werknemers(organisaties) er niet onderzocht. et functioneren van de bedrijfslichamen als inter- bij betrokken zijn. Kennelijk is er ook op Europees mediair bestuur, Samsom H.D. Tjeenk Willink, Alphen aan niveau behoefte aan structuren die functioneel over- den Rijn, 1995, pp. 55-92. eenkomen met de vroegere bedrijfslichamen. Ener- 3) EIM, zie SERspecial, Product- en bedrijfschappen, 1950- zijds onderstreept deze ontwikkeling het standpunt 2015, Den Haag 2015. van Jorritsma dat de bedrijfslichamen een nuttige 4) Prof.mr. P.J. Oud, geciteerd in: K.G. de Vries, 150 jaar economische functie vervulden. Anderzijds komt Grondwet: Overlegeconomie in een goede constitutie, Den deze nieuwe structuur ook tegemoet aan de bezwa- Haag, 1998, pp. 15-17. ren die Aptroot had ten aanzien van het oude stelsel: 5) W.R.N. Bakker, ‘Tussen droom en resultaat: de ontwikke- de vorm is lichter en er zijn veel meer garanties dat ling van de pbo 1950-1995’, in: G.S.A. Dijkstra, F.M. van

december 2015 (4) De ondergang van de bedrijfslichamen 191 Thema: Einde

der Meer, J.W. van der Meer (red.), Produktschappen en be- zoek naar het functioneren van de product- en bedrijfschappen, drijfschappen onderzocht. Het functioneren van de bedrijfsli- Den Haag, 1995. chamen als intermediair bestuur, Samsom H.D. Tjeenk Wil- 7) Het uiteindelijke evaluatierapport luidde: K. ten Have en link, Alphen aan den Rijn, 1995, pp. 15-54. anderen, Het schap de maat genomen; evaluatieonderzoek 6) Zie G.S.A. Dijkstra, F.M. van der Meer en J.W. van der naar het functioneren van de product- en bedrijfschappen, Den Meer, ‘Bedrijfslichamen: hoe nu verder?’, in: G.S.A. Dijk- Haag, 1995. stra, F.M. van der Meer, J.W. van der Meer (red.), Produkt- 8) ‘Blij met het einde van een duur, arrogant bolwerk’, in: SER- schappen en bedrijfschappen onderzocht. Het functioneren van special, Product- en bedrijfschappen, 1950-2015, Den Haag de bedrijfslichamen als intermediair bestuur, Samsom H.D. 2015. Tjeenk Willink, Alphen aan den Rijn, 1995, pp. 337-362 en 9) ‘Emotie voerde de boventoon’, in: SERspecial, Product- en K. ten Have e.a., Het schap de maat genomen; evaluatieonder- bedrijfschappen, 1950-2015, Den Haag 2015.

192 De ondergang van de bedrijfslichamen Liberaal Reveil Thema: Einde

HET EINDE VAN DE LIBERALE DEMOCRATIE LR – Marcel Wissenburg –

Inleiding wel meest stabiele staatsvorm bedacht de politieke Francis Fukuyama verkondigde in 1989 de victorie realist Aristoteles de ‘gemengde constitutie’, een van de liberale democratie en het einde van de ge- combinatie van democratie en oligarchie, in even- schiedenis.1 Op 11 september 2001 werd die stel- wicht gehouden door een monarchistisch element. ling allesbehalve subtiel weerlegd. Wie nu met de Stabiliteit is overigens niet eeuwig gegarandeerd: het licht paranoïde blik van een columnist naar het gaat per slot van rekening om een wankele balans politieke landschap kijkt, kan overal concurrentie tussen tegenstrijdige groepen die zelden verder kij- en bedreigingen voor de liberale democratie zien: ken dan hun eigenbelang, en dat nooit tegelijk. anti-elitebendes met een sterke leider die discrimi- In later tijden, in de werken van o.a. Machia- natie naar ras, levensovertuiging, sekse of geaard- velli en de Amerikaanse Founding Fathers gingen heid grondwettelijk willen toestaan, mensenrechten dergelijke mengvormen republiek heten, en sinds de ondergravend Confuciaans autoritarisme in Azië, 19e eeuw noemen we dit ‘gewoon’ democratie. Libe- consumptie- en productievrijheid hatende ecofielen, rale democratie is een politicologische vakterm. De coalities van dierenvrienden en godsdiensthaters die (puur formele) conventie in het vak is dat een poli- de vrijheid van godsdienst aan gelijke rechten voor tiek systeem liberaal democratisch mag heten wan- het rund willen onderschikken, multinationals en neer (1) de regering wordt gecontroleerd door een individuele graaiers die nationale overheden mach- orgaan dat door ‘het volk zelf’ gekozen is (het de- teloos maken, postmarxisten en postneomarxisten, mocratisch element) en wanneer (2) zekere politieke de Russen die weer helemaal terug zijn, en over dit en persoonlijke grondrechten voor elke burger gelijk alles valt natuurlijk de zware schaduw van de Islam. gegarandeerd en beschermd worden tegen medebur- Maar hoeveel van dit alles is nu een reële be- gers, regeringen en eenvoudige parlementaire meer- dreiging, specifiek voor de liberale democratie, hoe derheden (het liberale element).3 Meer is het niet: ernstig is de bedreiging – en als die dreiging tot een veel systemen die liberalen op inhoudelijke gronden einde aan de liberale democratie leidt, wat zal er dan nooit liberaal democratisch zouden noemen (omdat voor in de plaats komen? In dit korte artikel wil ik wat wij typisch liberale grondrechten vinden, man- een paar opties in kaart brengen.A keren), vallen toch onder deze definitie – denk aan Elk verhaal over politieke systemen en ideeën het twijfelgeval Rusland. begint bij de Grieken; het kan niet anders. Aristote- De liberale democratie is dus gebouwd op twee les was geobsedeerd door stabiliteit en vergankelijk- wankele evenwichten: die tussen de have’s en de heid2: de kernvraag van zijn politieke denken was havenots (Aristoteles’ oligarchen versus democraten) hoe goede, op het algemeen belang gerichte politieke en die tussen absolute grondrechten (liberalisme) system konden omslaan in slechte systemen die op en absolute volkssoevereiniteit (democratie).4 Straks eigenbelang gericht waren. Tot die laatste systemen voeg ik er nog een derde aan toe: die tussen cen- behoorden de democratie (die hij definieerde als een tralisatie en decentralisatie. Elk van die evenwichten systeem waarin het bezitloze volk in puur eigenbe- wordt bedreigd door digitalisering, globalisering en lang regeert) en de oligarchie (waarin de rijken in pluralisering – met, zoals we zullen zien, zorgwek- hun eigenbelang regeren). Als verre van ideale maar kende consequenties voor de liberaal-democratische natiestaat. A Ik zal hier niet ingaan op de vraag of de liberale democra- tie zelf een einde kan brengen aan andere systemen (= of Kan er teveel van het goede zijn? het een ‘succesvol exportproduct’ kan zijn), maar ik ben daar verre van optimistisch over: Aziatische landen slagen Theoretisch is het voorstelbaar dat de liberale demo- er uitstekend in toenemende individuele welvaart te com- cratie te ver doorslaat richting grondrechten, door bineren met autoritaire en communitaristische versies van Confucianisme,en in Noord-Afrika en West-Azië blijft het to- teveel of niet echt liberale grondrechten te creëren, of talitarisme van de Islam aantrekkelijker dan de Open Society. door verouderde grondrechten te zeer te beschermen.

december 2015 (4) Het einde van de liberale democratie 193 Thema: Einde

Al zijn grondrechten in een liberale democratie het idee van dierenwelzijn inruilen voor een vorm per definitie beschermd tegen de waan van de dag van dierenrechten, al zullen dat geen gelijke rechten (lees: de waan van het volk en de tirannie van de zijn, zelfs geen rechten die gelijken op mensenrech- meerderheid),B een eeuwig leven hebben ze niet. Er ten. De – vrijwel uitsluitend aan liberale denkers is ook een goede reden ze niet voor eeuwig vast te ontsproten – ethische argumenten hiervoor blijken leggen: ze mogen (althans dat hopen we) dan wel verrassend sterk, en alleen een marxist zal ‘objectief de uitkomst van een lang maatschappelijk debat zeker weten’ dat de economie de moraal altijd naar zijn, waarbij zorgvuldig en herhaaldelijk via repre- haar hand zet. sentatieve organen is vastgesteld dat ze op een zeer Kortom: zeker zolang onze grondwet zonder brede en duurzame consensus kunnen rekenen – het Constitutioneel Hof een papieren tijger blijft, hoe- blijft mensenwerk. Ook in de ethiek, en daarmee ven we niet op voorhand te vrezen dat versterking en in het normbesef, is leren en vooruitgang mogelijk. uitbreiding van individuele grondrechten het einde Het evolueren van grondrechten is dus niet per de- van de liberale democratie betekent. finitie een bedreiging voor de liberale democratie in politicologische zin, en ook niet noodzakelijk een Uitholling van binnenuit: bedreigingen van bedreiging van wat liberalen als ‘het typisch liberale volkssoevereiniteit karakter’ van grondrechten zouden aanduiden. De balans tussen liberale grondrechten en democra- Ook liberalen leren en evolueren. Waar de pro- tische soevereiniteit wordt wél van de andere kant toliberalen van de 18e eeuw nog aarzelden over De bedreigd. Volkssoevereiniteit – niet in de absolutis- Condorcets al te ‘Jacobijnse’ roep om gelijkberech- tische betekenis van Rousseau maar in de liberale tiging van mannen met een niet-roze huid, en hem betekenis waarin gezag uiteindelijk gebaseerd moet bulderend uitlachten toen hij hetzelfde voor vrou- zijn op instemming van de geregeerden – is een wen vroeg, zouden moderne liberalen juist vechten hoeksteen van het liberalisme, en zodoende de ul- voor deze fundamenten van beschaving. tieme rechtvaardigingsgrond van de democratiekant Andere mogelijke aanpassingen van grondrech- van de liberale democratie. Maar de representatieve ten die nu in liberale kring nog omstreden zijn ma- democratie staat onder druk. ken – op een termijn van vijftig jaar – grote kans Daar is om te beginnen de voortdurende pressie geaccepteerd te worden. Milieudenkers (en de WRR in en op de politiek burgers meer te betrekken via denkt hierover momenteel mee) pleiten al lang voor participatie (meepraten) en deliberatie (meedenken) het erkennen van een mensenrecht op een gezond of – de twee zijn allesbehalve identiek.6 Meer betrok- duurzaam milieu, dan wel het ‘vergroenen’ van reeds kenheid bij de democratie past uitstekend bij de bestaande rechten op bescherming van gezondheid politicologische definitie van liberale democratie – en welvaart. Een recht op lichamelijke integriteit het kan zelfs gelezen worden als versterking van het impliceert bijvoorbeeld bescherming tegen vervui- grondrecht op politieke invloed. Liberalen zullen er ling en genetisch gemanipuleerd voedsel. Er is geen toch wel bedenkingen bij hebben, om minstens vier enkele principiële reden waarom liberalen dit type redenen: het sociaal dwingende karakter van parti- vergroening van grondrechten niet zouden kunnen cipatie, de dominantie in het politiek debat van de accepteren. Het is zelfs denkbaar dat liberalen die luidste in plaats van meest wijze stem, het stimule- niet altijd op de onzichtbare hand vertrouwen als ren van kortzichtig in plaats van verlicht eigenbe- het om natuurbescherming gaat,C ooit het idee om- lang, en de onstuitbare verbreding van het domein armen om Moeder Natuur rechtspersoonlijkheid van de politiek (lees: bemoeizucht) ten koste van de en grondrechten te geven – zoals in enkele Zuid- publieke en privésfeer. Dat alles politiek is wil niet Amerikaanse landen al is gebeurd.5 En vermoede- zeggen dat alles gepolitiseerd moet worden. Ook de lijk is het onvermijdelijk – op diezelfde termijn van voortdurende roep om meer directe democratie en vijftig jaar – dat liberalen als eerste ‘grote’ stroming referendaD past prima in de politicologische defini-

B De frase ‘tirannie van de meerderheid’ wordt vaak toege- D Referenda zijn niet per definitie instrumenten van directe schreven aan John Stuart Mill, maar Mill leende haar van democratie: het initiatief ertoe komt zelden vanuit de bevol- Tocqueville. king, de motivatie heeft zelden iets te maken met respect C Natuurbescherming is iets anders dan milieubescherming: in voor ‘de volkswil’ (het referendum wordt bijna altijd inge- het eerste geval wordt natuur niet, in het tweede wel, als zet om problemen binnen de representatieve democratie op gebruiksgoed gezien en beheerd. te lossen of omzeilen); de vraagstelling is zelden neutraal

194 Het einde van de liberale democratie Liberaal Reveil Thema: Einde tie van liberale democratie, en veel minder in die genstelling willen uitbuiten. Dat gebeurt in Europa van liberalen, om vergelijkbare redenen. bijvoorbeeld door het hyperdemocratische populis- Deze hervormingsbewegingen zijn bedoeld als me, waarvan de strategie berust op het contrasteren antwoorden op twee veronderstelde bedreigingen van een elite tegenover een uitgebuite en uitgesloten van de democratie: enerzijds de ogenschijnlijk te- onderklasse8 – wat marxistisch lijkt maar het niet is: ruglopende betrokkenheid bij de politiek, anderzijds de uitsluiting zou door pure wilskracht en zonder het populisme op links en rechts. Die teruglopende verandering van het economisch systeem op moe- betrokkenheid zou blijken uit de sterk afnemende ten worden gelost. Een echte onderklasse heeft het lidmaatschapsaantallen van politieke partijen, en welvarende Nederland niet meer; een revolutionair zou onderdeel zijn van een bredere ‘leegloop’ van de potentieel lijkt er in het binnenland niet te zijn. civil society, van kerk tot voetbal- en filatelistenver- Een serieuzer bedreiging wordt gevormd door eniging. In politicologenland kan een levensvatbaar een steeds groter gebrek aan politieke coördinatie en liberaal-democratisch politiek systeem alleen gewor- conflictregulering binnen de liberaal-democratische teld zijn in een vitale civil society. Echter, het succes natiestaat.9 Daarmee doel ik zeker niet op de vage van populistische bewegingen en gedragingen, en linkse klachten tegen ‘neoliberalisme’, ‘vermarkt- het verhuizen van het politieke debat naar internetE ing’, ‘privatisering’ en ‘vrije markt’10 of het nog va- geven toch reden kanttekeningen te plaatsen bij dit gere ‘economisme’ van Jesse Klaver, en evenmin op dogma – zoals nieuwe generaties politicologen nu het neoliberalisme zoals Michel Foucault het ooit ook al terecht opmerken dat de civil society eerder omschreef:11 de uitbreiding van een discours van op transformeert en evolueert dan devolueert. Het is zich bevrijdende non-interventie naar het domein die digitalisering die ons zorgen zou moeten baren. van de politiek. Het probleem is niet een zich te- De komst van de massademocratie van ruwweg rugtrekkende, maar een steeds diffuser overheid: het een eeuw geleden was wennen, ook voor liberalen. ‘weglekken’ van de macht en het gezag van de cen- De verhuizing van het politiek debat en de halve ci- trale overheid naar ‘boven’ (internationale verdrags- vil society naar vluchtige media waar honderd woor- organisaties), ‘beneden’ (regio’s, publiek-private sa- den al een te lang verhaal zijn – het geeft zeker een menwerking) en ‘opzij’ (de EU). Ik heb dat proces tweede leven aan het beroemde Opstand der Horden ooit politieke pluralisering genoemd. van de conservatieve liberaal José Ortega y Gasset.7 Sinds de Hoekse en Kabeljauwse Twisten (1350- De verplaatsing van het publiek debat naar internet 1490) wordt de Nederlandse politiek verdeeld door is een grote uitdaging voor wie daar grondwaarden een kloof die bijna zo diep is als die tussen links en wil verdedigen, reflectie en deliberatie een plek wil rechts: die tussen centralisering en rationalisering geven, stabiliteit en vrijheid wil beschermen. Dat de van de politiek, en decentralisering en evolutie.12 liberale democratie sterk van karakter zal verande- Bekende manifestaties van deze kloof nu zijn de ren, en veel meer zal worden gedirigeerd door volks- vele debatten over de Europese integratie, en die menners en geregeerd door hypes – dat is zeker. over NS en Prorail. In onze tijd van politieke plu- ralisering blijven de instituties van de hiërarchische Over oligarchie, democratie en politieke overheid wel bestaan, maar worden hun vermogens pluralisering en bevoegdheden steeds beperkter, en steeds meer Aristoteles’ conflictrelatie tussen have’s en havenots, afhankelijk van instemming en hulp van instanties tegenwoordig rechts en links, heeft eeuwigheids- anders dan de ooit soeverein gedroomde staat. Het waarde. Hoe welvarend de moderne westerse samen- gevolg is niet alleen afnemend geloof in de vermo- leving ook mag zijn, er blijft altijd een tegenstelling gens van ‘de’ politiek, maar ook feitelijke verplaat- bestaan tussen welgestelden en minder bedeelden, sing en fragmentering van beslissingsbevoegdheden en er zullen altijd politici en denkers zijn die deze te- over een veelheid van instituties en, ernstiger, de onmogelijkheid van controle door als representatief en ondubbelzinnig; en de uitkomst reflecteert zelden een ervaren parlementen.13 daadwerkelijke, duurzame en weloverwogen meerderheid. Zie hiervoor het in 2016 aan de Radboud Universiteit af te ronden proefschrift van Saskia Hollander, The People or the Over oligarchie, democratie en globalisering Prince?. Naast de digitalisering van de civil society en het E Wie zou een kwart eeuw geleden hebben durven voorspel- len dat een volksbeweging via internet een referendum zou proces van politieke pluralisering wordt een derde kunnen afdwingen? bedreiging voor de liberale democratie gevormd

december 2015 (4) Het einde van de liberale democratie 195 Thema: Einde

door globalisering, die problemen op drie onder- O Fortuna ling nauw verbonden velden (economie, ecologie en Wat mogen we verwachten voor de liberale demo- technologie) op scherp zet. cratie? Enerzijds ‘leeft’ de liberale democratie meer Of we het nu leuk vinden of niet, in economisch dan ooit: vrijwel niemand keert zich af van demo- opzicht is de ‘global society’ werkelijkheid gewor- cratie, vrijwel ieder zoekt juist nieuwe vormen en den: er bestaat een wereldmarkt die de welvaart en structuren, en de vele discussies over gewicht en pri- inkomens van Noord en Zuid in één causaal sys- oriteit van grondrechten duiden op onverminderde teem verweven hebben. En waar Nederland geen waardering voor grondrechten an sich. Anderzijds grote ongelijkheid of armoede meer kent, bestaat maakt politieke pluralisering ‘de centrale overheid’ nog steeds een diepe kloof tussen have’s en havenots toenemend machteloos, wordt ze door de digitalise- wereldwijd én wordt deze meer dan ooit gepresen- ring van de civil society sprakeloos, en dreigt ze be- teerd als onrecht binnen één ondeelbare ‘coopera- tekenisloos te worden door globalisering en de groei tive venture for mutual benefit’, zoals John Rawls de van een globale civil society die concurreert met de maatschappij definieerde.14 nationale. Er zijn meer globale milieuproblemen dan kli- Zo ontstaat op globale schaal een confrontatie maatverandering alleenF (denk aan biodiversiteit, tussen een grote groep havenots zonder toegang tot voedselproductie; waterschaarste in met name con- die civil society en het Westen, incluis een grote flictgebieden; dreigende schaarste van fossiele ener- groep ‘onderaan’ die deze toegang wel heeft maar giebronnen) – en niet alleen die problemen maar op het randje leeft. Door het ontbreken van globale ook de oplossingen ervan kunnen bedreigingen voor politieke structuren ontstaan sterk gepolariseerde de liberale democratie opleveren. Een overgang op samenlevingen, waar de gefragmenteerde macht ‘klimaatneutrale energiebronnen’G kan bijvoorbeeld eerder in handen is van anonieme bureaucraten en ook om geopolitieke redenen (onafhankelijkheid ongrijpbare kliekjes van bestuurders. Van de vele van lastige leveranciers) zeer aantrekkelijk zijn, maar ‘checks and balances’ die stabiliteit binnen politieke er tegelijk in resulteren dat de enige serieuze bron systemen moeten garanderen, resteert dan alleen van inkomsten voor het Midden-Oosten en noorde- nog ‘countervailing power’: fragmentatie van macht lijk Latijns Amerika wegvalt. Regionale instabiliteit die dominantie door één dienst of institutie onmo- in juist deze landen dat zal niet helpen de kloof tus- gelijk maakt. Ons wacht een wereld waarin staten sen have’s en havenots onder controle te brengen. hooguit defensiemakelaars zijn, overheden worden Technologie, en dan vooral digitalisering, ver- vervangen door service providers, grondrechten scherpt de tegenstellingen: terwijl de civil society en door productgaranties en serviceovereenkomsten, het publiek debat zich steeds meer naar internet ver- parlementen door klantenpanels en visitatiecom- plaatsen en de stijl daarvan adopteren, worden in die missies. Althans… virtuele sfeer tegelijk nationale grenzen steeds min- Politiek is mensenwerk, een poging Machiavelli’s der relevant. Als er al ergens een ‘global civil society’ onvoorspelbare en wispelturige Fortuna in bedwang begint te ontstaan, dan hier wel – en er bestaan geen te houden. Historicisme is zelfbedrog: geen weten- effectieve, laat staan democratische gecontroleerde, schap stelt ons in staat zo ver vooruit te kijken dat instituties die de zorg voor grondrechten en conflict- determinisme en fatalisme gerechtvaardigd kunnen regulering op zich kunnen nemen.15 worden, of dat het succes van planning en sturing vooraf gegarandeerd kan worden. Laat ik besluiten met een passende boodschap van Immanuel Kant en Karl Popper: Optimismus ist Pflicht.

Prof. dr. M.L.J. Wissenburg is lid van de redactie van F Denk aan biodiversiteit, voedselproductie; waterschaarste in met name conflictgebieden; dreigende schaarste van fos- Liberaal Reveil, hoogleraar Politieke Theorie aan de siele energiebronnen, etc. Men kan verschillen van mening Radboud Universiteit Nijmegen en voorzitter van de over de ernst van deze problemen (zie de bijdrage van Hans sectie Bestuurskunde en Politicologie inclusief CICAM Labohm aan dit nummer), maar wat hier relevant is, is dat ze hoe dan ook een allesbepalende rol in de internationale aldaar. politiek zullen blijven spelen. Men hoeft ook niet in goden te geloven om de blijvende rol van religie in de politiek te erkennen. Noten: G Dit is natuurlijk een contradictio in terminis. 1) Francis Fukuyama, ‘The End of History?’, The National

196 Het einde van de liberale democratie Liberaal Reveil Thema: Einde

Interest, Summer 1989. https://ps321.community.uaf.edu/ die van Tim Houwen, Reclaiming Power for the People: Popu- files/2012/10/Fukuyama-End-of-history-article.pdf, geraad- lism in Democracy, Nijmegen, 2013. pleegd op 9 oktober 2015. 9) Een liberaal ideaal par excellence, vgl. Edmund Fawcett, Libe- 2) Aristoteles, Politica, Groningen, 2012. ralism: The Life of an Idea, Princeton, 2014. 3) Voor meer over de politicologische studie van liberale demo- 10) Vgl. Martin van Hees, Patrick van Schie & Mark van de cratie, zie bv. David Held, Models of Democracy, 3rd edition, Velde, Neoliberalisme: een politieke fictie, Amsterdam, 2014. Oxford, 2006. 11) Michel Foucault, The Birth of Biopolitics: Lectures at the Col- 4) Vergelijk ook de dialectiek van vrijheid en gelijkheid in de lège de France 1978-1979, Basingstoke, 2008. jonge Verenigde Staten, beschreven door Alexis de Tocque- 12) Marcel Wissenburg, Political Pluralism and the State: Beyond ville, Over de Democratie in Amerika, Rotterdam, 2011. Sovereignty, London, 2008. Fawcett merkt hier op dat de te- 5) Mihnea Tanasescu, Environment, Political Representation, and genstelling tussen ‘centralizers’ en ‘localisers’ ook een traditi- the Challenge of Rights: Speaking for Nature. Londen, 2015. onele kloof binnen de liberale beweging is. 6) Zie hierover ook het uitdagende werk van David van Rey- 13) Zie hierover ook de recente oratie van Ben Crum, De kwets- brouck, Tegen Verkiezingen, Amsterdam, 2015. baarheid van de democratie: collectief zelfbestuur in een tijd- 7) Oorspronkelijk verschenen in 1926 als La rebelión de las perk van internationalisering, Amsterdam, 2015. masas, in het Nederlands aanvankelijk vertaald als De Op- 14) John B. Rawls, A Theory of Justice: Revised Edition, Harvard, stand der Horden, in de nieuwe vertaling van Diederik 1999. Boomsma De Opstand van de Massamens. Rotterdam, 2015. 15) Voor meer hierover, zie de bijdrage van Ruud van Dijk aan 8) Vgl. de met de Praemium Erasmianum 2015 bekroonde st- dit nummer.

december 2015 (4) Het einde van de liberale democratie 197 Thema: Einde

ONEINDIGHEID LR ER KOMT VOORLOPIG GEEN EIND AAN

– Theo de Vries –

Eindigheid en oneindigheid: een paar apart portiek van ons plein gingen we dan discussiëren. In dit laatste nummer van Liberaal Reveil staat ‘het Dat woord had Leo van zijn oudere zus gehoord; einde’ centraal. Een logische en begrijpelijke keuze wij vonden dat gewichtig. Voor de discussies was voor een laatste nummer. Meer in het algemeen gaat het portiek van Tante Tet het meest geschikt. Zij het over de hoedanigheid van het einde, de eindig- joeg ons niet weg, soms kregen wij zelfs een glaasje heid. Datzelfde begrip impliceert dat er ook zo iets ranja. We gingen er op de grond zitten en praatten als Oneindigheid bestaat. Een aanzienlijk lastiger dan over belangrijke zaken. Leo praatte graag over onderwerp omdat elke markering ontbreekt; in di- God, hij wilde me bekeren tot het christelijk-gere- verse wetenschappelijke disciplines zijn er boeken formeerde geloof. Dat strandde steevast in geruzie over vol geschreven. Waarom dan een beschouwing omdat ik dat allemaal maar gedoe vond. Maar op in een Liberaal Reveil? Simpel gezegd is de betekenis een keer was het heel geheimzinnig. Leo fluisterde ervan op bijvoorbeeld exacte vakken als wiskunde, dat hij een geheim had. Ik mocht het weten, maar natuurkunde en informatica zeer groot en heeft niemand anders. Dat maakte mij nieuwsgierig. ‘Als daarmee een enorme betekenis voor de technolo- het maar niet over God gaat of zo’. ‘Nee,’ zei Leo gie en de daarmee samenhangende invloeden op de ‘het is nog veel belangrijker.’ Mijn nieuwsgierigheid maatschappij. Dit wordt doorgaans onvoldoende groeide. Het ging over ontelbaar. ‘Ontelbaar is wat onderkend. Het is daarom goed hier stil te staan wat je niet kunt tellen, zo groot is het’, zei Leo. We had- het oneindig grote, maar ook het oneindig kleine, den vroeger al een keer eerder tot vijfduizend geteld voor onze samenleving heeft betekend. Ik beperk en dat duurde al meer dan een uur. Ontelbaar moest me daarbij tot de kwantitatieve aspecten, het telba- dus heel groot zijn. Maar hoe groot? Leo had het re. De kwalitatieve invulling van oneindigheid zoals idee dat als je een heel mensenleven aan het tellen ‘eeuwigheid’ en vergelijkbare aanduidingen zullen was en bij je overlijden het even snel opschreef dat derhalve niet aan de orde komen. je er dan wel was. ‘En dit is mijn geheim’, zei Leo Navolgend zal, bij wijze van amuse, worden be- plechtig, want je kan niet tellen tot dat getal plus gonnen met een jeugdherinnering van schrijver de- één. ‘En ook niet tot plus twee’ zei ik. We keken zes. Reeds vroeg werd hij geconfronteerd met het elkaar aan. Maar dat betekende dat twee gelijk was begrip ‘ontelbaar’, samen met zijn vriendje Leo. aan één. Leo verklaarde dat zijn ontelbaar niet een Zonder het te beseffen werd een moderne visie op getal was, maar een soort ding. Hij sloeg de spijker oneindig aangeraakt. Daarna aandacht voor het his- op zijn kop. torisch perspectief van het begrip, de wiskundige en natuurkundige achtergronden. De gevolgen voor Oneindigheid in de wis- en natuurkunde, tot de andere wetenschappen zoals economie zullen wor- 20e eeuw den aangestipt. Afgesloten wordt met een gedachte- Zeno trapt de bal af experiment over software die nummers van Liberaal Reeds in de vijfde eeuw voor Christus hield men Reveil kan produceren. zich bezig met debatten over de werkelijkheid van de verandering. Zeno van Elea (ca 450 v. Chr) Het geheim van Leo mengde zich in die debatten met tien paradoxen, Leo was een jaar ouder dan ik. Hij zat in de zesde waarvan die van Achilles en de schildpad de meest klas van een christelijke school en ik een klas lager, bekende is. Kort geschetst gaat de paradox als volgt: op een openbare school. We waren dikke vrienden. Achilles en de schildpad doen een wedstrijd hard- Elke woensdagmiddag trokken we samen op. In een lopen. Achilles geeft de schildpad een voorsprong

198 Oneindigheid Liberaal Reveil Thema: Einde van honderd meter. Als Achilles die honderd meter De 17e en de 18e eeuw: de eerste triomf van het on- heeft gelopen, is de schildpad weer 1 meter verder, eindige als Achilles die meter heeft afgelegd, is de schildpad De wis- en natuurkunde kwamen in de 17e eeuw in weer 1 cm verder etc. De conclusie van Zeno was een wetenschappelijke bloeiperiode terecht, waarin dat, zo geredeneerd, Achilles de schildpad nooit Newton, Leibnitz, Descartes en Christiaan Huygens zal inhalen. Wij weten wel beter. Maar de paradox een hoofdrol speelden. Met name de eerste twee toont aan dat er iets fundamenteels niet in de haak hebben zich uitputtend bezig gehouden met de dif- was met de opvattingen over tijd, ruimte en getal. ferentiaal- en integraalrekening, infinitesimaalreke- Aristoteles had in de gaten waar het probleem zat, ning, waarin het oneindig kleine en het oneindig maar kon niet tot een oplossing komen. Waarschijn- vele een hoofdrol speelden. Het was een periode die lijk vond hij het niet zo belangrijk.1 de vergelijking met de ontwikkeling van de Griekse Russell had een totaal andere visie, zo’n 2500 wiskunde met glans leek te doorstaan. Veel theorie- jaar later. Hij schreef in 1903 over deze en drie ande- ën in de wis-, natuur-, en sterrenkunde waren er een re paradoxen van Zeno: ‘[ze zijn] alle vier onpeilbaar direct gevolg van. De infinitesimaalrekening werkte en diep en subtiel’, ondanks dat ‘de grofheid van na en hoe! Maar toch waren de grondslagen ervan vaag, hem komende filosofen hem uitgemaakt hebben zo niet zo zacht als boter. Leibnitz’ vaagheid werd op voor niets anders dan een handige goochelaar en de korrel genomen door onze landgenoot Bernard zijn argumenten voor niets anders dan sofismen’.2 Nieuwentijt (1654-1718), nota bene burgemees- Hoe dan ook, feit is dat het thema oneindig groot en ter van Purmerend. Zijn kritiek, maar ook die van oneindig klein van fundamenteel belang is gebleken Berkeley, hebben andere wiskundigen aangespoord in de ontwikkeling van de wis- en natuurkunde. tot belangrijk opbouwend werk.3 Maar dat liet nog even op zich wachten, het motto toen moet zijn ge- De 16e eeuw: roerige tijden, de kerk probeert de weten- weest ‘waar is wat werkt’. Wiskunde, en vooral de schap onder de duim te houden differentiaal- en integraal rekening, niet voor niets De astronomie begint zich te roeren. Namen als samengevat met de term ‘infinitesimaalrekening’, Bruno (1548- 1600) en Galileï (1564-1642) doe- met als basis het oneindig grote en het oneindig men op, beiden hadden over hun ideeën over de kleine, fuseerde in de achttiende eeuw met astro- oneindigheid van het heelal. De vrijdenker en ge- nomie, natuurkunde, ingenieurswetenschappen, heugenkunstenaar Giordano Bruno beweerde dat navigatie, oorlogsvoering etc. En dat was een suc- het heelal oneindig was. Of die mening hem zeven cesverhaal. Op hun beurt veroorzaakten die discipli- jaar verblijf in de kerker gevolgd door de brand- nes weer nieuwe wiskundige inzichten.4 Het grote stapel heeft opgeleverd, is niet zeker. Vast staat dat genie Leonard Euler (1707-1783) genoot er van, hij zijn meningen voor de kerk niet welgevallig waren. schitterde in vrijwel alle exacte disciplines, alles wat Dat gold overigens ook voor zijn tijdgenoot Galileo hij aanraakte leidde tot belangrijke nieuwe ontwik- Galileï, astronoom, vader van de experimentele we- kelingen; zijn werken waren doordesemd met een tenschap en een lastpak. Ook hij beweerde dat het of andere vorm van oneindigheid. Er was sprake heelal oneindig was, wat ook hem door de kerk niet van een science bubble, ondanks een gebrek aan co- in dank werd afgenomen. Immers, zo was daar de herente grondslagen. Bijgevolg waren scherpe con- redenering, als het heelal oneindig was, dan maakte troversen tussen grote wiskundigen; maar weinigen God deel er van uit, terwijl Hij alles had geschapen. trokken zich daar iets van aan: de successen waren te Tegenspraak, en dus onwaar. Levenslang huisarrest verblindend. ‘Allez en avant, et la foi nous viendra’,A was de prijs die hij voor zijn meningen betaalde. een aanmoediging toegeschreven aan de wiskundige Galileo was ook als wiskundige in oneindigheid d’Alembert.5 Je moet maar durven. geïnteresseerd, getuige zijn paradox dat er evenveel positieve gehele getallen zijn als hun kwadraten (na- De 19e eeuw: de tweede triomf van het oneindige melijk oneindig). Dat is raar, want 3 of 5 zijn gehele En inderdaad, het geloof kwam. Augustin-Louis getallen en zeker geen kwadraten, dus intuïtief klopt Cauchy (1789-1857) ontwikkelde in het begin van het niet. Pas in de 19e eeuw werd deze tegenspraak deze eeuw de fundamenten van de infinitesimaal- op de knieën gedwongen. rekening. Daardoor was het eindelijk mogelijk een

A Vrij vertaald: “Ga door, en heb vertrouwen”.

december 2015 (4) Oneindigheid 199 Thema: Einde

hele reeks paradoxen op te lossen waarmee de wis- dende wiskundigen bijeen om de stand van zaken kunde eeuwenlang mee worstelde. Een hele reeks in de wiskunde te bediscussiëren. Hilbert hield een baanbrekende ontwikkelingen werd nu mogelijk. openingstoespraak6 waarin hij 23 problemen noem- Zonder overdrijving zou zonder zijn werk belang- de die nog moesten worden opgelost. Er onder lag rijke ontwikkelingen in de natuurkunde en techno- de veronderstelling dat men dan met de wiskunde logie, als voorbeeld de golfvergelijking van Maxwell, wel ongeveer klaar zou zijn. Hij ging er van uit dat nauwelijks in de 19e eeuw van de grond zijn geko- ze alle in principe ook oplosbaar waren. In het jaar men. Deze vergelijking is bijvoorbeeld van belang 2000 bleek dat bij 20 problemen het geval. voor alles wat samenhangt met radiogolven, zoals Iets dergelijks vond ook in de natuurkunde mobieltjes. Natuurlijk was Cauchy niet het enige plaats. Eind 19e eeuw werd verondersteld dat alle wiskundig genie dat in de 19e eeuw werkte; de eeuw belangrijke natuurkundige wetten bekend waren, ritselde het van grote namen als Gauss, Abel, Galois dat ze uitstekend begrepen en alom geaccepteerd en Fourier, om er maar vier te noemen. werden. Er waren wel nog wat kleinere problemen In de 19e eeuw gebeurde er nog iets bijzonders: maar daar verwachtte men geen essentiële moeilijk- de wiskunde zong zich los van de natuurkunde heden meer. Kortom, de toekomst van de exacte en vervolgde bijna een geheel eigen weg. Het be- wetenschappen leek helder en duidelijk. Het liep grip oneindig werd op het eind van die eeuw van allemaal anders. (bijna) al zijn laatste geheimen verlost door Hilbert Het ging niet zonder horten en stoten: Cantor en Cantor. Beroemde namen. David Hilbert (1862- vergeleek het absolute oneindige met God, zodat 1943) illustreerde het oneindige met het ‘Hotel van zijn baanbrekend werk met argusogen werd beke- Hilbert’ (zie inzet), het geheim van Leo (hierboven) ken, hij werd zelfs een charlatan genoemd. Later draagt er alle sporen van; Georg Cantor (1845- haalde K. Gödel en daarna A. Turing de zekerheid 1918) bewees dat er oneindig veel soorten oneindig van Hilbert onderuit door te bewijzen dat niet alles zijn, de een nog ‘groter’ dan de ander, raadselach- bewijsbaar of berekenbaar was.B Nieuwe wiskun- tig voor gewone stervelingen, veelbetekenend voor dige disciplines ontwikkelde zich in rap tempo, zeer (zuiver-) wiskundigen. Alles leek klaar te staan voor vaak bleken ze weer beslissende invloed te hebben de twintigste eeuw. op andere wetenschappen en technologieën en vice versa. Het werk van Turing gaf het startsein tot de ontwikkeling van de informatica: tot op de dag van Hilberts hotel heeft een oneindig aantal kamers. vandaag ondervinden we daar de gevolgen van. Het paradoxale aspect van het hotel is dat, zelfs In de natuurkunde liep men aan tegen de pro- als alle kamers bezet zijn, het een oneindig aan- blemen van het (praktisch) oneindig grote, het on- tal nieuwe gasten kan opnemen. Het hotel kan eindig kleine en de begrenzing van de snelheid (was één extra gast herbergen als alle gasten precies niet oneindig, lichtsnelheid was maximale snelheid). één kamer opschuiven; evenzo kan het ieder Een explosie van nieuwe inzichten volgde, een ver- eindig aantal n nieuwe gasten opnemen als alle gelijking met de 17e eeuw dringt zich op. Voorlopers gasten n kamers opschuiven. Het hotel kan waren L. Bolzmann (1864-1906) en A. Einstein zelfs een aftelbaar oneindig aantal nieuwe gas- (1879-1955), gevolgd door een grote stoet eminente ten herbergen: in dat geval moeten alle gasten geleerden. Terzijde: vier van de bovengenoemde ge- in het hotel hun kamernummer vermenigvuldi- leerdenC hielden zich allen met oneindigheid bezig, gen met 2 en verhuizen naar de kamer met het ze kwamen in grote psychiatrische problemen en nummer dat de vermenigvuldiging oplevert. maakten allen een einde aan hun leven. Aangezien een vermenigvuldiging met 2 altijd De wiskunde bleek in de 20e eeuw tot nu een een even getal oplevert, is er nu een oneindig uiterst krachtig hulpmiddel te worden van zeer aantal kamers leeg geworden: alle kamers met veel wetenschappelijke ontwikkelingen; het begrip oneven nummers. De nieuwe gasten kunnen oneindig bleek steeds, meestal indirect, daarin aan- deze kamers betrekken. (https://nl.wikipedia.org/wiki/Hilberts_hotel) B Het zogenaamde halting problem van A. Turing (1936): er zijn algoritmen waarbij de theoretische computer oneindig door e e blijft rekenen. Alles wordt anders in de 20 en 21 eeuw C Bedoeld worden Bolzmann, Cantor, Turing en Gödel; in hun Precies in het jaar 1900 kwamen in Parijs de lei- werk speelde oneindigheid steeds een belangrijke rol.

200 Oneindigheid Liberaal Reveil Thema: Einde wezig. Complexe vraagstukken werden gereduceerd Guus Zoutendijk lange–termijnverwachtingen voor tot modellen en formules die met vaak geavanceerde de ‘informatiemaatschappij’ formuleerde die vrijwel wiskunde hanteerbaar werden gemaakt. Het verza- alle uitgekomen zijn en aan actualiteitswaarde weinig melen en geschikt maken van de noodzakelijke em- hebben verloren. Een prestatie van formaat. pirische onderbouw deed de rest. Dit ging vaak zeer Ter afronding een gedachte-experiment op basis goed. Maar niet zelden ontstonden in verschillende van alle artikelen die er in de loop der jaren in Libe- vakgebieden misverstanden of fouten, die leidden raal Reveil zijn verschenen. Uitgangspunt is dat de tot felle wetenschappelijke debatten. Tinbergen7, erin behandelde thema’s weliswaar verschillen, maar zelf een natuurkundige, besefte dit al vroeg: ‘Meer dat veel van de gebruikte argumentaties vergelijk- dan ooit is men zich daarbij bewust van de gebrek- bare trekken vertonen. Het gedachte-experiment kigheid van de economische wetenschap in verge- betreft de vervaardiging van computersoftware lijking met andere wetenschappen, in het bijzonder waarvoor alle artikelen van de afgelopen vijftig jaar met de natuurwetenschappen (…)’. Hij bleef niette- als database worden gebruikt. Doel van de software min optimistisch, en ging er van uit dat die gebrek- is om artikelen te produceren die door de redactie kigheid wel grotendeels weg genomen zou kunnen van Liberaal Reveil (ik veronderstel dat zij blijft be- worden. ‘Allez en avant, et la foi nous viendra’. staan) worden geaccepteerd. Uiteraard geldt dat een Model en empirie… . In de 20e eeuw stond dit onderwerp wordt gekozen waarvoor belangstelling tweetal centraal, maar thans verschuift dit beeld, bestaat. Dat wordt ook in de computer gevoerd. De vooral buiten de natuurwetenschappen. De thans computer produceert vervolgens een artikel dat door schier oneindige hoeveelheid aanwezige data zijn de redactie waarschijnlijk zal worden geaccepteerd. nauwelijks aan te pakken met efficiënte modellen.D Gebeurt dat niet, dan wordt de reden van afwijzing Men gaat over tot krachtige data-driven methodes, ook in de computer gevoerd. De computer leert die gegevens genereren die tot diep in de haarvaten daarvan. Uiteindelijk worden alle geproduceerde ar- van de maatschappij komen. In twee artikelen in tikelen geaccepteerd. eerdere uitgaven van Liberaal Reveil wordt hier aan- Kán de beschreven software worden gemaakt? dacht aan geschonken8; het gevaar voor de vrijheid Die kans is groot. Software ter interpretatie van en de privacy van het individu is aan de orde. Er is vrije teksten bestaat al, software waarmee artikelen echter nog steeds geen sprake van een coherente vi- kunnen worden gegenereerd eveneens, zelflerende sie. Korte termijninzichten domineren de discussie. programma’s zijn allang normaal. Dat betekent dus dat artikelen als het ware op de automatische piloot Ten slotte kunnen worden vervaardigd.E Eigenlijk komen we In het eerste nummer van de eerste jaargang van daardoor in een soort deterministische situatie te- Liberaal Reveil, gedateerd 1 januari 1956, worden, recht. Verder doorgeredeneerd komt daardoor be- naast een kraakhelder betoog over het liberalisme perking van de vrije keuze wel heel dicht bij. van mr. P.J. Oud, de volgende thema’s aangesneden: Maar nu komt het: gelukkig is het theoretisch bureaucratie en democratie, de harde kern van het mogelijk dat het gebruikte algoritme in de compu- liberalisme en financiële hulp aan de onderontwik- ter er niet in slaagt om een zinvol artikel te maken kelde gebieden. Tien jaar later, waren de onderwer- en in principe oneindig lang bezig blijft.F Dat bete- pen wat anders (bijvoorbeeld: efficiency en libera- kent onvoorspelbaarheid en dus geen determinisme. lisme), maar nog steeds qua opzet vergelijkbaar met Als dat zo is, zijn we gered door het onderwerp waar het eerste nummer. En weer tien jaar later gaat het dit artikel mee begon: oneindigheid. bijvoorbeeld over Adam Smith en De actualiteit van de onzichtbare hand (Hans van der Doel…). Op Prof. dr. ir. T. de Vries is hoogleraar Toekomststudies zich interessant en allemaal herkenbaar. Een mooie Gezondheidszorg aan de Universiteit Twente en lid uitschieter was het toekomstnummer van Liberaal van de redactie van Liberaal Reveil. Reveil in maart 1986 waarin de wiskundige en ICT-er

E Dergelijke software bestond al tien jaar geleden (SCIgen: the scientific paper generator) https://pdos.csail.mit.edu/ar- D Totale hoeveelheid data wereldwijd, schatting voor 2015: 9 chive/scigen/ Zb, (Z: zeta of 1021 byte ). EMC2 Infobrief, The Digital Uni- F Gerefereerd wordt naar het halting problem van Turner verse of Opportunities, 2014; T. de Vries, ‘Wiskunde als oplos- (1936). Als dit dreigt te gebeuren zal softwarematig worden sing’, SZW-conferentie, november 2014. ingegrepen.

december 2015 (4) Oneindigheid 201 Thema: Einde

Noten: 6) D. Hilbert, ‘Mathematische Probleme’, Göttinger Nachrich- 1) P. Zellini, A brief History of Infinity, New York, 1980, p. 20. ten, 1900; Archiv der Mathematik und Physik, 1901. 2) B. Russel, Principles of Mathematics, New York, 2010 [1903], 7) J. Tinbergen, ‘Voorbeelden uit de economische wetenschap’, pp 352-353. Wetenschap en Maatschappij: Economische Wetenschap, Haar- 3) D.J. Struik, Geschiedenis der wiskunde, Houten, 1965, p. lem 1939, pp. 139-150, geciteerd door: M Bouwmans, Ver- 142. trouwen in economische modellen, Universiteit Amsterdam, 4) D.F. Wallace, Everything and more, a compact history of ∞, 2012. New York, 2003, p. 147 e.v.. 8) Theo de Vries, ‘ICT en privacy’, Liberaal Reveil 2014, nr. 5) A. L. Mackay, Dictionary of Scientific Quotations, London, 4, pp. 184-189 en Theo de Vries, ‘De doemgedachte van 1994. Stephen Hawking’ Liberaal Reveil, 2015 nr. 2, pp. 83-85.

202 Oneindigheid Liberaal Reveil GLOBALISERING, GLOBAL GOVERNANCE, LEIDERSCHAP EN WERELDBURGERSCHAP LR – Ruud van Dijk –

Globalisering heeft de onderlinge verbonden- en afhankelijkheid steeds groter gemaakt en is gepaard gegaan met zowel kansen als uitdagingen. Ruud van Dijk bespreekt in dit artikel of het huidige systeem van global governance in staat is deze uitdagingen op te vangen.

I. Het probleem Globalisering is klonterig: het is bij bepaalde Dat we in een tijdperk van globalisering leven is al thema’s en in bepaalde landen en regio’s, intensie- lang geen nieuws meer; hoe we dat het beste doen ver dan elders. Hoewel globalisering het dominante is een ander verhaal.Technologische ontwikkelingen kenmerk van onze tijd is, is het tegelijk niet alles- maken de wereld steeds kleiner. Internationaal fi- bepalend. Het kan zelfs onderhevig zijn aan terug- nanciëel en economisch verkeer tussen verschillende slagen: acties van regeringen, nationaal of transna- delen van de wereld verloopt snel en het helpt veel tionaal opererende groepen, of individuen kunnen mensen vooruit in hun leven; we weten steeds meer muren opwerpen tegen invloeden van buitenaf. over elkaar, en dat steeds sneller (zij het niet altijd Globalisering heeft niet alleen maar winnaars, en grondiger); en ook is het voor steeds meer mensen het heeft inmiddels misschien wel evenveel tegen- gemakkelijk om eens elders in de wereld dan de ei- als voorstanders. Maar rationeel beschouwd zijn gen woonplaats een kijkje te gaan nemen. aandrijfkrachten als technologische innovatie, en De globaliserende wereld van de laatste vier de- grensoverschrijdende problemen als klimaatveran- cennia is een steeds opener wereld waarin de onder- dering, onontkoombare realiteiten. Hoe moeten we linge verbonden- en afhankelijkheid groter is dan in leven met de onvermijdelijkheid van deze mondiale het midden van de twintigste eeuw. Openheid is een onderlinge verbanden en afhankelijkheden? Wat is voorwaarde en het zou er één van de grote voordelen de rol van politiek binnen globalisering? van moeten zijn. Zo zagen we het tenminste in de jaren ’90 van de vorige eeuw, toen de Koude Oorlog II. Geschiedenis voorbij was en het aantal open samenlevingen snel Rond 1900 beleefde de wereld een andere bloeipe- toenam. Onderlinge verbonden- en afhankelijkheid riode van globalisering. Aanvankelijk voortgestuwd zou ook positief moeten zijn: zij die geld aan elkaar door innovaties als stoomschepen, spoorwegen, en verdienen gaan doorgaans niet met elkaar op de de telegraaf, ervoer de wereld destijds ook een ‘space- vuist. Hetzelfde geldt voor intensievere persoonlijke time compression’. Met het Britse wereldrijk als voor- contacten en de uitwisseling van kennis en ideeën: beeld begonnen gecentraliseerde, moderne staten meer kennis over de ander moet bijdragen aan een elders in Europa, maar ook de VS en Japan, rond beter onderling begrip, een (h)erkenning van elkaars 1860 het eigen territorium te consolideren alvorens menselijkheid, groter wederzijds respect. zelf ook op zoek te gaan naar koloniale bezittingen. Het ligt een stuk ingewikkelder, weten we in- Industrialisatie, imperialisme, en migratie zorgden middels. De keerzijde van een op wereldschaal ope- voor een ongekende mondiale integratie. rerende vrije markt is dat sommigen er veel rijker De vruchten daarvan waren ongelijk verdeeld, van worden dan anderen, en sommigen zelfs armer; althans in de ogen van vele landen en belangengroe- uitwisseling van ideeën is voor de één Westers cul- pen. Niet alleen afkalvende rijken als het Habsburg- tureel imperialisme, en staat voor de andergelijk aan se geloofden dat ze aan de verliezende kant stonden een oprukkende radicale Islam; grotere mobiliteit is in een langs Anglo-Saxische lijnen intergrerende we- voor Westerse cosmopolieten een weg naar de ene reld, zelfs een groeiende en economisch succesvolle exotische vakantie na de andere maar voor oorlogs- moderne staat als het Duitse rijk twijfelde of het slachtoffers de kans hun land te ontvluchten voor zich staande zou kunnen houden. Een wapenwed- veiliger en welvarender oorden. loop werd onderdeel van dit tijdperk van mondia-

december 2015 (4) Globalisering, Global Governance, Leiderschap en Wereldburgerschap 203 lisering, politieke crises kwamen steeds vaker voor, Henry Luce, had in 1941 het antwoord: je orga- en uiteindelijk waren het mogendheden die onze- niseert dat onder Amerikaans leiderschap. Dit zou ker waren over de toekomst die de militaire vlucht je als derde realiteit van de moderne globalisering naar voren waagden. Ondertussen had nationalisme kunnen noemen. Schrijvend als deelnemer aan het – een ander bindmiddel ingezet door staten en zij nationale debat hield Luce zijn landgenoten voor die een eigen staat ambieerden – flink geholpen de dat de twintigste eeuw de American Century was, en internationale politiek op scherp te zetten. En on- zonder Amerikaans leiderschap – na 1918 zo node derling ontbeerden staten de instellingen, de geza- gemist – zou het niets worden. Amerikaans leider- menlijke fora, om aan crisispreventie en -beheersing schap was onontbeerlijk voor orde in de wereld, en te doen. Op allerlei manieren waren mensen en sta- world order was een vitaal Amerikaans belang. Dit ten met elkaar in nauwe verbinding gekomen, maar soort denken was de basis voor de opbouw van een op politiek-institutioneel niveau, ook voor het in internationale institutionele architectuur na 1945, goede banen leiden van de mondiale economie, was zowel op financieel-economisch (denk aan het IMF er nauwelijks iets opgezet. Er was globalisering maar en de Wereldbank) als op politiek terrein (de VN) geen internationale institutionele architectuur, geen onder Amerikaanse leiding werd opgezet en tijdens global governance. en na de Koude Oorlog verder werd uitgebouwd. Het is het internationale ‘systeem’, het raamwerk De globalisering van eind negentiende begin twintig- waarbinnen de wereld ook vandaag nog streeft naar ste eeuw kwam tot een catastrofaal einde in de Eerste effectief global governance. Wereldoorlog. Wat volgde was bijna een halve eeuw waarin staten voornamelijk nationale strategieën volgden voor wat nog altijd vaak gezamenlijke, mon- III. Global Governance diale uitdagingen waren. De wereld in de jaren ‘30 Je kunt het artikel van Luce nog altijd lezen als een was politiek verdeeld, maar aan het einde ervan brak maning aan zowel het Amerikaanse volk als de rest er een tweede wereldoorlog uit, waarmee werd aan- van de wereld. Niet lang geleden stelde de Economist getoond dat het een illusie was te denken dat men dezelfde vraag voor onze eigen tijd in een speciale zich af kon sluiten voor ontwikkelingen elders in de bijlage getiteld ‘the sticky superpower’: wie anders dan wereld. Veel Amerikanen hadden die illusie levend de VS zal de lijm vormen van de internationale orde gehouden, maar al voor de Japanse aanval op Pearl in onze tijd? Ook vandaag is het antwoord op de Harbor waren de isolationisten het nationale debat twee essentiële vragen in dit verband steeds nee: kan over de Amerikaanse rol in de wereld aan het verlie- de wereld zonder een mogendheid die de boel bij zen van de interventionisten. Die interventionisten elkaar probeert te houden; is er een alternatief voor waren voor december 1941 overigens onderling verre de Verenigde Staten? Maar net als rond 1940 liggen van eensgezind over de vorm die Amerikaanse inter- er vandaag de dag ook allerlei gevaren op de loer, ventie in de zogenaamde world crisis zou moeten aan- ook weer in de VS zelf. nemen. Maar dat de oorlogen in Azië en Europa de Ook in de beste omstandigheden kan de VS VS aangingen, dat stond volgens hen vast. het niet alleen. Het constante onderhoud aan de De Amerikaanse interventionisten van 1939- mondiale vervlechtingen en hun gevolgenis de ver- 1941 (geleid door niemand minder dan President antwoordelijkheid van iedereen die er iets bij de Franklin Roosevelt) belichaamden zo meerdere kan- te verliezen heeft, en dat is tegenwoordig de grote ten van de realiteit van globalisering. Ten eerste is hij meerderheid van de wereldbevolking, zeker inclusief onontkoombaar: een bommenwerper of raket, een die in het Westen. migrant, broeikasgassen, een ondernemer, een terro- Globalisering zit vol tegenstellingen, inclusief rist, een idee in de moderne, intensief genetwerkte, de overkoepelende: het kan zijn eigen grootste vij- technologisch geavanceerde wereld is contact onver- and worden als landen/groepen particuliere agenda’s mijdelijk. Ten tweede is het zelden onmiddelijk dui- gaan najagen – niet alleen zogenaamd onafhanke- delijk hoe men met deze realiteit moet leven. Spe- lijk van anderen, dat is eigenlijk niet meer moge- cifiek, de manier om globalisering op een ordelijke lijk, maar ook tegen anderen. Het alternatief voor manier te laten verlopen, global governance, is een globalisering is daarom niet een terugkeer naar een razend ingewikkeld probleem. eenvoudiger tijd waar nationale of lokale besluitvor- Gedeelde uitdagingen vereisen gezamenlijke ming leidend was; de kans is veel groter dat anti- antwoorden, maar hoe organiseer je dat? Een pro- globalisering tot meer, en mogelijk groter, conflict minente Amerikaanse interventionist, de uitgever leidt. Zie de jaren 1931-1945.

204 Globalisering, Global Governance, Leiderschap en Wereldburgerschap Liberaal Reveil Een groot probleem is dat ondanks, of misschien Als ze nadenken over hoe iets als globalisering mede dankzij, globalisering er landen en regio’s zijn nu echt werkt, spreken sociale en historische weten- – hun aantal neemt toe – die achterblijven en waar schappers vaak over de verhouding tussen structure desintegratie de regel is, soms zo erg dat er van failed en agency: grote, anonieme krachten en processen states gesproken wordt. De problemen daarmee ver- versus de mogelijkheden van mensen deze te sturen. bonden beperken zich niet tot de betreffende staten De oorsprongen van globalisering in onze eigen tijd zelf, en zo komen regio’s die voornamelijk profiteren bestuderend, wijzen historici op concrete beslissin- van globalisering in aanraking met de schaduwzijde gen die beleidsmakers in de jaren ‘70 van de vorige ervan. Maar failed states laten zien dat ook in een tijd eeuw namen in een tijd van grote, financieel-econo- van vergevorderde globale integratie staatsstructuren mische veranderingen. Geconfronteerd met de des- er nog wel degelijk toe doen. Binnen falende staten integratie van het na-oorlogse monetaire stelsel van krijgen extremisten kansen. Dit zijn individuen en Bretton Woods, een scherpe verhoging van de olie- groepen die de op Westerse leest geschoeide mondiale prijzen, en een overgang van een industriële naar een integratie verwerpen en hem de oorlog hebben ver- post-industriële economie, kozen Westerse leiders klaard. Dankzij internationale financiële netwerken, voor een globale, op de marktgerichte, neoliberale wapenhandel, het internet en reismogelijkheden koers. Die lag, gezien onder meer technologische kunnen deze radicalen niet alleen overleven, maar ontwikkelingen en de opkomst van nieuwe moder- ook handelen. Terroristische groepen zijn in staat om ne economieën, meer voor de hand dan voortzet- staten omver werpen en soms – zie Osama bin-Laden ting van het oude Keynsiaanse beleid, maar het was – de richting van de geschiedenis ombuigen. nog altijd, zeker op onderdelen, een keuze. Techno- Hoe kan de wanorde afgehouden worden; hoe logische ontwikkelingen en het na-oorlogse herstel kan de internationale orde, het internationale sys- duwden de wereld vanaf de jaren ‘60 in de richting teem, verdedigd worden? Het lijkt er misschien soms van meer handel, globale financiële markten en een op dat de term ‘orde’ niet meer van toepassing is op mondiale arbeidsverdeling – over de manier waarop onze wereld, maar de geschiedenis laat zien dat het elk van deze processen (en andere) zich in de prak- nog veel erger kan. De uitdaging is om op interna- tijk zouden ontwikkelen hadden mensen wel dege- tionaal niveau, en binnen landen zelf, een evenwicht lijk iets te beslissen. Hetzelfde met een nieuwe her- te vinden tussen, aan de ene kant, het accepteren van vormingsimpuls langs neo-liberale lijnen in de jaren onze mondiale vervlechtingen (en alle voordelen die ’90, na de val van het communisme. Globalisering een open wereld met zich meebrengt) en, aan de an- werd dus niet tegengewerkt, al werden er aan het dere kant, verzekeren dat iedereen (in het Kremlin, systeem van global governance wel elementen toe- inNederlandse dorpen en steden, en op het Afrikaan- gevoegd, bijvoorbeeld de G-7 bijeenkomsten, om se platteland) zich medeverantwoordelijk voelt voor regeringen gezamenlijk enige greep op de ontwik- een ordelijke en rechtvaardige gang van zaken. kelingen te laten houden. Weerstand tegen aspecten van mondiale inte- Globalisering in het begin van de eenentwintig- gratie, tegen de onvermijdelijkheid van wederzijdse ste eeuw werkte ook zo. Aan de ene kant zijn we afhankelijkheid, is wijdverbreid. In Europa doen door technologische, transport-, vervoer-, en com- vele varianten van ‘eigen volk eerst’ de ronde; in het municatierevoluties tot elkaar veroordeeld, terwijl immigratiedebat in de VS kun je dezelfde geluiden aan de andere kant dit niet betekent dat we niets horen; en in Zuidoost-Azië was er niet lang geleden meer te kiezen zouden hebben, ook al is onze in- nog de saga van de Rohingya bootvluchtelingen uit vloed op de realiteit van globalisering beperkt. Birma. Zij waren bijna nergens welkom. Onlangs be- Global governance, het gebruik en onderhoud loofde de Chinese president Xi Jingping meer hulp van de internationale institutionele architectuur, is voor ontwikkelingslanden, en dat kwam hem snel op essentieel om gedeelde uitdagingen werkelijk en op binnenlandse kritiek te staan. Weerstand tegen vrij- een constructieve manier aan te pakken. Tegelijk is handel is ook een constante, want ook al draagt een er het democratische gebod: burgers moeten het ge- vrij verkeer van goederen en dienstenuiteindelijk bij voel hebben dat hetgeen bij internationale akkoor- aan meer economische activiteit en productiviteit, en den – in Brussel, bij de VN, het IMF, of de NAVO ook al is het geen zero-sum proces, het levert zowel wordt afgesproken – ook werkelijk in hun naam winnaars als verliezers op. Velen zijn bang om tot de plaatsvindt. Je zou ook kunnen zeggen dat deze in- laatste groep te gaan behoren, anderen hebben er be- stellingen, en het proces waarlangs besluiten worden zwaar tegen dat een kleine groep er met een dispro- genomen, legitimiteit moeten hebben. Legitimiteit portioneel deel van de winst vandoor gaat. is sinds 1945 het democratische proces geweest. De

december 2015 (4) Globalisering, Global Governance, Leiderschap en Wereldburgerschap 205 door de VS aangevoerde op- en uitbouw van onze President Poetin zo als stoorzender binnen het inter- internationale institutionele architectuur (inclusief nationale systeem, net zoals hij dit in de voormalige de huidige EU) was niet waardenvrij--het doel was invloedssfeer van de Sovjetunie (Georgië, Oekraine) juist het bevorderen van een open, vrije, en demo- doet. Hij is zo een goed voorbeeld van een tegen- cratische wereld. Een groot deel van de weerstand stander van de einddoelen van internationale orde is altijd gekomen van zij die liever geen rekenschap van onze tijd, maar een die toch aan boord gehou- afleggen aan hun achterban of onderdanen, maar den moet worden. autoritaire regeringen horen er toch bij. Rusland verzet zich tegen de op Westerse leest Global governance moet dus de juiste accenten geschoeide liberaal-democratische orde – omdat het leggen (en niet alles willen regelen). Nationale re- niet gemakkelijk meekan en omdat zijn president geringen zijn een essentiële schakel in het proces, niet mee wil. Rusland is geen open samenleving, en juist ten behoeve van de legitimiteit en de mensen Poetin heeft er geen belang bij er een te bevorde- in wier naam dit alles gebeurt moeten behalve voor ren. Hij heeft er groter belang bij het internationale hun directe eigenbelang ook oog hebben voor alge- systeem te verstoren, want zo lijkt de eigen positie mene, mondiale belangen. Voorts moeten zij die de gemakkelijker te handhaven. Tegelijk blijft Poetin ideologische orientatie van het huidige internatio- in gesprek met de VS, de EU, en anderen, bijvoor- nale systeem niet onderschrijven er ook een plaats beeld bij Ruslands deelname aan de onderhande- in vinden (zoals bijvoorbeeld China dat tot nu toe lingen over het Iraanse atoomprogramma, en bij de heeft gedaan), want global governance kan niet al- zes-landengesprekken over Noord-Korea. Ruslands leen afhangen van Amerikaans initiatief, hoe be- economie is bovendien onderdeel van de wereldeco- langrijk leiderschap van de enige werkelijk mondiale nomie en de meeste kenners geloven dat Westerse mogendheid dan ook blijft. sancties vanwege Ruslands aanvallen op Oekraïne, Rusland wel degelijk pijn doen. IV. De Vroege Eenentwintigste Eeuw Ook hier gaat het om evenwicht, vanuit een bre- De diverse vluchtelingencrises zijn het beste actuele der perspectief: Poetins offensief is een defensieve voorbeeld van hoe de wereld kleiner is geworden. strategie van een regime dat zich in onze globalise- De EU heeft lang gedaan alsof dat wel meeviel en rende wereld in het nauw gedreven voelt. Moet hij een te bescheiden rol gespeeld bij de sociale en poli- echt helemaal in de hoek worden ingedreven? Is het tieke desintegratie van de crisisboog van Noordwest bij belangrijke kwesties zoals Iran en Noord-Korea Afrika tot Centraal Azië in het algemeen, en de oor- ook niet in het Russische belang dat internationale log in Syrië in het bijzonder. De VS kan daar ook stabiliteit wordt bevorderd? Als we een enigszins van beschuldigd worden, maar de VS ligt een oceaan functionerend internationaal politiek proces in verder weg. De vluchtelingen die zich nu in Europa stand willen houden, hoe hoog moet dan de druk aandienen zorgen niet alleen voor de nodige ver- worden opgevoerd op een regime dat in de VN Vei- deeldheid binnen Europese samenlevingen (naast de ligheidsraad het vetorecht heeft? Hoeveel ruzie met nodige sympathiebetuigingen), ze dwingen de EU Moskou kan het systeem van global governance ver- ook stap-voor-stap de definitie van het probleem te dragen voordat het disfunctioneel wordt? Wat het verbreden tot buiten het Schengengebied. De onder- Kremlin betreft dient zich daarom een opmerking linge vervlechting in onze geglobaliseerde wereld is aan van de Amerikaanse president Lyndon Johnson inmiddels zo ver gevorderd dat de problemen van de aan, die eens over samenwerking met de machtige bevolkingen van de regio ons direct raken. Er wordt FBI baas J. Edgar Hoover gezegd moet hebben: ‘I’d nu door meer Europese landen gebombardeerd in rather have him inside the tent, pissing out, than out- Syrië en Irak. Belangrijker is dat er in Brussel en Eu- side the tent, pissing in.’ ropese hoofdsteden langzaam maar zeker iets begint Het opkomende China zou ook een uitdager van te ontstaan dat op een beleid voor de regio lijkt. Er de liberaal-democratische wereldorde van de laat- moet samen worden gewerkt met landen in het cri- twintigste, vroege eenentwintigste eeuw kunnen sisgebied die tot dusverre de gevolgen van de failed worden. Volgens sommigen is het dat al. Tenslotte states hebben moeten opvangen. zoekt de ‘Chinese Droom’ van de communistische Rusland heeft zich ook in het Syrische conflict leiding van het land naar herstel van het prestige van gemengd, in de eerste plaats vanuit het eigen belang, China – in eigen ogen een superieure beschaving – en bovendien op eigen houtje (zij het natuurlijk na anderhalve eeuw van interne verdeeldheid en ver- met instemming van president Assad, de Russische nederingen door buitenlandse mogendheden. Het bondgenoot). Vanuit Westers perspectief opereert verhaal van China’s verhouding tot het door de VS

206 Globalisering, Global Governance, Leiderschap en Wereldburgerschap Liberaal Reveil geleide internationale systeem is echter ingewikkeld, te ondermijnen. Daarmee is succes niet verzekerd, en de toekomst ligt zeker nog niet vast. Sinds China maar zekerheid is in de internationale politiek een zich in de jaren ‘70 van de vorige eeuw begon open illusie. te stellen voor de buitenwereld, heeft het dat gedaan in samenwerking met de Amerikaanse regering, en V. Conclusie via integratie met de kapitalistische wereldecono- In tegenstelling tot de jaren voor 1914 hebben we mie. In 2001 trad China, na er lang voor te hebben nu dus wel een internationale institutionele archi- gelobbied, toe tot de Wereldhandelsorganisatie. In- tectuur, structuren waarmee vorm gegeven kan middels heeft de regering wel een ambitieuze – vol- worden aan global governance. Ook hebben we een gen sommigen, agressieve – agenda ontwikkeld voor wereldmogendheid die in staat is als spil van het sys- de uitbreiding van de Chinese invloed in de eigen teem op te treden, al staat de Amerikaanse effecti- regio. Door de bondgenootschappen die de VS met viteit wel onder druk. Voor effectieve lijm om het veel van China’s buren onderhoudt, zou dat tot con- internationale systeem bij elkaar te houden zijn nog flict met Washington kunnen leiden. Er bestaat ze- twee ingredienten vereist, beide overigens met een ker een gevaar voor een wapenwedloop in Oost-Azië sterke ethische component. tussen China aan de ene, en de VS en zijn bondge- Ten eerste politiek leiderschap. Hierbij gaat het noten aan de andere kant. Maar daarbij is het inte- niet alleen om interacties op wereldniveau tussen de ressant om te zien hoe weinig vrienden China in de belangrijkse politieke spelers, de VS voorop, maar eigen regio eigenlijk heeft. Tegelijk moet het regime ook juist op nationaal en lokaal niveau. Het valt in in Beijing zich veel meer zorgen maken over de bin- twee hoofddelen uiteen: beleid, en de rechtvaardi- nenlandse ontwikkeling van het land – met name ging ervan – het verkopen, zo men wil. Ook hier het scheppen van voldoende economische mogelijk- draait het om evenwicht, en wel tussen pragmatisme heden voor de eigen bevolking tegen de achtergrond en principe, tussen resultaten en legitimiteit, tegen van een voortgezet machtsmonopolie van de com- de achtergrond van het totaalbeeld van een geinte- munistische partij – dan zogenaamde bedreigingen greerde en onderling afhankelijke wereld. van de nationale belangen in bijvoorbeeld de Zuid- Men moet alles kunnen zeggen in een open poli- Chinese Zee. tiek systeem, maar woorden hebben gevolgen, juist Nog belangrijker is dat de huidige leider, Xi ook onbedoelde. Daarom is een cruciaal aspect van Jingping, in toespraken over China’s buitenlandse verantwoordelijk leiderschap de gebruikte woorden betrekkingen praat over de vervlechting van China steeds zorgvuldig te wegen, en dingen die misschien met een globaliserende wereld. Het is niet alleen op het eerste gezicht populair kunnen zijn, juist niet dat China bij zijn modernisering profiteert van de te zeggen. Populisten en opportunisten grossieren in buitenwereld; het is volgens Xi juist ook in China’s uitspraken uit deze laatste categorie – verantwoorde- belang een bijdrage te leveren aan een evenwichtig lijke leiders juist niet. Die nemen het initiatief om de verloop van globalisering. En inderdaad, ook China eigen achterban, begrijpelijkerwijze vooral bezig met speelt een constructieve rol bij de kwestie Noord- het eigen belang, op gedeelde uitdagingen te wijzen,

Korea; zoekt naar manieren de eigen CO2 uitstoot en op offers die er in het algemene belang moeten te verminderen; is op de nodige niveaus in gesprek worden gebracht. En daarbij geven zij, en de instel- met de VS en blijft een serieuze speler in de VN lingen die zij leiden, steeds het goede voorbeeld door Veiligheidsraad. China heeft weliswaar eveneens het verantwoord beleid te voeren dat praktische proble- initiatief genomen tot de oprichting van eigen, in- men op een zakelijke, consequente en sobere manier ternationale instellingen zoals de Aziatische Investe- te lijf gaat op een manier die uit te leggen valt aan ringsbank voor Infrastructuur, maar ook hier liggen de burgers uit wier naam, en met wier belastingbij- er nog voldoende kansen voor verder ontwikkeling dragen, het allemaal gebeurt. Makkelijker gezegd dan binnen de bestaande internationale institutionele gedaan, maar niettemin essentieel. architectuur. Daarvoor zou een beleidsverandering Ten tweede wereldburgerschap. Het kan niet al- in Washington (dat zijn bondgenoten tevergeefs het leen van boven komen. Een ander bestanddeel is het lidmaatschap heeft afgeraden) welkom zijn. Ameri- vermogen van het publiek en particuliere spelerszo- kaans-Chinese betrekkingen zullen de toekomst van als ondernemers en ondernemingen, te handelen op ons huidige systeem van global governance inderdaad een manier die het algemene belang bevordert, in in belangrijke mate bepalen. Beide mogendheden ieder geval niet dwarszit. Bewust gemaakt door hun hebben er, ook naar eigen zeggen, gelukkig meer opvoeding, scholing, zelfstudie en verantwoordelij- belang bij het huidige systeem te versterken dan het ke politieke leiders, zou een ieder moeten proberen

december 2015 (4) Globalisering, Global Governance, Leiderschap en Wereldburgerschap 207 om – naast het onvermijdelijke eigenbelang – oog twintigste eeuw is kansloos zonder burgers met een te hebben voor gedeelde, mondiale uitdagingen en mondiaal perspectief en verantwoordelijkheidsbesef. zichzelf steeds één vraag moeten stellen. Ben ik in deze activiteit (instelling van de computer van de Dr. R. van Dijk is Universitair Docent en coördina- door ons gemaakte dieselpersonenauto; reactie op tor Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen het op straat aangesproken worden door aardige aan de Universiteit van Amsterdam. In het voorjaar jonge vertegenwoordigers van Artsen Zonder Gren- van 2014 was hij een Public Policy Fellow aan het zen; positie bepalen bij een referendum over het EU Woodrow Wilson International Center forScholars in associateverdrag met Oekraïne) eerder deel van het Washington, D.C.. Zijn huidige project behandelt de probleem, of toch meer van de oplossing? nucleaire crisis van de jaren ‘70 en ‘80 van de vorige Zonder leiderschap komen we er niet, maar het eeuw. beste politieke leiderschap in de mondiale eenen-

208 Globalisering, Global Governance, Leiderschap en Wereldburgerschap Liberaal Reveil DE NACHTEGAAL LR RELIGIE VAN VREDE, DE ISLAM

– Ahsan Mahmud namens Moslim Schrijvers Gilde –

Ahsan Mahmud reageert op het artikel De Kleren van de Keizer van David Suurland (verschenen in het juninummer van Liberaal Reveil dit jaar). In dit artikel ontkracht Mahmud dat het jihadisme een wezen- lijk onderdeel is van de Islam.

In het huidige politieke debat over de relatie tussen verlaten van de Islam met de dood moet worden be- de Islam en politiek geweld vallen islamcritici, poli- straft en dat overspelige personen gestenigd moeten tici en moslimgeleerden over elkaar heen. Het ene worden. Ontbreekt het meneer Suurland aan histo- geluid verklaart dat jihadisten de Islam, die in wezen rische kennis of aan inzicht door zijn vooringeno- vreedzaam is, misbruiken. Het andere geluid ver- menheid? De kruisvaarders, de westerse Christenen, klaart dat het jihadisme wel degelijk een basis heeft vertrokken met grote legers richting het Oosten en in de Islam. David Suurland opende dit debat on- Jeruzalem onder het bevel van de Paus uit landen langs door een artikel dat hij schreef in het Liberaal zoals Duitsland, Frankrijk en Italië. In naam van het Reveil (Juni 2015 ‘De kleren van de keizer: Islam Christendom stond een meerderheid van de Chris- en de religieuze fundering van politiek geweld’). Hij tenen destijds achter deze gewelddadige tochten. betoogt dat het jihadisme een wezenlijk onderdeel is Moeten we er nu ook vanuit gaan dat de Bijbel tot van de Islam. extremisme en terrorisme aanzet? Het is de traditie van de oriëntalisten om frag- In de huidige tijd gebruiken verschillende ac- menten te publiceren uit de commentaren van de toren geweld om politieke doelen te bereiken; het moslims, en dan de Islam in diskrediet te brengen en Christelijke Lord’s Resistance Army in Uganda, de het tegenstand verder aan te wakkeren met behulp Christelijke moordbenden in de Centraal- Afrikaan- van deze fragmenten. David Suurland baseert zich se Republiek, de Ku Klux Clan in Amerika, de IRA vooral op een selectieve lezing van islamitische bron- in Ierland en de ETA in Spanje. Waarom spreekt nen uit de middeleeuwen. Dit zien we veelvuldig te- David Suurland in dit kader niet van christelijke rug in het actuele debat over de Islam. Als we de terrorisme dat haar oorsprong heeft in de Bijbel? relatie tussen terrorisme en Islam willen analyseren, Meerderheidsmeningen vaststellen en zeggen dat moeten we dan echt te raden gaan bij theologische deze impliceren dat religie schuldig is, is een onwe- interpretaties van middeleeuwse geleerden en hun tenschappelijke manier van redeneren. huidige epigonen? We kunnen toch ook niet zeg- David Suurland betoogt dat we niet naar de me- gen dat het Christendom inherent een gewelddadige ning van on-islamitische, westerse politici moeten religie is, omdat we dat kunnen terugvinden in de kijken, maar naar de mening van die Schriftgeleer- middeleeuwse encyclieken? den en exegeten die een wezenlijke bijdrage hebben Het Arabische woord ‘jihad’ wordt overigens vrij geleverd aan de vorming van wat wij nu islamitisch vertaald als ‘heilige oorlog’ en in één adem genoemd recht noemen: de oelama. Wat hij niet begrijpt is met terrorisme. Dit is onjuist. In de Islam is een dat de Shari’a een totaal van meningen is waarin uit- oorlog niet heilig, maar defensief. Oorlog betekent eindelijk meerderheidsstandpunten gevormd wor- ‘al-harb’ en niet jihad. Jihad betekent ‘streven’. Ner- den. Om de Islam op de juiste manier te beoordelen gens in de Koran wordt het woord Jihad in verband moeten wij naar de Koran kijken en het leven van de gebracht met geweld. profeet Mohammed. David Suurland meent dat een gewelddadige David Suurland maakt een analogie die elke opvatting, een ideologie van een meerderheid, zon- grond mist. De Koran is wel degelijk een nieuwe dermeer bewijst dat dit een grondslag heeft in de godsdienst die alle profeten eert. Joodse profeten en religieuze bronnen. Moslims in de Palestijnse ge- Jezus worden moslims genoemd in de betekenis dat bieden, Egypte, Jordanië of Pakistan vinden dat het zij God gehoorzamen. De goddelijke oorsprong van

december 2015 (4) De nachtegaal 209 het Jodendom en Christendom wordt in de Koran ethiek: er mogen geen kinderen, vrouwen, zieken, juist bevestigd. In de Koran worden de menselijke geestelijken, ouderen en niet-vechters gedood wor- fouten die later in de godsdiensten zijn gekropen den. Er mogen geen oogsten, huizen en gebedshui- gecorrigeerd. De respectievelijke godsdiensten zelf zen worden vernietigd. Er mag ook geen dwang tot worden erkend. De Islam is een voortzetting van de bekering zijn. Deze oorlogsethiek was een van de evolutie van de godsdienst met een volmaakte leer weinige thema’s waar men binnen de vier rechts- voor alle tijden. Vanuit dat perspectief moet men scholen consensus over had.2 tahreef en islah bezien. David Suurland meent dat de positie van Dhim- Het ridiculiseren van de Koran en Mohammed mi’s (niet-moslims die onder het gezag van Moslims middels cartoons wordt inderdaad als extreem pijn- leven) eentje is van onderworpenheid en instituti- lijk ervaren. De Ahmadiyya Moslim Gemeenschap onele discriminatie. Dat ze in beginsel slechts de heeft nooit gepleit voor een restrictie van de vrije keuze hebben tussen bekeren of de dood. Hij citeert meningsuiting of bedreigingen te vergoelijken of hiervoor vers 9:29 van de Koran: ‘Bestrijdt diegenen spot te beantwoorden met gewelddadigheden. In- onder de mensen van het Boek, die in Allah noch dien wij van vrede houden dan zouden wij de vrij- in de laatste Dag geloven, noch voor onwettig hou- heid van meningsuiting niet moeten misbruiken om den wat Allah en Zijn boodschapper voor onwettig miljoenen moslims te kwetsen. hebben verklaard, noch de ware godsdienst belijden David Suurland baseert zich opnieuw op de sha- totdat zij de belasting (jizyah) met eigen hand beta- ri’ah om zijn geliefde standpunt te bekrachtigen dat len, terwijl zij onderdanig zijn.’ Het ontbreekt hem de Islam het vreedzaam samenleven met joden en aan kennis, dit vers werd in een bepaalde historische christenen afhankelijk maakt van de eis dat zij hun context geopenbaard. Het verwijst naar de mensen religie niet in het openbaar mogen praktiseren, geen van het boek die in Arabië leefden en de Islam met kerken of synagogen mogen bouwen of restaureren, man en macht probeerden uit te roeien. Moslims moslims niet mogen proberen te bekeren tot hun werden opgroepen om deze vijandigheid te bestrij- religie en zij geen kritiek mogen uiten op de Islam. den totdat een vreedzaam samenleving werd her- Die suprematie gedachten komen niet voort uit de steld. De jizyah was een belasting die ze betaalden Koran en de Sunnah d.w.z. het leven van de Profeet, in ruil voor bescherming, zij waren ook gevrijwaard maar van sommige moslimleiders die de ware leer- van een militaire dienstplicht. De Moslims moesten stellingen van de Islam zijn vergeten. In de Koran een zwaardere belasting betalen; de Zakat. Er staat staat juist: ‘En indien Allah sommige mensen niet ook: ‘(…) totdat zij de belasting met eigen hand be- met behulp van anderen tegenhield, zouden onge- talen (…)’ Dit geeft zondermeer aan dat zij de belas- twijfeld kloosters, kerken, synagogen en moskeeën, ting niet gedwongen betaalden. waarin dikwijls de naam van Allah wordt herdacht, David Suurland heeft zijn onderzoek niet goed afgebroken zijn’ (22:40-42). uitgevoerd. Een meerderheid van Moslimgeleerden Volgens David Suurland heeft Profeet Moham- beschouwt het vers als een Medinese vers dat niet med zelf opdracht gegeven om mensen te vermoor- vervangen is door een andere vers, inclusief de exe- den die hem hadden beledigd of toestond dat an- geet Ibn Kathir (Tafsir al-Qur’an al-’Adhim pp.551- deren hen vermoordden. Hij vindt daarom dat de 552). Het vers is een universele verklaring van re- aanslagen op Charlie Hebdo wel iets te maken heb- ligieuze tolerantie en niet geopenbaard voor een ben met de Islam. Dit is onjuist. Noch de Koran specifieke doelgroep in een specifieke context. Het noch de Profeet Mohammed geven hiervoor het be- bewijs hiervoor is dat de Koran structureel religieu- vel. De Profeet liet bijvoorbeeld niet toe dat Abdul- ze tolerantie benadrukt (88:22-23, 42:49, 16:126, lah bin Salul die hem had beledigd werd gedood.1 23:97, 103: 2-4). De Koran meldt expliciet en structureel dat er geen Het incident dat David Suurland tevens citeert straf is op het beledigen (4:141, 6:69). (Sahih Bukhari 1:2:25) waarin hij concludeert dat Dat de heilige oorlog geciteerd wordt als ‘een de Profeet met dwang bekeerde is ook onjuist. De verplichting’ zegt niks over of, en waarom, men primaire bronnen van de Islam zijn de Koran en de oorlog zou voeren. Zowel de Hanafi als de Maliki Sunnah. Hadith zijn minstens twee eeuwen later op- rechtsschool vinden dat iedere niet-moslim gemeen- geschreven,3 alle Hadith die in tegen strijd zijn met schap rechten heeft en beschermd moet worden de Koran en de Sunnah zijn onbetrouwbaar en niet in een moslimstaat, ook al zijn het polytheïsten de woorden van de Profeet zelf. De Koran verwerpt of atheïsten. Alle rechtsscholen hebben echter een stelselmatig alle vormen van geweld en alle soorten identiek basisstandpunt met betrekking tot oorlogs- van extremistische uitspraken, ongeacht of Yusuf al-

210 De nachtegaal Liberaal Reveil Qardawi dat zegt. De meerderheid van moslimbur- 60:10: Maar Allah verbiedt u vriendschap te be- gers zijn tegen extremisme en tegen extremistische tonen aan degenen, die tegen u gevochten hebben uitspraken van geleerden. om de godsdienst, en die u uit uw huizen hebben David Suurland wil duidelijk maken hoe de verdreven of geholpen hebben u te verdrijven. En rechtsscholen denken over het concept Jihad en wie hun ook vriendschap aanbiedt, dezen zijn de benoemt dan verschillende overleveringen maar hij boosdoeners. benoemt geen enkele keer een vers van de Heilige 61:11: O gij die gelooft, zal ik u inlichten over Koran. In de Islam is de Heilige Koran het godde- een handel die u zal redden van een pijnlijke straf. lijke woord oftewel de bron.Het is bewaard gebleven 61:12: Dat gij in Allah en zijn boodschapper ge- in zijn oorspronkelijke vorm zoals de geschiedenis looft en voor de zaak van Allah met uw bezit en uw getuigt.4 De Heilige Koran, Sunnah en de Hadith persoon strijdt. Dat is beter voor u als gij het weet. worden beschouwd als primaire bronnen maar in volgorde van waarde is de Heilige Koran het hoogste Uit deze verzen kunnen we opmaken dat de Jihad in rank.5 Het zou dan ook meer dan passend zijn als met de ‘zwaard’ alleen mag worden toegepast als we het Jihad concept eerst bekijken vanuit de per- zelfverdediging. De islam verbiedt het om een of- ceptie van de Heilige koran. Geen concept uit de fensieve Jihad te voeren. De Heilige Koran geeft Islam is zo verkeerd begrepen als Jihad. Het woord ook heel duidelijk aan dat als de moslims niet zou- roept in het Westen schrikbeelden op van barbaars den strijden ter zelfverdediging de vijanden behalve geweld en voedt een afwijzende houding tegenover moskeeën ook kloosters, kerken en synagogen zou- de Islam. Ik wil mij graag houden tot wat de Heilige den vernietigen. De islam komt dus op voor alle Koran en de Sunnah zegt over Jihad. Daaruit zal blij- religies en is een voorstander voor de vrijheid van ken dat er verschillende vormen van Jihad bestaan, godsdienst. en dat Jihad beoefend kan worden met verschillende Het woord Jihad betekent: streven, zich inspan- middelen. Ook zal blijken hoe ver dat schrikbeeld nen, hard werken, om een doel te bereiken.6 verwijderd is van de werkelijkheid. Laten we eerst In Islamitische religieuze context, wordt het be- een kijkje nemen op wat de Heilige Koran zegt over grip Jihad gebruikt om uitdrukking te geven aan het concept Jihad? elke inspanning die men doet om God te behagen en De Heilige Koran leert ons dat wanneer er een om Gods zaak vooruit te helpen. Het is Jihad goede oorlog uitbreekt dat deze dan gestreden moet wor- werken te doen, het beste te kiezen tussen twee alter- den op een dusdanige wijze dat er zo min mogelijk natieven, respect te hebben voor ouderlingen, zich slachtoffers vallen en dat er zo min mogelijk schade in te zetten voor het uitbouwen van een rechtvaar- wordt toegebracht aan eigendommen en dat de vij- dige maatschappij, met zorg om te gaan met dieren, andelijkheden zo snel mogelijk tot een einde komen. zich te gedragen in overeenstemming met Korani- sche waarden zoals geduld, minzaamheid, verdraag- In de Heilige Koran lezen we het volgende : zaamheid, tolerantie en zelfbeheersing. Wordt een 22:40: Toestemming om te vechten is gegeven aan moslimstaat aangevallen, dan schrijft de Koran voor degenen tegen wie gevochten wordt, omdat hun on- dat wanneer aan een aantal voorwaarden voldaan is, recht is aangedaan, voorzeker Allah heeft de macht de beste inspanning erin bestaat zich gewapender- hen bij te staan. hand te verweren tegen de agressor. Ook dat is dan 22:41: Degenen die ten onrechte uit hun hui- Jihad. Jihad is duidelijk geen synoniem voor ‘oor- zen werden verdreven alleen omdat zij zeiden: Onze log’. Het is een zeer ruim begrip dat slaat op alle heer is Allah. En indien Allah sommige mensen niet inspanningen die men doet om God te dienen vol- met behulp van anderen tegenhield, zouden onge- gens wat de Koran voorschrijft als gepaste (re-)actie twijfeld kloosters, kerken, synagogen en moskeeën, in de omstandigheid waarin men zich bevindt. In waarin dikwijls de naam van Allah wordt herdacht, uitzonderlijke gevallen, kan dat een oorlog zijn, in afgebroken zijn. Allah zal ongetwijfeld degene on- andere omstandigheden kan het juist slaan op een dersteunen die hem helpt. Allah is inderdaad Sterk, verbod van het gebruik van geweld. In veel geval- Almachtig. len, heeft het niets met gewapende strijd te maken 60:9: Allah verbiedt u niet, degenen, die niet te- vermits de meeste omstandigheden van het leven gen u om de godsdienst hebben gevochten, noch u geen gewapend antwoord vereisen noch toelaten, uit uw huizen hebben verdreven, goed te doen en maar bijvoorbeeld vragen om geduld, tolerantie of rechtvaardig te behandelen. Voorzeker, Allah heeft hulpvaardigheid. de rechtvaardigen lief. Jihad – een zich inspannen om te doen wat God

december 2015 (4) De nachtegaal 211 wil - is onlosmakelijk verbonden met het geloof. Ji- dan de kwaal. Als het medicijn niet in overeenstem- had is immers de aanbidding van God omgezet in ming is met de ziekte, dan zal die behandeling niet woord en daad.7 In die zin is het de ultieme vorm baten, maar schaden’ (Hadhrat Mirza Ghulam Ah- van verering van God. Geloof alleen volstaat niet, mad (a.s.), Malfoozat Vol. 8, pagina 20).8 men moet ook leven volgens het geloof. In Islam Verder zegt de Beloofde Messias en Imam Mah- draait alles om ‘taqwa’: godvruchtigheid én goede di (a.s.) in Noorul Haq9: ‘In deze tijd vindt jihad daden. Geloof en handelen zijn onlosmakelijk met plaats in geestelijke zin. De jihad van deze tijd is dat elkaar verwerven. Het volstaat bijvoorbeeld niet te we moeten strijden om de Islam te verspreiden door geloven dat men tolerant moet zijn, met moet zich antwoord te geven op de bezwaren van de tegenstan- ook daadwerkelijk inspannen (jihad beoefenen) om ders, de schoonheid van Islam te verspreiden over de het eigen karakter om te vormen tot verdraagzaam- wereld en de waarachtigheid van de Heilige Profeet heid en om de samenleving toleranter te maken. Ji- Mohammad (s.a.w.) te laten zien. Dit is jihad. Tot- had is het dagelijks in praktijk brengen van alles wat dat God een andere manier toont’. het geloof voorschrijft. Velen nemen de pen, maar slechts weinigen Op grond van de omstandigheden waarin en het zijn begunstigd met de geest om de Jihad te voe- doel waarvoor men jihad beoefent, worden een aan- ren in de meest aanvaardbare manier. Vele wensen tal verschillende vormen van Jihad onderscheiden de pen op te pakken maar hun onjuiste overtuigin- die ook met verschillende middelen beoefend wor- gen en gebrek aan kennis voorkomt dat ze dat doen den. De soorten Jihad worden hierna besproken. en daarom vallen ze vaak terug in hun oude staat. Maar, het is de Ahmadiyya beweging die nooit is ge- Jihad an-Nafs: de strijd tegen je ego stopt met deze grote strijd sinds haar oprichting, ze Vooreerst is er een persoonlijke, psychologische en zijn vastbesloten met betrekking tot dit intellectuele morele Jihad met als doel een beter mens te worden. proces dat ruim een eeuw geleden werd gestart door Het woord Islam betekent zich onderwerpen (aan Hazrat Mirza Ghulam Ahmad van Qadian, de Be- God), of moslim is een persoon die zich onderwerpt loofde Messias en Mahdi in de islam. Hij heeft juist aan God. De heilige profeet Mohamed verwees her- opgelost hoe men om hoort te gaan met deze bron- haaldelijk naar deze uitdrukking van geloof: nen. De Koran is altijd leidend. Aan de hand van Een Mujahid (hij die jihad beoefent) is diegene de Koran wordt een Hadith beoordeelt. De Hadith die streeft tegen zijn eigen ik om God te gehoorza- zelf heeft twee belangrijke manieren om beoordeelt men (Sahih Ibn Hibbanm, No. 4862) te worden:10 Ibn Umar rapporteerde dat de Profeet zei: ‘Jihad Riwayat (studie van iedere overleveraar) tegen iemands zelf voor de zaak van God is de beste Dirayat ( interne boodschap van de Hadith) Jihad’ (at-Tabaraani) De koran zegt: Voor diegenen die een zulk Jihad beoefenen, 6:22 En wie is onrechtvaardiger dan hij, die een stelt de Koran het Paradijs in het vooruitzicht: leugen tegen Allah uitdenkt of zijn tekenen verloo- 79:41-42: Doch voor hem die vreesde voor zijn chent? Voorzeker, de onrechtvaardigen zullen niet heer te staan, en die zijn ziel van begeerten onthield, slagen. zal het paradijs zeker zijn verblijf zijn. Jihad al-Asghar of kleine jihad - gewapende strijd tegen Jihad-e-Kabeer of Jihad van de Pen aanval of bezetting De Beloofde Messias en Imam Mahdi (a.s.) zegt ver- Tot dusver zijn vreedzame vormen van Jihad be- der: ‘Nu is het de Jihad met de Pen die moet wor- sproken. In sommige gevallen kan het voorkomen den gevoerd... het is met de pen dat de Islam wordt om naar de wapens te grijpen. Dit is dan de ‘jihad aangevallen. Daarom is het noodzakelijk dat de Pen al-asghar’ – een kleine jihad, in tegenstelling tot de moet worden gebruikt om de aanvallen te weerleg- jihad tegen het ego (jihad an-nafs) Daarbij wordt gen. De Almachtige zegt in de Heilige Koran, dat vaak naar volgende hadith verwezen: u zich verdedigt met het wapen dat de vijand tegen Een groep moslimsoldaten kwam bij de Heilige u gebruikt. Kijk dan wat de tegenstanders van de Profeet (van een veldslag). Hij zei: ‘welkom, jullie Islam voor ons in petto hebben. Ze brengen geen keren terug van de kleine Jihad naar de grote Ji- legers tegen ons in stelling. Ze verspreiden boeken had’. Er werd gezegd: ‘wat is de grote Jihad’? Hij en geschriften. Dan moeten wij ook de pen ter hand antwoordde: ‘het streven van een dienaar tegen zijn nemen, en hun aanval beantwoorden middels boe- lage verlangens.’ (Al-Tasharraf, Part I, p. 70) ken en geschriften. Het middel moet niet erger zijn Islam staat geen offensieve oorlog toe. Enkel

212 De nachtegaal Liberaal Reveil wanneer moslims aangevallen worden, en wanneer ren zeventig en het eind van de vorige eeuw werden alle andere mogelijkheden om de aanval af te slaan onder meer opgeëist door Molukkers, Koerden, de zoals het opstarten van vredesonderhandelingen op IRA, de ETA, de PLO, het Japanse Rode Leger, de niets uitdraaien, mag men zich gewapende wijze Rode Jeugd, RaRa, en het dierenbevrijdingsfront. verzetten – en dan nog gelden zeer strikte regels. Maar vooral na 11 september 2001 is religie, lees Geweld is de allerlaatste optie. islam, synoniem geworden voor terrorisme. Het volgende vers uit de Heilige Koran legt uit Tegelijkertijd valt niet te ontkennen dat er mos- wanneer fysiek vechten is toegestaan. lims zijn betrokken bij terroristische activiteiten en 22:40-41: toestemming om te vechten is gege- aanslagen plegen in de naam van de islam. Geen ven aan degenen tegen wie gevochten wordt, omdat enkele moslim zal dat ontkennen. Bovendien zijn hun onrecht is aangedaan, voorzeker Allah heeft de de moslims zelf het grootste slachtoffer van dat ex- macht hen bij te staan. Degenen die ten onrechte uit tremisme. Het is echter volstrekt onjuist om de is- hun huizen werden verdreven alleen omdat zij zei- lam hiervoor verantwoordelijk te stellen. Stellen we den: Onze heer is Allah. En indien Allah sommige andere religies verantwoordelijk voor het kwaad dat mensen niet met behulp van anderen tegenhield, in hun naam wordt gepleegd? Stellen we Wilders zouden ongetwijfeld kloosters, kerken, synagogen verantwoordelijk voor hetgeen Anders Breivik heeft en moskeeën, waarin dikwijls de naam van Allah gedaan? Stellen we de wetenschap verantwoordelijk wordt herdacht, afgebroken zijn. Allah zal ongetwij- voor wat massavernietigingswapens aanrichten? Om feld degene ondersteunen die hem helpt. Allah is een metafoor te gebruiken: wie sturen we een boete inderdaad Sterk, Almachtig. voor een verkeersovertreding: de auto of de bestuur- Dit vers geeft aan wanneer gewapend verzet mo- der? Kennelijk willen we maar niet begrijpen dat de gelijk is: mens zelf kwaadaardig is en alles gebruikt en mis- De vijandigheden moeten door anderen gestart bruikt voor zijn eigen gewin. worden tegen de gelovige moslims. Enkel moslims In het gepolariseerde debat wordt voortdurend die ‘bestreden worden’, mogen zich verzetten. Het beweerd dat vooral moslims aanslagen plegen. Deze gaat dus om een defensieve oorlog, niet om een of- stelling is echter volstrekt onjuist.11 Hoogleraar fensief. Wat hierbij betracht wordt is het bescher- Robert Pape van de Universiteit van Chicago en men van de rechtvaardige gematigde gemeenschap oprichter van Chicago Project on Security and Terro- waarvan eerder al sprake was. rism12 stelt dat de Tamil Tigers meer bloed aan hun Er moet de moslims onrecht aangedaan zijn. handen hebben dan de jihadisten. Andere onderzoe- Hierbij wordt expliciet het onrechtmatig verdrijven ken laten zien dat er voornamelijk niet-religieuze ge- uit woningen vermeld. motiveerde aanslagen worden gepleegd. Deze feiten Het doel van de agressor moet de destructie van krijgen zelden een plek in de mainstream media. de Islam en de moslims zijn. Het vers verwijst naar godsdienstvervolging, waarbij moslims enkel ver- Ahsan Mahmud namens Moslim Schrijvers Gilde. volgd worden omdat zij zeggen dat ze in God ge- Moslim Schrijvers Gilde is een afdeling binnen de Ah- loven. madiyya Moslim Djamaat. De Ahmadiyya Moslim Een oorlog is dus enkel toegestaan als verdedi- Djamaat heeft vestigingen in meer dan 200 landen. ging tegen het onrecht dat veroorzaakt is door een Haar motto is: Liefde voor iedereen, Haat voor nie- aanval of bezetting, verdrukking of godsdienstver- mand. volging. Daarbuiten, is gewapend verzet niet gele- gitimeerd. Noten: 1) Hadhrat Mirza Tahir Ahmad, The Seal of Prophets. His Conclusie Personality and Character, Text of a lecture delivered by the Terrorisme is geen nieuw verschijnsel, maar van alle Head of the Ahmadiyya Muslim Jama’at on 15th October tijden. Het is een instrument dat door groepen van 1989 at Heathland School, Surrey UK, 2003 [1992], p. 34. uiteenlopende aard wordt gebruikt om angst te zaai- https://www.alislam.org/library/books/Seal-of-Prophets.pdf. en, het maatschappelijke leven te ontwrichten en de 2) I. Jonathan A.C. Brown, Misquoting Muhammad: The politieke stabiliteit te ondermijnen. Dit alles om de Challenge and Choices of Interpreting the Prophet’s Legacy, gewenste politieke en maatschappelijke veranderin- London, 2014, p. 186. gen af te dwingen. II. Ahmad Yousif, “Islam, Minorities and Religious Free- De gijzelingen, kapingen, bomaanslagen, liqui- dom: A Challenge to Modern Theory of Pluralism”, Journal daties, bedreigingen die plaatsvonden tussen de ja- of Muslim Minority Affairs, 2000, nr. 1, p. 35.

december 2015 (4) De nachtegaal 213 III. Farhad Malekian, Principles of Islamic International 8) Pen to fight pen. (z.j.). Geraadpleegd van https://www.alis- Criminal Law, Leiden/Boston, p.69. lam.org/library/malf051.htm. IV. https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Baqara_256. 9) M.B. Ahmad, The Life & Character of the Seal of Prophets. 3) I. https://nl.wikipedia.org/wiki/Hadith. Tilford, Engeland, 2011. II. https://www.alislam.org/books/religiousknowledge/sec1.html 10) Hadiqatus-Salihin door Mufti Malik Saifur-Rahman, Qa- 4) Z.H. Shah (z.j.), Promised Messiah and the Holy Quran. Geraad- diaan, India, 2003, p. 9. https://www.alislam.org/library/ pleegd van https://www.alislam.org/quran/about-quran.php. books/hadeeqa/hadeeqa.pdf. 5) M.G. Ahmad (z.j.), The Essence of Islam. Geraadpleegd van 11) http://www.thedailybeast.com/articles/2015/01/14/are-all- https://www.alislam.org/books/essence/chap3/chap3.html. terrorists-muslims-it-s-not-even-close.html 6) Ahmadiyya Muslim Community. (z.j.), Suspension of Jihad. 12) http://news.uchicago.edu/article/2015/04/28/chicago-pro- Geraadpleegd van https://www.alislam.org/books/truth/je- ject-security-terrorism-creates-first-annual-report-sui- had.html. cide-terrorism. 7) Ibidem.

214 De nachtegaal Liberaal Reveil VAN EUTHANASIE VIA VOLTOOID LEVEN NAAR VRIJWILLIG LEVENSEINDE LR LIBERAAL-FILOSOFISCH PERSPECTIEF

– Willem van Katwijk –

In Nederland is nog geen sprake van volledige zelfbeschikking en zelfs liberalen zijn verdeeld over het vrijwillige levenseinde. Willem van Katwijk geeft in dit artikel een liberaal-filosofisch perspectief op dit gevoelige onderwerp.

De maatschappelijke opinie over ons levenseinde is dan wel een heleboel dingen in de loop van je leven sedert de invoering van de Euthanasiewet (2002) zelf bepalen. Maar wanneer, hoe en waar jij jouw heel wat opgeschoven. Er werden veel maatschappe- levenseinde wenst, onlosmakelijk bij jouw leven ho- lijke initiatieven genomen. Waar staan wij nu, anno rend? Neen, daar beslissen anderen over. Die gaan 2015? Ik belicht in dit overzicht de meest relevante voor jou bepalen of jouw lijden ondraaglijk en uit- aspecten. Ik heb niet de pretentie om één definitie zichtloos is. Bij ongeneeslijke en terminale ziektes van een ‘voltooid leven’ te kunnen geven. Dat kan zijn artsen steeds vaker bereid om euthanasie te ple- elk individu, ieder voor zichzelf, het beste. gen of hulp bij zelfdoding te verlenen. Maar als je Omdat ik al een decennium in de weer ben zo’n ziekte niet hebt en het leven zelf je te zwaar is om zelfbeschikking bij voltooid leven en vrijwillig geworden, lichamelijk en/of geestelijk, als je enorm levenseinde mogelijk te maken en ik daarbij regel- opziet tegen elke nieuwe dag, je geen enkele relatie matig tegen heilige huisjes en machtsmisbruik ben meer hebt, je geen enkele zingeving meer hebt, je aangelopen, valt het mij moeilijk om een volledig van niets meer geniet, geen kwaliteit van leven meer objectief verslag te maken. ervaart, dan heb je een probleem. Kunnen en mo- Spinoza zei: ‘De menselijke handelingen niet gen artsen wel oordelen bij dit niet-medisch ‘lijden bespotten, niet betreuren, niet veroordelen, doch aan het leven’? Steeds meer artsen vinden dat zij daar begrijpen.’ En Krishnamurti: ‘Waarnemen zonder niet voor opgeleid zijn en dat daarover andere disci- te oordelen, is de hoogste vorm van intelligentie’. plines zouden moeten gaan. Zover ben ik nog niet altijd. Ik stel ook vragen. Al Je kunt immers niemand, dus ook een arts niet, zijn sommige misschien retorisch, het is toch vooral dwingen om mee te werken aan het doden van ie- mijn bedoeling om u als lezer uit te nodigen om mand. Als arts ben je nu eenmaal in eerste instantie daar voor u zelf antwoorden op te vinden. opgeleid om mensen te genezen en om hun lijden te beëindigen of te verminderen. Hun gewetensproble- Zelfbeschikking men zijn begrijpelijk. Hulp bij zelfdoding is nog steeds strafbaar in Neder- Voor mensen die aan de eisen van de wet vol- land. Artikel 294, lid 2 van het Wetboek van Straf- doen, maar van wie de arts geen euthanasie of hulp recht, zegt: ‘Hij die opzettelijk een ander bij zelf- bij zelfdoding kan of wil geven, is in 2012 de Le- doding behulpzaam is of hem de middelen daartoe venseindekliniek opgericht. Deze heeft 40 ambu- verschaft, wordt, indien de zelfdoding volgt, gestraft lante teams, bestaande uit een arts en een verpleeg- met een gevangenisstraf van ten hoogste drie jaren kundige, die aanvragen beoordelen en zo mogelijk of geldboete van de vierde categorie’. Euthanasie honoreren. Was de KNMG, de Nederlandse art- en hulp bij zelfdoding door artsen is in Nederland senorganisatie, aanvankelijk de grootste criticaster slechts onder voorwaarden (zorgvuldigheidseisen) van de kliniek, nu wordt er positief samengewerkt toegestaan. Alleen als er sprake is van door artsen be- bij artsenopleidingen, bijscholingen en onderzoek. paald ondraaglijk en uitzichtloos lijden. Zij sluit ook steeds sneller aan op vragen vanuit de Dat betekent dat er in Nederland nog geen praktijk met richtlijnen en handreikingen. Zoals sprake is van een volledige zelfbeschikking. Je mag voor artsen een handreiking om met de patiënt het

december 2015 (4) Van euthanasie via voltooid leven naar vrijwillig levenseinde 215 gesprek aan te gaan over grenzen, wensen en ver- Het Burgerinitiatief Uit Vrije Wil, (UVW) van wachtingen rond het levenseinde. En het wijzen op 2010-2013 met 116.871 steunbetuigingen voorziet de morele plicht van doorverwijzen door artsen die hierin. Het heeft als doel: de legalisatie van stervens- zelf geen euthanasie willen uitvoeren, enz. Ook hos- hulp aan ouderen die hun leven voltooid achten. pices rijzen als paddenstoelen uit de grond. Op hun uitdrukkelijk verzoek en onder voorwaar- De behoefte aan stervenshulpverleners bestaat den van zorgvuldigheid en toetsbaarheid. Onze al heel lang. De Einder, een stichting op humanis- Grondwet garandeert iedere Nederlandse burger de tische grondslag, geeft sinds 1995 steun geeft aan vrijheid zijn leven naar eigen inzicht en voorkeur in mensen die serieus overwegen hun leven te beëin- te richten en daarover beslissingen te nemen. Deze digen. Met een counselor wordt de weg bekeken vrijheid omvat ook de laatste levensfase en beslis- en besproken die men wenst te gaan. Ook illegale singen over sterven en dood. Op niemand rust de wegen komen in aanmerking. Zoals via internet de plicht tot leven. Zelfbeschikking, een wezenlijk in Nederland verboden medicijnen kopen. Toen ik beginsel van onze beschaving en verankerd in onze ethicus Govert den Hartogh op een NVVE-sym- cultuur, is het fundament van dit burgerinitiatief. posium vroeg of hij dit ethisch verantwoord vond, UVW richt zich op de zelfbeschikking van ouderen, antwoordde hij: ‘soms moet je langs de grenzen van vanaf 70 jaar.A Wel zouden lijdende kinderen al eer- de wet gaan, zolang wetgeving in Nederland ach- der zelf moeten kunnen beslissen – de Nederlandse terloopt’. Burgerlijke ongehoorzaamheid dus. Is dit Vereniging voor Kindergeneeskunde (NVK) heeft al ethisch? Met in het geheim en in eenzaamheid de een protocol voorbereid. De vrije mens, die zijn le- zelfdoding uitvoeren. Is dat menswaardig? Oordeelt ven als voltooid beschouwt, komt de ruimte toe zelf u zelf. De zaak Albert Heringa, hulp bij zelfdoding te bepalen hoe en wanneer hij wil sterven. Met hulp aan zijn 99-jarige moeder, is hiervoor een prachtig van stervenshulpverleners, niet-artsen. De Tweede Ka- voorbeeld. Zijn vrijspraak in hoger beroep vinden mer nam het initiatief UVW (nog) niet over en wil- velen terecht. Immers: hulp is geen misdaad. Justitie de meer onderzoek. Het is nu ondergebracht bij de schuift al. Nu de Hoge Raad en de politiek nog! Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig levens- Hier loopt een parallel met de totstandkoming Einde (NVVE), opgericht in 1973, ruim 160.000 van de Euthanasiewet. Daar waren eerst een aan- leden. Die is er voor iedereen die waardig wil ster- tal vrijspraken in verboden euthanasie zaken. Toen ven. Zij willen een optimale uitvoering van de Eu- werd duidelijk dat de politiek achterliep bij de thanasiewet, vooral voor groepen die in de praktijk rechtspraak en bij de heersende meningen in de sa- geen hulp bij zelfdoding krijgen, zoals mensen met menleving. De politiek werd wakker en toen kwam dementie, chronisch psychiatrische patiënten en ou- er de huidige Euthanasiewet. Hoop doet leven. Im- deren die vinden dat hun leven voltooid is. Zij gaan mers, hoe vaak zijn ethische grenzen wel niet verlegd uiteindelijk voor een volledige zelfbeschikking, de in de loop van de geschiedenis. autonome route. Zij leveren een behandelverbod ten Maar een erkende opleiding voor het beroep van aanzien van reanimeren: de NR-(Niet-renderende) stervenshulpverleners is er in Nederland nog niet. penning, laatste wilsverklaring, medisch behandel- Ik noem die liever verlaatkundigen, die jou het leven verbod, dementieverklaring, enz. Zij reiken jaarlijks uit helpen, in tegenstelling tot verloskundigen, die de Van Eeden Trofee uit en maakten diverse films en je het leven in helpen. Die tijd hebben voor gesprek- een universitaire leerstoel mogelijk. ken, ook met de naasten, en de huisarts positief ad- Mijns inziens is dit initiatief nog steeds een prima viseren om een letaal middel voor te schrijven, dat eerste stap als de Commissie van Wijzen, door de zij ophalen bij de apotheek, zelf gaan brengen op de voorzitter Paul Schnabel hernoemd tot de Commissie gewenste stervenstijd en er bij zijn als dat genomen Voltooid Leven (Cie VL), de laatste stap naar de au- wordt, en daarvan verslag uitbrengen. En waar er tonome route nu nog te ver vindt. Deze Cie VL gaat ook alle ruimte is voor afscheid van de naasten. Dat de minister nog dit jaar adviseren over meer zinvolle wat nu in de praktijk het meest gemist wordt door invullingsmogelijkheden in de laatste levensfase. En betrokkene en de achterblijvers. Nederland zou er over of, en zo ja hoe, de wetgeving kan worden gewij- mentaal heel wat gezonder door worden. zigd met verruiming van niet-strafbare hulpverlening. Die opleiding zou als eerste aangepakt moeten worden. Dat neemt ook de angst weg van tegenstan- A Als liberaal wil ik helemaal geen leeftijdsdiscriminatie. Uit ders die bang zijn voor misbruik. Bij voorbeeld door strategische overwegingen, het vergroten van de haalbaar- heid, gedoog ik die hier wel. Als de procedure met de grens kinderen die eerder zouden willen erven. van 70 jaar een tijd goed gaat, kan die leeftijd later eenvou- dig worden bijgesteld.

216 Van euthanasie via voltooid leven naar vrijwillig levenseinde Liberaal Reveil In 2013 kwam Manifest 294 uit, een initiatief van preventie van suïcides. Zoals blijkt bij de vereniging de werkgroep Politiek NVVE, (met ondergeteken- ‘Exit’ in Zwitserland. de), met 29.392 steunbetuigingen. Met Manifest 294 vragen de NVVE en de ondertekenaars het ka- Psychiater Boudewijn Chabot en Stella Braam richt- binet en parlement om artikel 294, lid 2, uit het ten in 2011 de stichting Waardig Levenseinde op. Wetboek van Strafrecht te schrappen. Dan: Zij stelt zich tot doel betrouwbare en toegankelijke • krijgen mensen met een stervenswens de mo- informatie te verschaffen over een waardig levens- gelijkheid om steun en hulp in te roepen van einde in eigen regie en in gesprek met naasten. Uit- naasten weg is hun nieuwe boek over alle eigen mogelijkhe- • kunnen stervenshulpverleners opgeleid worden, be- den. Zoals die met een heliumzak. Een heel gedoe. voegd om dodelijke middelen te verstrekken Ook voor lichamelijk nog actieven. Is dat nog mens- • kan de laatstewilpil ter beschikking worden ge- waardig sterven? Moeten politici en filosofen zich steld schamen dat dit boek er moest komen? • conformeert Nederland zich met de meeste an- Bij dementie speelt de euthanasiediscussie als die dere Europese landen waar hulp bij zelfdoding ziekte in een te ver gevorderd stadium is gekomen en niet strafbaar is. Naar verwachting zullen vooral de patiënt wilsonbekwaam is geworden en niet meer oude mensen een beroep op deze hulp doen, weet dat hij ooit een wilsverklaring heeft afgegeven. maar de regeling zal voor alle wilsbekwame vol- Veel artsen willen dan die tevreden wilsonbekwame wassenen gelden, ongeacht de oorzaak van het patiënt niet doden, ondanks zijn uitgesproken en lijden. Iedereen met een weloverwogen stervens- vastgelegde wens toen hij nog wilsbekwaam was, wens moet zelf kunnen beslissen. om dat wel te doen. Het probleem ligt hier dus bij Zelf naar de apotheek gaan om eenmalig jouw laat- een onvoldoende of te laat besef van de mate van stewilpil op te halen, de ‘autonome route’, dat kan dementie. Dat zou beter bekend en makkelijker be- dus nog niet. Terwijl nu een grote meerderheid van spreekbaar moeten worden gemaakt. Dat de fles van de bevolking vindt dat zelfbeschikking bij hun le- het leven niet helemaal leeg hoeft. En dan de moed venseinde mogelijk moet zijn. Iedereen die wilsbe- hebben om hulp bij zelfdoding te vragen. kwaam is kan immers zelf het beste bepalen wanneer Als gelovigen zelfbeschikking ongepast vinden zijn leven voltooid is. Daarvoor is in 2013 de Coö- omdat zij vinden dat God of Allah hen het leven ge- peratie Laatste Wil opgericht. De CLW is er voor geven heeft en zij niet het recht hebben om het ein- mensen, die zonder tussenkomst van anderen hun de ervan in eigen hand te nemen, dan zijn zij daar leven op een waardige wijze willen beëindigen en vrij in en wordt dat door anders denkenden volledig heeft tot doel de vrije verkrijgbaarheid van laatste- gerespecteerd. Alleen gunnen zij die vrijheid aan wil-middelen voor volwassenen. Zij is een voorstan- andersdenkenden over zelfbeschikking niet. Dat is der van de autonome route die eigen regie wenst waar de schoen wringt. over zowel leven als sterven, zonder beoordeling van medici. Dit binnen de mogelijkheden van de wet. Liefde Die zelfbeschikking zou ook moeten gelden voor Om meteen maar met de deur in huis te vallen: mensen met psychische problemen. Te vaak worden liefde, daar gaat het om. Het belangrijkste aspect. uitbehandelde psychiatrische patiënten te lang aan Met naastenliefde. Liefde ontvangen, zeker van het lijntje gehouden in de hoop op en de verwach- 0-4 jaar, en leren jezelf lief te hebben, wordt door ting van een wellicht nieuwe wel slagende behande- filosofen (en psychologen) gezien als de belangrijk- lingsmethode. En worden onbehandelbare patiën- ste opstap voor een gezond leven. Dé voorwaarde ten met stervenswensen niet serieus genomen. Vaak voor onze volledige ontwikkeling als mede-mens. ten faveure van de psychiater zelf om maar geen eu- Om anderen, de maatschappij en het leven, lief te thanasie te hoeven plegen. Zelfs na herhaalde, niet kunnen hebben. geslaagde zelfdodingspogingen. Toen 47 jaar geleden mijn grootvader in het zie- Wanneer gaan wij die doodwensen eens seri- kenhuis het uitgilde van de pijn en schreeuwde dat eus nemen? In Nederland slagen zo’n 1.835 van hij dood wilde, ik hield zielsveel van hem, wilde ik de de 100.000 suïcidepogingen per jaar, vijf per dag! infusen uit zijn lijf trekken. Mijn moeder schrok en Vaak gruwelijk, met blijvende impact op anderen: zei dat dit niet mocht en strafbaar was. Ik wilde toen hulpverleners, naasten en toeschouwers. De hulplijn dat ik zo sterk was als Samson, de kamermuren weg 113.nl is nog veel te onbekend. Stervenshulpverle- kon drukken, het plafond op hem zou storten en hij ners kunnen overigens ook een grote rol spelen bij zo uit zijn lijden verlost zou zijn. Dood uit liefde.

december 2015 (4) Van euthanasie via voltooid leven naar vrijwillig levenseinde 217 De tijden zijn veranderd. Veel artsen passen nu Democratie euthanasie toe uit liefde voor hun patiënt. Nog niet Ondanks honderdduizenden wilsverklaringen en alle. Wie heeft het recht om voor een ander te mo- behandelverboden wordt het door politici niet re- gen bepalen om meer en langer te moeten lijden? gelen van zelfbeschikking, het niet afschaffen van Christenen refereren vaak naar het lijden van strafbaarheid hulp bij zelfdoding door niet-artsen, Christus. Zij zeggen: ‘Jezus heeft voor ons geleden. door zelfbeschikkingswensers als een onmondig- Hij heeft dat doorstaan en ons daarmee een goed heids-verklaring ervaren. Is het niet willen luiste- voorbeeld gegeven. Dus aanvaard ik dat ik ook zal ren naar de meerderheid van de bevolking en niet lijden’. Dat zij voor zichzelf dat pad kiezen, vrijheid overeenkomstig handelen door politici, uit eigen- of blijheid. Maar leg dat niet dwingend op aan anders partijbelang, ethisch verantwoord? denkenden. Zoals ook het promoten van versterven, Wilsverklaringen, behandelverboden, volmach- het vrijwillig stoppen met eten en drinken. Die laat- ten, dementieverklaringen en NR-penningen zou- ste dagen zijn verschrikkelijk door de uitdroging. den landelijk geregistreerd en inzichtelijk gemaakt Wie wenst dat zijn geliefde toe? Wie wil en kan dat moeten zijn voor hulpverleners, zoals nu al veilig aanzien? Waarom wordt niet door iedereen de ander gebeurt bij donorverklaringen. Dan pas kan zelfbe- een milde, waardige en liefdevolle dood gegund? schikking realiteit worden. Opiniepeilingen gaven in 2011 al aan dat daarvoor in alle drie de Benelux- Tolerantie landen bij 70% van de bevolking instemming was. Tolerantie is de ander de vrijheid gunnen om an- Als ik nu in België een hartaanval krijg, is daar mijn ders te zijn, te gedragen, te voelen, te denken en te Nederlandse NR-penning niet juridisch beschermd. geloven. Waarom werken politici in de Benelux niet samen? Dat ‘anders’ accepteren en respecteren. Spinoza Gedrieën staan deze drie landen dan ook nog eens en John Locke stonden hiervoor. John Stuart Mill sterker in de Europese Unie. heeft in zijn On Liberalism duidelijk de grenzen van In ons politiek bestel loopt de wetgeving via het die vrijheid aangegeven: daar waar jij de ander in parlement. Wetten hebben alleen zin als die breed zijn vrijheid beperkt of schade aanbrengt. Als hulp gedragen worden door de samenleving. Zeker bij bij zelfdoding niet meer strafbaar zou zijn en ik mijn het thema ‘voltooid leven’ is het aan te bevelen dat leven voltooid vind, ik op mijn manier van alle mij democratisch genomen besluiten zo veel mogelijk dierbaren liefdevol afscheid heb genomen en ik mijn aansluiting vinden bij alle bevolkingslagen. Zoals be- leven ga beëindigen met hulp van mijn dochter, dan pleit door Spinoza: ‘Aangezien de redelijkheid, en de breng ik toch niemand anders schade aan? Zijn hier vrijheid die daarmee samenhangt, het hoogste goed ethische grenzen? Ik zie die niet. is, moet de maatschappij die redelijkheid bij de in- In ons parlement hebben VVD en PvdA zich de dividuen stimuleren. Daarom moet er vrijheid van afgelopen kabinetten laten gijzelen door christelijke denken zijn en vrijheid van meningsuiting, om zoveel partijen om de wetgeving niet te verruimen en daar- mogelijk kansen te bieden om de juiste inzichten naar mee Kamermeerderheden te verkrijgen. Wat zou de boven te laten komen’. Volgens Spinoza biedt demo- wereld er anders uitzien als gelovigen liefde en tole- cratie hiervoor de beste garantie. Jürgen Habermas, rantie eens in praktijk zouden brengen. Waarom is dat winnaar van de Erasmusprijs 2013, bepleit dit ook. nog steeds een utopie? Wat zouden politici daar aan Hij bekritiseert de bestuurlijke elites om hun korte kunnen doen? Trainingen ethiek gaan volgen? Ik denk termijn-denken en hun falen in het creëren een zo aan FMKJ, filosoferen met kinderen en jongeren, tot breed mogelijk democratisch draagvlak. verplicht schoolvlak te maken. Uit eigen ervaring zie ik Landelijke beslissende referenda worden hier dat kinderen leren luisteren en leren meningen van an- node gemist. Zolang wij die nog niet hebben, zou deren te respecteren omdat zij ook willen dat anderen het aanbeveling verdienen om het advies van de Cie hun mening respecteren. Ik denk aan anti-pestlessen. VL. breed in de samenleving ter discussie te bren- Aan dialogen aanleren. Wellicht is dat belangrijker dan gen en meningen hierover te peilen. Wellicht kan oefenen in discussie en debat. Aan dilemmatrainingen. de nieuwe VVD-partijstructuur daartoe bijdragen. Ook voor volwassenen. Daarbij leren tolerant en lief- Er is een maatschappelijke behoefte aan breder ge- devol naar jezelf te zijn als jij andere keuzes maakt. En dragen besluiten dan tot nu toe gebruikelijk. Per slot dat jij dat ook weer naar anderen bent als die andere zijn parlementsleden volksvertegenwoordigers, ook keuzes maken dan jij. al zitten zij daar zonder last- of ruggespraak.

218 Van euthanasie via voltooid leven naar vrijwillig levenseinde Liberaal Reveil Ik sluit graag af met: arts en filosoof Marli Huijer, Willem van Katwijk is 3 jaar geleden met zijn filo- de nieuwe Denkster des Vaderlands, 6 maart 2015: sofische praktijk gestart. Hij is werkgroepslid Politiek ‘Moeten wij nu, met al onze levensverlengende tech- NVVE en werkgroepslid Ethiek VVD Partijcommissie nieken, nog streven naar een zogenaamd ‘natuurlijk Volksgezondheid. Reacties op dit artikel aan willem- levenseinde’? Nee. Alle medische behandelingen, die [email protected] worden door de auteur op prijs hele levensverlenging is artificieel. Niet-natuurlijk. gesteld. En dus moeten wij allemaal bewust denken over de vraag: wat is voor mij een goede manier van sterven? Bij ons is een dood, een enkele uitzondering daarge- laten, per definitie een maakbare dood.’

december 2015 (4) Van euthanasie via voltooid leven naar vrijwillig levenseinde 219 ZELFSTURENDE AUTO’S LR – Martijn Bolkestein –

Zelfsturende auto’s zijn niet langer toekomstmuziek, maar zullen geleidelijk de markt betreden en het straatbeeld veranderen. In dit artikel bespreekt Martijn Bolkestein de grote mogelijkheden van deze tech- nische ontwikkeling, maar ook het spanningsveld tussen deze technologie en de liberale waarden.

Auto’s gaan binnenkort zichzelf besturen en dat be- auto’s richten zich vooral op het rijden op de snel- looft nieuwe mogelijkheden in het dagelijks leven, weg en op de communicatie tussen zelfsturende voor de samenleving en voor de Nederlandse econo- auto’s onderling en met verkeerssystemen.3 Op mie. Wereldwijd investeren veel grote bedrijven en snelwegen is automatisch sturen een veel overzich- overheden in de ontwikkeling hiervan en ook onze telijkere aangelegenheid dan in de bebouwde kom. eigen minister, Melanie Schultz, verwacht geheel Geen overstekers, geen verkeer van opzij, duidelijke zelfsturende auto’s op onze wegen binnen tien jaar.1 belijning en een beperkt aantal verkeerssituaties. De behoeften waarin deze auto’s kunnen voorzien, Er wordt bijvoorbeeld onderzocht hoe zelfsturende zijn talrijk. Bovendien is er een duidelijk ontwik- (vracht)auto’s in colonnes op de snelweg dicht op kelpad waarlangs auto’s geleidelijk steeds meer zelf elkaar kunnen rijden (’platooning’). Afstand hou- kunnen. Dat lijkt louter goed nieuws, maar niet alle den hoeft dan niet meer, want de auto neemt stuur, liberalen blijken daarover positief gestemd. Som- gas- en rempedaal over en reageert zonder vertra- migen zien de huidige auto als een symbool van ging. De weg wordt zo efficiënter gebruikt en het onafhankelijkheid en de toekomstige auto als een brandstofverbruik verlaagd. Ook conventionele symbool van afhankelijkheid, omdat die de auto- personenauto’s gaan deze kant op. Wie bij het ko- mobilist weliswaar ongekende mogelijkheden biedt, pen van een nieuwe BMW alle – prijzige – snufjes maar daarbij de controle overneemt. aankruist, krijgt nu al een auto die op de snelweg Er bestaat in het algemeen spanning tussen tech- desgewenst zelf stuurt om binnen zijn vak te blijven nologie – met name grote digitale systemen – en en bij lage snelheden automatisch met de file mee liberale waarden. Liberalen moeten dus extra alert optrekt en afremt. zijn dat deze waarden gewaarborgd blijven, maar te- Auto’s worden zo steeds meer computers op gelijkertijd de nieuwe, digitale realiteit accepteren. wielen. Naast traditionele autofabrikanten die intel- De huidige ontwikkelingen bieden juist veel nieuwe ligentie toevoegen aan hun auto’s, zijn de afgelopen vrijheden. jaren ook volledig nieuwe bedrijven ontstaan die vanuit een IT-achtergrond auto’s bouwen. Het be- Technologie-update kendste voorbeeld daarvan is Tesla, dat een elektri- De bekendste zelfsturende auto is van Google en sche auto maakt die er conventioneel uitziet, maar rijdt rond in Mountain View, Californië.2 Er is een dat allerminst is.4 Tesla is vooral een IT-bedrijf en reden dat hij alleen daar rondrijdt, want de auto is dat blijkt ook uit de productfilosofie: een strikt on- afhankelijk van een zeer gedetailleerde, driedimen- derscheid tussen hardware en software. Een update sionale wegenkaart. Hij vergelijkt die kaart, die van de software volstaat om in de toekomst functi- Google constant bijwerkt, met de werkelijke situatie onaliteit aan de auto toe te voegen, zoals meesturen op straat om zo zijn weg te vinden door het verkeer. met de weg op hogere snelheden. Net als bij een De auto is daarmee afhankelijk van satellietnavigatie mobiele telefoon wordt op het scherm gemeld dat voor zijn plaatsbepaling, van een draadloos datanet- nieuwe functionaliteit beschikbaar is en kan worden werk en van een datacentrum met driedimensionale geïnstalleerd. Zo evolueert de auto en kan hij steeds precisiekaarten en veel rekenkracht. De precisiekaar- meer zelf. De ontwikkeling van de zelfsturende auto ten worden op hun beurt constant bijgewerkt door is immers met name een ontwikkeling van software. rondrijdende Google-auto’s. Dit gebeurt momenteel Behalve deze technische ontwikkelingen zijn er alleen voor Mountain View. juridische en morele vragen te beantwoorden. Wat De Nederlandse initiatieven voor zelfsturende bijvoorbeeld als de auto in een noodsituatie moet

220 Zelfsturende auto’s Liberaal Reveil kiezen tussen zelfbehoud – en dat van de inzittenden zelfsturende auto’s. Zo zullen ook de toelatingseisen – en het behoud van een schoolbus vol kinderen? voor auto’s op de openbare weg moeten worden aan- Wat als de auto toch door eigen schuld botst, wie is gepast. Nederland heeft een goede kans hierin voorop er dan moreel, juridisch en ‘verzekeringstechnisch’ te lopen. Momenteel is de Amerikaanse staat Califor- verantwoordelijk?5 Dit zijn relevante vragen, maar nië het verst met het bijwerken van wetgeving.B een fundamenteel nieuw dilemma hoeft daarvoor niet te worden opgelost, want ook nu al worden er Voor- en nadelen ongelukken veroorzaakt door technisch falen van de Als wij aannemen dat de technische, juridische en auto zelf.A Bij zelfsturende auto’s gaat het absolute morele uitdagingen voor zelfsturende auto’s worden aantal ongelukken naar verwachting sterk teruglo- opgelost, hoe gaat de wereld er dan uitzien? Laten pen, al neemt het relatieve aandeel van ‘technisch wij even wegdromen bij de mogelijkheden. Die la- falen’ uiteraard aanzienlijk toe. ten zich onderscheiden in mogelijkheden in het da- Voor verzekeringsmaatschappijen en rechters die gelijks leven, voor de samenleving en voor de Neder- een schuldvraag moeten beantwoorden, vormt dit landse economie. Hoewel deze mogelijkheden door geen nieuwe situatie. Wel zal de factor ‘techniek’ ver- velen als voordelen zullen worden gezien, zullen er der toenemen en daarmee zal de mate waarin mensen ook mensen zijn die bij deze ontwikkelingen juist zich verantwoordelijke voelen, afnemen. Toch ben ik bedenkingen hebben. als bestuurder van een auto primair verantwoordelijk De directe voordelen van een zelfsturende auto als ik daarmee een ongeluk veroorzaak. Ook als later in het dagelijks leven lijken evident. Auto’s veran- mijn remmen of mijn boordcomputer defect bleken, deren in rijdende persoonlijke leefomgevingen. Tij- zou ik mij eerst moeten afvragen of ik zelf wel alles dens het rijden kan er worden geslapen, gewerkt, heb gedaan om dat te voorkomen. Heb ik bijvoor- gelezen en andere nuttige of minder nuttige dingen beeld niet te veel bezuinigd op onderhoud? worden gedaan. Tegelijk wordt autorijden veiliger, Het is niet helemaal te voorzien hoe deze juridi- zowel voor de inzittenden als voor andere wegge- sche en morele vragen beantwoord zullen worden. bruikers. Momenteel wordt 97% van de verkeerson- Het is niet alleen de vraag hoe auto’s zullen reage- gelukken (mede) veroorzaakt door menselijk falen. ren op menselijke weggebruikers, maar ook hoe die Die ongelukken kunnen worden vermeden, terwijl mensen zullen reageren op zelfsturende auto’s. Wel- de snelheid juist omhoog kan en daarmee de reistijd licht steekt een voetganger over, vlak voor een nade- korter wordt. Een rijbewijs is niet langer nodig.Kin- rende auto wetend dat die auto is geprogrammeerd deren worden sneller onafhankelijk van hun ouders om dan te stoppen. Dit zijn wezenlijke vragen, maar en kunnen eerder en makkelijker alleen op pad: naar het lijkt onwaarschijnlijk dat de antwoorden hierop school, naar sport, naar opa en oma, ’s avonds terug de opkomst van zelfsturende auto’s zullen tegen- naar huis. houden. Wetgever en rechter zullen weliswaar gaan Maar de zelfsturende auto zal ook de samenle- bepalen wie primair de kosten van ongelukken op ving veranderen. Het straatbeeld, voornamelijk in zich zal nemen, maar deze kosten zullen uiteinde- steden, zal een ander aanzien krijgen. Auto’s par- lijk hun weg vinden naar de consument, hetzij als keren zichzelf, indien gewenst niet op straat, maar aanschaf- of abonnementskosten, hetzij als verzeke- in een parkeergarage op afstand. Met een druk op ringspremie. de knop komt de auto later weer voorrijden. De Wel is het waarschijnlijk dat het tijdig aanpassen auto weet de locatie en heeft al contact gehad met van regelgeving mede bepaalt in welke landen zelf- het wegbeheersysteem om een tijdslot te reserveren sturende auto’s het eerst zullen rijden. Verkeersregels voor een parkeerplaats op de bestemming. Files en vormen het schoolvoorbeeld van een overheid die parkeerproblemen behoren tot het verleden,vertrek- haar bevoegdheden gebruikt om te faciliteren en zo en aankomsttijden zijn vrijwel gegarandeerd. Meer marktontwikkelingen mogelijk te maken. Deze ver- afgelegen gebieden worden aantrekkelijker om te keersregels zullen enige aanpassing behoeven voor wonen als vervoer zo makkelijk wordt. Niet alleen

A Onderzoek naar de onderliggende oorzaken van verkeers- B In Amerika hebben vier staten (Californië, Nevada, Florida ongelukken is schaars. In 1995 publiceerde het Amerikaanse en Michigan) en Washington, D.C., hun wetgeving aange- Department of Transport een onderzoek waaruit bleek dat past om zelfsturende auto’s mogelijk te maken. Californië 12% van de ongelukken in Amerika mede werd veroorzaakt eist hierin dat alle incidenten, als bijvoorbeeld menselijk in- door technisch falen van het voertuig, waarvan 2%-punt grijpen nodig bleek, gedetailleerd worden gerapporteerd. De enkel door het voortuig en nog eens 1%-punt mede door overheid houdt zo toezicht op de gevolgen voor de verkeers- het wegdek. Zie: http://www.fhwa.dot.gov/publications/ veiligheid. Zie https://www.dmv.ca.gov/portal/dmv/detail/ publicroads/95winter/p95wi14.cfm. vr/autonomous/testing.

december 2015 (4) Zelfsturende auto’s 221 door het makkelijke vervoer van personen, maar voor meer mensen en het delen ervan wordt makke- ook door het makkelijker bezorgen van boodschap- lijker en goedkoper. Bovendien biedt de ontwikke- pen en pakketjes. ling kansen voor de B.V. Nederland. Waarom lijken Zelfsturende auto’s delen zal makkelijker zijn, dan toch niet alle liberalen onverdeeld blij met de want zij kunnen zichzelf voorrijden. Dat kan een zelfsturende auto? En is dat terecht? (geleende) auto van vrienden doen, van Green- De huidige auto is het symbool van vrijheid. De wheels, of van de Taxi Centrale Amsterdam (minus vrijheid om te gaan waar men wil, wordt geboden de chauffeur). Sommige mensen zullen zelf een auto door een relatief begrijpbaar voertuig, dat overzich- willen bezitten. Anderen zullen een auto willen de- telijk in elkaar zit. De toekomstige, zelfsturende – len en op afroep beschikbaar hebben. Weer anderen en waarschijnlijk elektrische – auto maakt het nog zullen een rit willen delen met andere passagiers die makkelijker om te gaan waar men wil. Maar de auto ongeveer dezelfde kant opgaan. Wachten bij een – en de digitale infrastructuur die dit mogelijk moet winderige bushalte lijkt echter voorbij. Zo vervaagt maken – is niet langer overzichtelijk. De toekom- de grens met openbaar vervoer, dat veel goedkoper stige auto is niet alleen afhankelijk van brandstof en zal kunnen zijn dan het huidige openbaar vervoer. een kundige garagist, maar ook van een onzichtbare Een elektrische auto kost ongeveer 4 cent per kilo- infrastructuur die de wegen in kaart brengten be- meter aan stroom. Dat is 2,60 euro vanaf de Dam schikbaar maakt, van een permanent datanetwerk in Amsterdam naar het Plein in Den Haag. Daar om hier toegang toe te krijgen en van satellietna- kan of moet geen trein, tram of bus mee concurre- vigatie. Als zulke auto’s realiteit zijn, liggen verdere ren. Met een terugverdientijd van 40 jaar is dit een ontwikkelingen voor de hand. Rekeningrijden is belangrijke overweging en moet men zich afvragen dan eenvoudig in te voeren. En daar hoeft het niet of de aanleg van nieuwe trein- en tramverbindingen bij te blijven: een centraal wegbeheersysteem kan nog rendabel is. gaan bepalen welke auto wanneer en waar mag rij- Zelfsturende auto’s vormen een nieuwe industrie- den en parkeren. De toekomstige auto maakt men- tak. Deze bestaat maar voor een klein deel uit tastbare sen zo afhankelijk van een complex en voor hen on- producten – auto’s – en voor een veel groter deel uit overzichtelijk digitaal systeem. digitale intelligentie en infrastructuur. In Amerika Mensen worden in het algemeen afhankelijker stelt men zich de vraag of de nieuwe generatie auto’s van digitale infrastructuur: voor hun communica- zal komen uit Detroit – waar Ford, Chrysler en Ge- tie onderling, het doen van betalingen, het lezen neral Motors zijn gevestigd – of uit Silicon Valley – van boeken, het luisteren naar muziek, kijken naar met Tesla en Google.6 Voor Nederland is dat ook een films en, binnenkort, voor hun vervoer. Er komt relevante vraag, want ons land lijkt veel minder op steeds meer technologisch gemak beschikbaar en Detroit, met zijn van oudsher zware industrie, maar mensen geven daar de voordelen van hun autono- veel meer op Silicon Valley. Nederland heeft een goed mie– en privacy – aan op. Aan het ‘sociaal contract’, ontwikkelde kenniseconomie en Nederlanders zijn waarvan de eerste versie werd geschreven in de 17e snel in het oppakken van nieuwe ontwikkelingen. eeuw,C worden zo steeds meer clausules toegevoegd. Afstanden zijn kort, ons wegennet is goed onderhou- Ons betalingssysteem bestond ooit uit gouden en den en makkelijk te navigeren voor intelligente auto’s. zilveren munten met een intrinsieke waarde. Deze Nederland heeft hiermee een uitgelezen kans voorop munten waren vatbaar voor volledige beheersing te lopen en een centrum te worden voor deze nieuwe door hun eigenaar: in diens broekzak of thuis in de industrie. Niet voor niets vestigen bedrijven uit Sili- kluis. Chartaal geld heeft zich echter ontwikkeld via con Valley als Tesla en Uber hun Europese hoofdkan- papiergeld tot elektronisch, giraal geld. Het fysieke toor in Nederland. Tomtom, een Nederlands bedrijf bezit van metaal is daarmee verworden tot een getal in navigatiesoftware, krijgt grote belangstelling van de in de administratie van een bank. Iets soortgelijks is autoindustrie. zich aan het voltrekken bij boeken, muziek, films en spellen. De dragers hiervan – papier, grammofoon- Liberale visie Bovenstaande voordelen moeten zeker ook liberalen aanspreken. Mobiliteit betekent immers vrijheid C Filosofen als John Locke en Jean-Jacques Rousseau be- schouwden het deelnemen aan de maatschappij als het im- en zelfstandigheid. Het brengt mensen met elkaar pliciet aangaan van een overeenkomst: het sociaal contract. in contact, faciliteert handel en leidt tot samenwer- Hierin geven de deelnemers (vrijwel iedereen dus) een deel van hun vrijheden op en beloven zich aan de maatschappe- king. Het biedt meer mogelijkheden om te leven en lijke spelregels te houden. Daarvoor terug krijgen zij toegang werken waar men wil. Auto’s worden toegankelijker tot al hetgeen de maatschappij te bieden heeft.

222 Zelfsturende auto’s Liberaal Reveil platen, DVD’s, ganzenborden– waren ooit tastbaar individuele vrijheid, voor een flexibele inrichting en stonden thuis in de kast. Niet langer. Anno 2015 van de maatschappij en voor de Nederlandse econo- worden muziek en films nog wel eens opgeslagen als mie. Door bij deze ontwikkelingen voorop te lopen, bestanden op de thuiscomputer, maar in toenemen- heeft Nederland een uitgelezen kans om een belang- de mate zijn ze alleen beschikbaar ‘in de cloud’. Ze rijke rol te spelen in deze opkomende industrietak. bevinden zich ergens op servers van Apple en Ama- zon en zijn beschikbaar dankzij het internet. Drie vragen aan Melanie Schultz, minister van Ook op een indirecte manier worden mensen Infrastructuur en Milieu afhankelijker van digitale systemen, omdat overheid Wanneer verwacht u dat zelfsturende auto’s trein en en bedrijven hiervan voor hun dienstverlening af- tram gaan vervangen? hankelijk zijn. Hoewel bijvoorbeeld de meeste men- ‘Ik verwacht dat in 2020 de meeste fabrikanten sen de supermarkt ook lopend kunnen bereiken, auto’s aanbieden die voor een groot deel zichzelf vindt de bevoorrading van die supermarkt plaats rijden, maar dat het nog tot misschien 2030 duurt dankzij een steeds gevoeliger logistiek systeem. Onze voordat dat overal deur-tot-deur kan. Er zal overi- maatschappij als geheel wordt daarmee kwetsbaar- gens altijd een variant mogelijk zijn waarbij mensen der. Het wegvallen van het betalingssysteem, van de zelf aan het stuur zitten. Met name in stedelijke ge- elektriciteit of van het internet raakt een modern, bieden verwacht ik dat een combinatie van vervoers- westers land met een formele economie veel harder middelen nodig zal blijven. De wegcapaciteit is daar dan een zich ontwikkelende, informele economie. eenvoudigweg onvoldoende.’ De uitdaging voor liberalen is een dergelijke maatschappij robuust en met respect voor het indivi- Hoe ziet u de positie van Nederland bij de ontwikke- du vorm te geven. Mogelijke instrumenten daarvoor ling van zelfsturende auto’s? zijn marktwerking, keuzevrijheid en een overheid die ‘Nederland beschikt niet over een grote autoindus- helpt standaarden te ontwikkelen, toezicht houdt op trie, maar heeft wel veel toeleveranciers, zoals NXP nieuwe diensten, maar terughoudend is deze zelf aan en TomTom. Die zijn gebaat bij een snelle ontwik- te bieden.Voor de zelfsturende auto kunnen deze libe- keling van industriestandaarden. Nederland wil rale instrumenten als volgt worden ingezet: hierbij voorop lopen in Europa en daarbij samen- Ten eerste biedt de overheid zelf geen diensten werken met andere landen die voorop lopen, zoals aan. Voertuigen, wegbeheersystemen en digitale we- Duitsland en Oostenrijk. Zo zijn we nu bezig met genkaarten zijn in handen van bedrijven en parti- vrachtauto’s die in colonne kunnen rijden van We- culieren. Wel helpt de overheid open protocollen te nen naar Rotterdam. Dat scheelt veel brandstof en definiëren volgens welke deze met elkaar commu- bovendien wegcapaciteit. niceren.Bij voorkeur definieert zij deze protocollen Ook zijn wij bezig de regelgeving aan te passen. niet zelf, maar houdt er toezicht op dat de industrie De huidige internationale afspraken over wegverkeer dat doet. zijn vastgelegd in het verdrag van Wenen uit 1968. Mededingingswetgeving zorgt dat de consument Die afspraken moeten worden aangepast in Euro- altijd kan kiezen uit meerdere, onafhankelijke aan- pees verband, zodat je niet hoeft om te schakelen bij bieders en dat geen enkele aanbieder too big to fail de grens. Een voorbeeld is de minimale afstand die wordt. Dit geldt ook voor de aanbieders van wegbe- auto’s moeten houden op de weg: de Nederlandse heersystemen en digitale wegenkaarten. wet zegt daarover‘ een veilige rijafstand’, in Duits- Daarnaast moet er ook technisch geen single land is het ‘2 seconden’ en in België ‘50 meter’. Dat point of failure zijn. Elke component die autoverkeer gaat zo niet voor een zelfsturende auto.’ mogelijk maakt, moet kunnen uitvallen zonder dat een backup-systeem nodig is. Willen mensen wel afhankelijk zijn van een groot sys- Ten derde moet de privacy gegarandeerd blijven, teem voor hun vervoer? doordat gebruiksgegevens niet worden bijgehouden ‘Ik begrijp dat die zorg bij sommigen leeft. Maar ik door dezelfde organisatie die de persoonsgegevens constateer ook dat de vraag naar zelfsturende auto’s beheert. Het gebruik van de auto is daarmee niet vanuit de markt komt. Dit is niet iets wat de over- direct individueel herleidbaar. Volledig anoniem heid heeft bedacht, de mensen willen het zelf. Ze vervoer, dus zonder opgave van de identiteit van de willen zich sneller en efficiënter verplaatsen. Een inzittende, moet mogelijk blijven. auto die zichzelf stuurt is in het begin best wel span- Als aan deze voorwaarden wordt voldaan, bie- nend, maar onderzoek toont aan dat mensen zich er den zelfsturende auto’s ongekende kansen voor de comfortabel bij voelen.

december 2015 (4) Zelfsturende auto’s 223 De toegenomen afhankelijkheid van grote syste- vervoeren. Voor mensen die autorijden naar hun men vind ik een terechte zorg. Wie moet de bronco- werk, bieden zij tijd om tijdens de rit te werken. des beheren? Er zal een toezichthouder moeten ko- Voor transportondernemingen bieden zij de mo- men. Rijkswaterstaat is primair verantwoordelijk en gelijkheid om in een colonne met één chauffeur te die rol willen we nog niet uit handen geven aan een rijden. Het betekent ook iets voor de wijze waarop private partij. Daarbij is privacy een belangrijk punt. het openbaar vervoer wordt vormgeven. Die zal in Hoewel door het gebruik van de mobiele telefoon, de huidige vorm niet meer bestaan. Dit biedt tal van nu reeds in principe van vrijwel iedereen te bepalen kansen om de ruim vier miljard euro die daaraan is waar hij zich bevindt.’ wordt uitgegeven beter te besteden. Maar denk ook aan de openbare ruimte, omdat je de auto elders Drie vragen aan Barbara Visser, VVD Tweede kunt parkeren. Het is dus niet alleen een technolo- Kamerlid (woordvoerder verkeer, water, gische ontwikkeling, het heeft grote impact op indi- luchtvaart en visserij). viduele mogelijkheden, maar ook de wijze waarop Gelooft u dat zelfsturende auto’s snel werkelijkheid we onze straten inrichten. worden? Verder zie ik inderdaad veel kostenvoordelen. De ‘Ik verwacht zeker dat ze werkelijkheid worden, maatschappelijke kosten van ongevallen zullen lager maar toch misschien minder snel dan je denkt. Vol- uitvallen. Behalve levens, kost onveiligheid namelijk gens de film Back to the Future uit de jaren ’80 zou- ook veel geld: zo’n twaalf miljard euro per jaar.Wat den auto’s nu al moeten kunnen vliegen. Ik hoop voor mij een groot vraagpunt is, of je als individu wel dat het snel zal gaan, omdat ik denk dat deze nog wel keuzevrijheid hebt? Mag ik zelf nog sturen ontwikkeling goed is en een nieuwe vrijheid kan of word ik gedwongen door een hoge verzekerings- geven. We kunnen hier een impuls aan geven door premie om dit niet meer te doen? En van wie is de nu samen met het bedrijfsleven en kennisinstellin- verzamelde informatie en wat mag die ermee doen?’ gen duidelijke standaarden te ontwikkelen, zodat de industrie weet waar ze aan toe is. Nederland wordt Martijn Bolkestein werkte 18 jaar bij een grote Neder- constant uitgeroepen tot het land met de beste infra- landse oliemaatschappij, maar heeft geen ervaring in de structuur en dit moet ook de slimste infrastructuur auto-industrie. Hij is voor de VVD gemeenteraadslid en zijn. Daar hoeven we niet mee te wachten, maar landelijk actief in de partijcommissie Europese Zaken en vandaag kunnen we daarmee beginnen door in de als trainer voor de Haya van Somerenstichting. aanbestedingen al rekening te houden met nieuwe technieken. Maar ook succesvolle proeven, zoals in Noten: Helmond verder landelijk uit te rollen.’ 1) Zie de kamerbrieven van Melanie Schultz: http://www.rijks- overheid.nl/onderwerpen/auto/zelfrijdende-auto. Gaan we zelfsturende auto’s straks anders belasten? 2) Mountain View, waar het hoofdkantoor van Google is ge- ‘Voor mij geldt ook straks nog het principe dat men- vestigd, is deel van Silicon Valley bij San Francisco. Voor sen die om negen uur op hun werk moeten zijn daar meer informatie over de Google Driverless car zie https:// moeten kunnen komen zonder onredelijke kosten te en.m.wikipedia.org/wiki/Google_driverless_car. Voor een maken. Ook de zelfsturende auto moet geen melk- realistische beschouwing van de problemen die nog moeten koe worden. Je moet als je naar een andere wijze van worden opgelost, zie MIT Technology Review: http://www. belasting wilt gaan, eerst goed de beweegredenen on- technologyreview.com/news/530276/hidden-obstacles-for- derbouwen en vervolgens alleen de werkelijke kosten googles-self-driving-cars. in rekening brengen. Dat geldt overigens ook voor 3) De Dutch Automated Vehicle Initiative (DAVI) is een samen- het openbaar vervoer. Daar is nu geen sprake van, de werkingsverband tussen overheid, TNO en de TU-Delft. automobilist betaalt er flink aan mee. Verder geloof Voor meer achtergronden zie het whitepaper op hun web- ik dat vaststaan in de file voldoende straf is voor een site: http://davi.connekt.nl/research/#tab1902. automobilist en niemand doet dat voor zijn lol.’ 4) Tesla Motors werd in 2003 opgericht in Palo Alto (Silicon Valley) en vervolgens groot gemaakt door Elon Musk, die Wat zijn de gevolgen voor de B.V. Nederland? daarvoor mede-oprichter was van PayPal, een internationaal ‘Zelfsturende auto’s hebben een fundamentele im- systeem voor internetbetalingen door consumenten. Zie pact op onze manier van leven, omdat zij tal van http://teslamotors.com. kansen bieden om ons sneller, beter en veiliger te 5) Zie voor deze vraag bijvoorbeeld het artikel in de Finan- verplaatsen. Voor mensen die minder valide zijn, cial Times ‘Driverless cars must learn to take ethical route’: bieden zij een perspectief om zich zelfstandiger te http://www.ft.com/intl/cms/s/0/4ab2cc1e-b752-11e4-

224 Zelfsturende auto’s Liberaal Reveil 981d-00144feab7de.html. 6) Behalve Google en Tesla heeft recent ook Apple interesse ge- toond in het ontwikkelen van zelfsturende auto’s. Zie http:// www.bloomberg.com/news/articles/2015-02-16/silicon- valley-emerges-as-transportation-hub-with-apple-car.

december 2015 (4) Zelfsturende auto’s 225 WEERBARE OF WEERLOZE DEMOCRATIE? LR – Halbe Zijlstra en Bastiaan Rijpkema –

Loopt onze democratie gevaar door religieus extremistisch geweld en de wijze waarop wij daar al dan niet mee om gaan? Halbe Zijlstra en Bastiaan Rijpkema stellen in dit artikel dat in een democratie sommige waarden niet onderhandelbaar zijn en – te allen tijde – verdedigd moeten worden.

Wegkijken dag na de aanslag op Charlie Hebdo, voegde minis- Dit jaar kreeg Frankrijk twee grote aanslagen te ver- ter-president Manuel Valls daaraan toe: ‘Frankrijk is werken. In januari op de redactie van Charlie Hebdo niet Michel Houellebecq (...) het is niet intolerantie, en een joodse supermarkt met 17 slachtoffers.1 In haat en angst.’5 november op een voetbalstadion, cafés, restaurants De reacties op de uitspraken van Houellebecq en een concertzaal, met in totaal 130 slachtoffers. roepen een aantal vragen op. Hebben Hollande en De laatste aanslag mede als vergelding voor de Fran- Valls het boek van Houellebecq bijvoorbeeld wel se strijd tegen de terroristische, zogenaamde Islami- gelezen voordat zij hem het zaaien van angst, haat tische Staat.2 A en intolerantie verweten? Iedereen die de tijd heeft Op de dag van de aanslag op Charlie Hebdo genomen om Soumission te lezen, weet dat het boek stond schrijver Michel Houellebecq op de cover van eerder het tegenovergestelde doet. Het waarschuwt het blad. Die dag verscheen ook zijn nieuwe roman op satirische wijze voor de gevolgen van intoleran- Soumission.3 De roman schetst Frankrijk in 2022: tie en de angst om misstanden te benoemen. Een democratische waarden worden onvoldoende verde- interessantere vraag is waarom deze politici zich ge- digd, negatieve kanten van de politieke islam wor- noodzaakt voelden om een publiekelijk oordeel over den gebagatelliseerd en het land verandert langzaam het boek te vellen. in een semi-islamitische staat. De Universiteit van Wellicht wilden Hollande en Valls slechts voor- Parijs wordt verkocht aan Saoedi’s die de academi- komen dat angst- en haatgevoelens in de samenle- sche vrijheid nog slechts op papier huldigen en de ving na de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo vrouwenemancipatie wordt met zachte hand terug- escaleerden. Waarschijnlijk waren ze er op uit om gedraaid. Natuurlijk, dat dit al in 2022 zal gebeu- de orde zo snel mogelijk te herstellen en onrustge- ren, is overdreven. Dat geeft ook Houellebecq toe. voelens te doen afnemen. Toch werkt een dergelijk Voor de langere termijn is het scenario volgens hem overhaast optreden op de lange termijn contrapro- echter ‘niet ondenkbaar’.4 ductief. Met hun handelen, laten Hollande en Valls Franse commentatoren reageerden furieus. Ze de mensen in de steek die zaken aan de kaak stel- haastten zich om nog voor verschijning afstand te len en de sluimerende angst voor de invloed van nemen van de roman. Het was ‘de herintroductie moslimextremisme bespreekbaar maken. Ze laten van extreemrechts in de serieuze Franse literatuur’ en de schrijvers vallen die vasthouden aan hun vrijheid ‘een boek dat de ideeën van Front National waardig- van meningsuiting en zich zorgen maken over de in- heid verleent’, aldus de hoofdredacteur van de grote vloed van de politieke islam op de basisbeginselen krant Libération. ‘Een kerstcadeau voor Marine Le van de democratie. Pen’, vond antiracismegroep LICRA. Houellebecq Juist in de dagen na de aanslag op de cartoonis- werd ‘onverantwoord’ genoemd en anderen pro- ten van Charlie Hebdo spraken mensen zich massaal beerden hem zijn excuses te laten maken. President uit vóór de vrijheid van meningsuiting. Wereldwijd François Hollande drong erop aan dat de Fransen steunden mensen de redactieleden met de slogan ‘Je zich niet door ‘angst’ moesten laten leiden. En een suis Charlie’ en van de eerste editie na de aanslag werden miljoenen exemplaren verkocht.6 Wat zegt A Ook waren er nog twee ‘kleinere’ aanslagen: een aanslag het over Valls als hij juist in die dagen denkt afstand met een mes op drie bewakers van een Joods gemeenschaps- te moeten nemen van een romanschrijver?7 Sterker centrum en een onthoofding in een fabriek in Lyon; daar- naast was er nog de verijdelde aanslag in de Thalys tussen nog, van een romanschrijver die zelf vierentwintig 8 Amsterdam en Parijs, Dat brengt het totaal op vijf in 2015. uur per dag bewaakt moet worden.

226 Weerbare of weerloze democratie? Liberaal Reveil Het meest pijnlijke was misschien wel dit: de besluitvorming, hun loyaliteit ligt elders. Tegelijker- gehaaste Franse criticasters beseften niet dat de ro- tijd laat de aanslag op Charlie Hebdo zien dat re- man ook over hen gaat.B Natuurlijk, het boek gaat ligieus extremisten zich niet alleen richten op het over de islam, maar felle islamkritiek? Nee, dat is maken van zo veel mogelijk slachtoffers. Extremis- het niet, en zeker niet uitsluitend. Wat Soumission ten kunnen ook zeer precies te werk gaan. Religieus uitvergroot en zo laat zien, is de tendens van in- extremisten hanteren dus niet alleen de botte bijl, schikken en wegkijken. Het toont het onvermogen maar ook het lancet. In dat laatste geval richt ter- om ferm, zonder mitsen en maren, democratische rorisme zich tegen specifieke waarden van vrije, libe- waarden te verdedigen. Soumission gaat uiteindelijk rale samenlevingen.10 Daarbij weten terroristen pre- over iets heel anders dan islamkritiek, het gaat over cies waar ze westerse samenlevingen moeten raken: verlies aan weerbaarheid. Het gaat over het gevaar de vrijheid van meningsuiting. Het is de vrijheid dat de democratische samenleving loopt als zij zich waarvan ze het meest te vrezen hebben. Vrije me- niet weerbaar opstelt. De overhaaste commentaren ningsuiting zaait twijfel: ze maakt kritiek mogelijk, op het boek illustreren deze tendens. ook op de absolute waarheden van extremisten.11 De Na de novemberaanslagen in Parijs maakt Hou- overspannen reacties op de roman van Houellebecq ellebecq het impliciete verwijt uit zijn roman ex- laten zien dat de successen op dat vlak niet uitblij- pliciet: opeenvolgende Franse regeringen hebben ven – de schrik zit erin. Extremisten slagen erin een gefaald.9 Het debat werd door politieke correctheid deel van het democratisch debat te verlammen en beheerst en de verkeerde maatregelen zijn genomen. daarmee de vrije meningsuiting te beperken. De hoofdvraag is: heeft Houellebecq een punt? De Britse politicoloog Philip Cook en de Duitse Loopt onze democratie gevaar door religieus extre- filosoof Conrad Heilmann spreken van een alterna- mistisch geweld en de wijze waarop wij daar al dan tief systeem van public self-censorship, dat wil zeggen: niet mee om gaan? een deel van de islamitische gemeenschap stelt, im- pliciet en expliciet, eigen normen op over toelaat- Zelfcensuur bare uitingen, eist naleving van die normen (door De Parijse novemberaanslagen waren terroristisch iedereen) en claimt legitimiteit.E De combinatie van in de klassieke zin van het woord.C De aanslagen de normen die extremisten opstellen en de dreiging kenden grote aantallen onschuldige slachtoffers en van geweld bij het niet naleven daarvan, levert een waren gericht op het aanjagen van ernstige vrees. ‘cultuur van zelfcensuur’ op. Deze zelfcensuur is Daarnaast raakten de novemberaanslagen direct de democratie. De extremisten willen de Franse over- gekozen omdat beide landen ‘crusader nations’ zijn en het heid dwingen de strijd tegen IS in Syrië op te geven. concert in het Bataclan omdat daar ‘honderden heidenen sa- Door naar geweld te grijpen verwierpen deze extre- menkwamen voor een concert van prostitutie en ondeugd’, zie Swati Sharma, ‘Islamic State claims responsibility for Pa- misten, deels Franse burgers, de Franse democrati- ris attacks’, The Washington Post (online), 14 november 2015. sche besluitvorming. Het democratisch besluit om Naast het hoofddoel (vergelding voor de strijd tegen IS in Syrië) lijkt er dus ook een puriteins motief mee te spelen, Syriërs te verdedigen tegen het terroristische geweld een afwijzing van de westerse levensstijl. van IS wordt vergolden met doelgericht en georga- E Philip Cook & Conrad Heilmann, ‘Two Types of Self-Censor- niseerd geweld.D Zij accepteren geen democratische ship: Public and Private’, Political Studies, 2013, vol. 61 nr. 1, pp. 178-196 (192-193): ‘The first response, voiced by the Danish government and many sympathetic newspapers, was that the newspa- B Dit suggereert ook Malise Ruthven, ‘‘Submission’, by Michel per was justified in publishing the cartoons because it is impermissible Houellebecq’, Financial Times (online), 11 september 2015: to censor speech through threats of violence, and that the value of and ‘Despite Houellebecq’s reputation for Islamophobia — he once courted rights to freedom of speech in democratic polities (enshrined in Danish fatwas by claiming that “Islam is the dumbest religion” — François’s law and the European Convention on Human Rights) trump claims (de hoofdpersoon uit Soumission, HZ en BR) take on Islam seems sym- by offended parties to suppress speech on grounds of offence (Fode, pathetic, if self-interestedly so. His France is so decadent, so lacking 2006). Our model reveals that this response recognises the public cen- in cultural vigour, that it is ripe for an Islamic takeover. It is curi- sorship regime of Danish law as legitimate, and the public censorship ous, then, that after the Charlie Hebdo attack, which happened on regime instituted by parts of the Muslim community as illegitimate. the very day Soumission was published, the French prime minister Jyllands-Posten was aligned with the Danish law’s principles of free- Manuel Valls (who seemingly hadn’t read the book) felt obliged to say: dom of speech, yet was in conflict with parts of the Muslim community. “France is not Michel Houellebecq (…) It is not intolerance, hate, and Hence, normative evaluation of Jyllands-Posten’s actions as a response fear’. Voor een vergelijkbare interpretatie, zie: Nausicaa Mar- to censorship requires differentiating the two public censorship regi- be, ‘Houellebecq en het falen van de media’, Jalta (online), mes with which the newspaper was interacting. Such differentiation 28 januari 2015 en Christiaan Weijts, ‘De sharia is zo gek nog is required because supporters of Jyllands-Posten would regard the niet’, De Groene Amsterdammer (online), 13 mei 2015. Danish censorship regime as legitimate, and the censorship regime in- C Zie bijvoorbeeld de definitie van ‘terroristisch oogmerk’ in stituted by that part of the Muslim community who objected as illegi- art. 83a van het Wetboek van Strafrecht. timate. Therefore, our framework specifies that the normative issue at D In een bericht waarin IS de aanslagen opeist, verklaren ze dat stake is a conflict between two opposing censorship regimes and their bijvoorbeeld de voetbalwedstrijd Frankrijk-Duitsland werd competing claims to legitimacy.’

december 2015 (4) Weerbare of weerloze democratie? 227 volgens de Britse filosoof Nigel Warburton voor de do-cover wilde laten zien bij het Britse Skynews. De vrije uitwisseling van ideeën waarschijnlijk net zo live-verbinding werd verbroken. De presentatrice schadelijk als ‘directe censuur’.F verontschuldigde zich zelfs voor de paar seconden Voorbeelden van zelfcensuur zijn er genoeg. dat de cover in beeld geweest was.21 Denk aan de roman Jewel of Medina. Dit boek gaat Het zijn slechts enkele voorbeelden. De lijst is over een van de vrouwen van de profeet Moham- lang: schrijvers, columnisten, cabaretiers en kun- med. Het werd aanvankelijk groots aangekondigd stenaars voelen zich beperkt,G of worden beperkt,H en gepromoot door de prominente Amerikaanse uitgever Random House, totdat gewaarschuwd werd G Max Pam legt zichzelf zelfcensuur op en geeft aan dat hij niet voor mogelijk geweld door islamitische extremisten. hetzelfde zal schrijven over de islam als wat hij over het chris- De roman werd geannuleerd. Toen een andere Britse tendom schrijft; Taslima Nasrin mijdt optredens in bepaalde buurten; bedreigde toneelschrijver Aziz Chouaki vreest voor uitgever het boek vervolgens wilde uitgeven, kreeg zelfcensuur; Hasna el Maroudi stopte na bedreigingen met hij een brandbom door de voordeur van zijn thuis- haar columns; Bart-Jan Spruyt kon de kosten van zijn bevei- kantoor. De roman kwam uiteindelijk onder andere liging tegen, naar eigen zeggen, ‘links-radicalen’ niet meer betalen; Rob de Wijk geeft aan zich anders uit te drukken in de Verenigde Staten nog wel uit, maar geen enke- dan hij zou willen; Ger Beukenkamp schreef een toneelstuk le Britse uitgever durfde zich er nog aan te wagen.12 over Mohammed Bouyeri en Volkert van der Graaf, en zei Er zijn meer voorbeelden. Een lezing van Paus daarover: ‘(...) ik moet toegeven dat ik bij het schrijven zelf- censuur heb toegepast.’; schrijfster Nahed Selim gaf te ken- Benedictus XVI aan de Universiteit van Regensburg nen ‘in het openbaar haar woorden op een goudschaaltje’ te zorgde voor bedreigingen en gewelddadige protes- wegen; Theo Maassen, Raoul Heertje, Najib Amhali, Murth 13 Mossel, André Manuel geven aan op hun woorden te pas- ten. Als gevolg van die lezing werd een Italiaanse sen; Youp van ’t Hek zegt dat hij ‘zelfcensuur hanteert en non in Somalië gedood, werd een priester onthoofd gevoelige onderwerpen mijdt’; in de uitvoering van het 16e- in Irak en werden vijf kerken op de Westelijke Jor- eeuwse stuk Tamburlaine the Great door het Britse Barbican 14 Centre werden islamkritische passages weggelaten – de ‘play daanoever en de Gazastrook aangevallen. Deze director’ verklaarde uiteindelijk dat het om een artistieke misdaden werden begaan, omdat de Paus in zijn keuze ging; de schrijver van de BBC-serie Casualty veran- lezing de kritiek van een 14e-eeuwse keizer op de derde een aanslag door moslimextremisten in een aanslag door dierenrechtenactivisten; Grayson Perry vermijdt in zijn islam citeerde. Als gevolg van het geweld bood Paus werk kritiek op de Islam uit angst voor geweld; Zinhi Öz- Benedictus zijn excuses aan en is op de website van dil laat zich, na bedreigingen aan zijn adres, minder vaak 15 uit over Turkse Nederlanders en integratie. Zie: ‘Zaak-Van het Vaticaan de tekst van de lezing aangepast. Gogh verschrikt Franse moslimvoorhoede’, Trouw, 17 de- Ook in Nederland komt zelfcensuur voor. De cember 2004; Peter van Brummelen, ‘Max Pam (interview)’, Utrechtse hoogleraar Pieter van der Horst wil in zijn Het Parool, 29 oktober 2005; ‘Bedreigd, of bang het te wor- den; 1 jaar moord Van Gogh’, Trouw, 29 oktober 2005; ‘‘Ik afscheidsrede wijzen op antisemitisme in de islam, pleegde zelfcensuur’; 9 vragen aan Ger Beukenkamp’, NRC maar wordt door de rector magnificus onder druk Handelsblad, 9 juni 2006; Elma Drayer, ‘Vrije meningsuiting gezet om die passages te schrappen.16 De ‘veiligheid is even kwetsbaar als een grote liefde. Daar moet je ook trots 17 en zuinig op zijn’, Trouw, 14 september 2006; ‘De schaar in van anderen’ was in het geding. De afscheidsrede ons hoofd, Dilemma’s in de kunsten na de moorden op Pim werd in gekuiste vorm uitgesproken.18 Fortuyn en Theo van Gogh, Zelfcensuur Reportage’, NRC Handelsblad, 6 oktober 2006; ‘Monthy Pythons ‘Life of Brian’ Zelfs de media doen mee aan zelfcensuur. Een krijgt geen vervolg, what’s next in de bladen’, NRC.Next, 19 aflevering van de Amerikaanse satireserie South Park oktober 2006; Kustaw Bessems en Camil Driessen, ‘Vijf jaar waarin Mohammed voorkwam werd gecensureerd op eieren lopen, terugblik, de wereld na Theo Van Gogh’, De Pers, 30 oktober 2009; Gertjan van Schoonhoven, ‘Debat: in- na een ‘waarschuwing’ van een islamitische groepe- houden of wegwezen’, Elsevier, 24 juli 2004; ‘Art world pan- ring.19 In het online-archief van South Park Studios ders to sensitive Muslims’, The Telegraph, 18 september 2007, is de aflevering sindsdien niet meer te zien. Ook ‘Tamburlaine wasn’t censored’, The Guardian, 25 november 2005 en ‘Marlowe rewrite ‘draws criticism’’, BBC, 24 novem- werd een vertoning van de documentaire Islam: The ber 2005; ‘Casualty’s muslim terrorist storyline dropped over Untold Story over de historische wortels van de islam fears for retaliation’, The Guardian, 25 augustus 2007; ‘UK Christian seeks to bring blasphemy case vs BBC’, Reuters, 20 afgeblazen nadat de presentator, de bekende Britse november 2007 en ‘Artists too frightened to tackle radical 20 historicus Tom Holland, werd bedreigd. Het meest islam’, The Times, 19 november 2007; ‘Zihni Özdil wil Neder- bekende voorbeeld is misschien wel dat de Franse land verbeteren’, Vrij Nederland, 13 juni 2014. H Toneelschrijver Richard Bean stemde schoorvoetend in met journaliste Caroline Fourest de nieuwe Charlie Heb- het herschrijven van zijn toneelstuk ‘Up on the Roof’ – een islamitisch personage werd een rastafari; het initiatief van de politieke jongerenorganisaties JOVD, Jonge Socialisten F Nigel Warburton, ‘On the offensive (recensie van Jeremy en DWARS om de Charlie Hebdo-cartoon te tonen in de Waldron, The Harm in Hate Speech)’, The Times Literary advertentieruimte op trein- en metrostations naast de tekst Supplement, 4 januari 2013: ‘Intimidation and implied threats ‘Vrijheid Overwint Altijd’ werd om veiligheidsredenen ge- can lead to self-censorship, and the free flow of ideas can as easily be weigerd. Zie: ‘Art world panders to sensitive Muslims’, The impeded by perceived risk to those who air their views as by direct Telegraph, 18 september 2007 en ‘Censorship is back on the censorship.’ British Stage’, Prospect Magazine (online), 19 april 2010; ‘Car-

228 Weerbare of weerloze democratie? Liberaal Reveil cartoonisten vermijden bepaalde onderwerpen,I kri- tentoonstellingen en cursussen geannuleerd,O lezin- tische films over religie worden ‘onmogelijk’ geacht,J gen aan universiteiten geschraptP en boeken worden teruggetrokkenK of niet vertoond,L sequels gaan ‘in de ijskast’,M toneelstukken en opera’s worden afgelast,N

toons geweerd van station’, De Volkskrant, 17 januari 2015 (.) I ‘Een tekening die verkeerd valt, kan schijnbaar je doodvon- nis betekenen. Ik denk dat onze tekenaars en tekstschrijvers langer nadenken voor ze iets publiceren’, aldus Van Bavel (48)’, zie: ‘Uitgever Rob van Bavel uit Oosterhout: ‘Meer zelfcensuur bij cartoonisten’’, BN/De Stem (online), 13 janu- ari 2015 (Van Bavel is de grootste Nederlandse uitgever van strips). Cartoonist Pieter Geenen: ‘Zodra het over de islam gaat, betreed je een link gebied. Theo van Gogh is daarom vermoord, de Deense cartoonist bedreigd met de dood. Het is tentoonstelling, bedoeld als kritiek op het 19e-eeuwse kolo- een feit dat je met je leven speelt als je je op dat terrein be- nialisme in Afrika, moest afgelast worden omdat de veilig- geeft. Daarom aarzel ik als ik me eraan waag. Ik mijd het on- heid van de artiesten in de tentoonstelling niet gegarandeerd derwerp islam niet, maar realiseer me heel goed wat er aan kon worden na felle protesten van antiracisme-activisten. vast kan zitten. Daardoor durf ik niet meer vrijuit te denken Zie: ‘Fears of self-censorship after Sikh play ditched’, Reu- en te tekenen.’, zie: ‘De tekentafel als mijnenveld’, Trouw, 17 ters, 22 december 2004; ‘Bedreigd, of bang het te worden; 1 mei 2008. ‘De zelfcensuur die cartoonisten, columnisten en jaar moord Van Gogh’, Trouw, 29 oktober 2005; ‘De schaar cabaretiers deze dagen naar eigen zeggen toepassen is niet in ons hoofd, Dilemma’s in de kunsten na de moorden op zonder redenen. Geïnterviewd in de Volkskrant zeggen de Pim Fortuyn en Theo van Gogh, Zelfcensuur Reportage’, politieke tekenaars van ons land in koor: “Bij God en Je- NRC Handelsblad, 6 oktober 2006; ‘Berlin opera sets dates for zus ligt het gemakkelijker” (Peter de Wit), “Waarom zou ik resumption of opera cancelled over security fears’, The Cana- olie op het vuur gooien?” (Joep Bertrams), “Ik zou heel erg dian Press, 1 november 2006; ‘Art world panders to sensitive moeten nadenken over hoe ik Mohammed zou tekenen: een Muslims’, The Telegraph, 18 september 2007 en ‘Censorship is karikatuur zal het niet worden” (Tom Janssen), “Ik geef toe, back on the British Stage’, Prospect Magazine (online), 19 april het is een soort zelfcensuur” (Stefan Verwey), “Mohammed 2010; ‘Barbican’s Exhibit B closed down by protesters bran- zou ik niet snel tekenen. Niet uit angst, maar je weet dat ding show ‘racist’’, London Evening Standard (online), 25 sep- het niet op prijs wordt gesteld” (Jeroen de Leijer)’, zie: Paul tember 2014 en ‘‘Human zoo’ stars hit back at race protests Scheffer, ‘Verdraagzaamheid mag niet gestoeld zijn op vrees that closed Barbican’s Exhibit B art show’, London Evening – waarom de vrijheden ondeelbaar zijn’, NRC Handelsblad, 4 Standard (online), 26 september 2014. februari 2006. O Het Tate Britain verwijdert een kunstwerk van John Lat- J IDFA-directrice Ally Derks acht het onmogelijk kritische ham met de titel ‘God is great’ – een grote glasplaat met een films over Islam te maken, zie: Patrick Meershoek, ‘Een di- Bijbel, Talmoed en Koran; een Brusselse kunstenaar expo- recteur met een missie.’, Amersfoortse Courant, 13 november seert een werk waarin felrode vrouwenschoenen getoond 2004. Zie ook: ‘Ayaan Hirsi Ali: geen nieuwe versies Submis- worden tussen gebedsmatjes en mannenschoenen en moet sion’, De Volkskrant (online), 6 januari 2011. zijn galerie sluiten na pogingen de ruiten in te gooien; drie K Submission van Ayaan Hirsi Ali en Theo van Gogh werd schilderijen van varkens worden verwijderd uit de Lingepo- door de distributeur teruggetrokken van het Internationaal likliniek in Leerdam na klacht van een patiënt die moslims Film Festival Rotterdam. De PvdA, onder meer bij monde ‘confrontaties met de varkens wilde besparen’; Boekhandel van Dijsselbloem, reageerde verontwaardigd, zie: ‘PvdA wil Donner in Rotterdam annuleert een cursus vrijheid van Submission op Film Festival’, ANP, 27 januari 2005. meningsuiting en cartoontekenen omdat ze niet in kunnen L Na brandstichting door radicale katholieken in een bioscoop staan voor de veiligheid. Het Victoria and Albert Museum in Parijs waar op dat moment Martin Scorsese’ The Last in Londen probeerde na de aanslag op Charlie Hebdo ver- Temptation of Christ vertoond werd, besluit een groot aantal geefs te verbergen dat ze een religieuze Iraanse poster van bioscoop de film niet meer te vertonen, zie: ‘Police Suspect de profeet Mohammed uit 1990 in hun collectie hebben. De Arson In Fire at Paris Theater’, The New York Times, 25 okto- pagina werd uit de internetdatabase verwijderd. Het was het ber 1988; ‘Government orders company to go ahead with te risicovol als mensen op internet konden lezen dat deze abortion pill’, Reuters, 28 oktober 1988; ‘Religious War Igni- afbeelding aanwezig is in het museum. Zie: ‘Artist hits at Tate tes Anew in France, The New York Times, 9 november 1988. ‘cowards’ over ban’, The Guardian, 25 september 2005; ‘Tate M ‘‘Ik hoef geen mes in mijn lijf.’ Regisseur Albert ter Heerdt ‘misunderstood’ banned work’, BBC (online), 26 septem- van de succesvolle filmkomedie Shouf shouf habibi! zet naar ber 2005; Kustaw Bessems en Camil Driessen, ‘Vijf jaar op aanleiding van de moord op zijn collega Theo van Gogh een eieren lopen, terugblik, de wereld na Theo Van Gogh’, De vervolg op Shouf in de ijskast. Grappen maken over de islam Pers, 30-10-2009; ‘Schilderijen met varkens verwijderd’, De is nu te gevaarlijk, heeft Ter Heerdt uit moslimhoek te ver- Telegraaf, 22 juli 2010; ‘Donner annuleert cursus cartoon- staan gekregen’, zie Michiel Willems, ‘Vrijheid van menings- tekenen na aanslagen’, Algemeen Dagblad, 17 februari 2015; uiting oké, maar nu even een stukje minder’, De Gelderlander, Emma Graham-Harrison, ‘V&A in row over self-censorship 22 november 2004. after Muhammed image is taken down’, The Guardian, 24 ja- N Een Brits toneelstuk van Gurpreet Kaur Bhatti werd afgelast nuari 2015. na gewelddadige protesten van Sikhs; toneelstuk ‘Het zijn P Een lezing en tweedaagse workshop over de verhouding allemaal flikkers bij de tv’ van Ahmed Aynan wordt in eer- tussen nazistisch en islamitisch antisemitisme van de Duitse ste instantie afgelast in Den Haag ‘uit vrees voor represailles’ politicoloog Matthias Küntzel werd van het programma ge- uit de zaal; opera Aisja van het Onafhankelijk Toneel wordt haald door de universiteit van Leeds om veiligheidsredenen afgelast na bedreigingen; een moderne interpretatie van – de universiteit stelde dat het een standaardprocedé was. Mozarts opera Idomeneo werd afgelast uit veiligheidsover- Zie: ‘Freedom of speech row as talk on Islamic extremists wegingen; later alsnog opgevoerd; Het Britse Royal Court is banned’, The Telegraph, 15 maart 2007, en daarover ook: Theatre gelastte Richard Beans’ moderne interpretatie van Herman Vuijsje, ‘Zwicht niet voor censuur. Angst mag open Aristophanes, gesitueerd in een islamitische hemel, af; een debat niet in de weg staan’, NRC Handelsblad, 14 april 2007.

december 2015 (4) Weerbare of weerloze democratie? 229 niet uitgegevenQ of pas na aanpassing gepubliceerd.R tions] that I can best describe as self-censorship. (…) De conclusie is dat zelfcensuur bestaat en wordt There is an apprehension growing up around access to aangejaagd door geweldsdreiging. Niet uitsluitend, subsidy. (…) People are admitting privately that they maar wel voornamelijk vanuit islamitisch extremis- are concerned they are self-censoring what they are do- tische hoek.S Over bepaalde onderwerpen kan niet ing. This is catastrophic.’26 of slechts omfloerst gesproken worden.T In 2009 Zelfcensuur is dus steeds meer een realiteit. In stelden Kustaw Bessems en Camil Driessen voor 2013 werd in Nederland het al decennia niet meer De Pers een overzicht van zelfcensuur samen on- toegepaste verbod op godslastering officieel afge- der de titel ‘Vijf jaar op eieren lopen: de wereld na schaft.27 Daarmee leek de vrijheid van meningsui- Theo van Gogh’.22 Hun conclusie destijds: ‘sinds de ting ruimer te zijn geworden, maar er kwam een an- moord op Theo van Gogh is censuur én zelfcensuur dere vorm van blasfemiewetgeving voor terug. We in de westerse wereld aan de orde van de dag. We dachten censuur te hebben afgeschaft, maar er was al buigen voor geweld en bedreigingen van fundamen- veel eerder een sterkere zelfcensuur voor terug geko- talistische moslims’. Ook andere publicisten waar- men. Politiek commentator Nick Cohen gaf dit na schuwen voor de opkomst van zelfcensuur.23 Charlie Hebdo glashelder weer: ‘We have a blasphemy Na Charlie Hebdo beklaagt schrijver Kenan law. No electorate has approved it. No parliament has Malik zich over de ‘nieuwe cultuur van censuur’, passed it. No judge supervises its application and no die is ontstaan omdat velen vinden dat we in een jury determines guilt beyond reasonable doubt. There’s pluralistische maatschappij over en weer geen reden no right of appeal. And the penalty is death.’28 tot aanstoot moeten geven en ons daarom ‘in onze uitingen moeten inhouden’.24 Britse kranten lever- Indoctrinatie den de perfecte illustratie van zijn punt: praktisch Zelfcensuur als gevolg van terrorismedreiging is niet geen enkele krant vond het verantwoord om de be- de enige manier waarop de democratie wordt be- wuste cartoons te laten zien.25 Ook Britse culturele dreigd door moslimextremisten. Extremisten probe- instellingen mengen zich in de discussie. Zo maakt ren de democratische waarden in onze samenleving toneelregisseur Michael Attenborough zich zorgen: ook op andere manieren te ondermijnen. Daarbij ‘something is beginning to creep in [at arts organisa- gaat het bijvoorbeeld om zogenaamde, soms op een visum ingevlogen, ‘haatpredikers’ die hier in Q Het Duitse Droste-Verlag ziet af van de publicatie van een Nederland moslims oproepen zich af te keren van thriller over eerwraak nadat de auteur weigerde passages te de democratie. In Helmond was de volgende preek herschrijven; de Deense schrijver Morten Brask besluit in overleg met zijn uitgever af te zien van een roman over ter- te horen van een Marokkaanse prediker: ‘Demo- rorisme in Denemarken – mede uit vrees dat hem iets zou cratie dwingt ons andere regels en morele waarden overkomen. Zie: ‘Duitsland vreest islam-terrorisme’, Het te accepteren. Dat onze dochters trouwen zonder Parool, 10 oktober 2009 en ‘German publisher withdraws novel on honour killings fearing Islamist reprisals’, BBC Mo- toestemming van de ouders, dat mannen met man- nitoring European (via Spiegel Online), 4 oktober 2009; ‘We nen kunnen trouwen, vrouwen met vrouwen, dat weten eigenlijk niet of het een moslimaanslag was’, NRC Handelsblad, 17 februari 2015. mensen kunnen zeggen wat ze willen, dat ze kunnen 29 R In een boek van Jytte Klausen over de Deense cartoonaffaire vloeken, democratie staat het allemaal toe.’ werd een pagina met de Deense cartoons (het onderwerp Zijn gehoor moest de ‘regels van Allah en de Ko- van het boek) en enkele andere historische afbeelding van 30 Mohammed verwijderd door Yale University Press uit angst ran volgen’ en zich niet inlaten met de democratie. voor geweld. Zie: ‘Yale Press Bans Images of Muhammad in In hetzelfde genre passen de Britse fundamentalisten New Book’, The New York Times, 12 augustus 2009. van ‘Stay Muslim, Don’t Vote’ of een Nederlandse pre- S Voorbeelden van andere ‘afzenders’ waren te zien bij de drei- gementen aan het adres van zangeres Anouk in de Zwarte diker die moslims bij verkiezingen opriep thuis te Piet-discussie, ze bond overigens niet in (zie: ‘Anouk no- blijven, want stemmen is ‘afgoderij’.31 Ook zij keren digde dreigers thuis uit’, Omroep West (online), 26 november 2013), of de bedreigingen die worden geuit tegen Zinhi Özdil zich publiekelijk af van onze democratische grond- (genoemd in het overzicht in de noten hierboven). Ook is rechten en proberen anderen over te halen hetzelfde er andersoortig religieus extremisme: zo is er het afgelaste te doen. toneelstuk van Gurpreet Kaur Bhatti na gewelddadige pro- testen van Sikhs (ook hierboven genoemd) en de annulering Er bestaan bewegingen die antidemocratisch ge- (in 1988) van Martin Scorsese’ film over Jezus na brand- dachtegoed cultiveren. In Den Haag beschikte een stichting door radicale katholieken (eveneens hierboven ge- groep extremistische moslims over een clubhuis. Ze noemd). Zie hierover ook: Rijpkema 2015, p. 221. T Het is geen systematisch overzicht en sommige gevallen zul- organiseerden jongerenavonden waar onder meer len uiteraard op verschillende manieren uitgelegd kunnen een jihadistische spreker optrad.32 De organisatie worden (was het een artistieke keuze, of gewoon een kwes- tie van smaak?), maar de omvang van het probleem wordt stond waarschijnlijk mede aan de basis van de eer- 33 er naar ons idee ondubbelzinnig door aangetoond. ste grote Nederlandse ‘uitreisgolf’ naar Syrië. Ook

230 Weerbare of weerloze democratie? Liberaal Reveil draagt de leider van een grote Nederlandse ‘islamiti- – immers: ‘terrorism requires only a few’.42 Volgens sche instelling voor opvoeding en educatie’ uit dat, de inlichtingendienst moeten we ‘op de korte en de volgens zijn interpretatie van de islam, kinderen lange termijn’ rekening houden met een ‘toename geen vrienden moeten maken onder niet-moslims van het draagvlak in Nederland voor de onverdraag- en dat juist niet iedereen gelijk is.34 zame en antidemocratische opvattingen die kenmer- Extremisten hebben ook invloed binnen het on- kend zijn voor het jihadisme.’43 Oftewel: er zit groei derwijs. Een onderzoek van de Britse overheid con- in het religieuze antidemocratische denken. cludeerde dat een radicale islamitische groepering Niet alleen de AIVD-cijfers zijn zorgwekkend. een aantal scholen in Birmingham met een voor- Hoogleraar sociologie Ruud Koopmans heeft on- opgezet plan onder controle had weten te krijgen.35 derzoek gedaan naar de mate van fundamentalisme Vervolgens zorgden personen op sleutelposities in onder moslims. Hij toont aan dat de fundamental- deze scholen voor de verspreiding van extremistische istische stroming niet marginaal is: ‘These findings ideeën, of spraken ze deze in ieder geval niet tegen.36 clearly contradict the often-heard claim that Islamic Het laat zich raden wat dit betekent voor de weer- religious fundamentalism is a marginal phenomenon baarheid van deze scholieren tegen radicalisering.U in Western Europe or that it does not differ from the ex- Ook in door de Nederlandse overheid erkende on- tent of fundamentalism among the Christian majority. derwijsinstellingen zien we dergelijke invloeden. De Both claims are blatantly false, as almost half of Euro- Islamitische Universiteit Rotterdam staat bijvoor- pean Muslims agree that Muslims should return to the beeld al geruime tijd onder leiding van een rector roots of Islam, that there is only one interpretation of die regelmatig het nieuws haalt met uitspraken die, the Koran, and that the rules laid down in it are more hoewel niet per se extremistisch, toch de wenkbrau- important than secular laws.’44 wen doen fronsen. Zo meent hij dat een dialoog met Volgens Koopmans is het aantal moslims dat niet-moslims onmogelijk is.37 religieuze wetten hoger plaatst dan seculiere wet- Het is wat schrijver Maajid Nawaz, zelf voorma- ten nog hoger: 65 procent van de Europese moslims lig religieus extremist en nu oprichter van een anti- is die mening toegedaan. Als die cijfers kloppen, is radicalisme-denktank, entryism noemt: extremisten er een aanzienlijke voedingsbodem voor extremis- voeren een bewuste ‘intredepolitiek’, op universitei- tische ideeën en heb je als democratie een serieus ten, scholen en in het jongerenwerk.38 Doelgericht probleem. wordt er binnen dergelijke organisaties geïnfiltreerd. Maar het gaat niet uitsluitend om moslimex- Jongeren worden daar langzaam maar zeker geïn- tremisme. We zien ook dat het rechts-extremisme doctrineerd. In de Nederlandse ‘jihadrechtzaak’ in opkomst is. Dat werd onlangs goed zichtbaar in werd duidelijk hoe indoctrinatie bovendien ook via het vluchtelingendebat. Lokale politici en asielzoe- stichtingen, websites en sociale media plaatsvindt en kerscentra waren regelmatig het doelwit van bedrei- hoe een en ander georganiseerd wordt.39 gingen.45 En soms kwam het zelfs daadwerkelijk tot geweld, zoals bij de aanval op een asielzoekerscen- Omvang van het extremisme trum in Woerden.46 In Duitsland nam het geweld We zien dat de democratische samenleving op twee zo’n vlucht dat in oktober ‘bijna elke nacht’ een azc manieren door moslimextremisten onder druk afbrandde.47 Een Keulse burgemeesterskandidate komt te staan. Door geweld te gebruiken zorgen ze die zich sterk maakte voor vluchtelingen overleefde voor angst en zelfcensuur. Daarnaast proberen ze ternauwernood een aanslag op haar leven. De da- jongeren te indoctrineren, zodat zij zich afkeren van der verkeerde in neonazistische kringen, verspreidde de democratie. De omvang van deze twee vormen vreemdelingenhaat op internet en nam deel aan Ru- van beïnvloeding is niet te verwaarlozen of weg te dolf Hess-herdenkingsmarsen.48 In Zweden stak een wuiven. In haar laatste jaarrapport (2014) beschrijft extremist een scholier en een leraar dood. Volgens de AIVD de revitalisering van de jihadistische bewe- de politie selecteerde hij ze op huidskleur. Mensen ging in Nederland.40 Een beweging met ‘naar schat- met een donkere huid werden aangevallen, blanken ting enkele honderden aanhangers en enkele duizen- werden met rust gelaten.49 Hij liet een briefje ach- den sympathisanten’.41 Dat zijn, in het licht van de ter waarin hij ‘buitenlanders’ zijn doelwit noemde.50 Franse novemberaanslagen, zorgwekkende aantallen En daags na de novemberaanslagen in Parijs werd in Roosendaal en in het Spaanse stadje Don Benito geprobeerd moskeeën in de brand te steken.51 U Die zorg spreekt ook het rapport uit, zie Report into allegations concerning Birmingham schools arising from the ‘Trojan Horse’ let- Uit deze voorbeelden blijkt dat ook rechts-extre- ter, p. 13. misten zich roeren. Het voorspel is in Nederland al

december 2015 (4) Weerbare of weerloze democratie? 231 langer zichtbaar. Denk aan de onrust in de Haagse den en onrechtvaardigheden ontdekt, erkend en Schilderswijk in de zomer van 2014. René Cuperus hersteld worden.56 Een systeem waarin alle ideeën benadrukt dat het toen niet uitsluitend om mos- en overtuigingen hun plek kunnen vinden – van limextremisten ging. Er stonden twee varianten van kerk tot moskee, van progressief tot conservatief. onverdraagzaamheid en antidemocratisch denken Een democratie geeft ze de ruimte. Daar staat dan tegenover elkaar: ‘In de Haagse Schilderswijk deed wel tegenover dat ze ook allemaal een net zo legitiem zich recent op zeer kleine schaal een confrontatie voor voorwerp van kritiek kunnen zijn. Binnen die we- tussen radicale, jihadistische moslims en extreem-recht- derkerigheid worden alle levensovertuigingen en op- se, ultranationalistische groeperingen. Beide verguizen vattingen gerespecteerd. Die openheid geeft liberale het pluralisme en het rechtsstaatkarakter van de naoor- democratieën een beslissende voorsprong op andere logse democratie. Een alarmerende waarschuwing.’52 systemen.57 Daarom is het schadelijk en ontwrich- De democratie wordt uitgedaagd, door religi- tend voor de democratie als opiniemakers uit vrees eus- én door rechts-extremisme. Daarnaast is ook voor extremistisch geweld hun ongecensureerde het links-extremisme nooit verdwenen.53 Van deze mening voor zich houden. Het maatschappelijke en drie baart het islamitisch antidemocratisch extremis- politieke debat gaat daardoor op slot en de samenle- me momenteel de meeste zorgen. Er is sprake van ving wordt minder open. aanzienlijke aantallen extremisten en er is een brede Het probleem is dat een democratie daar zelf aan voedingsbodem voor extremistische ideeën. kan bijdragen. Dezelfde democratische rechten die Alle drie de vormen van ‘extremismen’ vinden haar openheid garanderen, maken haar kwetsbaar elkaar in hun afkeer van de democratische manier en kunnen de ingrediënten voor haar eigen onder- van samenleven, de openheid en tolerantie die daar- gang worden.58 Met de volgende voorbeelden kan bij horen.V De open, democratische samenleving zit dat worden geïllustreerd. De vrijheid van vereniging ingeklemd in een ‘Bermudadriehoek’ van extreme kan gebruikt worden door groeperingen die basale polen, waarbij het zeker niet ondenkbaar is dat de democratische rechten ontkennen, waaronder die polen elkaar in de toekomst verder zullen verster- verenigingsvrijheid zelf. Het is daarbij zelfs niet on- ken.54 De democratie kan in een dergelijk proces denkbaar dat dergelijke verenigingen in aanmerking uiteindelijk letterlijk verdwijnen. komen voor overheidssubsidie. Daarnaast openen democratische verkiezingen de weg naar een zeer Weerloze of weerbare democratie effectief propagandaplatform in het parlement.59 Extremisme en angst voor geweld zorgen er ener- Naast een platform geeft het lidmaatschap van een zijds voor dat de vrijheid van meningsuiting impli- parlement nog een groot voordeel. Parlementsleden ciet – via zelfcensuur – wordt ingeperkt. Anderzijds hebben parlementaire immuniteit en kunnen niet maken de extremisten gebruik van dezelfde vrijheid vervolgd worden voor strafbare uitlatingen binnen om in het bijzonder jongeren te indoctrineren en te het parlement. En dan is er nog staatsgeheime in- beïnvloeden. Dat roept een vraag op. Kunnen we formatie, zoals die in Nederland over tafel gaat in vertrouwen op de kracht van onze vrijheden, of is er de Commissie voor de Inlichtingen- en Veiligheids- in sommige gevallen meer nodig dan die vrijheden diensten. Die informatie kan ineens beschikbaar ko- alleen? Om die vraag te beantwoorden, moeten we men voor een antidemocratische politieke beweging kijken naar hoe democratie functioneert. als deze in het parlement gekozen is. De kracht van democratie is haar ongecensu- De geschiedenis toont door de eeuwen heen reerde openheid. Democratische instituties, vrije dat te grote openheid vergaande consequenties kan meningsuiting en verkiezingen zijn de beste waar- hebben: het antieke Athene tot recentelijk de Refah- borgen voor een open samenleving.55 Met een open partij in Turkije laten ons zien dat democratieën samenleving wordt een samenleving aangeduid steeds zelf hun noodlot dichterbij brachten.W In de waarin kritiek floreert en waarin fouten, misstan- twintigste eeuw telt de Amerikaanse politicoloog Robert A. Dahl niet minder dan zeventig ingestorte 60 V ‘Extremisme’ is overigens een moeizaam te definiëren be- democratieën. Bovendien stelt Dahl dat een aan- grip, zie bijvoorbeeld: Albert Breton, Gianliugi Galeotti, Pierre Salmon en Ronald Wintrobe, ‘Introduction’, p. xi-xxi (xiii), in: Albert Breton, Gianliugi Galeotti, Pierre Salmon en W In 411 v.Chr. stemde Athene in met de afschaffing van hun Ronald Wintrobe (red.), Political Extremism and Rationality, prille democratie. In Turkije wist de Refah-partij in 1995 de Cambridge: Cambridge University Press 2002. In de context grootste partij worden. Refah bepleitte onder meer de sha- van dit artikel wordt met ‘extremisme’ bedoeld: actief verzet ria en de invoering van parallelle rechtssystemen. De partij tegen de democratie, democratische waarden of de democra- werd in 1998 verboden. Zie hierover Rijpkema 2015, p. 11 tische manier van samenleven, zonodig met geweld. (Athene) en 12 (Turkije).

232 Weerbare of weerloze democratie? Liberaal Reveil zienlijke minderheid van militante en gewelddadige violence. I also criticise any attempt to ridicule Islam’.69 antidemocraten al genoeg kan zijn om een democra- Steeds stond de vrijheid van meningsuiting on- tie aan het wankelen te brengen.61 der druk en toch werd zij niet onverkort verdedigd. Dat brengt ons terug bij onze vraag: kunnen Dat is deels pragmatisme (inschikken in de hoop ex- we vertrouwen op onze vrijheden of moeten we dat tremisten wat te temperen), maar het geeft ook blijk juist niet doen? Er zijn twee antwoorden mogelijk. van een weerloze democratieopvatting. De eerste stroming van liberalen en democraten gaat De tweede stroming van democraten en libera- uit van de democratie als waardeneutraal systeem.62 len vindt dat de democratie actief verdedigd moet Deze stroming vindt dat ook existentiële uitdagers worden. Zij doorbreekt het verlammende idee dat – zij die de democratische waarden verwerpen – een democratie lijdzaam moet toezien hoe zij wordt neutraal benaderd moeten worden. Volgens deze ondermijnt, of zelfs, afgeschaft. Een democratie stroming is geen idee of overtuiging superieur en moet zichzelf actief verdedigen. leidt de onbeperkte, vrije uitwisseling van ideeën tot Aan het begin van die traditie staat de Amster- de beste uitkomsten. Deze stroming gaat terug op damse hoogleraar en prominent SDAP’er George het denken van de Oostenrijkse rechtsfilosoof Hans van den Bergh (1890-1966). In 1936 spreekt hij Kelsen (1881-1973) – een van de leidende figuren zijn oratie uit als hoogleraar Staatsrecht aan de uit het vooroorlogse debat over democratie.63 Kelsen Universiteit van Amsterdam.70 In een pessimistisch trekt uit waardeneutraliteit de uiterste consequentie: Europa, te midden van intellectuelen die de demo- een democratie mag zich niet verzetten tegen haar cratie allang hadden afgeschreven, verdedigt hij de afschaffing, ‘men moet trouw blijven aan zijn vlag, stelling dat democratie altijd ons doel zou moeten ook wanneer het schip zinkende is’.64 Het is de ge- zijn én dat we haar moeten verdedigen tegen anti- dachte dat ook democratische zelfmoord democra- democraten.71 tisch is. Een stelling die doorklinkt in de uitspraak Hij wijst erop dat de kwaliteit van democratie van oud-minister Piet-Hein Donner dat de sharia ligt in de unieke waarborgen die zij biedt om slechte moet kunnen worden ingevoerd als de meerderheid beslissingen terug te draaien – in haar zelfcorrige- dat wil. Het zou volgens hem een ‘schande’ zijn als rende vermogen: ‘Iedere democraat geeft toe, dat de dat niet zou kunnen.65 Donner is op dit moment democratie vaak tot verkeerde beslissingen leidt. Zij misschien wel Kelsens meest bekende erfgenaam. biedt echter vele waarborgen – meer dan enig ander Soms wordt die waardeneutraliteit vertaald in stelsel – dat deze beslissingen, zodra hun onjuistheid een meer relativistische houding. Democratische in de praktijk is gebleken, zullen worden herzien. waarden moet je niet verabsoluteren: je moet re- (...) Het volk neemt zijn beslissingen en voelt de kening houden met de gevoelens van anderen. Dat gevolgen aan eigen lijve. Het kent zijn verantwoor- kan ertoe leiden dat, als het erop aankomt, waar- delijkheid, het verbetert eigen fouten. In beginsel is den niet verdedigd, maar juist afgekalfd worden. We iedere democratische beslissing herroepelijk, al kun- zagen het toen premier Jan-Peter Balkenende na de nen natuurlijk niet altijd alle gevolgen ongedaan ge- moord op Theo van Gogh opriep tot meer terug- maakt worden.’72 houdendheid – bij opiniemakers welteverstaan. We Democratie is op je schreden kunnen terugke- zien het als Donner na diezelfde moord het slapende ren, van fouten leren en ze corrigeren.73 Maar er verbod op godslastering weer tot leven wil wekken.66 is één besluit dat zich hieraan onttrekt: het besluit Of in de reactie van de Secretaris-generaal van de om de democratie af te schaffen.74 Daarmee wordt Verenigde Naties, Ban Ki-moon tijdens de rel over het raamwerk vernietigd dat zelfcorrectie in eerste het nogal amateuristische satirefilmpje Innocence of instantie mogelijk maakt. Het streven om de de- Muslims: ‘(…), it is very disgraceful and shameful that mocratie af te schaffen gaat daarom rechtstreeks in still people are provoking the values and beliefs of other tegen het wezen van de democratie. En daarin ligt people. Many world leaders have issued strong state- voor Van den Bergh de rechtvaardiging voor actief ments – I was one of them – strongly condemning [this] optreden tegen antidemocraten.75 kind of very senseless, disgraceful act. This must stop.’67 Zo krachtig was het eerder nog niet neergezet. De Amerikaanse Minister van Buitenlandse Za- Maar Van den Bergh staat niet alleen. Zo roept de ken Hillary Clinton liet een vergelijkbaar geluid Duitse politicoloog en jurist Karl Loewenstein even- horen.68 Net als de voorzitter van het Europees Par- eens in de jaren dertig op tot een weerbare demo- lement Martin Schulz, die niet alleen het geweld cratie. Hij is dan Duitsland zelf al ontvlucht. Zijn veroordeelde, maar ook religieuze satire an sich: ‘I joodse afkomst en liberale opvattingen maken zijn strongly condemn the use of religion to incite hatred and verblijf daar onmogelijk.76 Loewenstein is onverbid-

december 2015 (4) Weerbare of weerloze democratie? 233 delijk: als een democratie wil overleven in ondemo- uit.83 Zij zeiden: met ons valt te onderhandelen, ook cratische tijden moet ze haar relativistische veren over onze basisprincipes. Terwijl de boodschap zou afschudden – ‘democracy has to become militant’.77 moeten zijn: onze basisprincipes zijn niet onderhan- Karl Popper claimt in De open samenleving en delbaar, we verdedigen onze democratie, en dus ook haar vijanden (1945) het recht om intolerantie niet Houellebecq. Democratische principes dienen in te hoeven tolereren.78 Democratie is de belangrijkste woord te worden verdedigd, ook wanneer extremis- garantie voor een open samenleving en dient daar- ten de druk opvoeren, en misbruik van democrati- om verdedigd te worden.79 Volgens Popper denkt al- sche rechten moet in daad actief bestreden worden. leen een naïef en verkeerd begrepen liberalisme dat De verdediging van de democratie laat echter we werkelijk moeten toekijken hoe een democratie steeds vaker te wensen over. We zien dat er te vaak ten onder gaat.80 wordt weggekeken, we zien zelfcensuur, we zien in- De Amerikaanse politiek filosoof John Rawls doctrinatie en we zien een groeiende omvang van laat in zijn klassieke A Theory of Justice (1971) zien extremisme. Dat zorgt voor een verstoring van de dat een rechtvaardige samenleving logischerwijs ook precaire democratische balans en daarom moeten een recht op zelfbehoud moet kennen: ‘Justice does we onszelf dringend een aantal vragen stellen. not require that men must stand idly by while others Hoe gaan we opiniemakers en politici bescher- destroy the basis of their existence’.81 men als bepaalde onderwerpen letterlijk te ‘gevaar- Ook minder bekende denkers leveren argu- lijk’ worden? Hoe dringen we zelfcensuur terug? Hoe menten voor een weerbare democratie, voor een zorgen we dat antidemocratisch extremisme geen actieve verdediging van democratische waarden.X voet aan de grond krijgt in onderwijsinstellingen? In Weerbare democratie: de grenzen van democrati- Wat is wijsheid als een antidemocratische partij ze- sche tolerantie worden zij uitgebreid besproken.82 tels zou winnen bij verkiezingen, landelijk of lokaal? Hun achtergronden, en de rechtvaardigingen die zij Vinden we één Kamerzetel niet erg? Of komen we aandragen, zijn divers. Ze delen echter twee funda- dan al in de problemen met bijvoorbeeld de Com- mentele uitgangspunten: Een democratie draagt de missie voor de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten? mogelijkheid van haar eigen ondergang in zich en Moeten antidemocratische groeperingen eerder ver- democraten moeten zich daar actief tegen verzetten. boden (kunnen) worden? Ook als ze een religieuze Deze denkers laten een ander type democratie zien. achtergrond hebben? Stuit de verenigingsvrijheid Een democratie waarbij sommige waarden niet on- op haar grenzen als jongerenavonden fungeren als derhandelbaar zijn en – te allen tijde – verdedigd doorgeefluik van extremistisch gedachtegoed? Hoe moeten worden. gaan we consequent om met visumverstrekking wan- neer zogenaamde ‘haatpredikers’ kwetsbare jongeren Open vragen oproepen om zich van de democratie af te keren? Het is onze overtuiging dat het deze traditie van Hoe gaan we om met grote aantallen asielzoekers democratie en liberalisme is die leidend zou moe- met een niet-democratische achtergrond? Velen van ten zijn. Met de reactie van Hollande en Valls op hen vluchten – uiteraard – voor het ergste extremis- Soumission, zonden ze precies het verkeerde signaal tische geweld, maar betekent dit dat de politieke cultuur die zij verlaten vervolgens hier geen enkele 84 X Weerbare democratie wordt hier dus gebruikt in een brede rol meer speelt? De berichten uit Duitsland daar- betekenis: een democratie moet, indien noodzakelijk, in over stemmen bepaald niet optimistisch.85 En meer woord en daad optreden tegen antidemocraten. Daarmee is in het bijzonder: wat te doen met terugkerende Sy- dus nog niet gezegd welk type maatregelen daarbij ingezet moeten worden. De weerbare democratietheorie die ontwik- riëgangers, zijn zij nog te deradicaliseren of vormen keld wordt in Weerbare democratie: de grenzen van demo- ze een onmiskenbaar gevaar voor de democratie?86 cratische tolerantie gaat over de vraag: mag een democratie antidemocratische partijen verbieden? Oftewel, mag ze het De kern is: hoe beschermen en verankeren we zwaarste en ogenschijnlijk meest ondemocratische mid- onze democratie? Hoe bewaken we democratische del inzetten om zichzelf te verdedigen. Het antwoord luidt: openheid en het vrije debat zonder die democratie onder omstandigheden wel – en de ontwikkelde weerbare Y democratietheorie (‘democratie als zelfcorrectie’ genoemd) zelf aan te tasten? Hoe handhaaft een open samenle- probeert die omstandigheden zo goed mogelijk af te bake- nen. Daarnaast wordt wel de overtuiging uitgesproken dat indien de inzet van dit (zwaarste) middel te rechtvaardigen Y Het is een aan weerbare democratie inherent gevaar dat de is, vervolgens, op basis van diezelfde rechtvaardiging (het verdediging van de democratie doorschiet en dat ze de de- waarborgen van de mogelijkheid tot zelfcorrectie), ook even- mocratie juist aantast. In hoeverre dit risico reëel is, hangt tueel andere weerbare democratiemaatregelen gerechtvaar- af van de middelen die je legitiem acht en hoe het gebruik digd zouden kunnen worden. Zie daarover: Rijpkema 2015, daarvan begrensd wordt. Bij de weerbare democratietheorie p. 15. die wordt ontwikkeld in Weerbare democratie: de grenzen

234 Weerbare of weerloze democratie? Liberaal Reveil ving zich als islamitisch extremisme, rechts-extremis- (online), 14 januari 2015. me en links-extremisme tegen elkaar op gaan bieden? 7) Zie over ‘gevoel voor prioriteiten’ in dit soort situaties, uit- Welke maatregelen werken, welk ingrijpen vinden we gebreid: Paul Cliteur, ‘De actuele betekenis van weerbare de- acceptabel? De vragen die we opwerpen zijn nadruk- mocratie’, in: Wat te doen met antidemocratische partijen? De kelijk open vragen. Maar het zijn ook vragen waar- oratie van George van den Bergh uit 1936, met een inleiding over we nu na moeten denken. We moeten bepalen van Bastiaan Rijpkema, een voorwoord van René Cuperus en waar de grens van democratische tolerantie ligt. We een nawoord van Paul Cliteur, Amsterdam, 2014, pp. 155- moeten onze democratie verdedigen en het debat 205, daarbinnen pp. 168-175. hierover snel en in alle openheid voeren. Zonder te- 8) Angelique Chrisafis, ‘Michel Houellebecq: ‘Am I Islamop- rughoudendheid. Dat debat wegwuiven zou van een hobic? Probably, yes’’, The Guardian (online), 6 september historisch niet te rechtvaardigen zelfvoldaanheid ge- 2015. tuigen.Z Democratie is namelijk nog steeds een be- 9) Dit doet hij in de Italiaanse krant Corriere della Sera: Mi- scheiden uitzondering op een verder autocratische en chel Houellebecq, ‘Io accuso Hollande e difendo i francesi’, ondemocratische geschiedenis.87 Corriere della Sera, 19 november 2015, en in de New York Times: Michel Houellebecq, ‘How France’ Leaders Failed Its Drs. H. Zijlstra is voorzitter van de VVD Tweede Ka- People’, 19 november 2015, in het Nederlands vertaald door merfractie. Dr. B.R. Rijpkema is rechtsfilosoof en schreef Geerten Waling en gepubliceerd als: Michel Houellebecq, aan de Universiteit Leiden een proefschrift over de weer- ‘Michel Houellebecq, auteur Soumission, over het Frankrijk bare democratie, dat in handelseditie verschijnt als: Bas- van nu’, The Post Online, 19 november 2015. tiaan Rijpkema, Weerbare democratie: de grenzen van 10) Zie voor het bredere, achterliggende conflict tussen de radi- democratische tolerantie, Amsterdam, 2015. cale (westerse) filosofie en religie; tussen fundamentalisme en het idee dat alles bevraagd kan en mag worden: Afshin Noten: Ellian, ‘Alles wat heilig is bevragen’, in: Suzanne Metselaar & 1) Michael Martinez, ‘Vignettes: More about the 17 killed in Allard den Dulk (red.), Hoe denkers denken: filosoferen als am- the French terror attacks’, CNN (online), 11 januari 2015. bacht, Amsterdam, 2012, pp. 91-105, daarbinnen pp. 103 2) Swati Sharma, ‘Islamic State claims responsibility for Paris en 104. Zie ook: Afshin Ellian, Sociale cohesie en islamitisch attacks’, The Washington Post (online), 14 november 2015; terrorisme (oratie Leiden), p. 15. Peter Holley, ‘Horrified survivors recount Bataclan slaugh- 11) Zie Paul Cliteur, The Secular Outlook: in defense of moral and ter: ‘It looked like a battlefield’’,The Washington Post (on- political secularism, Malden, 2010, p. 133 en Afshin Ellian, line), 14 november 2015; ‘Daders riepen dat ze de aanslagen ‘Don’t Let Terrorists Determine the Limits of Free Speech’, plegen voor Syrie’, NOS (online), 14 november 2015; ‘Paris Time (online), 4 mei 2015. suicide bomber identified; ISIS claims responsibility for 129 12) Zie voor dit alles: ‘Firebomb attack on book publisher’, The dead’, CNN (online), 16 november 2015. Guardian (online), 28 september 2008 en Daniel Kalder, ‘In 3) Michel Houellebecq, Soumission, Parijs, 2015, in het Neder- search of the Jewel of Medina controversy’, The Guardian lands vertaald door Martin de Haan en verschenen als: Mi- (online), 5 maart 2009. chel Houellebecq, Onderworpen, Amsterdam, 2015. 13) ‘Pope Benedict XVI in his own words’, BBC (online), 11 fe- 4) Angelique Chrisafis, ‘Michel Houellebecq: ‘Am I Islamop- bruari 2013 en Daniel Mandel, ‘Preemptive Appeasement’, hobic? Probably, yes’’, The Guardian(online), 6 september The Weekly Standard, 20 september 2007. 2015. 14) David Gibson, ‘Regensburg Redux: Was Pope Benedict XVI 5) Zie voor deze commentaren: Henry Samuel & Andrew right about Islam?’ The Washington Post (online), 10 septem- Marszal, ‘‘Islamophobic’ Michel Houellebecq book featured ber 2014 en ‘Report: Rome Tightens Pope’s Security After by Charlie Hebdo published today’, The Telegraph (on- Fury Over Islam Remarks’, Haaretz (online), 15 september line), 7 januari 2015; Angelique Chrisafis, ‘Michel Houel- 2006. lebecq: ‘Am I Islamophobic? Probably, yes’’, The Guardian 15) ‘David Gibson, ‘Regensburg Redux: Was Pope Benedict (online), 6 september 2015; ‘Manual Valls: ‘La France ce XVI right about Islam?’ Naast het ‘tweaken’ van de tekst, n’est pas Michel Houellebecq’, ‘pas l’intolérance et la peur’’, wordt in de derde voetnoot de volgende tekst toegevoegd: L’Indépendant (online), 8 januari 2015. ‘In the Muslim world, this quotation has unfortunately been 6) ‘First ‘Charlie Hebdo’ issue since attack sells out’, USA Today taken as an expression of my personal position, thus arousing understandable indignation. I hope that the reader of my text can see immediately that this sentence does not express my per- van democratische tolerantie is er dan ook uitgebreid aan- sonal view of the Qur’an, for which I have the respect due to the dacht voor deze problematiek en worden extra waarborgen holy book of a great religion. In quoting the text of the Emperor ingebouwd, zie Rijpkema 2015, p. 147-205. Z Deze uitdrukkingswijze is ontleend aan Rijpkema 2015, p. 203. Manuel II, I intended solely to draw out the essential relation-

december 2015 (4) Weerbare of weerloze democratie? 235 ship between faith and reason. On this point I am in agreement censorship will spread’, The Guardian, 11 januari 2015. Zie with Manuel II, but without endorsing his polemic.’ Zie voor over deze problematiek uitgebreid: Paul Cliteur & Tom Her- de complete tekst: . 29) ‘Preker in moskee Helmond roept op tot afkeren van demo- 16) Margreet Fogteloo, ‘Slappe knieën; Geld, aanzien en kinne- cratie’, Eindhovens Dagblad (online), 29 april 2015. sinne’, De Groene Amsterdammer, 30 juni 2006. 30) Ibidem. 17) Margreet Fogteloo, ‘Slappe knieën; Geld, aanzien en kin- 31) Zie respectievelijk: Home Office, Counter Extremism Stra- nesinne’. tegy, Presented to Parliament by the Secretary of State for the 18) Margreet Fogteloo, ‘Slappe knieën; Geld, aanzien en kinne- Home Department by Command of Her Majesty, Londen, sinne’, zie ook: Elma Drayer, ‘Vrije meningsuiting is even 2015, p. 13 en AIVD/NCTV, Salafisme in Nederland: diver- kwetsbaar als een grote liefde. Daar moet je ook trots en zui- siteit en dynamiek, Den Haag, 2015, p. 10. nig op zijn.’, Trouw, 14 september 2006. 32) AIVD, Transformatie van het jihadisme in Nederland, Den 19) Dave Itzkoff, ‘‘South Park’ Episode Altered After Muslim Haag, 2014, pp. 13-14. Group’s Warning’, New York Times (online), 22 april 2010. 33) Ibidem, p. 13. 20) ‘Channel 4 cancels Islam documentary screening after pre- 34) Ibidem. senter threatened’, The Telegraph (online), 11 september 35) Report into allegations concerning Birmingham schools arising 2012. from the ‘Trojan Horse’ letter, Education Commissioner for 21) ‘Sky News cuts away as guest tries to show Charlie Hebdo Birmingham 2014, p. 14: ‘There has been co-ordinated, de- cover’, The Guardian (online), 15 januari 2015 2015). liberate and sustained action, carried out by a number of as- 22) Kustaw Bessems en Camil Driessen, ‘Vijf jaar op eieren lo- sociated individuals, to introduce an intolerant and aggressive pen, terugblik, de wereld na Theo Van Gogh’, De Pers, 30 Islamic ethos into a few schools in Birmingham.’ oktober 2009. 36) Report into allegations concerning Birmingham schools arising 23) Zie onder meer: Hans Steketee, ‘We laten onze eigen mensen from the ‘Trojan Horse’ letter, p. 12: ‘(...) I found clear evidence in de steek’, NRC Handelsblad, 24 januari 2015 (De Britse that there are a number of people, associated with each other politiek-filosoof Larry Siedentop: ‘Verder kan het belang van and in positions of influence in schools and governing bodies, openbaar debat niet genoeg worden benadrukt. Ja, er bestaat who espouse, endorse or fail to challenge extremist views.’ het gevaar van zelfcensuur en het omzeilen van gevoelige on- 37) Zie voor dit alles over de Islamitische Universiteit Rotter- derwerpen. Maar het liberalisme verdient een robuuste ver- dam: Robin de Wever, ‘Rector Islamitische Uni: dialoog met dediging. Niet beledigen om het beledigen zelf. Als moeilijke niet-moslims is onmogelijk’, Trouw (online), 17 oktober kwesties worden aangesneden op een beschaafde manier, in 2015; Rik Kuiper, ‘Rector die Koerden honden noemt: pro- het openbaar, kan dat een hoop goed doen.’); August Hans fiel Ahmet Akgunduz, rector van de Islamistische Univer- den Boef, ‘Intimidatie jihadisten leidt tot zelfcensuur’, De siteit Rotterdam’, De Volkskrant, 21 oktober 2015; ‘Rector Volkskrant, 12 januari 2015; ook in het laatste Freedom of IUR: je vrouw slaan mag, maar niet regelmatig’, Trouw (on- Thought Report van de International Humanist and Ethical line), 7 november 2000; Robin de Wever, ‘Rector Islamiti- Union wordt de door opiniemakers ervaren zelfcensuur in sche Universiteit: stem niet op ‘verraders van het vaderland’’, Nederland genoemd, zie Freedom of Thought 2014: A Global Trouw (online), 22 mei 2015. Report on Discrimination Against Humanists, Atheists, and the 38) Janny Groen, ‘Voor mededogen is geen enkele ruimte in de Non-religious; Their Human Rights and Legal Status, Interna- radicale geest’, De Volkskrant, 28 maart 2015, Nawaz zegt: tional Humanist and Ethical Union 2014. ‘Moslimextremisten voeren een bewuste campagne, entry- 24) Kenan Malik, ‘Met zelfcensuur help je minderheden juist ism noem ik het, intredepolitiek. Ze infiltreren overal, op niet’, De Volkskrant, 10 januari 2015. universiteiten, scholen, in het jongerenwerk. Zelfs in de 25) Timothy Garton Ash, ‘Defying the Assassin’s Veto’, New York radicaliseringspreventie. In allerlei steden worden preventie- Review of Books (online), 19 februari 2015; Roy Greenslade, werkers aangesteld door ambtenaren die geen flauw benul ‘Charlie Hebdo cartoons: press strives to balance freedom hebben. Ze contracteren een vriendelijke, getinte moslim and responsibility’, The Guardian (online), 11 januari 2015. met een lange baard die zegt tegen geweld te zijn, met het 26) ‘Public debate warns of self-censorship in the arts’, The Inde- argument dat hij de religie begrijpt en dus makkelijk toe- pendent, 16 maart 2015. gang heeft tot de doelgroep. Maar hoe kan die persoon een 27) Zie over de afschaffing van het verbod op godslastering: potentiële Syriëganger deradicaliseren als hij dezelfde ideeën Mirjam van Schaik & Jasper Doomen, ‘De toekomst van koestert?’ godslastering’, Nederlands Juristenblad 2014, nr. 30, p. 2110- 39) Janny Groen, ‘Tot 7 jaar cel geëist in het jihadproces’, De 2116. Volkskrant, 21 oktober 2015. 28) Nick Cohen, ‘Paris attacks: unless we overcome fear, self- 40) AIVD, Transformatie van het jihadisme in Nederland, Den

236 Weerbare of weerloze democratie? Liberaal Reveil Haag, p. 6. um. It is not surprising that few societies have achieved a 41) Ibidem. solution of this tricky problem. What is needed is a kind of 42) Bernard Lewis, The Crisis of Islam: Holy War and Unholy Ter- political tight-rope performance, and the system of political ror, New York, 2004, p. xxxii, zie daarover ook Cliteur 2010, institutions designed to achieve the trick is thus quite appro- p. 121. priately described as a system of checks and balances, which is 43) AIVD, Transformatie van het jihadisme in Nederland, Den also called ‘Democracy’ (cursivering in het origineel).’ Zie Haag, 2014, p. 56. in dit verband ook Karl Popper, The Poverty of Historicism, 44) Ruud Koopmans, ‘Fundamentalism and out-group hostility: London/New York, 2002, p. 143. Bij democratische insti- Muslim immigrants and Christian natives in Western Eu- tuties denkt Popper in eerste instantie aan vrije discussie rope’, WZB Mitteilungen, december 2013. en de mogelijkheid om regeringen vreedzaam af te kunnen 45) Frank Vermeulen, ‘Bijna elke nacht brandt een azc in Duits- zetten, zie Karl Popper, ‘On Reason and the Open Society: land’, NRC Handelsblad (online), 19 oktober 2015. A conversation (1972)’, pp. 275-287 (278 en 280-281), in: 46) Elsje Jorritsma, ‘Aanval op azc Woerden incident of begin Shearmur & Turner 2008; Parekh vat dat samen als ‘vrije trend?’, NRC Handelsblad (online), 12 oktober 2015. meningsuiting en vrije verkiezingen’, zie Bikhu Parekh, Con- 47) Frank Vermeulen, ‘Bijna elke nacht brandt een azc in Duits- temporary Political Thinkers, Oxford, 1982, pp. 144-145, zo land’. ook Bryan Magee, Popper, London, 1974, p. 78. Zie over 48) Frank Vermeulen, ‘Bijna elke nacht brandt een azc in Duits- Poppers ideeën over democratie, uitgebreid: Rijpkema 2015, land’. pp. 83-92, 147-155 en 207-209. 49) Michael Miller & Brian Murphy, ‘The terrifying sword-wiel- 56) In dit beeld worden elementen uit het werk van onder meer ding man in Darth Vader-esque mask who attacked Swedish Popper en George van den Bergh gecombineerd (die hier- school, killing 2’, The Washington Post (online), 23 oktober onder nog besproken zal worden), zie uitgebreid: Rijpkema 2015. 2015, pp. 149-152. 50) Michael Miller & Brian Murphy, ‘The terrifying sword-wiel- 57) Karl Popper, ‘The importance of critical discussion: an argu- ding man in Darth Vader-esque mask who attacked Swedish ment for human rights and democracy’, pp. 328-340 (335), school, killing 2’; ‘Sweden school killings: Attacker ‘had ra- in: Shearmur & Turner 2008, zie ook: Karl Popper, ‘Preface cist motives’’, BBC (online), 23 oktober 2015. to Fritz Kolb, Ez kam ganz anders (It all turned out very 51) ‘Extra bewaking moskee Roosendaal na brandstichting’, differently) (1981)’, pp. 31-34 (33), in: Shearmur & Turner De Volkskrant (online), 14 november 2015 en ‘Poging 2008. Er is uiteraard ook kritiek mogelijk op Poppers demo- tot brandstichting in verschillende moskeeën’, Het Laatste cratieopvatting, zie voor die kritiek (en waarom die niet on- Nieuws (online), 14 november 2015. verkort stand kan houden): Rijpkema 2015, p. 262 noot 35 52) René Cuperus, ‘Voorwoord’, p. 9-18 (14), in Wat te doen (bij hoofdstuk 2) en pp. 153-155. Een andere merkwaardig- met antidemocratische partijen? De oratie van George van den heid mag ook niet onvermeld blijven: toen Salman Rushdie Bergh ui 1936, met een inleiding van Bastiaan Rijpkema, een geconfronteerd werd met de fatwa van Khomeini gaf Popper, voorwoord van Rene Cuperus en een nawoord van Paul Cliteur, als algemeen erkende verdediger van het vrije woord, niet Amsterdam, 2014. thuis toen hij werd gevraagd een steunbetuiging te onder- 53) In het jaarverslag 2013 stelt de AIVD dat de effecten van het tekenen; hij wees op een zogenaamde ‘duty not to hurt’, zie links-extremisme in Nederland groter zijn dan die van het daarover uitgebreid: Paul Cliteur en Dirk Verhofstadt, Het rechts-extremisme, zie AIVD, Jaarverslag 2013, Den Haag, Atheïstisch Woordenboek, Antwerpen/Utrecht: Houtekiet 2014, p. 25. 2015, pp. 256-258 (van het lemma over Karl Popper). 54) Ook René Cuperus ziet een ‘democratische Bermudadrie- 58) Deze analyse werd voor het eerst zo scherp gemaakt door hoek’, maar geeft daar een andere uitleg aan (de driehoek de Duitse jurist en politicoloog Karl Loewenstein in 1935, wordt bij hem gevormd door de ‘nationale staat, Europese zie: Karl Loewenstein, ‘Autocracy versus Democracy in Unie en ontvolkte politieke partijen’), zie René Cuperus, ‘De Contemporary Europe, I’, The American Political Science Re- democratische Bermudadriehoek’, De Volkskrant, 2 novem- view, 1935, vol. 29 nr. 4, pp. 571-593 (hierna: Loewenstein ber 2015. 1935a) en Loewenstein, Karl, ‘Autocracy versus Democracy 55) Zie Karl Popper, ‘The Open Society and the Democratic in Contemporary Europe, II’, The American Political Science State (1963)’, p. 231-248 (241), in: Jeremy Shearmur & Review, vol. 29 nr. 5, pp. 755-784, zie daarover: Paul Cliteur Piers Norris Turner (red.), After the Open Society: Selected So- & Bastiaan Rijpkema, ‘The Foundations of Militant Demo- cial and Political Writings, London/New York, 2008 (hierna: cracy’, p. 227-272 (235-236), in: Afshin Ellian & Gelijn Popper 2008a): ‘Thus we see that, politically, an open soci- Molier, The State of Exception and Militant Democracy in a ety is always and necessarily in a highly precarious position. Time of Terror, Dordrecht, 2012 en Rijpkema 2015, pp. 37- For it needs a powerful, but not to powerful, government; 41. Zie over de zelfdestructieve neigingen van democratie it needs a kind of intrinsically unstable political equilibri- ook: Mark Chou, Theorising Democide: Why and How Demo-

december 2015 (4) Weerbare of weerloze democratie? 237 cracies Fail, Basingstoke, 2013. lands Juristenblad, 2015, pp. 306-311 (310). 59) Zie Samuel Issacharoff, ‘Fragile democracies’, Harvard Law 69) ‘Schulz on the violent attacks against diplomatic missions Review, 2007, vol. 120, pp. 1405-1467 (1410), Issacharoff (European Parliament press release), 15 september 2012, trekt het breder en denkt daarbij (vooral) ook aan verkiezin- beschikbaar via: . suggereert dat in veertig procent van alle ‘gefaalde democra- 70) George van den Bergh, De democratische Staat en de niet-de- tieën’ dit te wijten was aan ‘endogene’ factoren, dat wil zeg- mocratische partijen, Amsterdam, 1936 heruitgeven als: Wat gen: de oorzaak ligt in regering en/of bestuur (en daarmee in te doen met antidemocratische partijen? De oratie van George het democratische systeem zelf), zie: Ko Meada, ‘Two Modes van den Bergh uit 1936, met een inleiding van Bastiaan Rijp- of Democratic Breakdown: A Competing Risks Analysis of kema, een voorwoord van René Cuperus en een nawoord van Democratic Durability’, The Journal of Politics, 2010, vol. 72 Paul Cliteur, Amsterdam, 2014. Hier wordt steeds verwezen nr. 4, pp. 1129-1143 (1130). Zie hierover ook Chou 2013: naar de 2014-editie. p. 10-11. 71) Zie Rijpkema 2015, pp. 27-30 en 77-81. 61) Robert A. Dahl, On Democracy, New Haven/London, 2000, 72) Van den Bergh 2014, p. 129. p. 158. In die zin ook al: Loewenstein 1935a, p. 588. 73) ‘Democratie is op je schreden kunnen terugkeren’ is een 62) Zie over deze democratieopvatting, ook wel de formele of vondst van Sebastien Valkenberg. procedurele democratieopvatting genoemd: Rijpkema 2015, 74) Van den Bergh 2014, pp. 128-129. pp. 131-133. 75) Er zijn twee interpretaties van de oratie van Van den Bergh 63) Zie over Kelsen: Rijpkema 2015, pp. 49-52. mogelijk, de hier gegeven interpretatie (‘democratie als zelf- 64) Hans Kelsen, ‘Verteidigung der Demokratie’, pp. 229-237 correctie’), wordt uitgewerkt in Rijpkema 2015, pp. 63-66; (237) (vertaald uit het Duits door auteurs, HZ & BR), in: voor de andere interpretatie (de ‘beginselendemocratie’), met Hans Kelsen, Verteidigung der Demokratie: abhandlungen zur andere rechtvaardigingsgrond, zie: Rijpkema 2015, pp. 61- demokratietheorie, Tubingen, 2006 (1932). 63, en daarover (in de context van het raadgevend referen- 65) Zie Max van Weezel & Margalith Kleijwegt, ‘Piet Hein dum): Niels Graaf, ‘GeenPeil en de beginselendemocratie’, Donner: “De meerderheid telt!’’’, Vrij Nederland, 16 septem- Socialisme & Democratie, 2015, vol. 72 nr. 5, pp. 65-68 (66). ber 2006: ‘Het moet mogelijk zijn dat moslimgroeperingen 76) Zie R.W. Kostal, ‘The Alchemy of Occupation: Karl Loe- langs democratische weg aan de macht komen. Iedere burger wenstein and the Legal Reconstruction of Nazi Germany, mag beargumenteren waarom de wet moet worden veran- 1945-1946’, Law and History Review, 2011, vol. 29 nr. 1, derd. Als hij zich ondertussen maar wel aan de wet houdt. pp. 1-52 (3). Voor mij staat vast: als tweederde van alle Nederlanders mor- 77) Karl Loewenstein, ‘Militant Democracy and Fundamental gen de sharia zou willen invoeren, dan moet die mogelijk- Rights, I’, in: The American Political Science Review, 1937, heid toch bestaan? Zoiets kun je wettelijk niet tegenhouden. vol. 31 nr. 3, pp. 417-423 (423), zie daarover: Rijpkema Het zou ook een schande zijn om te zeggen: dat mag niet! 2015, pp. 37-45, in het bijzonder: 41-42. Dit artikel (samen De meerderheid telt. Dat is nou juist de essentie van demo- met het in het daaropvolgende nummer gepubliceerde deel cratie.’ II) is het klassieke artikel binnen de weerbare democratiethe- 66) Zie voor zowel Balkenende als Donner: ‘Kabinet verdeeld orie geworden, zie Rijpkema 2015, pp. 44-45. over godslastering’, Trouw (online), 15 november 2004, ze 78) De bekende vindplaats hiervoor is voetnoot 4 bij hoofdstuk worden ook besproken in Rijpkema 2015, p. 222-223, zie 7 van De Open samenleving, zie Karl Popper, The Open Soci- ook Cliteur 2014, p. 167. ety and its Enemies, Princeton/New York, 2013, p. 581. De- 67) Zie ‘Press Conference by Secretary-General Ban Ki-moon at zelfde gedachte is echter ook te vinden in latere essays van United Nations Headquarters’, 19 september 2012, beschik- Popper, zie bijvoorbeeld Popper 2008a, pp. 239-240 en Karl baar via: , zie daarover ook: Paul Cliteur, Tom Herrenberg Shearmur & Turner 2008. & Bastiaan Rijpkema, ‘The New Censorship: A Case-Study 79) Zie voor deze interpretatie: Rijpkema 2015, pp. 91-92. of the Extrajudicial Restraints on Free Speech’, in: Afshin El- 80) Popper 2013, p. 117, Popper stelt hier liberalisme losjes ge- lian & Gelijn Molier (red.), Freedom of Speech under Attack, lijk aan democratie. Den Haag, 2015, pp. 291-318 (315), en uitgebreid: Tom 81) John Rawls, A Theory of Justice, Cambridge M.A., 1999, Herrenberg, ‘Politici, de vrijheid van meningsuiting en In- p. 192. Hier kan geen recht worden gaan aan de nuances nocence of Muslims’, Nederlands Juristenblad, 2013, nr. 33, van Rawls’ betoog, zie daarvoor de bespreking in Rijpkema pp. 2255-2259. 2015, pp. 97-102. 68) Zie Paul Cliteur, ‘Vrijheid van expressie na Charlie’, Neder- 82) Zie Rijpkema 2015, pp. 66-70 en 83-116.

238 Weerbare of weerloze democratie? Liberaal Reveil 83) Zie in die zin ook: Cliteur 2015, pp. 310. tra door fanatieke moslims, die leven volgens de sharia, hard 84) Zie bijvoorbeeld de twijfels bij René Cuperus, ‘De grens aangepakt. De fundamentalisten bedreigen hen zelfs met de bereikt?’, De Volkskrant, 7 september 2015 en Sylvain Ep- dood. ‘Waar wij zijn, heerst de sharia.’’; Freia Peters, ‘Polizei himenco, ‘In de kampen van het Franse Calais is verdraag- will Flüchtlinge nach Religion trennen’, Die Welt (online), zaamheid een schaars goed’, Trouw, 1 september 2015. 28 september 2015. 85) Zie Trui Engels, ‘Islamisten bedreigen christenen met de sha- 86) Zie hierover: Gelijn Molier, ‘Syrië-gangers wacht ‘strijdbare ria in Duitse opvangcentra’, Knack (online), 29 september democratie’’, Civis Mundi 2014. 2015: ‘Christelijke vluchtelingen worden in Duitse asielcen- 87) Zie daarover: Loewenstein 1935a, p. 572.

december 2015 (4) Weerbare of weerloze democratie? 239 AUTEURSREGISTER 2015 LR Beaufort, Fleur de Hees, Martin van Column. Kiesdrempel gevaar voor de demo- De waarde van vrijheid en de technocratische cratie verleiding. Reactie op ‘Gelukspolitiek en de 53-54 gedragswetenschappelijke uitdaging’ Basisinkomen. Gratis geld voor iedereen? 106-107 138-143 Liberale verlangens naar sociale harmonie. Boekbespreking Berg, Caspar van den 153-155 De ondergang van de bedrijfslichamen. Een liberale overwinning of symboolpolitiek? Helsloot, Ira 187-192 Waarom juist liberalen de risico-regelreflex na crises moeten weerstaan Bolkestein, Martijn 17-21 Zelfsturende auto’s 220-225 Jansen, Marc Oekraïne tussen de ‘Russische wereld’ en Bontekoning, Aart ‘Gayropa’ Hoe blijven we met onze vergrijzende econo- 144-148 mie bij de tijd? Een verkenning vanuit een ge- neratieperspectief Katwijk, Willem van 127-132 Van euthanasie via voltooid leven naar vrijwil- lig levenseinde. Liberaal-filosofisch perspectief Brink, Erwin van den 215-219 Er is altijd reden voor twijfel 79-82 Kersting, Gillis Schwingendes Leipzig. De herrijzenis van een Dijk, Ruud van verloren stad De crisis van de liberaal-democratische inter- 98-101 nationale orde 6-10 Labohm, Hans Globalisering, Global Governance, Leider- Uitstel Klimaat. Apocalyps schap en Wereldburgerschap 181-186 203-208 Leen, Auke Inkomensverschillen zijn amoreel. De ethiek Dijkstra, Gerrit van de inkomens- en vermogensverschillen in De ondergang van de bedrijfslichamen. Een de markteconomie liberale overwinning of symboolpolitiek? 36-41 187-192 Leeuw, Sjifra de Feitsma, Joram De Syriëstrijder als tragische held. Over hy- Gelukspolitiek en de gedragswetenschappe- bris, vrijheid en pluraliteit lijke uitdaging. Boekbespreking 71-73 102-105

Gervais, Raoul Over crisis, revolutie en vooruitgang 12-16

240 Auteursregister 2015 Liberaal Reveil Lockefeer-Maas, Charlotte Schie, Patrick van Verantwoordelijkheid bij de vrijheid van me- Help, een crisis! Enkele opmerkingen over his- ningsuiting torische bijziendheid 1-2 3-5 Einde van een liberale dwaling. Abortuswet- Wat is sociaal-liberalisme? Een briefwisseling geving herzien 30-34 175-180 Politieke restauratie draait al gauw uit op een Lukkassen, Sid verstikkende mummificatie Samenwerken met dictators. Verderfelijk of 93-97 noodzaak? Liberalisme ultra-kort: soms krachtig, soms 117-121 uit de bocht vliegend. Boekbespreking 149-152 Mahmud, Ahsan De nachtegaal. Religie van vrede, de Islam Schillemans, Thomas 209-214 Gelukspolitiek en de gedragswetenschappe- lijke uitdaging. Boekbespreking Meer, Frits van der 102-105 De ondergang van de bedrijfslichamen. Een liberale overwinning of symboolpolitiek? Slijkerman, Diederick 187-192 Op zoek naar de ‘ware’ liberaal. Boekbespre- king Mil, Frank van 42-45 Wat is sociaal-liberalisme? Een briefwisseling 30-34 Suurland, David De kleren van de keizer. Islam en de religieuze Raak, Mike van fundering van politiek geweld De nabloei van het sociaal-liberalisme. Pie- 55-64 ter Willem Jacob Henri Cort van der Linden (1883-1969) Swagerman, Ben 112-116 Kortom. Veiligheid: laat ruimte aan de profes- sional Riesmeijer, Rob 28-29 Ebola. Is Nederland eigenlijk voorbereid? 22-25 Turk, Danny Liberalisme en maritieme macht Rijpkema, Bastiaan 86-92 Weerbare of weerloze democratie? 224-237 Viaene, Thibault De markt als onbegrepen motor van kunstcre- Rummens, Stefan atie Tot daar en niet verder. Over de plaats van ex- 74-78 tremisme in de democratische rechtsstaat 65-70 Vries, Casper de Groeien naar vermogen. Boekbespreking 156-162

Vries, Theo de De doemgedachte van Stephen Hawking 83-85 Oneindigheid. Er komt voorlopig geen eind aan 198-202

december 2015 (4) Auteursregister 2015 241 Wissenburg, Marcel Zijlstra, Halbe Column. Jongerenquota in de politiek Realistisch buitenlandbeleid 125-126 46-52 Het einde van de liberale democratie? Weerbare of weerloze democratie? 193-197 226-239

Woittiez, Reinout Zijp, Rudy van Bestuurlijke notities bij de ebola-aanpak Neoliberalisme of niet? Boekbespreking 26-27 108-111 Zijn het vrije woord en het zelfgekozen levens- einde als liberale agendapunten aan afronding toe? 170-174

242 Auteursregister 2015 Liberaal Reveil december 2015 (4) 243 244 Liberaal Reveil INHOUDSOPGAVE COLOFON LR LR Liberaal Reveil is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting Ten Geleide Reinout Woittiez 165 Redactie dr.ir. R.D. Woittiez (voorzitter) Liberaal Reveil mw.drs. F.D. de Beaufort Mr P.J. Oud 167 dr. C.F. van den Berg prof.dr. J.A. Bruijn Thema: Einde drs. H.H.J. Labohm mw. Charlotte Lockefeer-Maas MA (eindredacteur) Zijn het vrije woord en het zelfgekozen levenseinde als liberale agendapunten aan afronding toe? dr. P.G.C. van Schie Reinout Woittiez 170 prof.dr.ir. T. de Vries prof.dr. M.L.J. Wissenburg

Einde van een liberale dwaling. Abortuswetgeving herzien Redactieadres Charlotte Lockefeer-Maas 175 Mauritskade 21 2500 GV Den Haag Uitstel klimaat. Apocalyps telefoon: 070-3631948 Hans Labohm 181 e-mail: [email protected] website: www.teldersstichting.nl

De ondergang van de bedrijfslichamen. Een Liberale overwinning of symboolpolitiek? Auteursrechten Gerrit Dijkstra, Frits van der Meer en Caspar van den Berg 187 De auteursrechten liggen bij de uitgever. De vetgedrukte inleidingen bij de artikelen zijn opgesteld door de redactie, Het einde van de liberale democratie niet door de auteur(s). Schrijven in Liberaal Reveil geschiedt altijd op persoonlijke titel. Marcel Wissenburg 193 ISSN 0167-0883 Abonnementenadministratie Oneindigheid. Er komt voorlopig geen eind aan Mauritskade 21 Theo de Vries 198 2500 GV Den Haag telefoon: 070-3631948 [email protected]

Globalisering, Global Governance, Leiderschap en Wereldburgerschap Abonnementen Ruud van Dijk 203 Een papieren abonnement op Liberaal Reveil (4 nummers) kost €34,- euro per jaar (buitenland: €44,-). Losse nummers kosten €9,50. Een abonnement op TeldersCommunity.nl (alle publicaties van de TeldersStichting digitaal beschikbaar, De nachtegaal. Religie van vrede, de Islam inclusief Liberaal Reveil) kost €35,-. Ahsan Mahmud namens Moslim Schrijvers Gilde 209 Druk & Vormgeving Van euthanasie via voltooid leven naar vrijwillig levenseinde. Liberaal-filosofisch perspectief G3M - Grafisch & MultiMedia Management, Zoetermeer Willem van Katwijk 215 Illustratie omslag Infinity o’clock Zelfsturende auto’s Bron: Gary Cummins Martijn Bolkestein 220 Advertentietarieven Weerbare of weerloze democratie? Advertentietarieven zijn op aanvraag beschikbaar. Halbe Zijlstra en Bastiaan Rijpkema 226

Auteursregister 2015 240

Inhoudsopgave Liberaal Reveil december 2015 (4) Colofon L R Liberaal Reveil Liberaal Reveil LR 4

In een democratie zijn “sommige ‘‘ waarden niet onderhandelbaar” ,, Halbe Zijlstra en Bastiaan Rijpkema 56 e december 2015 jaargang, december 2015 (4) Het einde van de liberale democratie?

Abortuswetgeving herzien

De verdediging van Westerse waarden 56e jaargang, december 2015 (4) Liberaal Reveil is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting LR