Kompletan Bilten 20

BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:47 Page 1

godi{njak Istra`iva~ke stanice Petnica l Petnica Science Center Almanac petnical l l broj 20 mart 2004 besplatan primerak - free copy YU ISSN 0354-6810

2003 – prva relativno stabilna godina 2003 – a signs of stability? petni~ka geolo{ka zbirka Petnica’s geological collection arheolo{ka iskopavanja u Robajama i Ribnici archaeological excavation in Petnica vicinity druga petni~ka konferencija second students’ science conference postanite nau~no pismeniji scientific literacy for beginners vodimo vas na Povlen Mt Povlen in Petnica focus netiquette – lepo pona{anje na webu netiquette – manual for web users osnovan fond za razvoj nau~nog obrazovanja new Petnica’s Fund for science education dilema o prioritetu – nastavnici ili u~enici strategic dilemma – students or teachers BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:48 Page 2

Ukoliko publikaciju niste dobili direktno, a to èlite ili ste promenili adresu ili èlite da vam “Petnica” stiè na drugu adresu, molimo vas da nas obavestite. Please, check your mailing address and inform us if there is need for any change

Godi{njak Istra`iva~ke stanice Petnica Petnica 20 {tampan je zahvaljuju}i podr{ci {vajcarske organizacije za razvoj SDC BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:49 Page 3

Dvadeseti broj godi{njaka Petnica sam po sebi govori da smo uspeli, uprkos mnogim (prokleto te{kim i ~esto apsolutno neo~ekivanim), izazovima sa~uvati toliko retku esenciju kontinuiteta i rada. Kao i u svim brojevima revije u poslednjih dvanaest godina, odràli smo visok nivo sadràja i kvalitet {tampe, jer se jedino tako mogu dobro predtstaviti neke sjajne aktivnosti i rezultati. îtaoce upu}ujemo da obrate pa`nju na prilog o Konferenciji nau~nih radova na{ih mladih polaznika (str 16-19), zanim- ljivu reportaù o planini Povlen (str. 22-25), na prilog o najnovijim arheolo{kim istraìvanjima u okolini Petnice (str. 26), nastavak rasprave o poloàju nau~nog obrazovanja (str. 34-37) i na zavr{ni tekst u kome se The Petnica almanac is a raspravlja o perspektivi razvoja Istraìva~ke stanice Petnica u svetlu sve traditional annual overview of the ve}ih zahteva za organizacijom programa namenjenih profesionalnom rich and colorful activities of the usavr{avanju nastavnika (str. 28-31). Verne ~itaoce ne moramo podse}ati Petnica Science Center. Petnica is na uvek aktuelne “ùte strane” sa popularnim li~nim vestima (str. 10-11). a unique, alternative, and future- oriented school founded by a group of unsatisfied students and located in the heart of the boiling Balkans to seek out gifted young people and help them adopt critical thinking skills, understand and accept advanced concepts in modern science and technology. Petnica Science Center is a non-government, non-profit institution which continues to exist thanks to the support and of a broad group of alumni, friends, organizations, and corporations from Serbia and abroad.

English text on blue columns

Osvrt na aktivnosti Istraìva~ke More about PSC and its programs stanice u 2003. godini Godina stabilizacije in 2003 with a lot of details and A Rare Year of Stability ...... 4 numbers Problem informisanja srednjo{kolaca Novo u Petnici ùte strane o petni~kim programima ve}i je News from Petnica ...... 8 nego {to izgleda na prvi pogled Me|unarodna saradnja International Cooperation ...... 12 How to inform schools and Polaznici: kako dopreti do kandidata students about programs and Students in Petnica ...... 14 projects in Petnica Vi{e o Konferenciji spolja ali i iznutra II Konferencija radova polaznika Conference Report + list of science Petnica Students’ Conference ...... 16 papers prepared by participants of Da li ste bili na Povlenu? âk i ako Summer Science Camps 2003 jeste, po|ite na zanimljiv izlet. Petni~ka geolo{ka zbirka Petnica’s Geological Collection ...... 20 Prva ozbiljna arheolo{ka istraìvanja u Srbiji obavljena su ba{ u Petnici Petnica i okolina: Povlen An interesting journey on 1400 m high Mt Povlen pre 111 godina. Na{ arheolo{ki tim Green Neighborhood: Mt Povlen ...... 22 nastavio je neke od tih radova Arheolo{ka iskopavanja u Podgorini The first excavation of prehistoric Intenzivni i obuhvatni programi New Archaeological Puzzles ...... 26 settlements in Serbia had been orga- rada sa nastavnicima dotakli su se i nized 111 years ago in Petnica. Now, nekih novih oblasti Programi obuke nastavnika young science team from Petnica Teacher Training Programs ...... 28 continues study in nearby area Korisne sugestije o nepisanim pravilima lepog pona{anja prilikom Aktuelno: Netiquette Many courses in various subjects. kori{}enja internet servisa Actual Tips: Netiquette ...... 32 Here we comment programs in ITC, Physics, Health edu., Biology Mali petni~ki dobo{ar Nau~na pismenost i nau~no Some views on the problem of obrazovanje iz ugla na{ih saradnika Little Petnica Drummer ...... 34 scientific literacy, future sci-tech schools, and related stories 20 brojeva Godi{njaka IS Petnica – od Priznajemo, izdali smo! ge{tetnera do elektronskog ~asopisa New Books from Petnica ...... 38 35 years ago in Valjevo the new 35 godina Mladih istraìva~a type of youth organization had Organizacija Mladih istraìva~a Srbije Young Reaserchers of Serbia ...... 40 been founded. Young Researchers’ nastala je u Valjevu pre 35 godina Club attracts students interested in Pogledi: pisma i komentari Science. Letters to Editor ...... 42 Po~etak rada Petni~kog Fonda Petnica Alumni Fund ...... 43 Dalji razvoj ISP suo~ava se sa novom Magare}a dilema Are teacher training programs the dilemom uslovljenom ograni~enim Dilemma about PSC’s Future ...... 44 kapacitetom: u~enici ili nastavnici? best solution for the PSC’s future? BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:50 Page 4

2003 – godina (prividne) stabilizacije Vigor Maji}

ila je to relativno mirna i stabilna godina. Puno se ove programe nije platilo sve do zaklju~enja ovog teksta. Ubu- radilo, Stanica je bila ispunjena od januara do dece- du}e }emo sigurno biti znatno oprezniji u prihvatanju prog- Bmbra, programi su bili dosta dobro pose}eni, saradnici rama koji nam se nude, makar dolazili i sa najvi{eg nivoa. i u~esnici prili~no zadovoljni. Krajem godine ~ak se i uspelo Uostalom, preìveli smo dve decenije upravo zato {to dràvi izdvojiti ne{to novca za obnavljanje nismo previ{e verovali! nekoliko u~ionica i sre|ivanje Resur- Sama re~ stabilnost krije u sebi koliko Iako je veliki broj kurseva i snog centra. Ipak, koliko je mudro pozitivni, toliko i negativni kvalitet. seminara za nastavnike ukazivao da verovati utiscima? Istraìva~ka sta- Pozitivan, jer je posle previ{e dugog je ova oblast rada Stanice u nezadr- nica je navikla na neprekidna suo~a- vremena nesigurnosti i neizvesnosti ìvom vi{egodi{njem usponu, mora- vanja sa razli~itim te{ko}ama i iza- po~ela ose}ati podsticajna klima i nada u mo se podsetiti da je Petnica svoj zovima (a toga je bilo ~ak i previ{e ukupni dru{tveni razvoj u smeru ugled izgradila kroz programe rada poslednjih dvanaest godina), da je udaljavanja od histerije rata i mr`nje. No, sa u~enicima i studentima i da je tu ose}aj mira i sigurnosti delovao ne- toliko jo{ ima stvari koje valja promeniti i i samo tu Istraìva~ka stanica suve- prirodno, pa i uznemiruju}e. [ta li popraviti da stabilnost moè sakrivati i rena i dovoljno konkurentna da se sprema? nespremnost za energi~an i ambiciozan moè ra~unati na perspektivan raz- Seminari za nastavnike obuh- razvoj koji zahteva ne male napore. voj i {irenje zone svoga delovanja u vatili su {irok spektar oblasti, tj. {kol- smeru okolnih zemalja i {ire. skih predmeta i {kolske problematike. Ono {to je pokrenuto Zato vredi ista}i da se obuhvat u~enika srednjih {kola krajem devedesetih, uspe{no je nastavljeno i poslednjih par ponovo pove}ava posle nekoliko godina stagnacije izazvane godina. Novina u 2003. godini je bio program zdravstvenog mnogim "vanpetni~kim" faktorima, pre svega politi~kim i, obrazovanja, tj. uklju~ivanje Istraìva~ke stanice u veliki naci- konsekventno, dru{tvenim i ekonomskim tenzijama u Srbiji onalni program prevencije HIV/AIDS a kroz ~itavu seriju ali i u regionu. Tako je uo~eno da broj prijava raste i da se radionica i seminara za nastavnike gde je razra|ivan i pro- uklju~uje sve ve}i broj {kola. Osim iz Makedonije i Crne movisan novi program obrazovnog i preventivnog rada u Gore, odakle su u~enici dolazili sve vreme, sve je vi{e {kole srednjim {kolama a kao rezultat nacionalne strategije i osmi- iz Bosne i Hercegovine koje prijavljuju u~enike ali se "otva- {ljene akcije Nacionalne komisije za borbu protiv AIDS-a i raju granice" i Hrvatske i Slovenije. tima stru~njaka koji su izradili specifi~an program i priru~nik Dominantna ocena kolega i stru~nih saradnika koji su za primenu u {kolama. (op{irnije o ovome na strani 31) bili uklju~eni u pregled i izbor prijava jeste da i kvalitet kan- Serija od osam kurseva namenjenih uvo|enju nastav- didata postaje primetno bolji, mada se i dalje uo~avaju nika srednjih stru~nih {kola u upotrebu ra~unara u nastavi zabrinjavaju}e "praznine" u predznanju i iskustvu polaznika organizovana je u aprilu na zahtev Ministarstva prosvete. odre|enih programa, {to je nesumnjivo posledica kriti~no Iako su i u~esnici i naru~ioci bili veoma zadovoljni kva- lo{e opremljenosti {kola i nedovoljnog, pre svega prakti~nog, litetnim i intenzivnim radom, ostala je àlosna ~injenica da je rada u kabinetima i laboratorijama ali i zna~ajno smanjenog sve tro{kove ovih programa snosila Stanica i da Ministarstvo “nivoa entuzijazma” me|u kolegama nastavnicima. 4 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:50 Page 5

Godi{nja konferencija koja je u svega, u te{koj materijalnoj situaciji u [ Petnica Center decembru organizovana pod nazivom kojoj se nalaze fakulteti prirodnih i dela ] "Korak u nauku" okupila je {ezdesetak humanisti~kih nauka koji su tradicio- u~esnika letnjih programa sa zanimlji- nalno praktikovali organizovane stru~ne facts vim i originalnim radovima iz prakti~no ekskurzije studenata do Petnice. No, svih oblasti koje su organizovane ove stoji utisak da bi i Istraìva~ka stanica godine u Petnici. Op{ti utisak organi- trebalo da se potrudi vi{e u osmi{ljava- This almanac presents results and zatora ali i saradnika i u~esnika jeste da nju kvalitetnih aktivnosti namenjenih initiatives of the Petnica Science Center Konferencija svakako predstavlja vaàn studentima za koje bi se verovatno mogli in 2003. Although the majority of articles have been completed in February/March, kvalitativni korak unapred i zaokruì- prona}i zainteresovani sponzori. we did not have enough money to print vanje sistema rada sa u~enicima. (vi{e o Obimni proces reformi obrazova- the issue before spring/summer time. Konferenciji na stranama 16-19). nja u Srbiji otvorio je vrata mnogim Anyway, it shows a wide spectrum of Od programa namenjenih srednjo- stru~nim radnicima i saradnicima Sta- activities and some important events and {kolcima vredi ista}i zanimljiv seminar i nice da se uklju~e u aktivnosti razrade initiatives related to the Petnica Center. radionicu namenjenu aktivistima u~eni- pojedinih elemenata nove {kole. To je ~kih parlamenata koji su se po~eli for- naro~ito bilo vidljivo na planu izrade A word about Petnica Science Center (PSC). mirati u srednjim {kolama u Srbiji. Istra- novih nastavnih programa. Ma koliko Petnica Science Center is an independent ìva~ka stanica je poku{ala da prenese bila uo~ljiva rascepkanost i nedostatak institution aimed at cutting-edge, koordinacije izme|u pojedinih poslova, extracurricular education of students with vredi preneti utiske da su upravo “ko- extraordinary aptitude for science and lege iz Petnice” manifestovali dobru research. Each year, PSC offers about 150 me|usobnu komunikaciju bez obzira na different courses, workshops, conferences, and science camps in Natural Sciences, razlike u nau~nim oblastima. Nadamo Humanities, and Technologies. se da }e i ubudu}e deli} pozitivnih iskustava Stanice mo}i da se projektuje ka Within the space of more than 3,500 sq. {kolskoj praksi. Ipak, moramo uo~iti da meters. including modern classrooms, labs, projektovane reforme sadrè dosta slabih and library space, programs designed for mesta od kojih se neka mogu odraziti i both students and teachers are lead by na funkcionisanje Stanice. some of the best scientists. korisna iskustva i sugestije mladim po- The students are carefully selected from laznicima koji su se suo~ili sa mnogim among 400 high schools throughout Serbia problemima uobli~avanja i animiranja and Montenegro, as well as from nearby vr{njaka nakon desetogodi{njeg perioda countries such as Bosnia, Macedonia, marginalizovanja pozicije u~enika u Slovenia, and others. organizaciji rada {kole (vi{e o programu Through carefully designed programs, PSC na strani 8). covers a wide spectrum of subjects: from Programi za studente su ve} neko- astronomy and physics to biology and liko godina u svojevrsnoj krizi. Razloge chemistry; from archaeology and linguistics najmanje valja traìti u Petnici, ve}, pre to computer science and electronics; from mathematics and psycho-logy to geology Tako, na primer, pozicija i funkcije and anthropology. In place of traditional nau~nog i tehnolo{kog obrazovanja nisu subject-oriented science education, integral jasno odre|ene, strate{ko planiranje ob- and problem-oriented education is razovnih sadràja kroz ceo sistem obra- emphasized. PSC encourages students to zovanja nije osigurano, trajanje srednjih think more and to rely on their knowledge, {kola je olako redukovano, individuali- skills and experience of the world as a zacija nastave nije postavljena kao raz- whole, in order to participate actively in vojni prioritet, sistem profesionalnog u- education process. savr{avanja nastavnika je preterano for- More facts. Throughout the year, Petnica has malizovan, samostalnost {kola je tragi~no been hot and active place. In 2003, there were 140 camps, workshops, and courses organized for 2643 participants (1850 U 2003 godini Istraìva~ka stanica Petnica organizovala je 140 students plus 793 school-teachers). The vi{ednevna seminara/kampova/radionica prose~nog trajanja oko 6.5 dominant group of participants was dana. Ukupno je bilo 2643 polaznika (1850 u~enika i 793 secondary-school students, carefully selected from a number of schools not only nastavnika). Blizu 800 gostuju}ih saradnika i predava~a angaòvalo from Serbia, but also from the entire region. se u realizaciji ovih programa. Na zimske seminare odabrano je i On these pages, Vigor Maji}, director of the pozvano 700 srednjo{kolaca izabranih iz oko 1300 pristiglih Petnica Science Center discusses some of prijava iz oko 220 srednjih {kola. Me|u srednjo{kolcima i dalje the core indices, problems, and projects from Petnica’s annual life cycle. He points devojke ~ine ve}inu (53 %) nadiru}i polako ali uporno ka “tvrdim to some new programs that started in 2003, bastionima mu{kog otpora” (~itaj: astronomija, fizika, matematika, such as a series of seven teacher training elektronika). courses on HIV/AIDS prevention in secondary schools, training workshop for ------students parliaments, and very successful Za programe u 2004 godini kandidovalo se oko 1300 u~enika Annual Students Conference. [continues iz 250 srednjih {kola iz Srbije, Crne Gore, Makedonije, Bosne i on page 7] Hercegovine, Hrvatske i Slovenije.

Petnica 20 (2004) 5 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:50 Page 6

ignorisana kao su{tinski razvojni izazov, Ono {to nadilazi mo}i same Sta- nastavnika ne budu popunjeni i da se pozicija centralne dràvne administra- nice i njenih sada{njih partnera jeste Stanica suo~i sa problemima preskupih cije je i dalje preterano mo}na sudbina novog objekta za sme{taj i po- praznih kapaciteta. No, odre|enu dozu Osim obrazovnih aktivnosti koje pravak pristupnog puta i parkinga. optimizma i poverenja u sopstvene su ispunjavale Stanicu preko 270 dana Ipak, to se sigurno ne}e re{iti samo od snage i ozbiljnost strate{kih partnera sa u 2003. godini, uo~ljivo je da je, nakon sebe i valja biti spreman na intenzivno kojima radimo, moramo o~uvati. Istorija nekoliko godina "stiskanja kai{a", Istra- i naporno lobiranje i ube|ivanje i na je pokazala da se Istraìva~ka stanica ìva~ka stanica preduzela vi{e naoko ma- lokalnom ali i na dràvnom pa i me|u- Petnica razvijala i ja~ala ~ak i u vre- njih poduhvata na obnavljanju svojih narodnom nivou. Pri tom svakako valja menima ekstremnih dru{tvenih i eko- fizi~kih uslova. Ulagano je i u opremu imati u vidu da zavr{etak samog obje- nomskih kriza i to bi trebalo da svima da (ra~unari, mikroskop) i u ure|enje pro- kta ne re{ava kompletan problem, jer se snage da savladaju i izazove ove vrste, stora (sme{taj, u~ionice, restoran). Sve istovremeno mora re{iti i pitanje tro{- bez obzira koliko to u nekom konkret- ovo ne bi bilo mogu}e bez iskrene i kova i organizacije odràvanja novog nom trenutku izgledalo te{ko n profesionalne podr{ke pre svega me|u- prostora koji ima povr{inu koliko i sada narodnih organizacija koje su uo~ile svi postoje}i objekti Stanice zajedno, kvalitet rada i vrednost Istraìva~ke sta- kao i popunjavanja ovog objekta sadr- nice i podràle projekte i programe ba- àjima i aktivnostima koji odgovaraju zirane dominantno na postoje}im prog- koncepciji i principima Stanice. U uslo- ramima. Ovde èlimo da naro~ito istak- vima nestabilne dru{tvene situacije i nemo [vajcarsku organizaciju za razvoj lakih i brzih promena u strategiji raz- SDC, Beogradski Fond za otvoreno voja obrazovnog sistema, moè se lako dru{tvo i Balkansku fondaciju za mlade desiti da projektovani kapaciteti name- BCYF. njeni programima obuke i usavr{avanja

LETNJA NAU^NA [KOLA PROMOCIJA PETNICE Letnja nau~na {kola je jedinstven program Britanski Savet u Beogradu po~etkom 2003. namenjen u~enicima zavr{nih razreda osnov- godine bio je doma}in Istraìva~koj stanici nih {kola, poslednjih godina po pravilu u~eni- Petnica u svojim novim prostorijama na Tera- cima VII razreda, koji Stanica organizuje preko zijama u Beogradu. Prilika je iskori{}ena za 20 godina. Veoma popularan program koji promociju novog broja revije PETNICA 19 i u~esnicima nudi zanimljive sadràje iz razli~i- demonstraciju sistema telekonferencije izme- tih nau~nih oblasti sa pa`ljivo izbalansiranim |u Beograda, Londona i Man~estera odakle su odnosom teorijskih i prakti~nih aktivnosti u se u promociju uklju~ili dugogodi{nji sarad- kabinetima ISP i na okolnim terenima. Ovaj nici Stanice Dr Drago In|i} i Dr Vladimir Jan- dvonedeljni program okupio je po~etkom juna kovi} koji su ukazali na va`nu ulogu Stanice u 2003. godine 55 u~enika iz isto toliko osnovnih pribliàvanju nauke mladima i popularizaciju {kola. Intenzivan celodnevni (dobrim delom i nau~ne profesije. Promociji je prisustvovalo celono}ni) program nije bio problem za ambi- blizu stotinu saradnika ISP a govorili su Dr ciozne polaznike. Preìveli su i naporne ve`be, Marko An|elkovi} i Dr Aleksandar Beli}. Orga- samostalne radove, kao i ve} legendarni izlet nizovan je i zanimljiv razgovor o specifi~no- na reku Gradac koji je uklju~ivao i naporno pe- stima programa Petnice i perspektivama nje- {a~enje duìne oko 25 kilometara zanimlji- govog daljeg razvoja u kontekstu dru{tvenih vom re~nom dolinom n promena. (fotografija na naslovnoj strani) n

Obrazovni programi Istraìva~ke stanice Petnica u 2003. godini su uspe{no realizovani zahvaljuju}i podr{ci [vajcarske organizacije za razvoj SDC (vidi str. 8 i 12), Fonda za otvoreno dru{tvo u Beogradu, Balkanske fondacije za mlade (vidi str. 12), Ministarstva prosvete i sporta Srbije, Ministarstva za nauku, tehnologije i razvoj Srbije i Ministarstva za resurse i ìvotnu sredinu. Veliko hvala svima za razumevanje, mudrost, dalekovidost i efikasnost! Zahvalnost dugujemo i brojnim stru~nim saradnicima, nastavnicima i na- u~nim radnicima koji su odvojili svoje dragoceno vreme, izloìli se naporima putovanja, ozbiljne pripreme i vrhunske realizacije kvalitetnih obrazovnih sadràja i aktivnosti a sve u èlji da pomognu mladima ~iji idoli nisu ubice i kriminalci i koji u uslovima te{kog ekonomskog i neizvesnog politi~kog okru- ènja i dalje neguju ljubav prema nauci suprostvaljaju}i se neznanju, bezna|u, primitivizmu i mr`nji.

6 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:51 Page 7

PETNICA SCIENCE CENTER Here you can see a map of the educational programs organized in 2003. More than 700 2003: CAMPS, COURSES, WORKSHOPS guest lecturers from 150 scientific institutions and universities visited Petnica to take part in some of science education programs sharing their knowledge and experience with enthusiastic students. The complex schedule looks fairly chaotic. However, the underlying order and pattern does exist. The schedule was designed to enable the best possible results in short-term programs for students who already attend regular schools. There is an "annual cycle" of educational programs for high-school students, i.e. programs are implemented in four complementary groups. New students first attend a weeklong winter course with intensive theoretical work (lectures, demonstrations, discussions). Spring courses are shorter and focused on practical training in instruments manipulation, fieldwork, data acquisition and processing (statistics), etc. On fortnight long summer science camps students are free to work on small (and sometimes not so small) research project. During this time, they get a precious insight into a real scientific work, including all the associated troubles and problems that exist in professional work. Fall courses give students a chance to meet again, to discuss results, to finalize student papers, and to invite scientists to give lectures on their work -- actual news from the ever-expanding boundaries of modern science and technology. In comparison to previous years, this year one can see more training programs for school-teachers. Indeed, Petnica became the leading teacher training institution in the country. More details about teacher training programs can be found on pages 28-31 n

HEADS OF PSC DEPARTMENTS 2003

HUMANITY SCIENCES Mirjana \elma{ BIOLOGY (BIO) Kristijan Ovari CHEMISTRY (CHEM) Nina Jevti} and Ljubica Peri} COMPUTER SCIENCE (COMP) Dragan Toroman GEOLOGY (GLG) ing. Radisav Golubovi} PHYSICS (PHYS) mr Srdjan Verbi} Jelena Gruji} PROGRAM CO-ORDINATORS ARCHAEOLOGY Vojislav Filipovi} ASTRONOMY Igor Smoli} BIO-MEDICINE Aleksandar Obradovi} ELECTRONICS mr Ljubomir Vra~ar ETNOLOGY mr Predrag [ar~evi} HISTORY Aleksandar Rafailovi} LINGUISTICS Mirjana \elma{ MATHEMATICS dr Dragan Ma{ulovi} PSYCHOLOGY Ana Orli} LIBRARY Mile Peri}

DIRECTOR Vigor Maji} DEPUTY DIRECTOR (EDUCATION) Shema vi{ednevnih obrazovnih programa koje je IS Petnica organizovala u 2003 godini. Srdjan Janev DEPUTY DIRECTOR (ADMINISTRATION) OBJA[NJENJE SKRA]ENICA:AHL - arheologija, AST - astronomija, BHM - humana biohemija, BIO - biologija, CHE Branko Jakovljevi} - hemija, ICT - ra~unarstvo, ELE - elektronika, ETN - etnologija, GLG - geologija, GGR - geografija, HID - hidrologija, LIN - lingvistika, MAT - matematika, PHY - fizika, PSY - psihologija, EXP - Eksploratorium. Petnica 20 (2004) 7 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:51 Page 8

novo u petnici

OBNOVLJENE U^IONICE

Krajem 2003. godine velika Ra~unarska u~ionica preseljena je na sprat Nastavnog Centra u novi kombinovani prostor koji mo`e slu`iti kao ra~unarska sala sa 20 radnih mesta ali i kao u~ionica za manje grupe u~esnika. Stara ra~unarska u~ionica je pretvorena u salu op{te namene sa oko 35 mesta, a Geografska u~ionica na spratu je adaptirana u salu za filmske i video projekcije kapaciteta 90 mesta. U~ionice su dobile nov ili obnovljen name{taj i nove mekane podove.

NOVI MIKROSKOP POKLONI PRIJATELJA U okviru projekta anag`ovanja ISP u borbi Vredni petni~ki “hr~ak” Filip Bihelovi} protiv HIV/AIDS, sredstvima Global koji nam ve} nekoliko godina poklanja Fonda UN nabavljen je nov biomedicinski vrednu i korisnu opremu i hemikalije, mikroskop AXIOSCOPE 2 vode}eg svetskog ponovo je sakupio i kolegama u Petnici proizvo|a~a ove vrste profesionalne optike poslao gomilu laboratorijskog pribora. Carl Zeiss. Ovaj vredan instrument zna~aj- Katedra za mikrobiologiju BF u Beogradu no }e unaprediti obrazovne programe u poklonila je ISP centrifugu. oblasti biologije i biomedicine. Najve}i deo Na{ polaznik Darko Santra~ iz Subotice postoje}ih mikroskopa u Stanici ve} je se svojski potrudio i ubedio kompaniju davno odslu`io svoj vek a ima i ure|aja Heidolph da Petnici pokloni vakuum starih blizu 50 godina. upariva~ i tri profesionalne laboratorij- ske me{alice. NOVI PROGRAMI

U saradnji sa Ministarstvom prosvete i sporta, Ekonomskim institutom u Beogradu i JAZAS-om, Istraìva~ka stanica Petnica organizovala je nov program obuke nastavnika u primeni inoviranih sadràja zdravstvenog obrazovanja i vaspitanja usmerenih na prevenciju HIV/AIDS. Prva serija od osam seminara u 2003. godini otvorila je nov prostor angaòva- nja Stanice i ukazala na izraène potrebe {kola u ovoj, do sada prili~no zapostavljenoj oblasti. (vidi str. 31) Seminar za aktiviste u~eni~kih parlamenata Srbije bio je prvi ove vrste program pokrenut na inicijativu i u organizaciji IS Petnica. Cilj programa je bio da se u~enicima srednjih {kola koji PODR[KA [VAJCARSKE FOTO IZLO@BA vode rad svojih u~eni~kih organizacija pruì uvid u metode i tehnike organizovanja i pokre- Holovi Nastavnog centra ulep{ani su no- tanja razli~itih aktivnosti i re{avanja konkretnih [vajcarska vladina organizacija za pomo} vom stalnom izlo`bom fotografija snimlje- problema u radu {kolskog u~eni~kog parla- zemljama u razvoju SDC podràva aktiv- nih na razli~itim programima i aktivnostima menta. U realizaciji programa angaòvali su se nosti Istraìva~ke stanice Petnica ve} ne- Stanice. Preko 200 fotografija nastalo je naj- radnici i saradnici Stanice a kao gosti uklju~ili koliko godina. U leto 2003. godine potpi- ve}im delom tokom 2003. godine. Autori su su se prof. Vojislav Andri}, Jovan Ratkovi}, Mir- san je novi ugovor o podr{ci obrazovnim Du{an Jovanovi}, Dragan A}imovi}, Brani- jana Milo{evi} i grupa u~enika Me|unarodne programima ISP u 2003. i prvoj polovini slav Savi} i Nata{a Markovi}. (Britanske) Gimnazije iz Beograda predvo|enih 2004. godine (vidi str. 12). U uslovima koji direktorom {kole. su jo{ daleko od povoljnih i predvidljivih, pomo} vredna 200,000 CHF zna~i osnovu razvoja Stanice i temelje za odràvanje kvaliteta obrazovnog rada.

8 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:51 Page 9

PRIJATNIJE JE U BA[TI [ 2003] Glavni hit 2003. godine po mnogo ~emu su ba{tenske garniture postavljene u unutra{njem dvori{tu ispod poznatih news stabala tre{nje. Primetno je da se dobar deo i slobodnovremenskih ali i radnih aktivnosti preme{ta u prostor “ba{te” from Petnica koji tako postaje opasna konkurencija staroj “pe~urki” koja definitvno ostaje Petnica Center succeed to save some romanti~arima. money and organize renovation of a couple of classrooms. Now there is a new computer classroom and a new general-purpose classroom with seat capability for up to 100 persons. DARODAVCI KNJIGA As a part of the new HIV/AIDS prevention project, Petnica Center got Ljubinka Babovi} (673), Milan Crnogorac a new powerful bio-medical (300), Drago Indji} (72), Sr|an Janev (47), microscope and a set of modern Laboratorija za eksperimentalnu psihologiju teaching tools and material to be used (37), Arhiv Srbije i Crne Gore (31), Udruènje mostly in bio-sciences. za dru{tvenu istoriju (22), Muzej grada Beograda (22), Mirjana \elma{ (17), Prirod- It became a tradition that every year no-matemati~ki fakultet u Banja Luci (17), our alumni Filip Bihelovi} makes a Arheolo{ki institut (12), Sr|an Verbi} (12), kind donation in the form of a (big) Beogradska otvorena {kola (12), Kolektiv Ge- box full of chemical glassware, olo{ke i hidrometeorolo{ke skole Beograd (10), instruments, and chemicals. Dr Petar Agatonovi} (8), Marija Saji} (5). Another Petnica’s alumni Darko Poklon pretplata na ~asopise: Santra~ from Subotica made a nice job by convincing German company Prof. Nenad Kostic: Journal of Chemical Heidolph to donate to Petnica a set of Education; Samir Salim: Sky & Telescope; valuable equipment for Chemistry. Srpsko hemijsko dru{tvo: Journal of Serbian A new centrifuge was donated by Chemical Society, Hemijski pregled; Savez Dept. of Microbiology at the Univer- hemijskih inènjera: Hemijska industrija; Yugoslav Association for Etran: Science of sity of Belgrade, School of Biology. Sintering; Zavod za za{titu prirode Srbije: New permanent photography Za{tita prirode; Prosvetni pregled: Prosvetni exhibition made in Petnica now pregled; Zavod za ud`benike i nastavna covers the walls of Science Center. sredstva Podgorica: Prosvjetni rad; CERN: More than 200 photos expresses CERN Courier. various types of activities and some Fond petni~ke biblioteke je u 2003. godini (un)usual sides of students’ life and uve}an za ukupno 2305 jedinica. work in Petnica. During a nice weather, students and teachers in Petnica will enjoy in a new OBNOVA RECENTISA garden atmosphere in a central yard (see upper right photo) Petni~ki Resursni centar za nastavnike, There are about 2,300 new arrivals, popularni Recentis, obnovljen je i pro{iren books and journals in Petnica Library. u 2003. godini. Novi dokumentacioni or- A great part of these new items are mani i radni stolovi za izvo|enje razli~itih programa namenjenih nastavnicima ura- donations from many people |eni su kako bi se maksimalno iskoristio (teachers, scientists, and alumni) and dosta ograni~en raspoloìvi prostor. U Re- institutions and professional centisu se sada nalazi {est ra~unara i sva associations. prate}a oprema za obuku i demonstraciju multimedijalne nastave i rada sa razli~itim After many years, Petnica Cave has savremenim informacionim medijima. been renovated thanks to private efforts of Mr Vidoje Vuji} and his company from Valjevo. He built a new factory for bottling natural water in Petnica and plans to design a new URE\ENA PE]INA green park near the Cave. Uz mnogo buke, sukoba na lokalnoj javnoj The Fund for an Open Society, Bel- sceni, optu`bi i sumnji, preduze}e Vuji} iz grade, continued its support to PSC in Valjeva obnovilo je ruinirani i preko de- improving educational programs ceniju zapu{teni prostor u i oko donjeg focused on students and teachers n dela Petni~ke pe}ine. Sada ceo prostor izgleda veoma lepo i pristojno, prirodni ambijent Pe}ine nije naru{en, a postavljena je i prigodna rasveta i obezbe|eno ~u- vanje i fizi~ka za{tita objekta. U narednom periodu preduze}e “Vuji}” planira ure|e- nje pristupnog puta, prostora za kampo- vanje i parkinga.

Petnica 20 (2004) 9 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:52 Page 10

li~ne vesti

Make love, not papers ☺ Vlada Petrovi} radi doktorat na MIT-u. ☺ Oènio se Verbi} (stvarno priveden pred ☺ Vlada Luki} sli~ne stvari radi na Urbani. mati~ara) krajem maja sa sve Tanjom do skora ☺ mr Paj~e (Tanja Petrovi}) ìvi u Ljubljani, putuje ure|uje Nina Jevti} Damnjanovi}. Na jesen dobili sina Matiju. po svetu i svra}a u Petnicu. [email protected] ☺ Oba petni~ka voza~a hrabro uplovila u bra~ne ☺ Drago i Tamara gaje Anu u Londonu i sve vi{e vode: Mihajlo (ostao bez brade) sa Mirom a Milan gledaju ka Srbiji. sa Anom. ☺ Gli{a vredno radi u Kanadi. ☺ Milica Miti} odrasla, udala se, diplomirala i ☺ Tamo je i Igor Ivkovi} na doktoratu. sada ìvi u Nici. ☺ U Kanadi je, verovali ili ne, Kris (Cristophe ☺ Miki Crnogorac postao tata sina Marka. Necaille), oènjen, dve }erke itd. ☺ Prinovu (Uro{) dobili Sr|an i Ceca Janev. ☺ Danko radi doktorat u Japanu. ☺ Boban i Lidija Arsenijevi} dobili }erku Dunju. ☺ Ognjanovi}i ne napu{taju Havaje. ☺ Dragana Okoli} se (kona~no i gromoglasno) ☺ Marija Saji} oti{la na doktorske u Englesku. udala za Feliksa i sre}no ìve u Holandiji. ☺ Matija Sokola u Engleskoj (Bath). ☺ Dragan Markovi}, alijas Teslica, sa suprugom ☺ Olgica Bakajin se bavi biotehnologijom u Kali- Draganom ~eka prinovu. forniji i objavljuje radove u Science-u.. ☺ Marko Sabovljevi} i Aneta Bijelojevi} em ma- ☺ U blizini, u Silikonskoj dolini, radi Maja (biv{a gistrirali, em se ujedinili pod zajedni~kim prezi- Pavli}). menom (Sabovljevi}). ☺ Vladimir Pavlovi} na doktorskim studijama na ☺ Jelena Jevti} promenila prezime (Simovi}) i Deutsches Rheumaforschungszentrum u Berlinu. ubrzo dobila sina Luku. ☺ Sonja Kisin diplomirala (kao najbolji student ☺ Vesna Lazendi} magistrirala i efektno postala svih generacija Instituta za geofiziku RGF u Beo- gospo|a Cvetkov. gradu), oti{la u Hjuston i ve} magistrirala. ☺ Neboj{a Gvozdenovi} oti{ao u Amsterdam i ☺ Dimitrije Stepanenko pravi kvantni ra~unar i dobio jo{ jednog sina (Bogdan). u~i sina da igra fudbal. ☺ Ljuba Vra~ar se oènio Cecom (tj. Jelenom). ☺ Hara~lija âki i èna mu Jelena dobili Tijanu. Karijera, izgled, ~ast i ~est ☺ (Mikrokom) To{a i (prof) Maja dobili Sofiju. ☺ Neboj{a Bogdanovi} se oènio i vratio u [vicu. ☺ New look {efa Odeljenja prirodnih nauka ☺ Mira i Duda su se ujedinili pod zajedni~kom (Golub). Vidi u{i. firmom Starovi}. ☺ Duda Starovi} napustio Petnicu i po~eo da radi u Narodnom muzeju u Beogradu. Strangers in the night… ☺ Prof. Katarina Karljikovi} – Raji} izabrana za ☺ diplomirali na Hemijskom fakultetu u Beogra- redovnog profesora. du: Zoran Popovi}, Selena Mili}evi}, pa oti{li na ☺ Nagrade Kosti} fonda dodeljene 21. maja u poslediplomske studije i to Zoki u Holandiju, a Kapetan Mi{inom zdanju. Nagra|eni studenti i Selena u Englesku (Lids). nastavnici su biv{i polaznici i aktuelni saradnici. ☺ Katarina Topalov napokon diplomirala i odlu- êstitamo! ~ila se za postdiplomske studije u SAD. ☺ Selena progla{ena za studenta generacije na ☺ Milja diplomirala i sprema se za Kejs Vestern. Hemijskom fakultetu. ☺ Mla|i saradnici se aktivirali: Aleksandar Kne- ☺ Miljana Radivojevi} izabrana za studenta pro- èvi} sa biologije bio na Tajlandu tokom jula na rektora BU. konferenciji o medicinskim gljivama, Vlada Jo- ☺ Novi akademici SANU su profesori i dugogo- vanovi} (najmla|i) bio u Siriji i doneo strava kafu di{nji saradnici ISP Marko An|elkovi}, Vidojko i gomilu slika. Jovi}, Nenad Kosti}, Miljenko Peri} i Nikola Tuci}. ☺ Silvana posmatra zvezde u [vedskoj. ☺ Aca Beli} je pomo}nik ministra za nauku. ☺ Bojana Boli} studijski bila u Nema~koj. ☺ Nikola Boì} izabran za kopredsednika Fede- ☺ Samir Salim je u Ohaju. Upravo se oènio sa racije NVO Srbije. Sta{om sa kojom je u {emi punih 20 godina, jo{ ☺ Magistrirali Antun Bala` i Oliver Vince. od LN[ u Petnici... ☺ Edi Bon doktorirao i izdao album sa ostatkom ☺ Milni (Nikola Milutnovi}) nastavio studije, ali grupe Mistake Mistake. astofizike na Pen Stejtu. ☺ Ljuba Mandi} sa Hemijskog fakulteta i Vla- ☺ Vucma (Marija) je na postdiplomskim na Vajc- dica Cvetkovi} sa RGF-a izabrani u zvanje van- manu u Izraelu. rednog profesora. ☺ Hrki} je doktorirao i sada je sa Nata{om u ☺ Profesori RGF Aleksandar \or|evi} i Vidojko Prinstonu. Jovi} postali redovni profesori. ☺ @abac je privremeno u Portugalu. ☺ Slavi{a Stankovi} postade docent. ☺ Katarina Petrovi} na redovnim studijama na ☺ Tanja Samardì} magistrirala na Filolo{kom Prinstonu. fakultetu u Beogradu. ☺ Milo{ Boòvi} je na doktoratu u Barseloni. ☺ Ne{a Boìnovi} diplomirao i ma{ta o Evropi. ☺ Nikola Petrovi} diplomirao na MIT-u pa se ☺ Bambi i [uki diplomirali. vratio u Beograd. ☺ Diplomirao matemati~ar Rade Stanojevi} i ☺ Jasna Klici} se preselila u @enevu. zaposlio se. ☺ Ana Milovanovi} je na doktorskim studijama ☺ Miroslav Paji}, alijas Paja diplomirao i zapo- u Lidsu. slio se na ETF-u kao asistent. ☺ Sale i Vjera su i dalje u Kanadi. ☺ Magistrirali Tanja Beri}-Bijedov i Zoran Nikoli}. ☺ Martina Vukasovi} bila predsednik Evropske ☺ Vladimir Beni{ek magistrirao. studentske organizacije i sad je negde u Briselu. ☺ Doktorirala Ivana Dragi}evi}. ☺ Vesna Madòski je na postdiplomskim u Am- ☺ Vlado \ukanovi} otvorio privatnu firmu za sterdamu. softversko-jezi~ke poslove n

10 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:52 Page 11

sti vesti vesti vesti ve sti vesti vesti vesti ve [ more news] PIJA~NI BAROMETAR VESTI IZ PROVINCIJE New teaching staff: Four new U PETNICI LETE}I TANJIRI. Ipak, nije ta~no. BLATO. Valjevo polako ali sigurno tone u Ali ta~no je da je @ak pre{ao na klasi~nu blato. Masno i lepljivo. Ne, nije u pitanju young associates joined Petnica muziku. Radi samo uz Travijatu. Ve`ba geolo{ki, ve} kulturni fenomen, tj. mani- Science Center: Aleksandar korake i uskoro prelazi na balet... festacija ljubavi koji odgovorni pokazuju Obradovi} (1976) in the Biomedical U~ITELJICE NA CENI. Op{ta navala na prema okruènju u kojem su odrasli. program, Igor Smoli} (1978) in mlade i slobodne prosvetne radnice koje ZAVIST. Stanica se vi{e puta na{la na udaru Dept. of Astronomy, Vojislav umeju sa decom i odraslima koji se detinje lokalnih du{ebri`nika zato {to je podràvala Filipovi} (1977) in Dept. of pona{aju. U roku od dva meseca dve stav- ure|enje propale i zapu{tene Petni~ke Archaeology, and Miss Jelena ljene u kavez, tre}a se pra}aka. U stvari, pe}ine. To {to neki gaje ljubav prema Gruji} (1979) as a new head of neko drugi se pra}aka ali ne zadugo. kaljuzi i prljav{tini moèmo razumeti u Physics programs. DRÀVNI NEPRIJATELJ. Mile sve sa svojim svetlu ~injenice da su odrasli u selima o{trim jezikom hap{en pa pu{ten, jer je gde im je svinjac bio bliì od biblioteke, pisao ru`ne stvari o Vladi. Ubrzo se ve}ina ali nastojanje da se Pe}ina odrì zapu{te- Petnica on the Web: you can find javnih funkcionera ugledala na njega, ~ak nom i ruiniranom o~igledno ukazuje na more details about Petnica at ga i debelo nadma{ila, ali nisu oti{li iza bliske veze sa paleolitom. http://www.psc.ac.yu brave. Za sada... KOME TREBA GLAVA. Valjevo je dobija Unfortunately, due to the current NOVI MILE. Sve nas je iznenadio ocenom obele`je Se~e knezova u obliku zar|ale low bandwidth of our Internet link, da ga je zatvor u~inio novim ~ovekom. piramidice sa virtuelnom glavom. Ne vidite much of the useful and interesting je, ali znate da je tu negde. Na gradskom Prestao da pu{i, ni kafu vi{e ne pije, rano data about PSC activities, its library, nivou situacija obrnuta. ustaje, ponovo se zaljubio u svoju ènu... participants, lecturers, staff, and Eto, kada imate zatvor ne kukajte! LO{ IZBOR. Valjevski istraìva~i do~ekuju programs are not accessible from 35-godi{nji jubilej u prostorijama koje se OSVETA. Neki nastavnici se àle da im je outside Petnica, but only through program seminara u Petnici obiman i uru{avaju bez uslova za normalan rad. Ko our Intranet. PSC's Intranet is still naporan. Ako, to vam je da vidite kako je im je kriv {to se bave naukom a ne kopa- va{im u~enicima! njem po nacionalnim mitovima, dilova- among the biggest and the most njem drogom, sivom ekonomijom ili developed Intranet system in the SE MAJSTORI KULINARSTVA 1. Na otvaranju prostitucijom. Tada bi sigurno obezbedili Europe with more than 30 special Konferencije bila zakuska koja se pamti. bolji dru{tveni poloàj, respekt a i za{titu. [ta sve moè Petni~ka kuhinja! No, popara student-oriented services and more ostaje popara i do}i }e vreme kada }e se (A)KULTURNA ANTROPOLOGIJA. than 30 GB of useful data including skupo pla}ati za porciju prave popare... Pretvaranje sela u gradove je dobro prou- ~avan dru{tveni proces u Evropi. Obrnuto thousands of electronic books and MAJSTORI KULINARSTVA 2. Za odli~ne kretanje definitivno postaje izazov za journals available 24 hours a day. recepte za meso pitajte Janeva. Za pe~urke lokalne svedoke i istraìva~e. Savana. Za bebi papice Verbi}a. Za lekovite In the yellow columns on the napitke Goluba. Za ljubavne me{avine BRIGA. Kako se odràva put do Petnice? opposite page, one can find a list of Paju. Za ma~ke Kristijana. Odràva se pa`ljivo i strpljivo u konstantno lo{em stanju. Razlog? Bezbednost saobra- more than a hundred people – Pet- DOBRO ~UVANI. Sudbina ugra|ena u kari- }aja, tj. prevencija brze vo`nje. Dirljivo. nica alumni and student-associates jeru i simboli koji se tu kriju. @eljko u OLUJOFOBIJA. Telefoni u Petnici ne rade policiji, Duda u muzeju, Ci u zoo-vrtu. who graduated, or got BS or PhD na dan kada je oluja, na dan kada se oluja degrees in 2003, or some IZAZOV. Pravo sa Kopakabane u Petnicu, pribliàva, na dan posle oluje i u danima e da bi Ne{i}a odvojila od Meka. Kuvarica kada se u {tampi, na televiziji ili u horor information about “who is where”. ~ak po~ela da pravi svadbenu tortu. No, filmovima pominje oluja. Almost a half of them left the nema {anse! Mek je to, senjorita! O~IGLEDNO. Sve je vi{e {kolskih ekskur- country looking for better living and UDRUÈNE. Nina i Buba posle vi{egodi{nje zija u Petnici koje kao razlog posete navode working conditions somewhere in apstinencije odmaglile u Banju na slu`beni nameru da deci pokaù kako izgleda Europe, America, Asia, Australia... put. Sada }e im se osladiti i eto belaja! moderna {kola. Jedino tu! n Green columns contains jokes and “staff gossips” (left), and some bitter comments about relations between Petnica and primitive local

a community n c i

l Aleksandar Igor Vojislav Jelena

Obradovi} Smoli} Filipovi} Gruji} medicina astronomija arheologija fizika

a Ro|en 1978. u Beogradu. Ro|en 1978. u Somboru i Ro|en tamo neke 1977. go- Ro|ena 1979. u BG. U Pet- Apsolvent Medicine (iako tada je garantovano bio ma- dine. U Petnici kopa, popi- nici od 1996. Zavr{ila Mate- je nebrojeno puta u~estvo- nji nego danas. U Petnicu suje, kuva po kampovima i mati~ku gimnaziju, sada ap-

v vao na seminarima hemije). dolazi redovno od 1996. vodi seminare vi{e od 10 solvent Fizike u Beogradu. Uporno se bavi promoci- Apsolvent astrofizike u Be- godina od kada ga je Duda Obo`avalac igre Life i po- jom biomedicinskih nauka ogradu. U`a oblast intere- odnekud iskopao. Provere- litike ~vrste ruke. Polaznici

o i zdravog `ivota i ishrane sovanja komete. Neguje ko- no zavr{ava studije arheo- tvrde da je pesma “If you see me|u mla|ima od sebe. su i razne bilateralne inter- logije u Beogradu. Uporno me coming, better step aside...” Pseudovegetarijanac. disciplinarne odnose. Sanja o penziji. upravo njoj posve}ena.

N [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

Petnica 20 (2004) 11 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:53 Page 12

me|unarodna saradnja

AMB È È È È È È È È ambasadori u Petnici Po~etkom jula, u jeku letnjih seminara i kampova, Istraìva~ku stanicu je posetila grupa ambasadora Islamskih zemalja iz Beograda. Cenjeni gosti su pokazali veliko interesovanje za organizaciju i funkcionisanje Stanice, naro~ito za uticaj Stanice na usavr{avanje nastavne prakse u {kolama. Bilo je i re~i o tome koliko se model Istraìva~ke stanice moè preneti na druge zemlje, naro~ito u zemlje u razvoju gde je nemogu}e sve {kole kvalitetno i savremeno opremiti i osposobiti za rad sa mladim talentima. BiH È È È È È È È È È È sve vi{e polaznika Od kraja devedesetih godina me|u kandidatima i u~esnicima Petni~kih obrazovnih seminara primetan je ponovni porast broja u~enika srednjih {kola sa teritorije Bosne i Hercegovine. [kole koje prijavljuju kandidate nisu vi{e ograni~ene samo na prostor Republike Srpske. O tome su pred- stavnici Istraìva~ke stanice razgovarali sa kolegama iz me|unarodnih organizacija koje deluju u BiH kao i sa predstavnicima tamo{nje prosvetne administracije i zaklju~eno je da se ovaj trend zadrì i da se zajedni~- kim naporima pove}a broj {kola koje prijavljuju svoje u~enike na raznovrsne programe u Petnici. BCYF È È È È È È È È prepoznavanje Petnice Program sistematskog van{kolskog nau~nog obrazovanja srednjo{kolaca podràn je i od strane Balkanskog fonda za decu i mlade (Balkan Children and Youth Foundation), organizacije locirane u Makedoniji a koja funkcioni{e kao zajedni~ka regionalna projektna organizacija grupe me|unarodnih fondacija. Po~etkom 2003. godine Istraìva~ku stanicu je posetio g. Risto Karajkov programski koordinator ove organizacije i neposredno se upoznao sa aktivnostima i organizacijom Stanice. BCYF je prihvatio finansijsku podr{ku organizaciji letnjih seminara i kampova ISP u 2003. godini. CH È È È È È È È È ozbiljna pomo} obrazovanju [vajcarska dràvna agencija za saradnju i razvoj (SDC) prihvatila je da podrì obrazovne programe Istraìva~ke stanice u 2003. godini. U avgustu u prostorijama SDC u Beogradu direktor kancelarije SDC gospodin Pius Roner i direktor ISP Vigor Maji} potpisali su Sporazum o saradnji. Ocenjeno je da Istraìva~ka stanica kvalitetno doprinosi {irenju ideja savremenog obrazovanja i pomaè u~enicima i nastavnicima iz velikog broja osnovnih i srednjih {kola da unaprede svoja znanja i iskustva. Izraèno je i o~ekivanje da }e se saradnja nastaviti i nakon realizacije dogovorenog programa. U jesen 2003. godine ISP je bila i predmet pa`nje programskog evaluacionog tima angaòvanog od strane [vajcarske vlade. Rezultati su veoma pozitivni i sadrè preporuke za nastavak saradnje. CRO È È È È È È È È È È Petni~ani u Vi{njanu U avgustu je nastavljena uspe{na praksa uklju~ivanja mladih astronoma iz Petnice na tradicionalnoj Vi{njanskoj letnjoj {koli astronomije (VSA). Ovaj ugledni nau~ni kamp ve} godinama okuplja mlade astronome iz vi{e zemalja koji istraùju mala tela Sun~evog sistema (asteroide i komete). Na ovogodi{noj VSA u~estvovali su Bojan Si~ iz Novog Sada i Marko Simonovi} iz Leskovca. D È È È È È È È È È È È intenziviranje veza Direktor Gete Instituta u Beogradu, gospodin Volker Marwitz, posetio je Istraìva~ku stanicu Petnica jula 2003. Razgovarano je o mogu}nostima da se pro{iri saradnja sa nema~kim organizacijama i fondacijama. IS Petnica u junu posetila grupa u~enika ~etiri zavr{na razreda Nema~ke gimnazije iz Beograda. Oni su tom prilikom izveli ve`be u Laboratoriji za hemiju i Laboratoriji za fiziku. Stanicu je tako|e u leto posetio i Dr Petar Agatonovi}, ugledni nema~ki stru~njak u oblasti svemirske tehnologije i alternativnih energetskih izvora i odrào nekoliko zanimljivih predavanja. Dogovoreno je da se i narednih godina ova saradnja nastavi. IL È È È È È È strate{ka saradnja sa Vajcmanom Dvanaest godina saradnje i razmene iskustava izme|u IS Petnica i Sektora za rad sa mladima Vajcmanovog instituta u Izraelu, jedne od najve}ih i najuglednijih nau~nih institucija na svetu, rezultiralo je najnovijim kontaktima i dogovorima. Direktor ISP Vigor Maji} i mr Ljubomir Vra~ar, ruko- vodilac programa elektronike u ISP, posetili su jula 2003. godine kolege u Vajcmanovom institutu. Tokom leta su dvojica polaznika ISP, Mihailo ûb- rovi} i Lazar Krsti}, u~estvovali su u radu Me|unarodnog Letnjeg Nau~nog Instituta gde su radili na sloènim nau~nim projektima u oblasti matematike i fizike. Sa pravom se o~ekuje da }e narednih godina saradnja i zajedni~ki projekti biti oboga}eni novim sadràjima. ISP È È È È È È È È È È È È È paso{ za mlade Krajem avgusta 2003. godine Stanica je po drugi put bila doma}in neobi~nog me|unarodnog omladinskog programa. ‘Paso{ za mlade’ je program namenjen promovisanju saradnje me|u mladima u svetu kroz raznovrsne aktivnosti mahom kulturnog i umetni~kog profila. [estodnevni program okupio je 45 u~esnika iz desetak zemalja.

12 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:54 Page 13

[ international] NL È È È È È È È È È Petnica kao zanimljiv primer U avgustu 2003. je Stanicu posetio Raoul Tan, jedan od koordinatora programa Next Wave (nextwave.sciencemag.org). Raoul je imao priliku da global network se detaljno upozna sa organizacijom rada Stanice i da kontaktira polaznike i saradnike na letnjim obrazovnim programima. Kakav je utisak o Petnici i Petnica Science Center is a unique na{em zna~aju za ovaj deo Evrope stekao saradnik ~asopisa Science, institution of its kind in Europe. In spite of najbolje se vidi u ~lanku, tj. hvalospevu koji je po povratku u Holandiju many recent tragic circumstances that objavio u ~asopisu Mediator Plus Ultra (www.mediatorplusultra.nl). made performing its activity more than UK È È È È È È È È È podr{ka Britanskog Saveta difficult, PSC maintained its links to a U toku 2003. godine u Petnici je, jednim svojim delom, realizovan pro- number of similar programs and jekat Monitoring and modeling of human population exposure to persi- institutions worldwide. These connections stent organic pollutants via food chain. Istraìvanje je ostvareno u saradnji are important because they enable the Prirodno-matemati~kog fakulteta u Novom Sadu i programa hemije ISP, exchange of ideas, experiences, and tj. dr Jasne Adamov, Nine Jevti} i Ljubice Peri}. Zna~ajan deo ovog projekta finansirao je Britanski savet iz Beograda. people. Petnica Center re-established links with some UK È È È È È È È È podr{ka Britanskog Saveta (2) prominent schools in Slovenia. From 1985 to Britanski Savet u Beogradu je bio doma}in promociji prethodnog broja 1991 two hundred of gifted students from almanaha “Petnica” (broj 19). U novim prostorijama u centru Beograda i Slovenia have participated in Petnica’s camps and uz prisustvo stotinak saradnika i gostiju, predstavljen je novi broj petni~- courses. Now we can expect continuation of such kog godi{njaka i aktuelni programi Stanice. Naro~ito je zanimljiv bio deo co-operation and even exchange of students on kada je uspostavljena telekonferencijska veza sa studijima u Londonu i some programs in Slovenia. Man~esteru gde su uìvo gostovali dugogodi{nji saradnici Petnice Drago Traditionally good relations with Vi{njan In|i} i Vladimir Jankovi}. Na promociji su govorili i Dr Aleksandar Beli}, Astronomical Observatory in Croatia continued in pomo}nik ministra nauke Srbije i Dr Marko An|elkovi}. 2003. Two Petnica participants took part in the TR È È È È È È È È È È saradnja sa {kolama excellent Vi{njan School of Astronomy. Petnicu je posetila delegacija Jahja Kemal Koledà iz Skopja i asocijacije Petnica Center takes an important role in teacher privatnih gimnazija iz Turske koja danas ~ini jedan od najve}ih sistema pri- training activities targeting new school subject – vatnih gimnazija u svetu sa oko 400 {kola u preko 60 zemalja. Razgovarano Health education. This is a part of a National je o problematici nau~nog obrazovanja i mogu}oj saradnji u narednom strategic program fighting HIV/AIDS. In the first periodu. year (2003) eight such courses have been organized in Petnica. È È È È È È È È È È SLO povratak u Petnicu Swiss Agency for Development and Cooperation, Od prvih dana postojanja i rada Istraìva~ke stanice Petnica slovena~ki SDC, decided to continue financial support to srednjo{kolci ~inili su zna~ajan deo polazni~ke populacije. Nakon prekida Petnica’s educational programs for students and izazvanog raspradom Jugoslavije, kontakti su posetpeno uspostavljani i teachers in 2003 and 2002. In August Director of negovani, da bi se krajem 2003. godine veze i zvani~no obnovile dogovo- Petnica Center Vigor Maji} and Head of SDC office rom o uklju~ivanju jednog broja srednjih {kola iz Slovenije u sistem pri- in Belgrade Pius Rohner signed new co-operation javljivanja za petni~ke obrazovne programe. Delegacija ISP bila je u poseti agreement. dvema najuglednijim slovena~kim gimnazijama – Mariborskoj i Gimnaziji Beìgrad u Ljubljani. Director of the Goethe Institute in Belgrade, Volker Marwitz, visited Petnica and discussed UN È È È È È È È È È zajedno protiv AIDSa possible improvement in ties with German Istraìva~ka stanica se uspe{no uklju~ila u program Ujedinjenih nacija za institutions. As an instant result, PSC established borbu protiv HIV/AIDS. Posredstvom Global Fonda i Ekonomskog instituta links with German school in Belgrade. u Beogradu i u saradnji sa Nacionalnim Komitetom i JAZAS-om, zapo~et Petnica educational youth-oriented activities are je program edukacije nastavnika iz preko 70 srednjih {kola u Srbiji za supported by the Balkan Children and Youth uvo|enje inoviranih programa zadravstvenog obrazovanja. (vidi str. 31) Foundation from Macedonia. Apart of grant Iz sredstava Global Fonda nabavljen je nov kvalitetan mikroskop i ve}a relation, there are common interest to spread koli~ina savremenih multimedijalnih nastavnih sredstava. some PSC’s experience in youth programs to A]IM È È È È È È È È È È È È È Petnica u eteru other Balkan youth NGOs. Dragan A}imovi}, petni~ki tehni~ar u Odeljenju za fiziku i elektroniku poz- PSC Director visited the Weizmann Institute of nati je radioamater koji redovno u~estvuje u doma}im i svetskim radio- Science in Israel. There are long co-operation amaterskim takmi~enjima. Radioamaterstvom se bavi blizu 20 godina between PSC and Youth Activity Section of the (po~eo maltene ~im je prohodao). Njegov pozivni znak YZ1EW poznat je Institute and now with the new project – The {irom globusa (298 zemalja od mogu}ih 335) a svoje popularne QSL Garden of Science. From time to time, Petnica karte sa prigodnim informacijama o Istraìva~koj stanici {alje kolegama students take part in well known Summer Science {irom sveta sa kojima uspostavlja veze sa 100W radiostanice sme{tene Institute organized at WIS. n u podrumu Nastavnog centra Thirty young people from 12 countries participated in youth summer camp “Passport for Youth” organized in August 2003 in Petnica. Mr Raoul Tan, co-ordinator of the Next Wave program from The Netherlands, visited Petnica in August 2003. His article about Petnica was published in the Mediator Plus Ultra magazine. The British Council in Belgrade has supported the joint project of the Petnica Science Center and the Faculty of Science Novi Sad Monitoring and modeling of human population exposure to persi- stent organic pollutants via food chain. The promotion of the last issue of Petnica magazine has been organized in the new office of the British Council in Belgrade. More than a hundred of Petnica’s guest teachers, students, and journalist came there and enjoyed in an interesting tele-conferencing event while the online links have been established between Belgrade, London, and Manchester n

Petnica 20 (2004) 13 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:54 Page 14

polaznici

pprroobblleemm iinnffoorrmmiissaannjjaa

kako na pouzdan i korektan na~in informisati potencijalne u~esnike u preko Organizacija obrazovnih programa Istraìva~ke stanice 500 {kola i kako zaobi}i mogu}e prepreke Petnica sudbinski zavisi od uspe{nog i pravovremenog na putu do {kole i u samoj {koli obave{tavanja u~enika u stotinama {kola o tome kakvi im se programi nude i kako de na njima moè Prema anketama i u kontaktima sa u~estvovati. U situaciji kada u Srbiji kao i u ve}ini polaznicima obrazovnih programa okolnih zemalja ne postoje specijalizovani mediji Istraìva~ke stanice, utisci i komentari HAKERI BEZ CENZURE (novine, ~asopisi, TV programi i sl.) za kulturno razli~ite dobijeni od vr{njaka koji su ranije KOMENTARI NA CHAT FORUMU segmente srednjo{kolske populacije, Stanica je nu`no ::::::::::::::::::::::::::: boravili u Petnici su najzna~ajniji kanal oslonjena na posredovanje {kola u ovom procesu. ja kada sam otisao tamo prvi put...bio sam isto tako informisanja srednjo{kolaca o U stabilnim vremenima to ne bi predstavljalo veliki prepotentan kao i ti...u programima ISP. problem, no u ne{to vi{e od dve decenije svoga fazonu ja profane mogu ucim programiranju i tako to... e Zanimljivo je da je naj~e{}i opis Petnice postojanja, Istraìva~ka stanica se vi{e puta srela sa tamo su mi jebali kevu.. kad sam dosao tamo i odslusao kombinacija dva utiska: puno se radi i poku{ajima dràvne aministracije da vr{i pritisak predavanja prvi dan, ja sam pretnjma da }e {kolama jednostavno zabraniti da svoje mislio da sam pogresio super dru{tvo i atmosfera. sobu... jer sam ih slusao ko u~enike i nastavnike obave{tavaju i {alju u Petnicu. Ovu obicno tele i nista nisam Vesna: Prvo su me zapla{ili da se vrstu ometanja, koju moèmo nazavati "aktivno ometanje" kapirao..” uop{te ne spava i da se radi dok neko potiskuje druga, znatno ra{irenija praksa -- "pasivno ::::::::::::::::::::::::::: ...lupa gluposti taj tvoj ne padne. Zatim sam od dve drugarice ometanje", tj. nesposobnost i nezainteresovanost {kolske drug, odlican je petnichki ~ula da je jako lepo i da su odu{evljene administracije i pojedinih nastavnika u odre|enim kadar...recimo...tip XXXX je i clan foruma takodje je bio dru{tvom. Profesorica me je uveravala sredinama da jednostavno proslede ve} pripremljena predavac tamo, a isto tako obave{tenja ili da zainteresovanim u~enicima pruè znam da su i iz drugih kako je to samo za talente i da je sve oblasti predavachi odlichni, minimalnu pomo} u postupku prijavljivanja. Posledica u mad-max...pa ebi ga ti tamo jako dobro osmi{ljeno ali njoj nisam oba slu~aja jeste da iz nekih {kola godinama nema ne ides da stanujes pa da puno verovala. Zna{, o~ekivala sam imas veliku sobu...hrana ti prijavljenih kandidata za petni~ke programe iz nije dobro ako si preterano puno foliranja i prosipanja pameti. Sada jednostavnog razloga {to informacije bivaju probirljiv inache je sasvim ok...a na kraju krajeva...tamo ja idem okolo i ubedjujem druge da idu zaustavljene na putu od Stanice do u~enika. i ides da bi radio. u Petnicu. Stanica je ovaj problem poku{avala da re{i na razli~ite ::::::::::::::::::::::::::: Ha, mislis da ces imati Boban: Ma, sva{ta se pri~a, ali {ta se vi na~ine. Ve} je postala anegdoti~na aktuelna praksa da vremena za klopu i zezanje. brinete, dobro vas opisuju. Kao da ste se identi~ne informacije i formulari za prijavljivanje Moj drug je bio pre mesec dana i kaze da je za tih nova marka kafe. Mislim da u~enici u~enika svakoj srednjoj {koli u Srbiji {alju u ~ak {est nedelju dana koje je proveo kopija u {est odvojenih koverata. "Prvi }e se izgubiti u tamo spavao maximalno 10h. imaju o Petnici bolje mi{ljenje nego Znaci tamo se radi brate nema Po{ti, drugog }e da direktor stavi u fioku, tre}i }e ostati odmora. profesori koji vas hvale i to vam je kod sekretara {kole, ~etvrti }e se zaturiti u Zbornici, ::::::::::::::::::::::::::: super plus. Petnica je super mesto da se petog }e neki nastavnik odneti ku}i i tamo zaboraviti" -- pustis u promet i nesto Na direktno pitanje da li }e, nakon formula je koju u Stanici svi znaju napamet. navatas, naravno kad te dobro izbiflaju sto se tice ucenja. povratka u {kolu, prenositi svoja Pro{le godine Stanica je uradila poseban informativni Ja sam tamo bio na biohemiji iskustva vr{njacima, petni~ki polaznici poster i zamolila direktore {kola da ga oka~e na u~enicima i nikad lepse. Pozdrav ::::::::::::::::::::::::::: su, po pravilu, spremni da se toga vidno mesto. Ipak, povratne informacije i dalje ukazuju Mozda ja govorim kao neko ko prihvate. Istina, retki su oni od kojih to da poveliki procenat u~enika poster nije video. je bio cetiri godine tamo, pa je svasta video (a i jesam :) traè nastavnici kako bi se svi u~enici Obilasci {kola i organizovanje prigodnih tribina nije ), ali tamo je jedna potpuno cool atmosfera, samo je upoznali sa iskustvima svojih drugara, prakti~no re{enje zbog velikog broja {kola i prostrane potrebno da se opustite i ve} se prenos utisaka obavlja teritorije odakle se u~enici prijavljuju za seminare. radite ono sto vas zanima. Niko vas ni na sta ne uglavnom spontano i u krugovima gde Kao najpouzdaniji i sve prisutniji metod informisanja primorava, i sve zavisi samo od vas i vaseg interesovanja. ve} postoji odre|ena socijalna definitivno ostaje usmeno informisanje i angaòvanje To je najvaznije da pokazete komunikacija. nastavnika koji raznim povodima dolaze u Petnicu (vidi – interesovanje ! prilog na str XX) ali i "horizontalno" informisanje me|u ::::::::::::::::::::::::::: ...zakljucak je da ces se Ma ho}u ja, pri~a}u im {ta sam radio. u~enicima. Sre}a je (nije sre}a, ve} veliku uloèni rad i dobro provesti odnosno nauciti Prvo da se naspavam... Ali moram dobri programi) {to polaznici obrazovnih programa o dosta (ako zelis naravno) i upoznati nove likove (dvoje malo da ih bacim u horor da ublede. Stanici imaju veoma dobro mi{ljenje i svojim drugovima su se tako smuvali) a ti Posle }u ih ohladiti i bi}e sve u redu...n najiskrenije preporu~uju da do|u u Petnicu n likovi uglavnom nisu debili!

14 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:54 Page 15

fektan po~etak je razbio sve sumnje. Prihodi od participacije su u 2003. godini [ students Preko 90% kandidata za seminare u 2003. pokrili svega oko 7% godi{njih tro{kova. Sli~no ] Egodini se opredelilo da snosi tro{kove }e biti i u 2004. godini. Rukovodstvo Stanice participacije za zimske i letnje seminare. Iako je namerava da striktno po{tuje principe na koji- a view into ponu|ena visina participacije bila dosta skrom- ma je participacija uvedena, pre svega dobro- na i prihvatljiva (oko 400 dinara dnevno), po- voljnost i nemogu}nost uticaja opredeljenja za selection process stojala je bojazan da }e pla}anje ili nepla}anje interesovanje za poha|a- participacije na izbor Promotional activities nje petni~kih seminara vra}eno u~esnika. Nastavi}e se How to assure that the best students from naglo opasti i da }e se i sa postepenim podi- hundreds of schools be well informed Istraìva~ka stanica po~eti poverenje zanjem visine partici- about Petnica’s programs? Petnica Center postepeno preusmeravati pacije koji sada iznosi has relatively well developed links with na one koji mogu da plate oko 25% realne eko- many schools, but it cannot guarantee that a kojih, i pored besnih dìpova na ulicama, me- nomske cene seminara sa namerom da za 2-4 all of their students will be in position to |u mladima koje Stanica èli da privu~e ima godine participacija dostigne polovinu realnih jako malo. tro{kova uz postepeno razvijanje razli~itih apply for some of science camps or science Iskreno, rukovodstvo Stanice je bilo veo- kategorija popusta i olak{ica (za sada popust od education program in Petnica. It depends of ma svesno realnosti u kojoj ìvimo i ~injenice 50% se primenjuje na u~enike koji drugu ili many factors including responsible school da smo veoma siroma{na zemlja gde mali pro- tre}u godinu u Petnicu, dok su u~esnici Godi{- administration, teachers, etc. In addition to cenat porodica ima mogu}nost da svojoj deci nje konferencije u potpunosti oslobo|eni tro{- printed leaflets with detailed information, obezbedi bilo {ta izvan redovnog {kolovanja. kova participacije). Zavisno od razvoja delat- instructions, and application forms, in Tako|e je bilo poznato nosti Fonda Petnica, iz za mnoge rizi~na odluka, uvo|enje summer 2003, for the first time, PSC has koliko je te{ka materijalna ovih sredstava bi se po- printed a special poster to be exposed in pozicija {kola gde je, ne participacije za petni~ke polaznike krivala participacija za schools. The result was a significant retko, problem kako pos- pokazalo se kao dobar strate{ki u~esnike koji se izjasne increase of applicants. lati nekoliko najboljih |a- da ne mogu pla}ati parka na presti`no nacionalno potez gde su srednjo{kolci ticipaciju, kao i za kate- takmi~enje. No, svima je dokazali koliko visoko poverenje gorije na koje se prime- Selection procedure bilo jasno da je participa- imaju u Stanicu njuju olak{ice. Time bi Selection of young participants is the very cija nu`na i da se bez nje se omogu}ilo kvalitet- foundation of the entire structure of ne moè ozbiljno ra~unati na podr{ku sponzora nije planiranje elemenata godi{njeg budèta Petnica’s educational programs. Because of i donatora ali i na podizanje nivoa odrìvosti i Istraìva~ke stanice i oboga}ivale funkcije Fonda the fact that Petnica Center has no technical o~uvanje nezavisnosti Stanice u vremenima koja ali i otvorili novi prostori za angaòvanje razli~i- abilities for direct contact with thousands of su jo{ daleko od stabilnih i predvidljivih. tih kategorija sponzora i donatora n students from over 500 schools who are interested to come and participate in some of our prestigious programs, the selection process is focused on written applications. Each September Petnica Center sends to hundreds of secondary schools leaflet with detailed information about educational programs in the following year. The leaflet contains suggestions and instructions both for teachers and students, including application form. Deadline for applications is by the end of November when Petnica becomes flooded with thousands of letters with application forms, recommendations, examples of students’ individual small science work and papers, copies of various ati u pet types of diploma, awards, etc. Professional v nic Petnica’s selection team consists of over 50 u u people, mostly guest teachers and young KAKO teaching assistants from each of about 15 se prijavljuju i biraju polaznici za m science fields and program areas. Their obrazovne programe u Petnici jedno je od u svakako naj~e{}ih pitanja sa kojima se radnici goal is to read every application in details. Stanice svakodnevno sre}u u kontaktu sa “spoljnim The actual selection procedure requests e svetom”. Poku{a}emo da to ovde jednostavno objasnimo. that at least four different people read each s Prijavljivanje za programe namenjene srednjo{kolcima obavlja application. Each of them marks application se, po pravilu, preko {kola na po~etku {kolske godine. Tada with four marks respecting some important o Istraìva~ka stanica {alje {kolama detaljne {tampane informacije o elements. After four-day long “selection k programima u narednoj (kalendarskoj) godini uklju~uju}i i formulare party”, an average and total score of each a i druga uputstva za prijavljivanje. Zainteresovani u~enik mora da candidate is made by computer and about k uredno popunjeni formular koji uklju~uje i saglasnost roditelja a sa svom 700 students, tops, are definitely chosen. drugom traènom dokumentacijom (autobiografija, esej, preporuke, They will receive special invitation letter for materijali u vezi eventualnog samostalnog rada i sl.) po{alje u Petnicu najkasnije do Winter Seminars with more detailed kraja novembra meseca. U decembru se organizuje veliki posao pregleda prispelih instructions. Separate letter with list of prijava i izbora u~esnika koji se pozivaju na zimske seminare. Pregled obavlja ve}i broj selected students will be send to their (i preko 50!) saradnika Stanice iz razli~itih stru~nih oblasti. Obi~no svaku pojedina~nu school principals in order to re-assure prijavu pregleda najmanje troje a ne retko i petoro osoba i svako od njih nezavisno transparency of the list and to justify their procenjuje neke va`ne elemente prijave kao {to je stepen zainteresovanosti, nivo excuses from school classes during the predznanja, sklonost ka samostalnom radu i sl. Na kraju ovog posla koji traje 3-4 week-long seminars in Petnica n dana, kompjuter je taj koji pravi kona~nu rang listu vode}i ra~una o planiranim kapacitetima (broju u~esnika) razli~itih programa koji se pripremaju. Pozivi se izabranim kandidatima {alju na ku}ne adrese po~etkom januara. [kole se obave{tavaju o izabranim kandidatima odmah nakon obavljenog pregleda prijava kako bi se predupredile naknadne intervencije. Koliko god ovo izgledalo komplikovano, istina je da se ne treba oslanjati ni na kakve urgencije ili veze, ve} na solidno popunjenu prijavu i kvalitetno pokazanu zainteresovanost za poha|anje poslovi~no zahtevnih i intenzivnih programa u kojima se veoma ceni sklonost ka samostalnom radu, sistemati~nost i kretaivnost a manje super {kolske ocene i diplome sa takmi~enja n 15 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:56 Page 16

Konferencija2 Korak u nauku

U Petnici je u decembru 2003. po drugi put organizovana polazni~ka konferencija pod nazivom “KORAK U NAUKU”. Za u~e{}e na skupu 72 autora, u~esnika letnjih seminara i kampova za srednjo{kolce u 2003. godini, predloìlo je 44 rada. Ve}ina tih radova je zadovoljila o{tre kriterijume organizatora i za Konferenciju je prihva}eno ~ak 35 radova (14 usmenih izlaganja, 20 postera i jedna prezentacija hardvera). U odnosu na prethodnu godinu ovo je manji broj prijavljenih radova, ali sigurno ujedna~enijih po kvalitetu i nivou sloènosti samih istraìvanja. Prvi put smo, ne samo na Sr|an Verbi} konferencijama, ve} i u istoriji Zbornika, imali istraìva~ke radove iz matematike i istorije, {to se moè tuma~iti i kao 2 pozitivan efekat prve konferencije. Konferencija je odlukom Upravnog odbora Istraìva~ke stanice dobila i organizacioni i nau~ni odbor. U sastavu ovog prvog su radnici ISP, dok drugi sa~injavaju dugogodi{nji saradnici me|u kojima ve}inu ~ine biv{i rukovodioci Petni~kih programa. Na ~elu nau~nog odbora se nalazi prof. Ivan Ani~in sa Fizi~kog fakulteta u Beogradu. NAU~NI ODBOR Konferencija 2003 je po~ela koktelom i sve~anim otvaranjem dr Ivan Ani~in, Fizi~ki fakultet Beograd, predsednik za koje je bio zaduèn Voja Andri}, direktor Valjevske mr Vlado \ukanovi}, Institut za srpski jezik Beograd gimnazije i potpredsednik Upravnog odbora ISP. dr Velimir Jovanovi}, Geografski fakultet Beograd Osim 50 polaznika, tima rukovodilaca petni~kih programa, mr Dragan Manojlovi}, Hemijski fakultet Beograd trinaest saradnika i nekoliko novinara koji su medijski pokrivali dr Slobodan Markovi}, Filozofski fakultet Beograd skup, Konferencija je imala i svoje goste. Najve}i put je dr Predrag Markovi}, Institut za savremenu istoriju potegao Ivan Loren~i~, direktor Druge mariborske gimnazije. dr Dragan Ma{ulovi}, Matemati~ki institut Novi Sad Narednih godina }emo iz ove, po mnogo ~emu vrhunske dr Gabor Mesaro{, Zoolo{ki vrt Subotica slovena~ke {kole imati, verovatno, i u~esnike Konferencije. dr Vojislava Proti}, Astronomska opservatorija Andrej Starovi}, Narodni muzej Beograd Osnovni utisak organizatora o Konferenciji 2003 je da imamo dobre radove, ali da bi trebalo ne{to u~initi da ih bude vi{e. ORGANIZACIONI ODBOR O~igledno, polaznici (barem ve}ina njih) nemaju dovoljno Mirjana \elma{ vremena da osmisle sopstveno istraìvanje, da ga urade i Vojislav Filipovi} napi{u dobar rad za samo deset meseci koliko traje petni~ka ing Ljubica Peri} godina. Kada bismo imali vi{e vremena za metodolo{ke Branislav Savi} seminare, sigurno bi bilo vi{e kvalitetnih radova. Proba}emo mr Sr|an Verbi}, predsednik da na|emo taj prostor n

16 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:57 Page 17

UÊSNICI DRUGE KONFERENCIJE “KORAK U NAUKU” [ conference] USMENA IZLAGANJA a step into science Mihailo ûbrovi}: Analiza karakteristi~nih vremenskih skala i Ljapunovljevih ekspone- nata u haoti~nim Hamiltonijanskim sistemima Marija Deni}: Kataliti~ko razlaganje vodonik-peroksida u prisustvu Zeolita A izmenjenog The Second Conference of Petnica jonima bakra (II) students was organized in December 5-7, 2003. There were 44 papers and Ivan Kneèvi}, Aleksandra Marciki}: Povezanost socio-demografskih odlika roditelja 72 authors suggested for the dece prvog razreda osnovne {kole i izbora predmeta Veronauka i Gra|ansko vaspitanje Conference by the program leaders. Teodora Leki}, Marija Mandi}, Nevena \okovi}: Povezanost stilova afektivnog Most of those papers have fulfilled all vezivanja i koncepta o sebi kod polaznika IS Petnica organizers’ criteria and authors were Marina Marinkovi}: Primena Monte Carlo i Bethe Ansatz metoda u ispitivanju osobina invited to present their work at the 1D Hajzenbergovog modela magnetika final event of Petnica annual cycle. At the Conference we had 14 oral Monika Milosavljevi}: â~ak i okolina u poznoj antici presentations, 20 posters, and one Igor Pa{ti: Uticaj upotrebe atrazina na koli~inu razli~itih oblika azota u zemlji{tu presentation of electronic hardware. Jelena Radanovi}, Tamara [arenac: Subjektivni doìvljaj umetni~kih slika razli~itih po In comparison to the last year's temi i pripadnosti slikarskom pravcu conference, this year we had smaller Miroslava Raji}, ârna Brkovi}: Strukturalna analiza proro~anstava vezanih za number of suggested papers, but they pomra~enje Sunca 1999. godine certainly were more equalized by Milo{ Savi}: PARPER: paralelizovani simulator procesa perkolacije na kvadratnim quality and level of research re{etkama complexity. For the first time, not only at the conferences, but also in history Marko Simendi}: Odraz dru{tvenih prilika na pisanje specijalizovanog ~asopisa u Srbiji of Petnica Papers, we had students’ Ivana Stanojevi}, Anja Simani}, Mladen Stepandi}: Razlike u proceni horizontalne i research papers in mathematics and vertikalne udaljenosti history. This could be a positive effect Marko Vani}: Poreklo voda Ni{ke banje of the first conference. Ivana Vuksanovi}: Raspored konstituentskih jedinica u jeziku dece {kolskog uzrasta In the year 2003 the Conference officially got its Organizational POSTER PREZENTACIJE Committee and Scientific Council. The former of those two include a few of Biljana Baji}, Tijana Kova~evi}, Ivan Stanimirovi}: Magi~ni grafovi – Magi~nost po PSC staff and the latter is a body ~vorovima consisted of our associates, mainly Biljana Cvetkovi}: Uticaj ve{ta~kih |ubriva sa najve}im procentom kalijuma i fosfora former program leaders. Head of the na koncentraciju likopena i vitamina C u plodu paradajza Scientific Council is Ivan Ani~in, Nevena Da~i}, Nevena Todorovi}, Bojana Vujovi}: Konotativno zna~enje parova pojmova professor at Faculty of Physics in Vitomir \oki}: Laboratorijisko uzgajanje krpelja Belgrade. Vesna \or|evi}: Analiza strukture naslova rubrika dnevnih novina Main impression of the organizers is that we have good research papers, Boris Jovanovi}, Dra{ko Gruji}, Stefan Purjakov, @ivko Klaji}: Ocene kvaliteta vode but also that we should do something Petni~kog jezera na osnovu akumulacije te{kih metala u tkivima ùtooke (Rutilus rutilus) more to increase their number. It is Miroslav Kalanj: Ispitivanje mogu}nosti kori{}enja krompira kao surogata pri obvious that students (at least proizvodnji piva majority of them) don't have enough Biljana Novkovi}: Prilog poznavanju araneofaune okoline Valjeva time to complete their research program, to realize it and write a good Lidija Pej~inovi}: Kolokacije u pismenim zadacima u~enika osnovnih {kola paper in ten months only. If we had Iva Pruner, Ana êrnok: Oblici i savremeni procesi centralnog dela Deliblatske more time for methodological pe{~are (Crni vrh) seminars, we certainly would have Dimitrije Radi{i}: Analiza ornitofaunisti~ke vrednosti stani{ta okoline Petnice more good students' papers. Darko Santra~: Fotokataliti~ka oksidacija fenola uz TiO We shall try to find that space in 2 the schedule n Aleksandra Simi}, Andrijana Sofrani}: Rezultati analize keramike sa lokaliteta Na Njive Tijana Spasojevi}: Sinteza i karakterizacija kompleksa bakra(II) sa semikarbazonom piridoksala Kristina Stojanovi}, Jelena Popov: Opaànje forme u ta~kastim sklopovima Boìdar [}epanovi}, Stefan Markovi}: Rudni minerali gornjeg dela sliva Dobrave Nenad Toma{ev: Komparativna analiza populacija vrste Maniola jurtina (Rhopalocera, Satyridae) iz okoline Petnice i planine Go~ Milo{ Trajkovi}: Uticaj Fe3+ jona kao katalizatora u reakciji kopolimerizacije akrilne i maleinske kiseline Marija Vrani}: Odre|ivanje putanje naelektrisane ~estice u elektri~nom polju primenom geneti~kog algoritma (2D slu~aj) Tijana Vujani}: Ispitivanje uticaja svetlosti na antibakterijsko dejstvo ekstrakta kantariona

PREZENTACIJA HARDVERA I SOFTVERA

Danica Pajovi}: Poja~ava~ D klase

Petnica 20 (2004) 17 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:57 Page 18

Priprema postera. Trema je po~ela jo{ u autobusu na putu za Petnicu. Nisu pomogle ni glasine da se sprema zanimljiv koktel za sve~ano otvaranje. Ostaje generacijama budu}ih istraìva~a da otkriju za{to se kod ve}ine postera naslovi i tekst krive na levu stranu, za{to su neki prilozi na granici opti~ke vidljivosti ~ak i uz pomo} mikroskopa, za{to se izlaga~i tresu prilikom obja{njavanja ~ak i kada su dokazano siti... Finalna ekspertiza. Savan je tu da pomogne kona~nim sugestijama (koje su se, po pravilu, samo delimi~no uvaìle od ve}ine konfuznih autora). Strah je zasnovan na (ispravnoj) pretpostavci da je ono {to on kaè samo ljubazniji deo onoga {to on misli.

Sve~ano otvaranje. Gosti su bili zadovoljni ozbiljno{}u u~esnika. Zli jezici ka`u da su ovi bili samo upla{eni. Verbi} rukama obja{njava {ta }emo raditi onima koji ne zavr{e rad. Prisutni prosvetni radnici to odobravaju sa sme{kom. Neki biv{i i sada{nji funkcioneri su nagovestili da }e neuspe{ni biti poslati na prisilni rad u Ministarstvo prosvete Srbije.

Na otvaranju Konferencije govorili su prof. Vojislav Andri}, direktor Valjevske Gimnazije i potpredsednik Upravnog odbora Stanice, gost iz Slovenije prof. Ivan Loren~i~, direktor Gimnazije iz Maribora i direktor ISP Vigor Maji} (na slici le|ima ~uva poslu`enje za koktel)

Sve~ani koktel. @akove majstorije. Ista stvar na hiljadu i jedan na~in. U~esnici izgubili apetit. Ipak, poneko }e se poslu`iti i otisak masnih prstiju ostaviti na posteru radi sudskog dokaza da je ipak ne{to i ra|eno na letnjem seminaru. 18 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:58 Page 19

[ students’ conference]

A R T I C L E S Mihailo ûbrovi}: Universality and Scaling of Chaotic Transport in Perturbed Hamiltonian Systems: Kinetic Model and Numerical Simulations Marina Marinkovi}: Application of Monte Carlo and Bethe Ansatz Methods in Study of Properties of 1D Heisenberg Model for Magnetics Milo{ Savi}: PARPER – Parallelized Simulator of Percolation on Square Lattices Marija Vrani}: Determination of Charged Particle’s Trajectory in Electric Field using Genetic Algorhytm (2D Case) Odbrana i poslednji dani. îk budi bez treme pred nao{trenim kolegama i stru~njacima! Biljana Baji}, Ivan Stanimirovi}, Tijana Kova~evi}: Analyzing of Vertex Magic Graph Danica Pajovi}: Class D Amplifier Biljana Novkovi}: Arachneofauna (Spiders) of Valjevo County Dra{ko Gruji}, Stefan Purjakov, @ivko Klaji}: Fish Tissues as Water Polution Indicator in Lake Petnica Dimitrije Radi{i}: Ornitofauna of Petnica Surroundings Nenad Toma{ev: Comparative Analysis of Maniola jurtina (Rhopalocera, Satyridae) Populations in Petnica Surroundings and Go~ Mountain Vitomir Djoki}: Breeding of Ticks by Simulating Natural Habitat Conditions Marko Vani}: Origin of Groundwaters of Ni{ka Banja Spa Jabuka je glavni argument. Zagrizi i po~e}e{ Iva Pruner, Ana êrnok: Landscape Forms and Recent da sumnja{... Processes in Central Part of Deliblato Sand Boìdar [}epanovi}, Stefan Markovi}: Ore Minerals of the Upper Level of Dobrava River Basin Kako to izgleda biti ceo dan bombardovan Marija Deni}: Catalytic Decomposition of Hydrogen Peroxide in the Presence of Zeolite A Alternated with pitanjima i primedbama? Cu2+ Ions Igor Pa{ti: Influence of Usage of Atrazin on Quantity of Different Types of Nitrogen in Soil Darko Santra~: Photocatalytic Oxidation of Phenol over TiO2 Tijana Spasojevi}: Synthesis and Characterization of Copper(II) Complex with Pyridoxal Semicarbazone Milo{ Trajkovi}: Influence of Fe3+ Ions as Catalysts in the Co-polymerization of Acrylic and Maleic Acid Svi su se pitali da li osim tekstova, shema i Biljana Cvetkovi}: The Influence of Foliate Fertilization fotografija, biolozi mo`da kriju i ìve with High Concentration of Potassium and Phosphorus on the Concentration of Lycopene and Vitamin C in primerke. Tomato Fruit Tijana Vujani}: Influence of Different Wavelength of Light on the Time-dependent Antibacterial Effect of St. A sada da vidimo da li to i radi... John's Wort (Hypericum perforatum) Extract Monika Milosavljevi}: The Late Antique Period in â~ak and Vicinity Smiljana Jo{i}, Vanja Kova~evi}, Aleksandra Simi}, Sanja Raji}: Analysis of Ceramics Artefacts from Na Njive Site (Mionica, W.Serbia) EXPLORATORIUM 2004 je nastao kao ad hoc re{enje za, po svemu ârna Brkovi}, Miroslava Raji}: Structural Analysis of sude}i, nedovoljan “fond ~asova” koje polaznici imaju u toku Prophecies Connected with the 1999 Solar Eclipse na{eg godi{njeg ciklusa. Motiv za organizaciju seminara je bila Marko Simendi}: Reflection of Social Circumstances sama Konferencija, kako ona 2003. tako i naredna 2004. Relativno on the Writing of a Specialized Magazine in Serbia eXploratorium 2004 mali broj dobrih radova na Konferenciji je posledica nedovoljnog Ivana Vuksanovi}: Word Order in Serbian Language razumevanja i nedosledne primene among School Children nau~nog metoda. O~igledno je da Nau~ni metod i pisanje Lidija Pej~inovi}: Collocations in Essays Written by polaznicima nedostaje “radnih sa- Elementary School Pupils ti” da bi se uhvatili u ko{tac sa pi- nau~nog rada Anja Simani}, Ivana Stanojevi}, Mladen Stepandi}: sanjem rada. Stoga smo se odlu~ili Differences Between Subjective Estimation of Horizontal and Vertical Distance da u~inimo poku{aj “doedukacije” kroz seminar pod naslovom Nevena Djokovi}, Teodora Leki}, Marija Mandi}: “Nau~ni metod i pisanje nau~nog rada”. Ciljna grupa ovog seminara Relations Between Attachment Styles and Self-concept su bili stari polaznici sa svih programa u Stanici, naro~ito oni od among Students in Petnica Science Center kojin se o~ekuje da u toku ove godine dobro urade svoj projekat i Jelena Radanovi}, Tamara [arenac: Subjective pripreme rad za decembarsku Konferenciju. Impressions of Artistic Paintings According to Different Painting Styles and Motifs Ve}inu predavanja na seminaru su odràli ljudi zaposleni u Stanici Biljana Milovanovi}, Aleksandra Marciki}, Ivan Kneèvi}, i ovo je zaista bila odli~na prilika da se temeljno pristupi ne~emu Danica Gaji}, Agota Major, Zlatka Ne{ovi}: Connection za {ta uglavnom nema vremena. Pet dana smo pri~ali o tome {ta Between Socio-demographic Characteristics of Parents jeste a {ta nije nau~ni metod, za koga mi to i za{to pi{emo rad i of Elementary School First Graders and the Choice of kako da kroz tekst ~itaocu prenesemo {to vi{e nau~no relevantnih Religious or Civic Education as Alternative School informacija. Subject Nevena Da~i}, Bojana Vujovi}, Nevena Todorovi}: Seminar jeste bio zami{ljen kao dopunska nastava, ali je, barem Connotative Meaning of Term Pairs po mi{ljenju polaznika, bio pun pogodak. Deluje kao da su se Kristina Stojanovi}, Jelena Popov: Visual mnogima najednom otvorile o~i. Sad ~ekamo Konferenciju, pa da Identification of Shapes in Random Dot Patterns n vidimo je li bilo kakvog primetnog efekta n Petnica 20 (2004) 19 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 12:59 Page 20

Sadràju zbirke dopri- nose i polaznici drugih programa petni~ka u Stanici, dono{enjem uzorka "nekog zanimljivog kamena" prikuplje- nog u toku terenskih istraìvanja. Tako se na{a zbirka na otvorenom prostoru svakim danom sve vi{e bogati raznim vrstama geolo{ka magmatskih, sedimentnih i metamorfnih stena sa terena {ireg podru~ja okoline Valjeva (Rajac, Ljig, Struganik, Div~ibare, Debelo brdo, Roga~ica, Bobija i dr.). Druga zbirka stena oformljena je u vitrinama sa ciljem zbirka da prikaè geolo{ku gra|u planina Boranje, Cera i Tare. Uz nju ide jedna manja postavka minerala i stena prikupljenih u toku posete rudniku "Rudnik", na planini Rudnik i uzoraka dobijenih ili prikupljenih sa drugih lokacija. Za potrebe realizacije teorijske i prakti~ne nastave, Sta- nica raspolaè zbirkom rudnih minerala i opremom za istraìvanje eolo{ka zbirka minerala, stena i fosila, kojom mineralnih sirovina, metodom {lihovske prospekcije. Formirali su raspolaè Istraìva~ka stanica po broju uzoraka je asistent mr Rajko Kondùlovi} i polaznik Gje skromna. Sadrì uglavnom primerke neop- Ivan Kari}, sada saradnik i apsolvent Ru- hodne za realizaciju obrazovnih tema iz oblasti geolo- darsko geolo{kog fakulteta. Kad na obra- gije. Stvorena je i koristi se za rad na jedan zovnim seminarima polaznicima treba specifi~an na~in koji postoji u Petnici, na geologiji. pokazati minerale i njihove osobine, Stanici Svakom novom uzorku stene ili fosila posve}uju se je na raspolaganju zbirka odabranih mine- posebna pa`nja. Pored naziva, uzorku se dodaje ime rala. Zbirku sa posebnom pa`njom i zado- koje podse}a na neki doga|aj u vreme izvo|enja voljstvom formiraju, donose i polaznicima teren-skih istraìvanja. O njima brinu svi polaznici i prikazuju asistent mr Suzana Eri} i kustos sarad-nici. Odlaskom iz Stanice ne zaboravljaju koje Slavica Blagojevi}-Babi~ iz Mineralo{kog vrste stena nedostaju. Trude se da ih prona|u, muzeja Rudarsko geolo{kog fakulteta. donesu ili po{alju kako bi upotpunili na{u zbirku. Stanica raspolaè i malom zbirkom Radisav Golubovi} Sa formiranjem zbirke zapo~elo se 1986. fosila prikupljenih u toku terenskih istraì- godine tokom izvo|enja terenske nastave studenata Rudarsko vanja kanjona reke Tre{njice (na primer: rudisti) i zanimljivom

2 geolo{kog fakulteta iz Beograda. Prvobitna ideja o zbirci koju zbirkom sa lokaliteta Bela stena (Mr~i}, Valjevo). Njeno stvaranje je dao asistent, sada profesor dr Neboj{a Vasi} "da uzorci zapo~ela je izradom samostalnog rada polaznik Sonja Kisin, sada moraju biti reprezentativni bez obzira na veli~inu" do danas je magistar i postdiplomac na doktorskim studijama Univerziteta u zadràna. Uzorci stena se prikupljaju po zna~aju kako se na|u Hjustonu (USA). Dopunjuje se svake godine uzorcima fosilne u prirodi. Mogu}i problemi nastaju kod no{enja ili transporta flore i faune na|ene u toku terenskih paleonto- uzoraka zbog veli~ine. Ipak, sve se to nekako re{i. Ali kasnije lo{kih istraìvanja Bele stene na ve`bovnim u Stanici, veli}ina eksponata dovodi u isku{enje polaznike i seminarima geologije. Ve`be se izvode u goste da lome i o{te}uju pojedine komade. âk i na{i radnici saradnji sa profesorom dr \or|em ponekad uzimaju neke od uzoraka da bi ih iskoristili za kakvu Mihajlovi}em i asistentom mr Zoricom prakti~nu namenu. To se ne moè spre~iti ali, na àlost, Lazarevi}. Zbirka se trenutno nalazi na grubo krnji zbirku, barem onaj njen deo koji se determinaciji uzoraka na Institutu za nalazi na otvorenom prostoru. Zbirka je regionalnu geologiju i paleontologiju ilustrativna za pojedine vrste stena, a u Beogradu. naro~ito kad treba pokazati ob- U Stanici se nalazi i nekoli- like njihovog pojavljivanja u ko (komercijalnih) zbirki stena i minerala prirodi (granit, na primer). koje su poklon stru~nih saradnika (akademi- U zbirci se nalaze i ka profesora dr Stevana Karamate; nau~nog stene prikupljene u saradnika dr Milana Milojevi}a) i drugih gde isti~emo toku realizacije RTB Bor; Kolekcija minerala i stena programa prakti~ne Baia Mare (Rumunija); Minerali i stene nastave u~enika Ge- USA; Zbirka ruda, stena i minerala olo{ke i hidromete- Jugoslavije (Geoinstitut). orolo{ke {kole "Milu- Uz zbirku se na|e i po koji izdvojeni, tin Milankovi}" iz Be- odabrani fosil i obra|en uzorak stene. ograda. Profesori Vojislav Pripremljeni su kao poklon polaznicima za Mr|a i Olivera Josimovi} doneli su pove}i uzorak stene njihov izuzetan rad ili saradnicima za (200 kg), izgra|ene od konkrecija kvarcnog peska. Ona uspe{nu saradnju. Oni treba da ih svojim oblikom i veli~inom pobu|uje interesovanje gostiju. podse}aju na neko mesto i vreme, na Pa`nju svojim oblikom posebno privla~e i uzorci sa biogenim ne{to lepo, nezaboravno i neprevazi|eno, teksturama u kre~njacima. nama znano i zanimljivo (na primer kredni Me|u uzorcima ima i stena prikupljenih u toku puèvi sa Tare ili serpentinisani peridotiti izvo|enja programa ve`bovnih seminara geologije i hemije sa megnezitom sa Div~ibara) n voda, realizovanih sa profesorom dr Velimirom Jovanovi}em (primerci dacita, na primer).

20 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:00 Page 21

[ geology] a pile of rocks The Petnica Science Center's geological collection is not a big or impressive, especially if compared with professional collections of universities. But, year by year, students who attend Petnica’s programs on Geology, found some interesting samples of minerals, rocks, and fossils, and a small collection took shape for the first time in 1986. The first “pile of rocks” had inspired some of our guest teachers who later decided to donate some of their interesting and valuable samples. Now, it is used just for education and training of students and teachers. Rock samples vary not only in the type of mineral composition, but in size. The biggest sample consists of quartz sand concretion weight more than 200 kg, but the smallest are interesting microscopic samples of microminerals. Some geographical regions regularly visited during students’ field excursions are represented through thematic collections of rocks and minerals. There are such “subcollections” for some Serbian mountains (Boranja, Cer, Tara). In Petnica vicinity there are some locations rich in fossils, so we made a small collections of rudist fauna from Tre{njica valley and plant fossils from Bela Stena near Valjevo. There are also some special mineral and rock collections donated by our friends and by some scientific institutions and mining companies. Petnica geological collection now needs more room or, at least, professional cabinets and showcases where the samples could be protected and exposed with appropriate comments, description, and explanation. Anyway, nobody who visits Petnica Science Center could miss hundreds of “interesting rocks” in the courtyard. Some of them are heavier than “an average student”, so the frequent question is “who carried it?”. The answer is sometime “just come and join us on a field trip, and you’ll see that it could be easy...” n

FOTOGRAFIJE: NASLOVNA STRANA: v Kredni laporoviti kre~njaci sa dendritima psilomelana mangana (Struganik, Srbija) LEVA STRANA: v zbirka minerala, stena i ruda (poklon Geoinstituta iz Beograda) v zub mamuta v sumpor (Bolivija) v ro`nac sa koncentri~nim rodulama v zbirka minerala i stena (Baia Mare, Rumunija). DESNA STRANA: v laporac sa fosilnom florom v zub mamuta v zbirka minerala i ruda Bora v kredni fosil pu`a v kre~njaci sa biogenim teksturama v kalcit i kvarc v halkantit (Rusija)v kalcit sfalerit, pirit, galenit v aragonit (Maroko) v kre~njak sa ro`nacem v kocka od dacita v kre~njak sa dendritima mangana. FOTO: DU{AN JOVANOVI}.

PHOTOS: COVER PAGE: v limestone with manganese dendrites v PAGE 20: v collection of minerals, rocks, and ores v mammoth tooth v natural cristaline sulphur from Bolivia v chert with con- centric rodules v mineral and rock collection from Romania. PAGE 21: v marlstone with plant fossils v mammoth tooth v mineral and ore collection from Eastern Serbia v Cretaceous snail fossil v limestones with biogenic texture v calcite with quartz v chalcanthite from Russia v calcite, sphalerite, pyrite, and galena v arago- nite from Morocco v limestone with chert v dacite cube v limestone with manganese dendrites. PHOTO: DU{AN JOVANOVI}. Petnica 20 (2004) 21 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:01 Page 22

povlen 2 Dr Milorad Vasovi} namo da se ova planina dinarskog smera pruànja sastoji iz dva dela pomalo neprikladnog naziva - Mali i Veliki Povlen. Neprikladnost je u tome {to je ZMali Povlen (1347 m) vi{i od Velikog Povlena (1271 m) i predstavlja najvi{u ta~ku ~itavih Podrinjsko-valjevskih planina. Oba Povlena leè jugozapadno od Valjeva, a zapadno od Magle{a i Bukova. Od njih se menja pravac Podrinjsko - Preko stotinu razli~itih kampova i Valjevskih planina: umesto uporedni~kog one (Povlen, Jablanik, Medvednik, terenskih izleta i ekskurzija Sokolska planina, Jagodna i Gu~evo), zadobijaju dinarski pravac. Izuzetak ~ini organizovala je Istraìva~ka samo Boranja, koja se pruà pravcem jugozapad-severoistok. stanica na prostorima i u Mali Povlen je donekle asimetri~an - jugozapadna strana mu je strmija od neposrednoj okolini planine severoisto~ne. Svakako je to posledica usecanja duboke, klisuraste doline ali i Povlen, najuo~ljivijeg i najve}eg rasedanja du` jugozapadne strane. Sam greben Malog Povlena je relativno uzak, masiva u lancu Podrinjsko- ali ne predstavlja izrazito kameniti venac, ve} se sastoji od blagih humova izme|u valjevskih planina. Ve} na pola kojih je use~eno nekoliko plitkih vrta~a. One su otvorene prema jugozapadnoj podgorini i prema njoj se i odvodnjavaju prilikom intenzivnog otapanja snega u prole}e. sata vo`nje od Valjeva putem Na njihovom dnu nigde nema ujezerene vode, niti tragova tresava. Na }uvicima prema Bajinoj Ba{ti ili putem koji rastavljaju ove vrta~e ima dosta kamenja koje nekako izrasta iz zemlje. Ono pored poznatih manastira ]elije i se utoliko vi{e pojavljuje ukoliko erozija i spiranje uzimaju maha. Ali se na mnogo Leli} dolazimo na padine i mesta po Malom Povlenu uo~avaju ograde od kamenja naslaganog u obliku potko- grebene Povlena. Foto-reportaà vice. Nije jasno {ta ono predstavlja - da li ostatke nekada{njih torova ili artilje- na slede}im stranicama autorski rijska gnezda ili ne{to tre}e. Vide se i mnoge gomile usturenog kamenja koje su, je rad na{eg dugogodi{njeg o~igledno, seljaci stvarali prilikom ra{~i{}avanja terena za kosidbu ili ispa{u stoke. saradnika Du{ana Jovanovi}a. Mali Povlen je potpuno bezvodan. Nigde se ne zapaà izvor ili povr{inski tok. Tekst je uzet iz sjajne Ipak, udolina Kneèvac (Kolibi{te), s povr{inom oko 50 hektara, obrasla je samo monografije “Podrinjsko- travom koja se kosi po~etkom avgusta. Udolina je vrlo blagih strana i plitkog dna, valjevske planine” na{eg bez kamenitih ostenjaka i po sredini prose~ena plitkim koritom kra{kog potoka. uglednog nau~nika profesora On se za~inje od jedne oknaste pi{taljine i jedva primetnog poto~i}a, koji dolazi Milorada Vasovi}a. Ova knjiga se sa severa i pri tome se proce|uje kroz gustu travu. Glavni potok oti~e ne{to vi{e od 300 m, a potom se gubi u izrazitom ponoru ~ine}i ga tipi~nom ponornicom. Na pojavila pro{le godine kao nizvodnoj strani ponor je zagra|en kre~nja~kim odsekom visokim 7 - 12 metara. zajedni~ki izdava~ki poduhvat IS Dno ponora nije kamenito, ve} je obraslo gustom zeljastom vegetacijom. Ova Petnica, Valjevske Gimnazije i zanimljiva hidrografska pojava ima veliki zna~aj za sto~arski ìvot u Kneèvcu: sva Agencije “Valjevac” n stoka se napaja na njoj dok boravi na izdigu. Pored toga, na levoj strani od potoka izbija slab izvor sa prijatnom pija}om vodom. Ne{to nizvodnije od ponora, iz okolnog ravnog i blago nagnutog terena, odjednom "izraste" }uvik ostrvskog izgleda, strmih i kamenitih strana, obrastao bukvom po temenu. Sastavljen je od velikih blokova kre~njaka, kakvi se ne zapaàju nigde na Malom Povlenu. Po svoj prilici ovaj }uvik predstavlja neku vrstu monadnoka. Na odseku se ina~e nigde ne zapaà serpentin. Stoga se ne moè prihvatiti tvrdnja B. @. Milojevi}a da su najvi{i delovi Valjevskih planina izgra|eni od serpentina - bar ne svih Valjevskih planina. S druge strane, iako je teren sastavljen od kre~njaka i bre~e, ipak nije u celini bezvodan. Istina, izvori nisu bogati vodom, ali retko presu- {uju. U Kneèvcu smo uo~ili izolovana stabla bukve usred prostrane livadsko- pa{nja~ke povr{ine. Na nekim mestima videli su se panjevi bukava; jedan panj bio je u pre~niku oko 90 cm. Ta izolovana stabla ili panjevi su dokaz da je ovaj prostor nekada bio pod bukovom {umom, koja je pokrivala sav prostor Malog Povlena. 22 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:01 Page 23

U prostoru Belih voda Mali Povlen se spu{ta prema Krajem sedamdesetih godina XX veka kroz ovaj {umski [ jugu stepenastim odsecima od kre~njaka. Oni su vi{e- kompleks prose~en je solidan makadamski put od velikog neighborhood] struki: jedan od njih je nekako dvostruk - gornji mu je zna~aja za svekoliko privredno iskori{}avanje severne deo znatno vi{i i strmiji a donji znatno niì i blaì. Reklo podgorine planine: za eksploataciju {ume, indirektno za bi se da gotovo svuda na ovakvim odsecima izbijaju glave sto~arstvo i poljoprivredu u {irem smislu, pa i za turizam mt povlen slojeva i da one presudno deluju na stvaranje ovakvih jer se na oba kraja ovog puta grade vikendice. Kao prevoj oblika reljefa. Ispod ova dva odseka izbijaju izvori: prvi i razvo|e izme|u Drine i Kolubare i kao raskrsnica maka- iz kre~nja~ke pukotine, koso poloène, gotovo u nivou damskog i asfaltnog puta Valjevo-Rogatica-Uìce, kao One of the key advantages of Petnica puta iz koje izbija toliko vode da se odmah obrazuje po- prevoj izme|u Velikog Povlena i Jablanika, Debelo brdo tok. Desetak metara dalje, opet na putu Mravinjci-Valje- polako postaje turisti~ko sredi{te sa popularnim plani- Science Center’s educational programs vo, ovaj poto~i} se spaja sa drugim, ~ine}i jak i hu~e}i narskim domom, brojnim vikendicama i kafanom. is the ability to combine teaching vodeni tok. U stvari, ovaj drugi poto~i} nastaje od jednog Oko ~itavog Povlena rasejane su sto~arske kolibe. process in classrooms, library, and labs, "rasutog vrela" koje u nizu mlazeva izbija iz bigrenih na- U stvari, to su nedavno i solidno gra|ene ku}e od cigle with outdoor activities in rich and slaga i to na strmoj padini iznad puta. Dakle, ovde se u pokrivene crepom, obi~no sa dva odeljenja i prostranim complex neighborhood. About 10-15 Belim vodama, radi o kra{kim vrelima rasutog tipa. Kako podrumom. Ispred mnogih od njih o~uvale su se stare kilometers south from Petnica, a chain su ona u prirodnom produètku udoline Kolibi{te ili Kne- kolibe od krovine ("kula~e") a do njih sagra|ene pros- èvac, to je logi~no pretpostaviti da su izvori na Belim trane i savremenije {tale. Ove nove kolibe i {tale grade of mountains spreading est-west vodama produètak ponornice Kolibi{te. se od po~etka sedamdesetih godina; od po~etka osam- separates Central Serbia from the Od Belih voda do Crvenog brega prostor Malog Po- desetih godina u njih se uvodi voda od najbliìh izvora. northern plains. Mt Povlen (1347 m) is vlena je ve}im delom izgra|en od serpentina. Mo`da je Ove ku}ne novine u sto~arstvu usporile su a ponegde i the highest part of this ridge. In 2002, takav sastav uticao na pojavu znatno bujnijeg vegetaci- zaustavile njegovo opadanje – i pored toga {to su vi{i te- Petnica Science Center published an onog pokriva~a (najgu{}e {ume pokrivaju lokalnost Telje). reni jo{ saobra}ajno nedostupni i {to nije organizovan interesting book “Podrinje-Valjevo Me|utim, u tome serpentinu, na vi{e mesta, zapaàju se postojani otkup stoke i sto~arskih proizvoda. Odràva- Mountains” by eminent Serbian veoma razdruzgane stene, toliko tro{ne da se i ja~im udar- nju sto~arstva, smatraju me{tani, dosta je doprinelo i gaje- cem nogom po~inju raspadati. Zbog ovakvih osobina na nje ve{ta~kih livada, koje se kose dva puta godi{nje a koje geographer, prof. Milorad Vasovi}. vi{e mesta se zapaàju velika svla~i{ta, tj. takvi komp- s jednog hektara daju godi{nje do jednog vagona sena. Here we took a chapter from this book leksi stena koji se otkidaju od mati~ne osnove i zajedno Od kako se one gaje seljaci ne kre{u list i znatno lak{e about Mt Povlen plus some genuine sa bukovim stablima klize prema putu. prezimljuju stoku. photos made by Du{an Jovanovi}. This Severna podgorina Malog i Velikog Povlena je dise- Seljaci ina~e prime}uju da se do velike visine mogu cirana ~estim vodotocima, ali ipak ima prili~no blage gajiti krompir i zob (ovas). Ipak, ove biljne kulture ne illustrates the complex structure of this strane. Razlog je u tome {to znatno prevla|uje serpentin mogu se gotovo nigde videti. Ukoliko se i gaje, pokri- mountain region that includes a vast nad kre~njakom. Tako se du` ~itavog puta Debelo brdo- vaju male povr{ine. [to se malo gaje iako dobro uspevaju river networks, forest areas, various Mravinjci uo~ava go- i izvrsnog su kvaliteta types of meadows and pastures, and tovo isklju~ivo ser- ima se zahvaliti saobra- interesting geological forms. pentin, ~esto ispucan i }ajnim te{ko}ama a naro- razdruzgan, ali po- ~ito nepovoljnim uslovima There are no big villages, but many kriven debelim gli- otkupa. [teta, jer sa jednog small ones including a lot of small farms novitim pokriva~em. hektara ovde se moè do- dispersed over mountain slopes and Na ovim stenama pre- biti i vagon i po izvrsnog river valleys. Farmers cultivate oat, ovla|uju erozivno- planinskog krompira. potatoes, raspberries, and some kinds denudacioni proce- Severna i ju`na pod- si, pa se ne mogu u- gorina Povlena bitno se of tree fruits (apples, plums, cherries). secati duboke klisu- razlikuju po svojoj priro- Spreading across the highest planes re kao u kre~njacima. di, pa i po osnovnim ant- there are many shepherds’ wood huts Ovakav geolo{ki sa- ropogeografskim osobi- constructed in traditional style. stav i reljef uticali su nama. Ju`na podgorina je Interesting vegetation including many i na dve druge pri- sastavljena mahom od vo- types of medical herbs, wild berries rodne komponente dodrìvih stena, koje su (blackberry, blueberry, wild strawberry) geografske sredine – preduslovile pojavu izvo- na hidrografske ka- ra, stvaranje relativno gu- could be found on forest edges and rakteristike i na ve- ste mreè vodotoka, gus- small forest clearings. getaciju. tih {uma i rastresitog gli- Northern slopes are covered by well Na ~itavoj severnoj podgorini Povlena javljaju se novitog pokriva~a pogodnog za gajenje raznovrsnih bilj- developed karst (limestone) forms brojni povr{inski potoci koji obrazuju najgu{}u re~nu nih kultura. Severna podgorina je velikim delom izgra- mreù na ~itavom prostoru ove planine. S druge strane, |ena od kre~njaka, pa je bezvodna, disecirana povr{in- including sinkholes, dolines, dry valleys, od Debelog brda do Mravinjaca proteè se gotovo konti- skim i podzemnim kra{kim oblicima, manje plodna i re|e and gorges. Southern part of the nualna {uma li{}ara (bukva, leska, grab i po koji javor). naseljena; s druge strane, u njoj se nalaze nekolike sveti- mountain is rich in forests and water Samo se oko Dijavice nailazi na guste {ume relativno nje, spomenici, kosturnice i ~uveni manastiri ]elije, springs. mladih ~etinara (jela i smr~a), koje su verovatno sa|ene. Leli} i Pustinja n Mt Povlen is popular resort, mostly for short excursions and hiking. There is some pretty well developed country tourism mostly in southern parts of the mountain. Northern part is known mostly because of some famous monasteries and pilgrimage sites such as Leli} monastery with the Museum of St. Nikolaj Velimirovi}, and monastery Pustinja with precious medieval fresco painting. Mt Povlen is accessible by (relatively) good roads such as Valjevo – Bajina Ba{ta (Debelo Brdo pass, 40 min. from Valjevo), and Valjevo – Mravinjci – Taor. Close to the Mt Povlen there are some other smaller (both in area and in altitude) mountains – Mt Jablanik (1274 m), Mt Medvednik (1244 m), and Mt Magle{ (1002 m). All of them are connected by a network of montain roads passable by common cars, although we deeply recommend off- roads and 4WD cars n

Petnica 20 (2004) 23 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:02 Page 24

Mali Povlen Srednji Povlen Veliki Povlen BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:03 Page 25

Jablanik Medvednik BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:04 Page 26

arheolo{ka iskopavanja

tradicija duga 111 godina

Ni slutio nisam da }e ovogodi{nja arheolo{ka iskopavanja praistorijskih 2

humki u Bukova~kom i Goluba~kom polju doneti ne samo zanimljive

rezultate nauci, ve} i da }e iz stogodi{njeg zaborava otrgnuti jedan za Vojislav Filipovi} srpsku arheologiju bitan podatak. Ba{ tu, u tmini Petni~ke pe}ine i u ataru okolnih sela, zapo~eo je Mihailo Valtrovi} pre 111 godina prva planska istraìvanja praistorije na teritoriji Srbije. Prou~avanje srpskih starina zapo~eo je Vuk Karadì} dvadesetih godina XIX veka, ali tek 1881. knez Milan Obrenovi} postavlja Mihaila Valtrovi}a za prvog profesora arheologije na Velikoj {koli i upravnika Narodnog muzeja. Prva nau~na iskopavanja obavlja on u Viminacijumu 1882. godine, ali su ona vezana za anti~ki period. Ponesen pionirskim "razgrtanjima" humki od strane Sime Trojanovi}a u podrinju i sistematskim iskopavanjima ]ira Truhelke u susednoj Bosni, zajedno sa \okom Jovanovi}em zapo~inje Valtrovi} iskopavanja u Valjevu i okolini. Vojislav Filipovi} podse}a da Izme|u 26. maja i 11. juna 1892. godine, su prva nau~na istraìvanja njih dvojica iskopavaju unutra{njost i praistorije Srbije zapo~ela u okolinu Petni~ke pe}ine, kao i 19 humki u Petnici i njenoj okolini pre selima Klinci, @abari, Zarube, Robaje, okruglo 111 godina Kr~mar, Rajkovi} i Golubac. Rezultate istraìvanja uskoro objavljuju u Starinaru. Dokumentacija i materijal sa ovih istraìvanja nestali su u ratnim vihorima, a na praistorijske humke Bukova~kog i Goluba~kog polja pala je stoletna pra{ina. U proteklih 15 godina, Istraìva~kava~ka stanica Petnica organizovala je ve}i broj kvalitetnih arheolo{kih iskopavanja - û~uge, Gamzigrad, @idovar, neolitski lokalitet u Petnici, Petni~ka i [alitrena pe}ina. Na ovim sistematskim istraìvanjima svoja prva terenska iskustva stekle su brojne generacije u~enika i studenata. Kroz letnje {kole arheologije, do sada je pro{lo preko 500 u~esnika - polaznika i studenata, od kojih sada aktivno radi preko 40 stru~njaka - arheologa. Posle toliko godina rada i istraìvanih terena, moèmo zaklju~iti da je Istraìva~ka stanica Petnica oformila specifi~nu arheolo{ku {kolu, osporavanu i napadanu zbog "novih ideja" i "sporog kopanja" ali od istih ljudi pre}utno cenjenu i podràvanu upravo iz istih razloga. Kao pripadnik te, Petni~ke ili Dudine arheolo{ke {kole, mogu tvrditi da se njena osnovna na~ela mnogo ne razlikuju od stavova profesora Valtrovi}a iz 1893. godine: "Arheolo{kom istraìvanju nije glavni i poslednji smer prosto nakopavati i gomilati starine. Ono teì za saznavanjem sviju, pa i najsitnijih podataka; za poznavanjem sviju spoljnih prilika, spojenih sa nalaskom raznih ljudskih tvorevina [...] Prostom fizi~kom snagom i prostom te`njom za dobavljanje stvari, upotrebljeni budak ne ~ini usluge nauci, no nanosi joj ogromne {tete; [...] Takvim surovim postupanjem uni{tava se va`nost i vrednost rada; nestaju podaci iz starina, spomenici, koji se ne daju nadoknaditi [...] Za ta~no saznavanje i bri`ljivo istraìvanje ne treba {tedeti ni tro{ka ni vremena" U poslednjoj re~enici sadràna su{tina Petni~ke arheolo{ke {kole - ne {tedeti ni tro{ka ni vremena. Stati koliko je god potrebno da se situacija razjasni, protuma~i, uzmu svi potrebni uzorci, objasni polaznicima i studentima, polemi{e, sukobe mi{ljenja... Nadam se, da }e Petni~ka arheolo{ka {kola i dalje pruàti primer svojim istraìvanjima, idejama i nau~nim radovima. Na to nas obavezuju decenijski rad Programa n arheologije, ali i seni Mihajla Valtrovi}a i \oke Jovanovi}a fotografije na ovoj strani (odozgo na dole): F Mihailo Valtrovi} F lokalitet u Bukova~kom polju F iskopavanje humki F iskopavanje nepoznatog groba u dolini Ribnice. Photos on this page (top to bottom): F Mihailo Valtrovi} F excavation site in Bukovac F barrow excavation F excavation of a grave in Ribnica valley.

26 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:04 Page 27

JUBILARNI letnji kamp. Ne ra~unaju}i rekognosciranja i CRKVA SV PETRA I PAVLA, sakrivena stoletnim [ vremenski kratkotrajna sonda`na iskopavanja, lipama u kanjonu reke Ribnice, nalazi se excavations] kampanja Robaje 2003. bila je trideseti (!) petni~ki nasuprot ~uvene Ribni~ke pe}ine u selu arheolo{ki istraìva~ki kamp. Pa{tri}, pored stare {kole u kojoj je u~io OVOGODI{NJA ARHEOLO{KA ISTRAÌVANJA postavila su vojvoda @ivojin Mi{i}. Na mestu gde potpuno 111 years after pred petni~ku arhe- strmi i divlji kanjon preseca mala, ali dovoljno olo{ku {kolu neko- prostrana dolina, "{}u}urila" se crkva, potpuno In July 2003 Petnica Science Center had zagonetka liko novih izazova. odvojena od vreve svakodnevnog ìvota i started relatively small archaeological Za letnju praksu mreè okolnih puteva. Ribni~ka pe}ina, iz koje excavation near village Bukovac, between tumula izabrano je siste- izvire neveliki potok, daje ambijentu utisak Mionica and Valjevo (see map) in order to matsko rekogno- posebnosti i netaknutosti. sciranje Bukovi~kog i Goluba~kog polja sa dva tumula solve the problem of non-typical barrows LETA 2003. GODINE, prilikom izgradnje vise}eg (tumuls) located on the slopes of several locirana na obodu vrta~e pri nagibu od neverovatnih mosta preko reke, neposredno pored crkvene 25o. Odlu~eno je da se ovim poduhvatom zapo~ne porte, otkriveno karst dolines. The strange thing was that vi{egodi{nji projekat istraìvanja pokretnih sto~arskih je staro the same problem and the same area had zajednica Valjevske Podgorine - mikroregionalni srednjovekovno been the goal of the very first scientific projekat, hronolo{ki neosetljiv i nevezan samo za tajna arheolo{ka iskopavanja. Terenska ekipa, sastavljena groblje. Za{titna study on Serbian prehistory organized in od 30 stru~njaka, studenata i u~enika, radila je tri iskopavanja May 1892 by Mihailo Valtrovi}, the first nedelje na lokalitetu Ravne vrta~e kod sela Bukovac izvr{io je arheolo- Ribni~ke professor of Archaeology on Belgrade {ki tim Istraìva~ke blizu Mionice. Rezultati su bili vi{e nego iznena|uju}i. University. He started excavation stanice Petnica, PRVA HUMKA, pre~nika oko 9 i visine do 1.5 m, bila je crkve uz pomo} Zavoda campaign just in Petnica (Petnica cave) formirana od naslaganog kamena na obodu prostrane and in several villages between Valjevo vrta~e. Iskopavanjem je u celini otkrivena elipsoidna za za{titu spomenika kulture iz Valjeva. Tokom praistorijska humka. Uklanjaju}i tanke slojeve zemlje, dvodnevnih arheolo{kih iskopavanja, otkriveni and Mionica, including Bukovac. During shvatili smo da iskopavamo ~udnu grobnicu. Bilo je su ostaci petoro ljudi - tri odrasle osobe i dvoje the war time in the beginning of the XX neobi~no {to se grobnica nalazila na kosoj strani vrta~e dece, sahranjenih po hri{}anskim obi~ajima u century the whole documentation and ali i {to se ispod uklonjenog materijala po celoj povr{ini pravilno iskopane rake. Kod jednog pokojnika findings disappeared. In the meantime, je prona|eno bronzano dugme. Iako neugledno, pruàla prirodna stena, ispucala milenijumskim during 111 years, nobody continued work erozijama. Pored obodnog nasipa otkrivena je zona dugmence je ovo omogu}ilo da se ovo, do nivelacije od nabijene zemlje pre~nika 3 m, na koju se sada nepoznato groblje, precizno vremenski on this problem. nastavljala zona rastresite zemlje sa lepom, gari, spalje- locira u prvu polovinu XVI veka. Petnica Science Center has an excellent nim kostima i izgorelim artefaktima. Tu smo na{li OVAKVA ARHEOLO{KA SITUACIJA reputation in field archaeology. Since mid ostatke drvenog kolca zabijenog oko Vojislav Filipovi} o upu}uje na to da je crkva u eighties a number of very good 25 cm u zemlju. U sredi{tu humke Ribnici stara barem 500 excavation projects have been organized prirodna stena je bila o~i{}ena od intenzivnim arheolo{kim godina, uprkos ~injenici da by our archaeological team. More than sitnih komada, a kamene plo~e projektima leta 2003 zvani~ni podaci ne izdvajaju formirale su elipsoidnu platformu. ovaj hram od okolnih crkava 500 young people participated in summer Nije bilo ni groba ni pokojnika, samo ostaci kerami~ke u ovom delu Srbije. Dana{nja crkva sagra|ena camps and got top quality knowledge and urne i kremeno jezgro plave boje. je po~etkom XX veka ali nadgrobni spomenici precious experience in real archaeology. DRUGA HUMKA je bila sli~na prvoj, skoro potpuno oko nje ukazuju da je starija barem jo{ jedno About forty of them are now professional uni{tena erozijom i razvla~enjem kamena. Prona|en stole}e. S druge strane, prvi istraìva~i srpskih archaeologists working in many je samo jedan fragment keramike. starina - Joakim Vui~, Felix Kanic i Milan \. institutions and universities. U DOSTUPNOJ LITERATURI nismo na{li na podatak o Mili}evi} ukazuju na postojanje starog mana- Excavation camp in Bukovac was our pravljenju tumula na ìvoj steni, na tumule u vrta~ama, stira, a kao najraniju godinu na "posebne" zone pored humki. pominju obnovu manastira thirtieth archaeological summer camp. Dodu{e, ovde smo primenili nekla- iz 1518, zabeleènu na Interesting findings point to existence si~an metod iskopavanja - preko natpisu iz danas nestale of specific nomadic culture that used tumula smo postavili sondu {iru crkve brvnare. Ova godina, summer pastures on the mountain ridge od dimenzija humke. Arheolo{ka iako uzimana sa rezervom, praksa je da se tumul iskopava near Valjevo for cattle grazing. The first potpuno se uklapa u kao poseban "objekat", tj. istraùje findings show that the ancient people had narodno predanje koje je se konkretna povr{ina grobnice. zabeleìo Ljuba Pavlovi} o some specific burial rituals connected Na{ metod je bio "iznu|en", po{to with a kind of a cult of the dead. The nismo mogli utvrditi ta~ne dimenzije raseljavanju sela Pa{tri} tumula, iskopavali smo {ire. To je po~etkom XVI veka, dok su excavation will continue in 2004. dovelo do neobi~nih zaklju~aka. na{a arheolo{ka iskopavanja Petnica’s archaeological team has been i otkri}e bronzanog dugmeta potvrdili ta~nost PRETPOSTAVLJAMO da je pokojnik bio spaljen na engaged in other excavation project in ovih podataka. odvojenom spali{tu, te da je pepeo stavljen u urnu village Pa{tri}, near Mionica. There, close poloènu na o~i{}enu povr{inu ravne stene. DODATNI PROBLEM predstavlja i pozicija groblja to village church, during the building of koje se ne nalazi u okviru dana{nje crkvene Verovatno je urna bila za{ti}ena konstrukcijom od the new bridge across river, an old kamena, da bi preko toga obavljeno nasipanje porte, a ni najstariji me{tani se ne se}aju da je tumula. Pored urne, na|ene su jo{ dve posude, od na mestu ovog starog groblja bilo nadgrobnih medieval cemetery was found. The only kojih je jedna najverovatnije bila prilog pokojniku. plo~a ili spomenika. Seoske legende govore material trace found close to human NA ZANIMLJIVIJU SITUACIJU ukazuju zona nabijene zemlje da je crkva paljena tri puta i da je svaki put remains was a bronze button dated in the i zona rastresite zemlje sa lepom, gari, izgorelim preseljena 500 m uzvodno, preko puta seoskog first half of 16th century. This is kostima i ostatkom kolca. Tu je prona|ena nagorela groblja, a kada bi i ta crkva bivala uni{tena, something completely strange, because me{tani su je ponovo gradili na starom mestu kremena alatka i deformisani obod posude koji ne the common belief is that the church is pripada posudama iz prve humke. Mogu}e je da je preko puta Ribni~ke pe}ine. Ovo je mogu}e re~ o ostatku obreda koji se vezuje za kult mrtvih po re{enje pitanja za{to je staro groblje zaborav- much younger. The findings now could pokopavanju - podu{ju ili da}i. Koji je vremenski ljeno i stavljeno van okvira dana{nje porte. be connected with some stories about the period izme|u samog ~ina sahrane i ove da}e, nismo ARHEOLO{KA ISKOPAVANJA 2003. godine, samo su medieval monastery that existed u mogu}nosti da rekonstrui{emo. na trenutak uklonila seni zaborava koje somewhere in today’s church vicinity. At ZA{TO SU TUMULI U VRTA~AMA, moèmo pretpostavljati. pritiskaju ovu svetinju. Kada je manastir prvi the same time, the findings of Petnica’s Po J. Cviji}u vrta~e su koristile sto~arske zajednice. put izgra|en? Ko je ktitor? Koliko puta je archeological team opened some other Vrta~a se delila u okviru sela kako bi svi mogli da je obnavljan? Koliko puta preseljavan? Da li je questions such as the real existence of koriste za ispa{u i pojenje stoke. Savremeni toponimi groblje manastirsko ili seosko? Na sva ova - Bukovac, Kr~mar, Kr~evine, Gaj, ukazuju da je ovaj pitanja odgovor mogu dati samo detaljna i the monastery, who built it and when, prostor bio pod {umama i najverovatnije tranzitno planska nau~na istraìvanja. Do tada, Ribni~ki how many times the monastery was podru~je sto~ara koji su se na prole}e selili na manastir }e nastaviti da ~uva ove, vekovima renovated, etc. n planinske pa{njake. Vrta~e su mo`da bile mesta za sakrivene tajne n zastajanje, ispa{u i pojenje stoke. ISKOPAVANJA HUMKI pruìla su zanimljive i do sada neregistrovane primere na~ina i obreda sahranjivanja u ranom bronzanom dobu. Narednih godina se planira nastavak rada na prostoru Podgorine, sa naglaskom na pokretne sto~arske zajednice n Petnica 20 (2004) 27 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:04 Page 28

nastavnici

eliki broj raznovrsnih seminara i kurseva za nastavnike osnovnih i srednjih {kola ~ini VIstraìva~ku stanicu Petnica nesumnjivo vode}im nacionalnim centrom usavr{avanja nastavnika. Ovome doprinosi i bogata nau~na i stru~na biblioteka, postojanje specijalizovanih kabineta i laboratorija ali i nedavno formirani Resursni centar za nastavnike sa svojim multimedijalnim kolekci- jama i zna~ajnim izvorima informacija o nizu specifi~nih problema funkcionisanja {kola i organizacije nastave. Na àlost, ograni~eni i nastavnicima neprimereni sme{tajni kapaciteti bitno su ograni- za novu ~enje daljeg intenzivnijeg razvoja programa namenjenih profesionalnom usavr{avanju nastvanika. Svakako, mi i dalje ostajemo optimisti uvereni da }emo i problem kapaciteta uspeti da u okviru razumnog vremena re{imo i otvorimo nove dimenzije obuke nastavnika, direktora {kola i stru~nih saradnika u nastavi. U 2003. godini IS {kolu Petnica je organizovala ukupno 37 seminara, radionica i kurseva za nastavnike iz preko 140 {kola. Novina koja se odrazila na sve seminare jeste da su to, po prvi put u doma}oj obrazovnoj praksi, bili akreditovani programi i da su svi u~esnici dobili posebne lepo dizajnirane i od kopiranja dobro za{ti}ene diplome koje mogu iskoristiti u svom stru~nom napredovanju. Na ovim stranicama imate priliku da se upoznate sa UPETLJANI U DIPLOME nekim specifi~nim iskustvima i zapaànjima sa ovih programa n

POMO] MINISTARSTVU U aprilu 2003. godine ISP je na zahtev Ministarstva prosvete Srbije organizovala seriju od osam seminara za nastavnike jednog broja srednjih stru~nih {kola u cilju njihovog uvo|enja u kori{}enje ra~unara u nastavi. Naru~ioci i u~esnici u programima bili su vi{e nego zadovoljni kvalitetom rada i rezultatima, izve{taji i sve analize uredno i pravovremeno dostavljene, no to je izgleda najmanje va`no. Eto, pro{la je godina dana i ovi seminari ostado{e Uvo|enjem sistema akreditacije programa nenapla}eni, po svemu sude}i sa mizernim {ansama da profesionalnog usavr{avanja nastavnika i se ikada naplate. Obe}anja i uveravanja pun orman a sada saradnika u nastavi, Ministarstvo prosvete razmislite da li se isplati imati poverenja u dràvnu admi- je sna`no motivisalo prosvetne radnike nistraciju ma kako pouzdana delovala... n da se uklju~uju u raznovrsne programe stru~ne obuke. Ipak, ovakav potez ima i svoju drugu stranu. Pored kolega koji su uistinu zainteresovani za novine u radu i DO POSLEDNJEG SLOBODNOG KREVETA upotrebljiva iskustva drugih, uo~eno je Sve ve}e interesovanje nastavnika, {kola, dràvne administracije ali i me|unarodnih da se pove}ava u~e{}e i pojedinaca koji organizacija za uvo|enje novih i pro{irenje postoje}ih programa usavr{avanja nisu zainteresovani za sadràje programa nastavnika, stavlja Istraìva~ku stanicu Petnica pred sloène odluke kako uklopiti ove usavr{avanja, ve} isklju~ivo za formalno programe u dosta ograni~ene fizi~ke kapacitete i vremenske limite Petnice. Na evidentiranje prisustva i dobijanje sertifi- grafikonu moète videti kako se postepeno {ire programi za nastavnike a o poten- kata. U svakom slu~aju, lepo dizajnirana i cijalnom riziku da dalje {irenje programa za nastavnike ugrozi obrazovne aktivnosti od kopiranja za{ti}ena petni~ka diploma o namenjene mladima, na kojima je IS Petnica stekla i sa~uvala svoj ugled, pro~itajte poha|anju seminara za nastavnike u ~lanku Vigora Maji}a na strani 44 n postala je veoma traèna stvar. Na slici: adresiranje, pakovanje i slanje stotina diploma za u~esnike seminara koje je IS Pet- nica organizovala u 2003. godini n

28 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:04 Page 29

[ teacher training SA SVIH STRANA ] Zahvaljuju}i dve decenije pa`ljivo i uporno razvijanim vezama sa stotinama {kola, pre svega kroz pro- popular courses grame angaòvanja talentovanih u~enika, Istraìva~ka stanica je poslednjih godina uspevala da okupi veliki The Petnica Science Center is becoming broj zainteresovanih nastavnika iz vi{e stotina osnov- a more and more attractive place for in- nih i srednjih {kola sa ~itave teritorije Srbije i iz service teacher training programs. Part mnogih {kola iz Crne Gore. Ohrabruje sve ve}e uklju- of the reason is the excellent location ~ivanje nastavnika i stru~nih saradnika iz malih i van- and stimulating "learning environment". gradskih (seoskih) {kola kao i nastavnika iz {kola gde In addition one has contact with a great se nastava izvodi na jezicima nacionalnih manjina. number of different types of educational Poslednjih godina su primetno u porastu i nesemi- programs based on new innovative narski oblici stru~ne saradnje sa {kolama koji se methods. In 2003 there were 37 training naj~e{}e manifestuju u organizovanim dolascima seminars and courses organized for {kolskih kolektiva u Petnicu gde se upoznaju sa ra- (mostly) secondary-school teachers from dom Stanice ali i sa funkcijama i sadràjima petni~- around 140 schools. These programs kog Resursnog centra (Recentisa). Istina, individualno covered a set of important science- ili grupno kori{}enje Recentisa je jo{ uvek nedovoljno, oriented school subjects including no to moèmo delimi~no opravdati na{om sporo{}u Chemistry, Biology, Computer science, da intenzivnije i organizovanije informi{emo {kole o and Physics, as well as subjects such as Serbian language, Geography, History, ovom tipu usluga, a {to je dobrim delom posledica and Psychology. Special training nedostatka stabilnijih sredstava za pro{irenje delat- n programs for school librarians have nosti Recentisa been also organized by the PSC. HIV/AIDS preventing program was a new project consisted of eight workshops and seminars for 180 teachers.

Here you can see a map presenting a geographical coverage of in-service teacher training programs organized in 2002 and 2003. There are initiatives to spread an area covered by TT programs to Bosnia-Herzegovina and Macedonia within the next couple of years.

Petnica’s teacher training programs are now fully licensed by the Serbian Ministry of Education. Nice Petnica’s diploma (certificate) has been carefully designed after accreditation procedure and it immediately became very popular among teachers, but here we have a kind of chaos looking for the best way how to distribute diplomas to all participants of TT programs organized in previous year.

Although the Petnica Center became the leading national center for in-service teacher training programs in various topics, problems, and school subjects, there is no clear solution to the core problem of limited physical capacity. Seven years ago the PSC had started to build the new dormitory with enough rooms both for TT programs and students, but we do not have enough money to finish the 3000 sq. meter building alone. Local administration is poor and State Government is not able (!) to find an efficient way to pay for such important facility just because of the fact that the PSC is non- governmental organization and state bureaucracy uses the same criteria like the previous regime. So, no choice, keep optimism, look in future, and push our archaeologists to find a magic lamp or, at least, buried ancient treasure n

29 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:05 Page 30

nastavnici

2003. godini su odràna dva seminara za nastavnike fizike sa zajedni~kom temom "[kolska laboratorija za Ufiziku". Prvi je aprilu pro{le godine organizovan u saradnji sa Dru{tvom fizi~ara Srbije, tj. Komisijom za opremanje {kolskih laboratorija DFS. U to vreme, kada su semiminari za stru~no usa- fizi~ari se vr{avanje i sertifikati ne{to zna~ili, prijavljenih za seminare je bilo zna- igra ju ~ajno vi{e od raspoloìvih mesta u Petnici. Svi su hteli na taj laboratorijski Sr|an Verbi} seminar, ali je broj mesta bio ograni~en na 25, tako da je bilo dosta onih kojima smo se morali izviniti zbog popunjenog kapaciteta. Kolege iz Dru{tva fizi~ara su pripremile vrlo prakti~ne teme uz puno demonstracija i jednostavnih eksperimenata. Jasno, ovakav koncept seminara se svideo akon vi{e godina kada su programi obuke nastavnika za rad na ra~unarima bili upravo to, tj. upoznavanje sa jednom novom svim u~esnicima. Ono {to je celom seminaru dalo posebnu dra` Ntehnologijom, do{lo je vreme da se ide korak dalje. Serija semi- je ~injenica da su vi{e od polovine predava~a ~inili nastavnici nara i kurseva za nastavnike u 2003. godini podrazumevala je solidno osnovnih i srednjih {kola, te je tako stvorena vrlo neformalna i po~etni~ko znanje u~esnika i ponudila im napredni program – prob- konstruktivna atmosfera. Nastavnici su ovoga puta, fakti~ki, lematiku predavanja, organizacije ve`bi i samostalne upotrebe novih imali priliku da kreiraju seminar sami za sebe, {to se u na{oj programerskih tehnologija na primeru programskog alata Borland zemlji skoro nikada ne de{ava. Iskoristili su je. Delphi. Polaznici seminara bili su nastavnici ra~unarstva iz 50 {kola Naravno, sve se ovo de{avalo u onom kratkom periodu dok {irom Srbije. je izgledalo da se kona~no otvorio prozor u kom se na Sistem da Kao i sve informati~ke tehnologije, moderno programiranje neizo- uticati i sa aspekta nastavnika. Koliko god predavanja bila interak- stavno sa sobom donosi promene. Ove promene su sa jedne strane tivna, u~esnici seminara su hteli vi{e. Ovo je kona~no bila prilika vezane za promenu alata i metoda koje se koriste u samom procesu da se ideje i sugestije za bolju nastavu fizike podele sa kolegama programiranja, ali su jo{ bitnije promene u metodologiji u~enja, projek- i nikome nije padalo na pamet da je propusti. Iako je dosta toga tovanja i izrade programa. Trenutno vode}a tehnologija, prili~no za- izgledalo kao simpati~na reminiscencija ili àl za samoupravlja- nemarena u nastavi programiranja u na{im {kolama, je objektni model. njem, ipak je problem o kome najozbiljnije valja povesti ra~una Ovaj model, prisutan duè vreme, poslednjih godina doìvljava ekspan- brzo isplivao na povr{inu – nepostojanje funkcionalne informa- ziju, pojavljivanjem ~itave palete proizvoda i alata koji ga podràvaju, cione mreè nastavnika fizike koja bi ne samo distribuirala infor- od korisni~kih programa do programskih jezika i baza podataka. macije o seminarima, resursima i knjigama koje su u trendu ve} Jedan od lepih primera implementacije predstavlja proizvod ame- i pruàla onu osnovnu i najzna~ajniju povratnu spregu poku{ajima ri~ke kompanije Borland – Delphi. Ovo razvojno okruènje bazira se iz Beograda da se ne ba{ suptilno menja kompletno obrazovanje na objektno-orjentisanom jeziku Object Pascal. menja bez u~e{}a neposrednih prosvetnih proizvo|a~a. Kori{}enje Pascala kao jezika izbora za u~enje nastavnici Drugi seminar, u septembru 2003, koji je svakako pao izvan programiranja je bio presudni faktor za prepo- pomenutog prozora, be{e sli~nog sadràja i karaktera uz napo- ruku kori{}enja upravo ovog alata, a uzeta je u upoznaju menu da je njegovu okosnicu ~inio predava~ko-demonstratorski obzir i ~injenica da se Delphi paket (u verzi- one-man-show Ivana Vasiljevi~a, neumornog entuzijaste i isku- jama 1.0 - 4.0) i ranije koristio u redovnom objekte {kolskom programu. snog profesora fizike iz Gimnazije u Smederevskoj Palanci. Ko- Dragan Toroman Prvi deo seminara bio je posve}en obja{- lega Vasiljevi~ je prikazao kako se sloèni ogledi mogu izvesti o ICT kursevima njenju teorije samog objektnog modela sa pri- opremom i sredstvima koja se lako improvizuju bez potrebe na- u 2003 merima svih njegovih klju~nih osobina – od bavljanja specijalnih u~ila i opreme. îni se da su nastavnici i apstrakcije, preko razli~itih na~ina nasle|iva- ovoga puta bili vi{e nego zadovoljni n nja do polimorfizma, uz upotrebu pa`ljivo probranih primera. Ovo ~ini osnov razumevanja tehnologije i poku{ali smo da ga prezentujemo na na~in pogodan za brzo usvajanje, ali i kao primer-preporuku kako takav model predstaviti nekome ko se prvi put susre}e sa problema- tikom. U okviru ovog bloka u~esnici seminara upoznati su sa jo{ jednom novom tehnologijom – programiranje upravljano doga|ajima (event-driven programming), a {to proisti~e direktno iz objektnog modela. Objektno-orijentisano programiranje u sprezi sa vizuelnim programer- skim alatima, kakav je Delphi, umnogome olak{ava i ubrzava razvoj korisni~kog interfejsa aplikacije, koji se kreira po WYSIWIG metodi. U preostalom delu seminara metodama direkne prezentacije i prakti~nog rada i ve`bi, obra|en je postupak rada u okviru interfejsa Bor- land Delphi okruènja na primerima kreiranja konkretnih aplikacija - od jednostavnih do baza podataka i multimedije. Jedan od predava~a na seminaru bio je i Milan Todorovi}, vlasnik i direktor preduze}a MIKROKOM, ovla{}enog Borland distributera za SCG, i koji je iskusni i sertifikovani Borland programer. U~esnici su bili vrlo zadovoljni, zainteresovani i aktivno su u~estvovali u radu, sa èljom da {to pre isprobaju i u svojim {kolama primene ste~ena znanja. Pored ovog seminara, organizovano je i nekoliko seminara sa temom organizacije i funkcionisanja {koskih ra~unarskih kabineta, odnosno ra~unarskih mreà i seminari na temu operativnog sistema LINUX. Seminari su u~esnike upoznali sa tehnologijama ra~unarskih mreà i osnovama njihovog uspostavljanja i administriranja, kao i alterna- tivom za Windows OS u domenu upotrebe za radne stanice i kao vrlo upotrebljivog servera za {kolski intranet n 30 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:05 Page 31

ada su mi kao u~eniku nastavnici, a organizovano sedam seminara sa zajedni~- [ teacher training] kasnije profesori pri~ali o školi kao kom temom “Obrazovanje i vaspitanje za zdrav- Kobrazovnoj ali i vaspitnoj ustanovi lje” Seminare su obuhvatili 177 nastavnika (naro~ito kada bih napravio neki nestašluk), srednjih {kola iz svih krajeva Srbije. Izbor Petnica Center has a long tradition in nisam sasvim jasno shvatao o ~emu oni to {kola je obavilo Ministarstvo prosvete i training school-teachers in computer govore. Ta pri~a se uglavnom odnosila na sporta na osnovu procene o spremnosti us- technology. After a couple of years when more besmislenih pravila i njihovo slepo iz- tanova da prihvate inovirani nastavni prog- the most of training programs have been vršavanje. Danas bogatiji i skustvom u radu ram zdravstvenog obrazovanja za koji u do- focused to introduce teachers in new sa profesorima srednjih škola i njihovim sada{njoj doma}oj {kolskoj praksi nije posto- concepts, devices, and teaching tools, in u~enicima kroz seminare u ISP, ube|en sam jao poseban predmet (ali ni dovoljno izraèna 2003 Petnica made a next step with da mnogi (~ast izuzecima!), i danas nemaju zainteresovanost). jasnu sliku šta se podrazumeva pod vaspit- Od blizu ~etrdeset pozvanih gimnazija i training teachers to use new programming srednjih stru~nih škola, najve}i deo se oda- technologies and tools. The first set of sida na udaru zvao i poslao nastavnike spremne da se upo- such courses took Borland Delphi and znaju sa novom obla{}u rada ali i sa novim Object-oriented languages and tools. The metodama i pristupima nastavi u ovoj pri- participants have been also informed petnice li~no osetljivoj oblasti. Podsetimo se samo about some new approaches in Aca Obradovi} o novom programu da je u poslednjih pola veka bilo nekoliko programming that could be useful for zdravstvenog obrazovanja neuspe{nih poku{aja uvo|enja seksualnog school curricula, such as event-driven obrazovanja u nastavu, {to je po nekim te- programming and visual-oriented tools. nom ulogom škole. Autor ovog teksta ne misli mama i sadràjima vrlo blisko problematici Dragan Toroman, a head of PSC's da je on taj koji jedini vidi dovoljno daleko , prevencije {irenja HIV/AIDS. Trodnevni in- Department for Computer Sciences, ali bi voleo da podeli iskustvo koje je stekao tenzivni seminari su obuhvatali niz predava- presented here in a short article some kroz nastavni~ke seminare na programu bio- nja i radionica sa ciljem da nastavnike pribli- results and impressions from the 2003 medicine u ISP posve}ene ovoj problematici. è najboljim tehnikama rada sa u~enicima. seminars and training courses that Svako vreme nosi svoje breme, te izazovi Tim predava~a se posebno usmerio na covered about 50 schools from all regions koji danas stoje pred nastavnicima u njiho- problem vezan za prevenciju bolesti HIV-a, of Serbia. vom radu kudikamo su slo eniji nego ranije. i edukaciju o rizi~nim oblicima ponašanja s Vaspitna uloga škole bi stoga neminovno mo- tim u vezi. Seminare su vodili Prof. dr Vik- rala da pretrpeti ozbiljne reforme. Na poluzi torija Cuci} sa Medicinskog fakulteta u Beo- In another article, Srdjan Verbi}, a head of koja je optere}ena ovim problemom ta~ku gradu, Dr Aleksandar Duji}, doajen me|u Department of Physics, presented two oslonca bi trebalo da predstavljaju zajedni~- stru~njacima u ovoj oblasti, mr Dragan Ili} i training courses for school-teachers ki roditelji i nastavnici, a ni- mr Mila Pauni} iz Zavoda za organized in 2003 with the common title kako deca. Iskustvo mi go- Prevencija HIV/AIDS zdravstvenu zaštitu studena- School Physics Laboratory. It means that vori da to na alost ~esto nije bila je tema velike serije ta, dr Slavoljub Pani}, iskusni tako. Prebacivanje odgovor- seminara za nastavnike stru~njak iz Doma zdravlja participants had a chance to see many nosti izme|u škole i roditelja srednjih {kola po prvi ûkarica i Jelena ]ur~i}, tre- new interesting experiments, practical kada se pojavi neki problem put organizovanih u IS ner u oblasti vr{nja~ke edu- experience in internal organization of je, ~ini mi se, pogrešna prak- Petnica. Seminari su bili kacije. Physics lab, and demonstrations of some sa koja je danas široko ras- i u funkciji pripreme za Generalno gledano, isku- new equipment and devices that can much prostranjena. Ipak nastavnici uvo|enje novog stva su vi{e nego pozitivna. improve the existing (very poor) situation koji su se profesionalno opre- nastavnog programa Nastavnici su sa puno entu- in Serbian schools . The first course has delili za stalno usavršavanje zdravstvenog vaspitanja. zijazma pristupili analizi iz- been organized in collaboration with the sve više ovom zadatku pristu- razito aktuelnog problema, Serbian Physical Society and the focus of paju ozbiljno i odgovorno. ~esto uo~avaju}i propuste u sopstvenom do- second course was improvisation, i.e. how Jezgro problema predstalja nepostojanje sada{njem radu. Dobro osmišljene radionice to make a functional equipment and jasne ideje medju profesorima i u~enicima o omogu}ile su polaznicima da kroz igru uloga demonstration sets with no money and no tome šta je to zdrav |ak. SZO (Svetska zdrav- sagledaju problem iz perspektive u~enika. special instruments. stvena organizacija) definiše zdravlje kao Ovakav pristup mnoge je zainteresovao za “stanje potpunog fizi~kog, mentalnog i dru- primenu sli~nih edukativnih tehnika i u dru- štvenog blagostanja, a ne samo odsustvo bo- gim nastavnim aktivnostima u {koli. Petnica Science Center took successfully lesti ili slabosti." Seminari su nedvosmisleno ukazali ko- part in a complex National program of Kao što se da videti odr avanje kvaliteta liko su nastavnici ~esto prepušteni sami sebi HIV/AIDS prevention where incorporation zdravlja, posebno zdravlja dece (u~enika), sva- u situacijama ~ija delikatnost svakako zahteva of new health education into a national kako predstavlja te ak zadatak. U njegovom koordinisani rad mnogih slu bi. Ugro eno school curricula was an important goal. A rešavanju podjednaku ulogu i maju dr ava, zdravlje deteta, hendikepiranog, obolelog od set of 8 training workshops covering nastavnici, roditelji i deca. Ovo nije nimalo HIV-a ili neke druge bolesti, primitivno i almost 200 teachers from 70 schools has lako. Sekundaran, po vremenu javljanja, ali nedopustivo u našem društvu se ~esto tretira been organized in September through ne po zna~aju, je problem vezan za edukaciju kao teret koji treba skloniti u stranu, zabo- u~enika o rizi~nim oblicima ponašanja; stro- raviti. Ne smemo dozvoliti da nam neznanje November 2003 in Petnica as a result of go uzev, jasne granice gotovo i da nema. i strah bilo koje vrste odre|uju ponašanje co-operation between the PSC and the Danas kada je anti-zdravlje trend, deo prema drugima. Yugoslav Association for Prevention of imid a mnogih društvenih kategorija, borba Tokom seminara pripreman je i poseban AIDS. Aleksandar Obradovi} here explains protiv narkomanije, prevencija polno preno- instruktivni materijal namenjen uvo|enju ove the structure, goals, methods, and results sivih bolesti (na prvom mestu HIV-a) i dru- tematike u {kole, {to svedo~i o ozbiljnosti of these courses and workshops n gih rizi~nih oblika ponašanja, predstavlja bor- pristupa i èlji da ova oblast ~vrsto i uspe{no bu licem u lice tj. totalni rat. Poslu io bih se zaìvi u doma}oj {kolskoj praksi. U~esnici ovde sloganom SZO-a za daleku 1988. go- su imali priliku da neposredno komentari{u dinu, koji najbolje odslikava moje iskustvo i dora|uju ovaj materijal ~ine}i ga, na neki vezano za ovaj problem: "Health for all-all for na~in, jednim od prvih ud`benika koji je healht". kreiran grupnim angaòvanjem nastavnika. U leto 2003. godine Istraìva~ka stanica Zahvaljujem se ~lanovima Nacionalnog Petnica se uklju~ila u veliki nacionalni prog- komiteta za borbu protiv AIDS-a, nastavni- ram prevencije HIV/AIDS i to u oblasti gde cima i svim kolegama anga ovanim na ovom je procenjeno da Stanica moè u~initi najvi{e projektu, što su i mali hrabrosti i upornosti – u uvo|enju novih nastavnih sadràja i krenuli putem ostvarenja motoa Svetske zd- obuci nastavnika za njihovu realizaciju. U ravstvene organizacije "Zdravlje za sve i sve septembru i oktobru iste godine u Petnici je za zdravlje" n

Petnica 20 (2004) 31 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:05 Page 32

Umesto uvoda Duìnu redova u poruci svedite na manje od 65 nemaju monitore istih dimenzija. Preporu~ljivo je ne Ne tako davno, populacija Internet korisnika je karaktera. Pode{avanje te duìne podràvaju skoro koristiti vi{e od 70 karaktera i ne vi{e od 12 redova. "odrastala" uporedo sa Internetom, bila tehni~ki svi mail klijenti, pa }ak i oni pisani za Apple ra~u- Koristite dva CR-a (i time napravite prazan red) orijentisana, pa je samim tim shvatala njegovu pri- nare i njihove ~esto promenjive OS-ove. kako biste nazna~ili da ste zavr{ili sa unosom va{e rodu i (nepisana) pravila pona{anja. Danas, zajed- Ukoliko imate potpis, potrudite se da bude kra- poruke i da drugi korisnik moè da po~ne sa uno- nica korisnika Interneta obuhvata i one korisnike tak, ne preko 4 reda. Mnogi korisnici pla}aju tro{- som svoje poruke. kojima je to sasvim novo okruènje. Mnogi novi kove Interneta po vremenu provedenom na vezi – Uvek nazna~ite zavr{etak poruke i sa~ekajte istu korisnici nisu upoznati sa kulturom, obi~ajima i/ili duge poruke vi{e ko{taju. naznaku od sagovornika pre prekida dijaloga. navikama tog okruènja, a verovatno ni sa osnova- PREDSTAVITE SE -> Olak{ajte prijem po{te onima Imajte na umu da razgovor na kojem insistirate ma prihvatljivog pona{anja na i uz Internet. Da bi sa kojima prvi put uspostavljate kontakt. Pruìte moè da prekine ili ometa drugog korisnika u poslu se novi ili neiskusni korisnici, na adekvatan na~in dovoljno informacija o vama, napi{ite nekoliko re- koji trenutno radi ili aktivnostima koje obavlja. upoznali sa INTERNET KULTUROM, ovim tekstom su dova sa najbitnijim podacima za kontakt. @argonom Talk pokazuje va{u ve{tinu kucanja. Ako sporo prikazane osnovne odrednice prihvatljivog pona- Interneta, koristite "potpis". Va{ "potpis" zamenjuje kucate i pri tom pravite gre{ke, ne poku{avajte da {anja kojih se treba pridràvati prilikom upotrebe vizit-kartu. ih ispravite, jer }e primalac shvatiti o ~emu se radi. Internet servisa. ZAHTEVANJE POMO}I -> Ve}ina Internet korisnika nema vremena da odgovara na uop{tena pitanja koja Komunikacija "jedan ka vi{e" Komunikacija “jedan na jedan” se ti~u Interneta. Ne {aljite po{tu korisnicima koje Kad god zapo~nete komunikaciju "jedan ka vi{e" Komunikacija jedan na jedan se defini{e kao ona ste na{li na RFC-u ili na mailing listama zarad traè- primenite sva pravila koja se odnose na e-mail. Ko- u kojoj jedna osoba komunicira sa drugom kao da nja odgovora na takva pitanja. munikacija sa vi{e korisnika putem jedne e-mail pose nalaze licem u lice, po principu dijaloga. Pravila ruke je analogna vezi sa samo jednim korisnikom. lepog pona{anja u opho|enju sa ljudima bi trebala Va`no je da znate ko sve prima va{e poruke. da vaè u svakoj situaciji, a pogotovo za korisnike Interneta gde gestikulacija, ili ja~ina glasa gube na Mailing liste i NetNews grupe zna~aju. Netiquette OP{TA UPUTSTVA -> Upoznajte pravila funkcionisanja liste ili grupe pra}enjem njihovog rada duè E-Mail nepisana pravila vreme (mesec-dva) pre no {to sami ne{to po{aljete. OP{TE -> Pre nego {to po~enete da koristite e-mail Uzmite u obzir da }e veliki broj korisnika videti servis, obavezno proverite kod svog provajdera (ako prihvatljivog pona{anja pri va{e priloge. Budite obazrivi u vezi sa onim {to pi- imate li~ni e-mail nalog) ili poslodavca (slu`beni e- {ete. Tako|e, zapamtite da mailing liste i news grupe mail nalog) pitanja i dileme u vezi sa posedovanjem kori{}enju Internet servisa ~esto arhiviraju tekstove, te samim tim i va{i prilozi i upotrebom naloga. Zakonska regulativa i pravila mogu biti dugo ~uvani na javno dostupnom mestu. kori{}enja elektronske po{te su veoma neujedna~ena Sr|an Janev Vodite ra~una o tome da pojedinci govore u svoje i sklona brzim promenama i dopunama. Ukoliko [email protected] ime i sadràj onoga {to kaù ne predstavlja zvani- ne koristite neki sistem za {ifrovanje (hardverski ili ~an stav poslodavca (osim ako je to eskplicitno naz- softverski), treba da budete svesni da va{a po{ta na na~eno). Setite se da i mail liste i news grupe koriste Internetu nije za{ti}ena, odnosno da je neko moè VREMENSKE ZONE -> Korisnici sa kojima kontak- resurse sistema. Obratite pa`nju na specifi~ne pro- ~itati ili koristiti (u sudskom procesu), a da pri tom tirate mogu biti locirani u udaljenim delovima sveta. pise provajdera ili poslodavca!. sve bude legalno. Proverite kod svog provajdera ili Ukoliko o~ekujete hitan odgovor na va{u poruku, Ne krivite sistem administratora za pona{anje poslodavca ko bi mogao da vam bude od pomo}i u korisnik kome je poruka upu}ena mo`da nije u mo- korisnika sistema!! vezi problema sa softverom i sistemskih problema. gu}nosti da to odmah u~ini, pa mu dajte vremena. SADRÀJ PORUKA -> Poruke i ~lanci koje {aljete tre- Ve}ina provajdera i poslodavaca ima osobu ili tim TRO{KOVI RAZMENE PO{TE -> Po{iljalac i primalac ba da budu kratki i precizni. Pi{ite o temi za koju zaduèn za podr{ku korisnicima, tako da va{a pita- (ili njihove firme) uglavnom podjednako dele tro{- pravite prilog i to treba da prati konvenciju odre- nja moète da uputite na njihovu e-mail adresu. kove slanja e-mail poruke. Ovim se ona razlikuje od |ene grupe. Nikada nemojte slati poruke gde isti- SADRÀJ PO{TE -> Po{tujte autorska prava tvorca drugih medija kao {to su klasi~na po{ta, telefon, ~ete tu|e gre{ke u kucanju i pravopisu. Time se originala materijala koji {aljete. Skoro sve zemlje televizija ili radio. Slanje poruke moè primaoca da isti~ete kao neiskusni ili zlonamerni korisnik. imaju zakone koji se odnose na autorsko pravo. ko{ta i u pogledu propusne mo}i mreè, prostora na Kada odgovarate na poruku svakako dajte rezi- Ukoliko prosle|ujete ili ponovo {aljete po{tu koja disku itd. Zato je neovla{}eno ogla{avanje putem e- me originala kod zaglavlja poruke ili navedite do- sadrì citirani materijal, nemojte menjati tekst. maila nepoèljno (i u mnogim slu~ajevima je zabra- voljno teksta iz originala kako bi primaoci poruke Ukoliko je poruka poslata vama li~no a vi je {a- njeno i ka`njivo). razumeli o ~emu se radi. Vodite ra~una o tome da ljete grupi primalaca, prvo traìte dozvolu za to. Budite svesni veli~ine poruke koju {aljete. Ukoli- se NetNews poruke prenose sa hosta na host, pa je Poruku moète skratiti i navesti samo va`nije delo- ko poruci pridruìte neprimereno veliku datoteku, mogu}e videti odgovor pre originala. Sadràj citi- ve, ali svakako stavite odgovaraju}e naznake. moè se desiti da poruka postane toliko velika da se rane poruke svima olak{ava razumevanje. Poruka treba da ima temu (subject) koja je nave- ne moè preneti ili da zauzme previ{e mesta. Vaè}a Budite obazrivi kada odgovarate na poruke. Od- dena u zaglavlju i odnosi se na sadràj poruke. preporuka glasi – nemojte da {aljete fajl duì od 150 govori se naj~e{}e {alju na adrese sa kojih su prim- Imajte na umu da je primalac osoba ~ija se kultura, kilobajta. U suprotnom, razmislite o transferu fajla ljene – ~esto na adresu mailing liste ili news grupe. jezik i humor mogu razlikovati od va{eg. ili podelite fajl u manje jedinice i {aljite svaku kao Moète gre{kom poslati li~nu poruku velikom broju Tako|e, vodite ra~una o formatu za datume, zasebnu poruku. U svakom slu~aju, {aljite "zipova- ljudi. Dobro je pravilo da se kod odgovaranja na merama i idiomima koji se te{ko prevode. Posebno ne" fajlove, tj. jedan ili vi{e fajlova stavite u arhivu poruku navede (prekuca) adresa primaoca umesto budite obazrivi sa sarkazmom. Koristite i velika i koja podràva kompresiju i budite sigurni da prima- da se oslonite na reply va{eg mail ili news klijenta. mala slova. lac ima softver pomo}u kog to moè "otpakovati". Ukoliko uo~ite da ste li~nu poruku poslali gre{- Budite obazrivi prilikom upotrebe slenga ili lo- VERODOSTOJNOST ELEKTRONSKE PO{TE -> Po{ta i vesti kom na adresu liste ili grupe, po{aljite poruku sa kalnih termina. O~ekivano pona{anje sagovornika su danas na udaru falsifikovanja, pa je njihovu ve- izvinjenjem. zavisi od va{eg odnosa i konteksta komunikacije. rodostojnost prili~no te{ko utvrditi. Oslonite se na Ukoliko je do{lo do nesporazuma izmedu vas i Norme na koje ste navikli u odre|enoj e-mail sre- zdravu logiku kod procene istinitosti primljene po{te. druge osobe, ne koristite mailing liste ili news grupe dini ne moraju da vaè za {iru e-mail komunikaciju TIPI~NE GRE{KE -> Nikada ne {aljite cirkularna pi- za prepisku. Ukoliko se rasprava ti~e ne~ega {to moè sa drugim korisnicima Interneta. sma (lanci sre}e i sl.) putem e-maila. Cirkularna po- da bude od interesa za grupu, kasnije ih moète o Koristite simbole za nagla{avanja. Primer – "To" {ta je zabranjena na Internetu. U suprotnom, mogu tome obavestiti u skra}enom izdanju. Ne u~estvujte je ono {to mislim. _Gospodar prstenova_ je moja o- da vam budu oduzeta korisni~ka prava nad e-mail u ratovima poruka. Nemojte slati niti odgovarati na miljena knjiga. "Smajlije" :) koristite da ozna~ite nalogom. Ukoliko dobijete cirkularnu po{tu, obave- podstreka~ke poruke. na~in govora, ali obazrivo. stite o tome svog administratora. Priklju~ite adresu svojoj poruci kao garanciju da U poruke ne uklju~ujte kontrolne karaktere ili Pravilo je da proverite saètak (subject) svih novih }e korisnici, u~esnici ili ~itaoci koji nepa`njom uk- priloge koji ne odgovaraju ASCII specifikaciji izuzev poruka u va{em elektronskom sandu~etu pre nego lone zaglavlje sa va{om adresom ipak imati priliku ukoliko nisu MIME prilozi. Ako {aljete {ifrovanu po- {to na njih odgovorite. Ponekad }e osoba koja od vas da stupe u kontakt sa vama. ruku proverite da li }e primalac mo}i da je de{ifruje. traì pomo} ili razja{njenje poslati poruku kojom }e Postoje news grupe i mailing liste koje razma- Budite kratki, ali ne i odse~ni. Kada odgovarate re}i "zanemarite prethodne poruke". Tako|e, odgo- traju raznovrsne teme. One predstavljaju razli~ite na poruku citirajte dovoljno originalnog materijala varajte samo na poruke koje su upu}ene vama. stilove ìvota, religija i kultura. Slanje ~lanaka ili kako bi poruka bila jasna, ali ne vi{e. Smatra se ne- Nemojte odgovarati ukoliko ste dobili kopiju. poruka grupama ~ije je mi{ljenje za vas uvredljivo kulturnim da odgovorite na poruku tako {to }ete Pa`ljivo adresirajte po{tu. Postoje adrese koje samo da biste ih o tome obavestili nije prihvatljivo. kopirati originalnu – izbacite sve nebitne delove. prima grupa korisnika iako adresa deluje kao da TIPI~NE GRE{KE -> Ogla{avanje je dobrodo{lo na Budite pa`ljivi u pogledu sadrìne poslate po{te. pripada jednoj osobi. Proverite to pre slanja. nekim mail listama i news grupama, ali je apsolutno Ne {aljite neodmerene poruke, ~ak i ukoliko ste Nemojte prosle|ivati neovla{}ene informacije. neprihvatljivo na drugim. izazvani. I, naravno, budite uzdràni kada na takve Ukoliko vam sistem dopu{ta da prosle|ujete (for- Budite obazrivi sa fontovima i dijagramima. Oni poruke odgovarate. warding) po{tu, proverite da niste uklju~ili prosle- mogu da budu razli~ito prikazani u razli~itim siste- |ivanje na nekoliko hostova ~ime se vama poslata mima ili razli~itom e-mail softveru za korisnika istog Ukoliko smatrate da je poruka od izuzetne va`- poruka vrti u beskrajnom krugu od jednog do drugog sistema. nosti, odmah po{aljite kratak odgovor ~ime dajete ra~unara. Nikada ne navodite integralni (kompletni) tekst po{iljaocu na znanje da ste je primili ~ak i u slu~a- originala. jevima kada }e odgovor uslediti kasnije. Talk i IRC (Internet relay chat) Falsifikovanje i druge zloupotrebe predstavljaju Proverite adresu pre nego sto zapo~nete duga~ke OP{TE -> Talk je niz Internet protokola koji omo- nedozvoljeno i neprimereno pona{anje. ili li~ne razgovore. Tako|e, dobra je praksa uklju~iti gu}avaju dijalog izme|u dva ili vi{e korisnika. VODI~ ZA MAILING LISTE -> Postoji nekoliko na~ina napomenu "long" (duga~ka) u zaglavlje poruke tako PREPORUKE -> Koristite velika i mala slova i pra- da na|ete podatke o listama koje postoje na Internetu da primalac zna da je poruka duga~ka za ~itanje. Pre- vilnu interpunkciju. Na kraju reda koristite CR tj. sa uputstvima kako da se priklju~ite. Ako koristite ko 100 redova smatra se duga~kom (long) porukom. taster Enter. Vodite ra~una o tome da svi korisnici slu`beni e-mail nalog, upoznajte se sa stavom pre- 32 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:05 Page 33

duze}a u vezi sa priklju~enjem i slanjem po{te na Slanje poruka putem anonimnih servera prih- [ ove liste. Proverite lokalne informacione resurse pre vata se u nekim News grupama ali izaziva nego- web culture] no {to poku{ate da prona|ete informacije na Inter- dovanje u drugima. Poruka koja nije prikladna kada netu. Postoji izvestan broj datoteka koje se periodi- se {alje sa potpisom ostaje neprikladna i kada se ~no {alju na news.answers, sa pregledom Internet {alje anonimno. mailing lista i kako da se na njih pretplatite. Ukoliko {aljete ~lanak grupi koja ima modera- netiquette Sa~uvajte poruke o pretplatama za mailing liste tora (urednika), o~ekujte izvestan zastoj pre no {to po{to se tu obi~no nalaze i uputstva kako da se sa se va{a poruka prikaè. Moderator }e eventualno njih odjavite. izvr{iti neke izmene da bi va{u po{tu uskladio sa useful rules of acceptible Proverite sadràj poruke pre nego {to je po{a- op{tom niti diskusije. behaviour for internet ljete. Vodite ra~una da jednom poslatu poruku nije Falsifikovanje novinskih ~lanaka nije prihvatljiva services users mogu}e vratiti/povu}i. âk ni va{ sistem admini- praksa. strator ne}e mo}i da je poni{ti. Pa`ljivo koristite reply-to opciju kad odgovarate Informacioni servisi (Gopher, Wais, ftp, telnet) In this article, Srdjan Janev from na poruke u mailing listama. Auto-reply }e UVOD -> Generalno, Internet je zatrpan novim i PSC presents a concize set of proslediti odgovor svim ~lanovima liste, {to ~esto raznovrsnim informativnim servisima. GOPHER, guidelines and suggestions for nije poè-ljno. Auto-reply je koristan za WAIS, MULTI-USER DIMENSIONS (MUD), zatim komunikaciju unutar preduze}a, ali je iritiraju}i MULTI-USER DIMENSIONS koji je Object Oriented (MOO) Network Etiquette (Netiquette) kada se odnosi na celo-kupnu mailing listu. samo su deo nekih novih servisa. which organizations may take and Ne upu}ujte velike datoteke na mailing liste Ne zaboravite da svi ovi servisi imaju vlasnike. kada je URL (linkovi, FTP verzije, ...) dovoljan. Oni koji snose tro{kove rada tih servisa postavljaju adapt for their own use. It also Ukoliko datoteke {aljete iz vi{e delova, uskla- i pravila u vezi sa upotrebom. Informacije koje ser- functions as a minimum set of dite to sa op{tim stavom liste. visi nude mogu da budu besplatne, ali ne moraju. guidelines for individuals, both Razmotrite mogu}nost obustavljanja pretplate ili PREPORUKE -> Upoznajte se sa konvencijama koje postavljanja "nomail" opcije (ukoliko lista to nudi) se koriste za izdavanje informacija tokom sesija. users and administrators. kada ne moète duè vreme proveravati svoju po{tu. FTP sajtovi obi~no imaju datoteke pod imenom Neke od mailing lista su privatne. Ne upu}ujte README u korenskom direktorijumu koji sadrì In the past, the population of people poruke na te liste ukoliko niste pozvani. O sadr- informacije o raspoloìvim datotekama, pravima using the Internet had "grown up" àju tih lista ne obave{tavajte {iru javnost. pristupa i autorskim pravima. with the Internet, were technically Ukoliko upadnete u raspravu, svakako se zadr- Ukoliko nisu uklju~eni sistemi za proveru i sigur- ìte na predmetu umesto na li~nostima koje u~est- nost, informacije koje {aljete sistemu bi}e prikazane minded, and understood the nature vuju u raspravi (ne u~ite od doma}ih politi~ara!). na Internetu a time i neza{ti}ene od falsifikata. of the transport and the protocols. VODI~ ZA NETNEWS GRUPE -> NetNews je sistem S obzirom da se Internet globalno rasprostire, Today, the community of Internet koji se distribuira {irom sveta i omogu}ava komu- informativni servisi mogu da odraàvaju vrstu kul- nikaciju o raznim specifi~nim temama. Podeljen je ture i stila ìvota koji se drasti~no razlikuje od sre- users includes people who are new hijerarhijski, a glavna podela je slede}a: sci – nauka; dine u kojoj ìvite i/ili radite. Sadràj koji je za vas to the environment. These comp – ra~unari; news – diskusije koje se ti~u samih neprihvatljiv moè da poti~e sa podru~ja u kojima NetNews-a; rec – rekreativne aktivnosti; soc – op{ta je to prihvatljivo. Budite otvoreni i bez predrasuda. "Newbies" are unfamiliar with the dru{tvena pitanja; talk – duga~ke, neprekidne di- Razmotrite mogu}nost rastere}enja sistema na culture and don't need to know skusije; biz – vesti u vezi sa biznisom; i alt – ater- popularnim sajtovima tako {to }ete izbegavati naj- about transport and protocols. In nativna hijerarhija. Postoje i regionalne i nacionalne ve}e gu`ve. Prijavljujte se kada su sistemi manje hijerarhije, a i hijerarhije koje su {iroko distribui- optere}eni. Kada su popularni serveri preoptere- order to bring these new users into rane kao {to je Bionet. U poslednje su tu i huma- }eni, koristite pomo}ne (mirror) i manje optere}ene the Internet culture quickly, this nisti~ke nauka, a vremenom }e biti i drugih. servere. U àrgonu NetNews-a "posting" ozna~ava sla- Nemojte koristiti tu|i FTP sajt radi deponovanja Guide offers a minimum set of nje novog ~lanka grupi ili odgovor na ~lanak koji je materijala koji biste èleli da drugi ljudi preuzmu. behaviors which organizations and neko drugi poslao. "Cross-posting" ozna~ava slanje Ovo se zove "dumping" i ne smatra se za prihvat- individuals may take and adapt for poruke ve}em broju grupa. Ukoliko uvedete cross- ljivo pona{anje. posting u svoju grupu ili ako ozna~ite "proslediti Kada imate problema sa nekim sajtom i zatra- their own use. Individuals should be dalje", upozorite ~itaoce o tome! Oni }e uglavnom ìte pomo}, navedite {to vi{e informacija radi lak{eg aware that no matter who supplies pretpostaviti da je poruka poslata specifi~noj grupi otklanjanja problema. their Internet access, be it an i da }e njihova reagovanja ostati unutar te grupe. Kada pravite sopstveni informativni servis, kao Ako smatrate da }e ~lanak zanimati vi{e News {to je homepage, proverite kod svog lokalnog Internet Service Provider through a grupa, koristite crosspost umesto da ga pojedina~no administratora koje su smernice i pravila na snazi. private account, or a student prosle|ujete svakoj grupi. Pro~itajte sve informacije o diskusiji koja je u toku Virtualni interaktivni servisi account at a University, or an (ovo nazivamo nit) pre nego {to po{aljete odgovor. Kao i u ostalim slu~ajevima, upoznajte se sa kul- account through a corporation, Izbegavajte slanje poruka tipa "i ja" ukoliko se radi turom izvesne grupe i drìte se njenih op{tih pravila. those organizations have o odobravanju sa op{tim tokom (niti). Potraìte uvodna uputstva grupe. Ona se mogu Nove poruke u niti (temi) bi morale da sadrè nalaziti na prate}em FTP serveru. regulations about ownership of mail vi{e od citiranja prethodnih. Prilikom prijavljivanja, uputite jedan op{ti poz- and files, about what is proper to Koristite mail ako odgovor {aljete jednoj osobi. drav u~esnicima. Lo{a je praksa svakoj osobi na post or send, and how to present Zapamtite da se poruke u News grupama glo- pojedinom kanalu pojedina~no uputiti "pozdrav". balno distribuiraju i da ceo svet verovatno nije Upozorite u~esnike kada nameravate da {aljete yourself. zainteresovan za va{ li~ni odgovor. Me|utim, ne veliku koli~inu informacija. Ukoliko svi pristanu da oklevajte da poruku po{aljete ako se radi o stvari ih prime, moète da ih po{aljete, ali slanje neèlje- For many years the Petnica Center koja je od op{teg interesa za sve u~esnike News grupe. nih informacija bez prethodnog upozorenja se has been very active in promotion Pre nego {to postavite neko pitanje, probajte da smatra neu~itivim, ba{ kao i kod elektronske po{te. of web culture and resources odgovor prona|ete koriste}i dostupne izvore kao Vodite ra~una da moè da se desi da ljudi koje {to su uputstva za ra~unare, novine, help datoteke ne poznajete ne èle da razgovaraju sa vama. among school teachers and itd. Pitanja upu}ena News grupi tipa "gde se na- Ukoliko ose}ate potrebu da po{aljete privatne students and this article is aimed laze odgovori…" uglavnom uzrokuju mrzovoljne poruke ljudima koje ne poznajete, onda morate da "RTFM" odgovore (tj. pro~itaj uputstva, mada je budete spremni na to da su oni ili zauzeti ili jedno- mostly for them. mogu}e da dobijete i daleko o{trije odgovore). stavno ne èle da }askaju sa vama. The article is organized into three I pored toga {to postoje News grupe koje prih- Lo{a je praksa insistirati na tome da vam ko- vataju ogla{avanje, ogla{avanje proizvoda koji nisu risnici grupe daju li~ne informacije, kao {to su pol, sections: One-to-one bliski temi smatra se nedozvoljenom aktivno{}u. starost, lokacija itd. Kada ste sklopili poznanstvo communication, which includes Ukoliko ste poslali ne{to {to se nije odmah po- sa drugim korisnikom, ova pitanja mogu da budu mail and talk; One-to-many javilo u News grupi, budite strpljivi – nemojte od- prihvatljivija, ali mnogi ljudi nerado daju ovakve mah misliti da poku{aj nije uspeo i ponoviti slanje. informacije osobama koje ne poznaju. communications, which includes Neke grupe dozvoljavaju (a neke i odobravaju) Ukoliko korisnik upotrebljava nadimak ili pse- mailing lists and NetNews; and po{tu koja bi se u drugim okolnostima smatrala udonim, po{tujte njegovu potrebu za anonimno{}u. donekle neukusnom. Ipak, ne postoji nikakva ga- âk i ukoliko ste vi i ta osoba vrlo bliski, pristojnije Information Services, which rancija da }e svi ljudi koji ~itaju materijal te grupe je koristiti njegov nadimak. Nemojte navoditi nje- includes ftp, WWW, Wais, Gopher, odobravati isto {to i vi. Da biste izbegli takve prob- govo/njeno pravo ime online bez odobrenja n MUDs and MOOs n leme, kriptujte svoje poruke opcijom Rotate (koja rotira sve karaktere u va{oj po{ti za 13 mesta). Grupe koje diskutuju o knjigama ili filmovima obavezno obeleàvaju poruke koje sadrè zna~ajne informacije o sadràju ili raspletu kao "spoilers". Unesite tu re~ u saètak (subject). Moète da ostavite prazne redove na po~etku poruke da biste prikrili sadràj ili moète da ga rotirate. Petnica 20 (2004) 33 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:05 Page 34

mali petni~ki dobo{ar

this. Schools may need to be more than that which takes place in one collection of buildings in a single location. Learners will need greater opportunities for seminar-based tutorials with teachers and peers, as well as extended opportunities for individual work, supported through interactive technology-based systems. Moreover, pupils will need access to other kinds of specialist facilities, which are currently not available in most schools and employees working hatever version of the future you imagine, there are a few within high-technology based occupations will require continuous accelerating trends in society which are likely to have an training and access to facilities to provide this. A new concept of Wimpact on educational change. The first is the trend to- community education is required which will enable expertise and wards individualisation, in which education will be customised to available resources to be deployed efficiently in order to support meet your needs as a parent or learner and be accompanied by tec- the needs of both the pre-vocational curriculum and the deve- hnologies which make it possible to match needs and provision better. lopment and training needs of commerce, industry and the public A second trend is towards greater complexity, both in the modes of sector. communication and in society. The child today has great choice With the move towards lifelong learning, I imagine a virtual about how to spend his/her time and life – whether to do good or to and physical 'Education Park' or 'e-Park'. A 3-18 school would be do very little. A third trend is towards further rapid advances in sci- part of the 'Park' but public information resources, the media, entific and technological knowledge in the biological, neurological industry and commerce, as well as 'homes', would have potential and physical revolutions this century. In teaching young people, we access to a broad community of skills and knowledge through have a great responsibility to help them take part by understanding integrated ICT systems. Instead of the school involving the 'com- the science in progress and by understanding the ramifications, prac- munity' and inviting the community 'in', the Education Park tical and ethical, of each advance in science and technology. Finally, would disperse the school throughout the defined area of the the potential exists, in our fast-moving world, not just for countries Park. The core facility would provide the classrooms, some seminar or people to be drawn into conflict, but also for individuals to become and conference facilities to be used by the school population but more distanced from each other and for our established institutions also industry, commerce and the broader community. Specialist –notably the family –to be fractured further. facilities related to specific commercial or industrial technology- I question our current noti- based applications might well be ons for the design of schools and a part of the Park's overall reso- the curriculum, and the kinds of I have a dream urces. The Park would include learning styles used by learners other community resources, such in accessing this curriculum. What knowledge and 'skills infrastruc- a brave vision of a as a library, health centre, shops ture' will be required by 2015? The impact (near) future school and sports and leisure facilities; a Kevin Champion without walls village with a focus on education, of the new technologies means that pe- ‘immersed’ in the on sci- tech education ople will increasingly need to know how development and lifelong lear- in the future structure and life of ning at the hub. to access, retrieve, handle and evaluate a the local community diverse range of information, in a myriad of forms. They will need Teachers, librarians, technici- to possess a repertoire of social, interactive and communicative skills ans and other learning support staff would be required within the identifiable 'school' sections of the Park, as well as within facili- in order to make sense of and use such knowledge. Such a shift in ties such as the library or other training centres. The school would emphasis from the acquisition of knowledge to its manipulation be the key information, training and learning resource for the has profound implications for the teacher's traditional role and the whole of the 'park'. The kinds of patterns of learning that would setting in which 'formal' education takes place. be possible, given the Information technology has been mainly presented and pro- schools may need to be more investment in personal than a collection of buildings in moted as just another classroom tool - like the pencil, pen or book. access to information The areas that have the greatest potential for exploiting the lear- a single location [...] learners and communication tec- will need greater opportunities ners' capacity to develop power and control over their own learning hnology at home and for seminar-based tutorials plus processes are those which enable lateral thinking. The importance within school, would extended opportunities for indi- of language and thinking-based competencies is likely to increase, mean a much closer vidual work, supported through as the demand for creative and sophisticated responses and activi- match between the le- interactive technology-based ty, in an essentially market-driven economy, increases. It is not just arners' needs and inte- systems [...] they need access a highly skilled, ICT-literate population that will be required in the rests and the learning to other kinds of facilities... future but individuals who are able to use technology to extend and experience and resources available to support learning. enhance creativity in order to produce effective solutions and out- Future society will have the capacity, more than ever before, comes to complex industrial, social or political problems. Schools either to liberate or to confuse its citizens – probably to do both. should therefore be more concerned with making the processes of Unquestionably, those who struggle with and resist and deny learning, thinking and decision-making explicit to students, rather change will find life even more difficult. Those who embrace than with the transmission of arbitrarily selected knowledge. Giving change may find living more dangerous than ever, as contrasting students 'direct' access to potentially vast arrays of knowledge and changes will come thick and fast, leading first one way and then learning resources digitally stored in databases throughout the World another. This is why we must continue to strike a balance bet- Wide Web and to appropriate expert systems to enable the learner ween embracing change and holding on to what we know has wor- to access and use the knowledge, as well as to assess their own le- ked well. Central to the classroom of the future must be to give arning and progress, is raising a series of implications for the tradi- young people a sense of purpose and a set of values that will trans- tional nature of teaching and learning and the design of schools and cend the immediate environment. In my classroom of the future, classrooms from Serbia to the Sudan. the learner will still benefit by feeling, as well as seeing, the Learning organisations should begin with the question "whom enthusiasm of the individual teacher. The young person at school should learn by depending on others and by being led and they and what resources will learners need contact with in order to learn?" should also learn by being an author and a leader for themselves, We can then begin to construct a model of a school which aims to ma- constructing and reconstructing understanding over time. Educa- ximise opportunities for interaction between people and resources tion will still be fundamentally about an interaction between for learning, including information. Future schools will need to pro- people, as well as about knowledge, understanding and ideas n vide a different blend of spaces. Whilst the learner's access to information and learning systems becomes progressively under their own control, the need for interaction with tutors and peers working and learning in virtual and face-to-face interaction will increase. Kevin Champion is Headteacher at the British International Schools of the future will need a mix of room facilities to enable School, Belgrade. [email protected] 34 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:05 Page 35

ilozofija i nauka danas su veoma zbunju- Dalje, Galileo stupa u intelektualnu konfronta- [ ju}e stvari. Obe se bave krajnje tehni~kim ciju sa u~enikom Muciusom, okruèn preostalim sci-ed] Fi ezoteri~nim stvarima koje mogu da razu- u~enicima koji ne znaju kojoj strani da se prik- meju samo malobrojni posve}eni. Problemi ko- lone. Poput pasa, oni ne ~uvaju samo gospoda- science education jima se bave ~ine se sve udaljenijim od nekog ra, ve} èle da budu nahranjeni i zabavljeni i op{teg interesa, recimo pobolj{anja ìvota ~ove- Galileo pribegava trikovima kako bi suzbio nji- ~anstva. I vi{e od toga, ponekad se ova distanca hovo nezadovoljstvo (trikovi su u stvari va`ni eks- izri~ito i ponosno isti~e. Ovo je daleko od ide- perimenti, puni ideja i izvedeni sa elegancijom An expanding distance between modern ala koji i dalje ìvi u glavama nekih od nas, o i lako}om). Ipak, uloga ovih trikova gotovo da science and technology and a common vremenu kada jaz izme|u nauke i filozofije nije postaje èlja da se dominira, ne pomo}u fizi~ke life, and increasing fragmentation and postojao ili barem kada je svaka od strana pro- snage, ne strahom, ve} mnogo suptilnijom mo}i specialization within science and valije bila bliska ìvotnosti ljudskog mi{ljenja. istine. Tako se ovaj komad zavr{ava time {to istra- humanities, reactualizes the role of Notorna sintagma "ne volim da filozofiram" i to ìvanje prestaje da biva ~isto kontemplativan pro- philosophy. Philosophy must not be koliko se zapanjuju}e ~esto ona ~uje na dana- ces, ono postaje deo fizi~kog sveta. Me|utim, aside from science reserving its role and {njim univerzitetima, tu`na je slika ovog reza. uprkos spektakularnim rezultatima, istraìvanje Sa jedne strane, ona èli da iskaè verovanje da i dalje ostaje posve}ena tajna profesionalaca. responsibility just for comments and je filozofija subjektivna stvar iznad realnih zah- Sli~no zatvaranje moè se uo~iti i u filozofiji. criticism; it must take an active part in teva nau~nosti. Sa druge, ona zapravo vi{e govori Rani Platon, na primer, govori o ve{tini pisanja dynamic process of scientific research. o samoj nauci nego o filozofiji, o gubljenju jedne (Fedar), upotrebi dijaloga, ~esto menja stil, upo- This is the core idea of short essay by ideje o celini ljudske misli. Me|utim, filozofija rno odbija da razvije standardizovani i precizan Zlatko Papi} (“A Lost Science”) who se sa pravom moè opisati jezik (Teetet), i naravno pribegava jeziku mita compares here the position and relation Zla tko Papi} kao nau~na (mada to ne op- – sve ovo ~ini da izbegne "zamku" intelektu- o raz lazu nauke between philosophy and science in ravdava njeno postojanje) – alizma. Drugi nakon njega su vrlo brzo digli ruke different times – from ancient Greece, i filo zofije i o ona stoji, kako kaè Gada- od nepreciznog jezika mita i dijalo{ke forme, smislu njihovog mer, u obavezuju}oj blisko- uvode}i suvoparnu tehni~ku terminologiju. Galilean time, an up to time of Newton (pono vnog) sti sa pozitivnim naukama Nau~na revolucija 16. i 17. veka ne pati od and Laibnitz, and Hegel’s Phylisophy of pove zivanja koje je dele od pogleda na ovakve specijalizacije. Ovo je herojsko doba filo- Nature. He pointed that “in case of svet zasnovanog na subjek- zofije nauke, koja se nije zadovoljila da samo relation between Science and tivnim uvidima. reflektuje nauku, ve} je aktivno u~estvovala u Philosophy, there is a clear answer: Nauka i filozofija su tvorevine starih Grka njenoj izgradnji, brane}i je od otpora i obja{nja- there must be no barrier between them i predstavljaju samo dva lica teorijskog znanja. vaju}i njene rezultate. Skoro svako delo Galile- in the same way as there must be no Put kojim su se one uzdigle je put neobuzda- ja – pravog Galileja, a ne Brehtove imaginacije barrier between philosophy and human nosti èlje za znanjem. Ovim putem je prvo – me{avina je filozofskih, matemati~kih, fizi~- n pro{la filozofija, odnosno metafizika (tzv. prva kih i psiholo{kih ideja koje koegzistiraju u har- life nauka), dok ono {to danas zovemo naukom moniji. Njutn i Lajbnic su tako|e dvojica velikih ve}im delom ne bi bilo ni uzeto u obzir u gr~koj polihistora koji su aktivno u~estovali na frontu Kevin Champion, direktor Britanske upotrebi te re~i. Izraz iskustvene nauke "gr~- svakolikih istraìvanja svog doba. Nasuprot njima, Me|unarodne gimnazije u Beogradu kom uhu zvu~i kao drveno gro`|e". Ono {to ve} oko 1800. godine, ideja o jednoj univerzal- izlaè zanimljiv model {kole sa odgovara na{em uobi~ajenom pojmu nauke oni noj nauci pod okriljem filozofije bila je mogu}a bi najpre razumeli kao znanje na osnovu kog isklju~ivo kao sinteza filozofske misli {to kul- programskim teì{tem na nau~nom i minira u Hegelo- tehnolo{kom znanju locirane u voj filozofiji priro- relativno blisku budu}nost. On se izgubljena nauka de i njegovom apri- opredeljuje za {kolu koja pokriva visok ornom stavu da je uzrasni raspon (od po~etka osnovne postaje mogu}e proizvo|enje: to su zvali poietike broj planeta u Sun~evom sistemu zaklju~en, iz- do kraja srednje {kole) i koja je episteme ili tehne. Slika kojom smo u{li u XXI vek netom samo par meseci pre otkri}a Neptuna. duboko integrisana u lokalno je druga~ija: na horizontu u izmaglici se nazire Tako 19. vek postaje vek nauke, stalnog "samo- filozofija kao preostatak onoga deklarisanog kao prevazilaze}eg napretka i bezgrani~nih o~eki- okruènja. U formi specifi~nog ‘obrazovnog parka’, {kola najmanje li~i prirodne ili dru{tvene nauke, u slu~aju odnosa nauke i vanja". Slede}i vek doneo je, kao izmaglica koja tek posled- filozofije odgovor je jasan: ne izme|u ostalog, institucionali- na sada{nje ustanove gde su u~enici njih decenija poku{ava da se ra- sme da postoji granica zaciju nauke kroz titulu nau~- vezani za jedan objekat. Ovde, oni zlije preko polja nauka kroz ob- izme|u njih, kao {to ne sme nog eksperta, {to je na nauku pose}uju razli~ite specijalizovane lasti poput kognitivnih nauka. da postoji granica izme|u bacilo odgovornost i jasno arti- institucije koje postoje u lokalnoj Fajerabend ukazuje na sce- filozofije i ljudskog ìvota kulisalo stav da su saznanja uvek zajednici i tamo sti~u deo znanja i ne u Brehtovom ìvotu Galileja samo delimi~na, privremena i iskustava. Deo parka su sadràji u kojima se Galilej pojavljuje kao pravi anti- da brzo bivaju prevazi|ena, te da nauka ne moè heroj za modernu nauku: on je virilan, senzu- snositi odgovornost koju politi~ko dru{tvo èli namenjeni lokalnoj zajednici kao {to alan, brzoplet, agresivan, ekstremno znatiè- da na nju prebaci. su zdravstvene ustanove, biblioteka, ljan, skoro voajer, i pravi showman. Kako se Ipak, [elingova i Hegelova filozofija priro- zabavni i sportski sadràji. Ovde su svi zavesa podiè, vidimo ga polugolog kako uìva de i dalje blistaju odre|enim svetlom. One sve- oni i u funkciji nastave, jer je bolje i u jutarnjem kupanju, doru~ku, astronomskoj do~e o lepoti i nenaru{enoj jedinstvenosti èlje racionalnije da se znanje {iri tamo gde diskusiji - i sve u isto vreme. Razmi{ljanje je za za znanjem. Metodska zamisao dana{nje nauke se primenjuje ili stvara. Autor je ovaj njega radosna i libidozna aktivnost. U prvoj ne moè da zadovolji onu krajnju potrebu uma model zasnovao na racionalnoj analizi sceni, on obja{njava de~aku Andrei relativnost da o~uva jedinstvo u celini bivstvuju}eg. Sjedi- rastu}ih zahteva savremenog nau~nog kretanja. U odre|enom trenutku, Galileo na- njavanje znanja u ovom slu~aju biva prepu{teno pu{ta de~aka, ostavljaju}i ga sa svojim mislima filozofiji, sa sve ve}im podozrenjem. Uprkos i tehnolo{kog znanja koje se te{ko - uprkos de~akovoj mladosti i neznanju, on ga nesavladivoj partikularnosti znanja, ~ini se da je vi{e moè sticati samo u jednom tretira sebi jednakim. Poznanstvo prerasta u sa- ~ove~anstvo ipak spremno da se zadovolji nap- objektu koje nau~ne i tehnolo{ke radnju, kao rezultat prijateljstva okorelog nau~- retkom i ovladavanjem prirodom. Tehnika mani- procese jednostavno simulira n nika i pametnog, ljubopitljivog de~aka. Nau~na puli{e ljudskim ìvotima, formira javno mnje- misao, prema Brehtu, napu{ta univerzitete i nje, uti~e na ìvot pojedinca i na raspodelu na- manastire i postaje deo svakodnevnog ìvota. {eg vremena. Ne znam odgovor na ove izazove, Ipak, cela pri~a nije ovako romanti~na. Na ali u slu~aju odnosa nauke i filozofije odgovor primer, Galileo je veoma sklon upotrebi odre- je jasan: ne sme da postoji granica izme|u njih, |enih fraza i gestova koje samouvereno i namet- kao {to ne sme da postoji granica izme|u filo- ljivo koristi. Andrea ih ponavlja, iako sa manje zofije i ljudskog ìvota. Filozofija ne sme da stoji ma{te i mnogo vi{e rigidnosti, {to ga ~ini na kraju po strani i komentari{e, ve} mora da u~estvuje unekoliko neinteligentnim puritancem koji po- u nau~nom procesu. Samo tako moèmo dose- seduje znanje ali je ono neupotrebljivo. Svrha gnuti onu veli~anstvenu ideju o mudrosti kao tog znanja je da se prenese i sa~uva, a ne kriti- razgovoru du{e sa samom sobom, po kojoj mi{- ~ki preispita. Ova impotentnost je, naàlost, ljenje moè da se ostvari jedino u beskona~- ne{to {to najvi{e u~imo na na{im fakultetima. nom samorazumevanju Petnica 20 (2004) 35 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:05 Page 36

mali petni~ki dobo{ar

Geolog pomno ispituje neku stenu i u tom mu izme|u stotinki i desetinki? Sportski komentator bi, recimo, tre- pri|e jedan seljak i samouvereno re~e: balo da zna da je Morisu Grinu kao svetskom rekorderu na sto - Siguran sam da ne znate da je ta stena stara metara potrebno 13-15 stotinki samo da reaguje na pucanj startera milion i deset godina? i po~ne da se odlepljuje od startnog bloka. Nije li onda uvreda i za - Zaista ne znam, odgovara geolog, a otkud vi to gledaoca i za sve one koji se zaista bore sa stotinkama re}i kako je znate? sedam stotinki dovoljno vremena za prihvatanje lopte, okret na - Jednostavno, re~e seljak, pre deset godina je istu jednoj nozi, skok i {ut? Mada te{ko, ovo se za sedam desetinki tu stenu ispitivao jedan va{ kolega i on mi onda re~e zaista moè izvesti. da je stena stara milion godina. Sve tri pomenute kategorije brojeva uglavnom predstavljaju samo sirove podatke i kao takvi ne mogu da nam smetaju iznad rojanje, kao i sama ideja o broju, spadaju me|u najstarije nivoa uobi~ajenog nerviranja. Problem je sa podacima koji se do- apstrakcije kojima je Homo sapiens ovladao. Ispo~etka, bijaju posredno na osnovu onih sirovih. Svaka procena sama po Bnaravno, u tako rudimentarnoj formi da nam je danas te{ko sebi unosi neku gre{ku, a kad se bazira na nepouzdanim ili lo{e da poverujemo kako stanovnici anti~ke Gr~ke nisu imali posebne protuma~enim podacima, gre{ka odjednom naraste i tu ne po- oznake za cifre, kako se tek u ~etvrtom veku p.n.e. iskristalisala maè nikakva naknadna obrada rezultata. Osnovno pravilo nume- potreba za definisanjem broja jedan , a kako je, Sr|an Verbi} ri~ke pismenosti je ujedno i najjednostavnije - brojeve nikada ne recimo, nula kao broj uvedena tek hiljadu go- smemo uzimati zdravo za gotovo. Klasi~an primer neodgovornog o problemu dina kasnije. Fascinantno je da su nauka, teh- nau~ne pismenosti kori{}enja brojeva je sudbina ameri~ke sonde Mars Climate Or- nologija, ekonomija, pa i politika, ne samo biter. Ona je, mo`da se se}ate, u septembru 1999. u spektakularno opstajale, nego i rapidno napredovale u starom veku a da nije bilo izgorela prolaze}i kroz Marsovu atmosferu. Razlog je bio sasvim preke potrebe za definisanjem broja i uvo|enjem oznaka kakve su trivijalan - neko je u NASA zaboravio da in~e konvertuje u centi- rimske ili arapske. Ideja o broju je, o~igledno, tako jaka da joj metre! Istini za volju, gre{ke u procenama i prora~unima ne mo- formalni okvir dugo vremena nije potreban. Pastiri starog veka su raju uvek da budu lo{e; neki ljudi od tih "gre{aka" ba{ lepo ìve. ta~no znali koliko ovaca imaju, a da Eto, na primer gra|evinski preduzima~i. :) nisu morali tom broju da daju ime i od- Kada su ljudi od nauke u pitanju, nu- govaraju}i simbol. Danas je situacija numeri~ka meri~ka pismenost ima mnogo vi{e stan- druga~ija – navukli smo se na brojeve. darde. Pod pla{tom numerike se ne kriju Za razliku od starog, u ovom naj- samo brojevi ve} i skupovi, nizovi, matrice, novijem veku brojke su svuda oko nas, pismenost funkcije, raspodele itd. i sve to valja inter- mada se sti~e utisak da malo slabije ka- pretirati na {to korektniji na~in. [tavi{e, svaki piramo {ta nam one zaista zna~e. Sa brojem ovaca je lako, sada su pojedina~ni broj u tim strukturama mora da ima pridruènu gre{ku brojevi jednostavno utkani u sve ono sa ~im se susre}emo u na{im koja je ovde va`na isto koliko i sam rezultat. Najbitnije je da onaj urbanim ìvotima po~ev{i od ~arapa broj 12, kamate od 9.5%, 32ºC ko pi{e nau~ni rad u okviru tih nekoliko strana koje su mu date na u hladu, rezultata 81:79 (34:37), serijskih brojeva i JMBG-a sve do raspolaganje prenese {to no}ne more poznate kao godi{nji finansijski izve{taj. Digitalna vi{e nau~no relevantnih brojeve nikada ne smemo kultura svemu pridruùje brojeve. Da li mi znamo {ta zna~e svi ti informacija, a da pri tome uzimati zdravo za gotovo brojevi? Naravno da ne znamo. Pravo pitanje je, me|utim, da li ne ostavi mogu}nost da uop{e znamo kako se brojevi koriste i {ta zaprave zna~e? bilo koja od njih bude pogre{no interpretirana. Naravno, sve to Dok god su brojevi samo kodovi, nerazumevanje njihove pod uslovom da je onaj ko ~ita rad numeri~ki pismen. Rad sa mno- prirode je prili~no bezazleno. Nije me briga {ta su pojedina~ne {tvom podataka zahteva kriti~nost i selektivnost u izboru onoga cifre u ISBN broju ako dobijem onu knjigu koju sam i traìo. {to }emo staviti na papir. Podaci se sastoje, naravno, od brojeva za Bitno je da onaj ko takav broj daje zna {ta su pojedina~ne cifre i koje moramo gajiti odre|eni respekt i koje nikada ne treba obrada Dostojevski zavr{i na polici sa ruskim klasicima, a ne u odeljku |ivati sloènim numeri~kim procedurama koje ne razumemo u za lov i ribolov. Mi koji u procesu klasifikacije i sortiranja ne u~e- potpunosti. stvujemo, jednostavno }emo iskopirati broj a da ga i ne pogle- va`no je da onaj ko pi{e nau~ni rad na Analiza podata- damo. Za takvo kodiranje je najbitnije da bude jedinstveno, ostalo raspolaganje ~itaocima prenese {to vi{e nau~no relevantnih informacija, a da pri ka, naàlost, podrazu- nas nije briga. Ovaj kod prenosi samo jednu informaciju - koja je tome ne ostavi mogu}nost da bilo koja meva i neke ve{tine to knjiga u pitanju. od njih bude pogre{no interpretirana koje se grani~e sa cr- Od brojeva se, me|utim, ~esto o~ekuje da prenesu i vi{e nom magijom - stati- informacija. Kakva je, recimo, razlika izme|u podatka da je na sti~ke metode. Van svake sumnje, one predstavljaju mo}nu alatku, jednoj utakmici bilo prisutno 55000, a na drugoj 54787 gledalaca? ali isto tako treba imati u vidu i da ni{ta ne moè tako dobro da Osim samog broja, novinar koji je saop{tio te brojke nam, tako|e, upropasti va{e rezultate kao statistika. Ruku na srce, ona je svoje- tema: nau~na (ne)pismenost govori i da u prvom slu~aju, nejverovatnije, imamo procenu broja vrsni analiti~ki tamni vilajet za koji se te{ko moè re}i da je grana gledalaca dok u drugom postoji neki mehanizam da se svaki po- matematike, a grana nauke definitivno nije. jedina~ni gledalac prebroji. Da su svi prebrojani i u prvom slu~aju, Lo{e interpretirani brojevi sami po sebi nisu opasni, opasno novinar bi, verovatno, rekao da ih je bilo ta~no 55000. Iako je je {to se na osnovu njih donose odluke. Lekari odlu~uju na osnovu ta~nost brojeva ovog tipa manje kriti~na nego kod ISBN-a, i ovde brojeva koje donesete od nekog specijaliste, dok politi~ari odlu- postoje precizno definisana pravila po kojima informacije preta- ~uju na osnovu gomile podataka koji predstavljaju profil javnog ~emo u brojeve. Numeri~ka pismenost se ogleda u doslednoj pri- mnjenja. âk je i jedna tako zna~ajna odluka kao {to je datum meni svih tih pravila. po~etka invazije na Normandiju u potpunosti zavisila od mete- Tre}a bitna kategorija brojeva sa kojim se svaki dan susre}e- orolo{kih izve{taja koje je tih dana dobijao Dvajt Ajzenhauer. Bilo mo su mere. Korektna upotreba ovih brojeva, nesumnjivo, zah- kako bilo, alternative nema. Ako i{ta znamo o nekom sistemu, teva ne samo du`no po{tovanje prema broju ve} i odre|enu dozu onda smo u stanju da ga opi{emo brojevima. Onda je na ~oveku, nau~ne pismenosti. Kad pored broja stoji i jedinica mere onda nje- ili ponegde ra~unaru, da donese odluku. Ostaje nam da se nadamo govo pisanje i ~itanje podrazumevaju da imamo osnovnu pred- da su svi igra~i u lancu svesni informacija koje primaju i prenose stavu o tome kako se ta vrednost meri i {ta predstavlja u realnom drugima svetu. Meni li~no nepismenost ove vrste najvi{e ide na ìvce. Iznerviram se svaki put kad na kraju ko{arka{ke utakmice dok na semaforu pi{e 0.7 ~ujem: "Jo{ samo sedam stotinki do kraja, ali sasvim dovoljno da uputi {ut na ko{." Zar je mogu}e da neko komentari{e prenos za par miliona gledalaca a da ne zna razliku 36 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:05 Page 37

konofizika je sigurno najmla|a grana zajmica, obveznica, kredita, futures-ugovora [ inside moderne nauke, a obuhvata primenu i sl. pomaè da vi{kovi dobara jednih po- ] Emetoda razvijenih u fizici (pre svega u kriju nedostatke dobara kod drugih. Speci- statisti~koj fizici) na prou~avanje finansij- fi~nosti finansijskih trì{ta, kao {to je em- scientific literacy skih trì{ta. Koliko je oblast sveà svedo~i pirijska ~injenica da cene akcija na berzama ~injenica da re~ econophysics, koja se ve} vi{e slede geometrijsko Brownovo kretanje, ~ine Similarly to the famous educational godina koristi u publikacijama, jo{ uvek ne metode razvijene u fizici veoma poèljnim. TV series, Sesame Street, almanac postoji u Websterovom re~niku. Uz nove alatke statisti~ke fizike, kao {to je Odakle poti~e ova nesvakida{nja ideja i skora{nji prodor u shvatanju i opisivanju ha- Petnica is also trying to acquaint za{to se fizi~ari od svih oblasti ekonomije oti~nih sistema, prirodno je o~ekivati da }e its young audience with some new najbolje snalaze ba{ u finansijama? Da takvi i sli~ni rezultati veoma brzo prepoz- and odd words. This time we have bismo odgovorili na ovo pitanje moramo nati finansijska trì{ta kao plodno tle za Numeracy and Econophysics on imati u vidu nekoliko ~injenica. Najgrublja testiranje modela. (Kao ilustraciju treba na the menu. podela ekonomije koju umu imati da jedna godina trgovine na ber- Mi lo{ Boòvi} moèmo napraviti je na zama i trì{tima hartija od vrednosti stvori o procesu tri glavne oblasti: eko- oko 18 GB podataka, tako da ne treba pre- Communication between members of sin teze fizike i nometriju, mikroeko- vi{e brinuti oko materijala za analizu.) Ve- human race evolved through thousands eko nomije nomiju i makroekono- like konsultantske kompanije u USA i Ev- of years of practicing and ever-changing ropi teè da {to means of communication. miju. Ekonome- bolje shvate even- Consequently, there are a lot of rules trija je tehni~ki a- tualne zakonito- ekonofizika concerning good manners in talking, parat obrade eko- sti trì{ta i tako nomskih podataka, zasnovan na teoriji svojim klijentima writing or making a telephone call. verovatno}e i statistici; u fizici bi odgovarala (to su ~esto inve- However, data oriented communication obradi eksperimentalnih rezultata. Mikro- ko bi rekao da sticione banke i meets yet another difficulty - the lack ekonomija polazi od individualnih potro- se fizi~ari sjajno fondovi, a nekad i of writers elemental numeracy. {a~a i proizvo|a~a (firmi) koji maksimizuju snalaze upravo vlade pojedinih Important question is how to make the svoje preference i profite, respektivno. u finansijama? dràva) daju mak- text, i.e. author-consumer channel more Rigorozna matemati~ka postavka mikroe- simalno precizne konomije kulminirala je prili~no apstrakt- prognoze i savete za budu}e investicije. Na efficient without making excessively nom teorijom generalnog ekvilibrijuma, za mnoga od pitanja koja nastaju u èlji za mathematized or awkward sentences. koju su Kenneth Arrow i Gerard Debreu shvatanjem ovih zakonitosti nije mogu}e Newspaper articles, for instance, dobili Nobelovu nagradu 1972. godine. odgovoriti kori{}enjem konvencionalnih should be written to be readable and Osnovni rezultat ove teorije je da kada se ekonomskih principa. Na primer, da li cene with a certain style, but also without svi u ekonomiji pona{aju optimalno, cene na finansijskim trì{tima imaju potpuno slu- unnecessary loss of information }e se podesiti tako da se ponuda i potra`nja ~ajna kretanja (da li slede pure random walk) content. For something like that, the izjedna~e, {to dovodi u agregatu do ravno- ili ipak postoji neka ne toliko o~igledna writer should be not only literate but teè na trì{tima. U fizici je ova teorija ana- zakonitost? Postoje li neki trendovi koje je logna (kvantnoj) statisti~koj fizici, koja po- mogu}e uo~iti na duge staze (kao {to je to numerate also. lazi od zakona kretanja pojedina~nih ~esti- slu~aj u makroekonomskim podacima gde In the article "Numeracy" Srdjan Verbi} ca, a kao rezultat ima da na makroskopskom se uo~avaju jasne i predvidive tendencije ra- emphasizes the problem of this nume- nivou gotovo savr{eno repro- Svedoci smo naglog porasta sta u, recimo, bruto nacional- rical analogue of literacy, especially in dukuje rezultate termodina- zainteresovanosti teorijskih nim dohocima, {to je prvi opi- its scientific variant. No doubt, nume- mike, koja tako|e ima ekvi- fizi~ara da se uhvate u ko{tac sao Robert M. Solow)? Da li librijum kao osnovni kon- sa izazovima savremenih su veliki udari na berzama racy, as well as literacy, impose a lot of cept (pomo}u koga se, na ekonomskih modela neizbe`ni? Takva pitanja za- rules. The first and the most important primer, defini{e temperatura). Termodina- htevaju pre poznavanje fizike neure|enih one is "numbers are to be treated with mika je, dakle, analogon makroekonomije, sistema nego klasi~ne ekonomije zbog ve- considerable respect, neither to be oblasti koja prou~ava ekonomiju agregata oma kompleksnih interakcija koje dovode tampered with, nor subjected to a individualaca i/ili firmi (na primer, jedne do onoga {to se vidi u stvarnosti. numerical process whose character dràve) kao celinu. Kao rezultat svega navedenog imamo you do not completely understand". Prirodno je zapitati se postoji li u eko- dramati~nu ~injenicu da gotovo 70% ame- nomskoj nau~i tako efektan prelaz sa mikro ri~kih fizi~ara danas posao nalazi u finansi- nivoa na makro nivo kao {to je to slu~aj u jama ili srodnim oblastima. Sa jedne strane, Milo{ Boòvi}, PhD student at Depar- fizici? Odgovor je: delimi~no. Razloge za to potra`nja za njihovim znanjem, kvalitetom tment of Economics and Business of ne treba traìti u eventualno pogre{nim e- obrazovanja i specifi~nim treningom razmi- Universitat Pompeu Fabra in Barcelo- konomskim teorijama, ve} u relativno skori- {ljanja je velika. Sa druge, moderna fizika je jem datumu po~etka razvoja potpuno mik- postala prava interdisciplinarna nauka koja na, in the short essay “Econophysics” roekonomski zasnovanih makro-modela, se zbog svoje nezaobilazne metodolo{ke explains why is economics so koji je usledio osamdesetih godina dvade- superiornosti veoma brzo {iri ali i sve vi{e attractive for physicists today. There setog veka kao posledica ~uvene Lucasove fokusira na biologiju, nanoinìnjering i - od- are two main reasons for this unusual kritike. Ne treba zaboraviti da je i u fizici nedavno - ekonomiju, daju}i ovim naukama interest. The first is remarkable simi- najpre nastala termodinamika kao generali- kao specifi~nu notu neodoljivu kombina- larity between phenomenological n zacija eksperimantalnih rezultata dobijenih ciju teorije i intuicije thermodynamics and statistical physics do sredine devetnaestog veka, pa su tek with macro, i.e. microeconomy. The potom J. C. Maxwell, L. Boltzmann, J. W. Najiscrpnija i najsistemati~nija arhiva radova iz Gibbs i drugi postavili temelje mikroskop- ekonofizike je Econophysics Forum Univerziteta u second reason is more prosaic, rese- ski zasnovanoj statisti~koj fizici, ~iji je Fribourgu (http://www.unifr.ch/econophysics/). arch in this area is definitelly better Tako|e, vode}i ~asopisi u svojim sekcijama posve- paid. termodinamika samo grani~ni slu~aj velikog }enim matemati~koj fizici redovno objavljuju radove broja ~estica. Sli~na situacija je bila i u na vru}e teme iz ekonomije (videti, na primer, novije For a physicist (just as well as mathe- ekonomiji - makroekonomija je do skora brojeve ~asopisa Nature, Physical Review E, Physica matician or an engineer) economy is bila samo poluempirijska teorija. A, itd.). Na kraju, zna~ajan izvor publikacija je i op{ta Sada moèmo dati odgovor na pitanje sa arhiva radova iz fizike Los Alamos Nacionalne La- only a laboratory that in a strange, po~etka. I individualci i dràve imaju jedan boratorije (http://xxx.lanl.gov) highly nonlinear way produces a heap zajedni~ki problem: u svakom trenutku mo- of new data that waits to be studied and n raju imati dovoljno sredstava da zadovolje Milo{ Boòvi} je angaòvan na Department of analyzed by sharp naturalist's eye svoje potrebe. Instument koji ovo omogu- Economics and Business, Universitat Pompeu }ava je finansijsko trì{te koje pomo}u po- Fabra, Barcelona Petnica 20 (2004) 37 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:05 Page 38

priznajemo, izdali smo! Petni~ke sveske 53:

ZBORNIK RADOVA POLAZNIKA 2001. Dvanaesti po redu Zbornik radova polaznika Istraìva~ke stanice Petnica sadrì 34 najuspelija rada izabranih od oko 150 radova koji su ura|eni na seminarima astronomije, fizike, primenjene fizike i elektronike, ra~unarstva, biologije, geologije, hemije, humane biohemije, arheologije, etnologije, lingvistike i psihologije. Kao {to je za ove zbornike uobi~ajeno, pri izboru radova posebno je vo|eno ra~una na jasnoj atiku- laciji problema istraìvanja i (barem formalno) korektnoj interpretaciji rezultata istraìvanja. Mada se, razumljivo, na originalnosti teme i upotrebljivosti rezultata ne insistira, zna~ajan broj radova ispunjava jedan, pa i oba ova uslova. 370 strana. Petni~ke sveske 54:

ZBORNIK RADOVA POLAZNIKA 2002. U ovom zborniku su publikovani radovi iz ciklusa 2002. godine, s tim {to su oni prethodno pezentovani na (prvoj) konferenciji polaznika ISP. Za ovu konferenciju je odabran 21 rad za usmeno izlaganje, 15 za poster-prezentacije, dve prezentacije ura|enog softvera i tri prezentacije ura|enog hardvera, dakle 41 rad, {to pribli`no iznosi ~etvrtinu od ukupnog broja radova realozovanih na seminarima i nau~nim kampovima 2002. godine. Kao i do sada, radovi su razvrstani po oblastima koje su grupisane u tri celine po programskim odeljenjima Stanice: matemati~ko-tehni~ke nauke, prirodne nauke i dru{tvene nauke. Usmeno prezentovani radovi dati su u celini, dok su poster-prezentacije i prezentacije softvera i hardvera date u skra}enom obliku. 380 strana. Petni~ke sveske 55:

USMENA PRO{LOST. Zbornik radova polaznika programa istorije, realizovanih tokom seminara 2002. godine i finalizovanih 2003, u redakciji Gorana Milora- dovi}a. U zborniku dominiraju teme iz dru{tvene, kulturne i porodi~ne istorije. Ina~e, specifi~nost ~lanaka je pristup, koji se primarno oslanja na usmenu istoriju. Bogato je ilustrovan gra|om: osim intervjua koji idu uz svaki rad, zbornik sadrì ve}i broj pisanih dokumenata, fotografija i crteà, koji u mno- gome dopunjuju tekstove i sluì kao potvrda autenti~nosti. Petni~ke sveske 56:

ZBORNIK RADOVA POLAZNIKA 2003 sadr`i 33 rada iz astronomije, fizike, matematike, primenjene fizike i eletronike, biologije, geologije, hemije, humane biohemije, arheologije, etnologije, istorije, lingvistike i psihologije koji su prezentovani na drugoj konferenciji polaznika ISP. Radovi su selek- tovani i prezentovani na isti na~in kao prethodne godine. Standardno za ove zbornike, uz svaki rad ide kratak prikaz na engleskom jeziku. 320 strana n

O Petnici

Zanimljiv prilog o Istraìva~koj stanici Petnica na dve strane velikog formata objavljen je u slovena~kom nedeljniku namenjenom {kolama [olski razgledi. Takst o Petnici i njenoj ulozi u promociji nau~nog obrazovanja objavljen je u holandskom nau~nom ~asopisu Mediator Plus Ultra (www.mediatorplusultra.nl). U martu su urednici ~asopisa Teknos (http://publications.tjhsst.edu/teknos), glasila po mnogo ~emu najbolje ameri~ke srednje {kole Thomas Jefferson High School for Science and Technology, zatraìli od ISP da po{alje jedan originalni rad na{ih polaznika za ovaj ~asopis. Oda- brali smo rad o dvojnim asteroidima Mihaila ûbrovi}a. n

Plakat

Po prvi put, Stanica je u 2003. godini najavila svoje obrazovne programe u~enicima i nastavnicima srednjih {kola putem posebnog plakata. Na prigodnom formatu 33 x 70 cm, atraktivni kolor plakat sadrì mozaik fotografija koje prikazuju raznovrsne oblike obrazovnih aktivnosti Stanice kao i saète informacije o na~inu na koji se zainteresovani u~enici mogu prijaviti za u~e{}e na petni~kim seminarima i kampovima n Web Odiseja Drugo izdanje sjajnog petni~kog priru~nika za kori{}enje Interneta. Ovaj visokotira`ni poduhvat ISP (5000) namenjen je, pre svega, nastavnicima i, pored op{tih informacija i uputstava za po~etnike ali i vrlo napredne korisnike, sadrì vi{e stotina vrednih i kvalitetnih adresa na Internetu grupisanih u razli~ite oblasti i probleme n 38 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:06 Page 39

rvi broj se pojavio kada i Stanica. Celokupna tehnika bila je mala pisa}a ma{ina (znate li [ publishing {ta je to?) i sva tehni~ka i grafi~ka re{enja su postizana pa`ljivim kucanjem tipografskih ] Psimbola na papirnu matricu Ge{tetnera. Za one koji ne znaju, hm..., pa neka zamisle ne{to veliko i brljavo, bu~no i masno. Tada je to bio "Bilten" a ideja je bila da se otvoreno i po{teno make books, prikaù svi programi i sve aktivnosti i da se to {alje svima sa kojima je Istraìva~ka stanica not war! ostvarivala bilo kakvu vezu. Tira` od 300 primeraka bio je dovoljan za te godine kada je Stanica uspevala da organizuje desetak seminara godi{nje. Seminara koji su se pamtili... In spite of all of the economic, social, Prvi {tampani broj bio je {esti sa 16 strana u A4 formatu. Fotografija se ponosno u{etala i political, or (a)cultural circumstances, ve} je slede}i broj bio pristojno ilustrovan sa tiraòm od dve hiljade primeraka. Osmi broj je Petnica Science Center continues to kompletno ra|en uz pomo} kompjutera, deveti je ponudio kvalitetan papir i o{tru, izbalansiranu publish interesting books. Most of them life fotografiju sa tiraòm od 4000 primeraka. I poneki pejza`. Deseti broj je me|u svoje 24 strane are instructional, written or edited by uveo tekstove na engleskom jeziku i fotografiju pejzaà na zadnjoj strani. Kod broja 12 uveli smo professional scientists or by the PSC's pisma prijatelja ali i alegori~ne kodirane poruke na naslovnoj strani - uglavnom kritka stanja u teaching staff, and are designed to be zemlji ({to nam je sada{nji predsednik Upravnog odbora tada pa`ljivo dekodirao crvenom used by students and school teachers. olovkom!). Novina u trinaestom broju su autorski tekstovi i ozbiljnija struktura sadràja. Broj 13 In the last 22 years we've published 74 (32 strane) je ponudio sjajnu foto-reportaù o ìvotu Stanice, dok se kolor {tampa pojavila u titles covering a wide spectrum of fields. petnaestom broju ~ine}i ga veoma atraktivnim i ne manje informativnim od ranijih. Broj 16 je dostigao obim od 48 strana, kvalitetni kolor i promovisao popularne "ùte strane". Tu se javljaju Our most popular editions are the i korisni i originalni prilozi namenjeni prosvetnim radnicima. Uz broj 18 Stanica izdaje posebnu annually published "Students' Collected publikaciju gde se, prvi put kod nas, daje jasna i argumentovana vizija predstoje}e reforme Works" which give a selection of what we obrazovanja u Srbiji. Tira` od 6,000 primeraka brzo je razgrabljen... consider to be the most interesting Danas se Godi{njak Petnica rado ~ita me|u polaznicima, roditeljima, saradnicima ali i u papers written by secondary-school stotinama {kola, nude}i im u svakom broju dosta zanimljivih i vrednih priloga koji izlaze izvan students attending Petnica at a given okvira rada Istraìva~ke stanice i doti~u se mnogih aktuelnih pitanja od interesa za savremenu year - papers related to their research nastavu. Almanah je ostao najbolji informator o radu i najdetaljniji izve{taj o uspesima ali i projects. School teachers often use this problemima sa kojima se Stanica sre}e u svom mukotrpnom razvoju n edition to find useful ideas and examples of small science projects for their students and to implement them in the regular school curriculum or in various dvadeset brojeva extracurricular activities. "Students Collected Works 2001" is a heavy book (370 pages) with 34 research reports from 50 students. (Serbian + English petni~kog godi{njaka abstracts) "Students Collected Works 2002" contents articles written by the participants of the First Petnica Students Conference. 41 articles, 380 pages. (Serbian + English abstracts) “Oral Past” is collection of papers prepared by the participants of our program on History. The focus of the most articles is on the social, cultural. and family history of the region. "Students Collected Works 2003" presents the science papers by participants of the Second Petnica Students’ Conference. 33 articles, 320 pages. (Serbian + English abstracts) Most of our publications are now available in electronic form (text + illustrations and graphics) and can be found on our Intranet. We will shortly be in the position to make them generally available through the PSC web site. In order to support annual application campaign in secondary schools, for the first time PSC published promotional poster. It was carefully designed and well illustrated with genuine photos covering various types of educational activities in Petnica. WEB Odyssey 2003 is special publication targeting mostly students and teachers with introduction in web-based education, internet searching tools and tips, and more than 400 web-sites related to specific educational problems and areas. It was printed in 5000 copies and distributed to schools and among participants of teacher training programs (A4, 24 pp). This year we can celebrate a small anniversary – twentieth issue of PSC’s Almanac. This journal marked the complete history of the PSC; it carefully and openly spoke about every new idea, project, success, and problem. Here, we made some comments about “Petnica” gradual development through last twenty two difficult and turbulent years n Petnica 20 (2004) 39 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:07 Page 40

istra`iva~ki jubilej u temeljima petnice

Pre tridesetpet godina u Valjevu je osnovano Dru{tvo istraziva~a – prva na tada{njim YU prostorima organizacija mladih koji su èleli da se u slobodno vreme bave naukom i istraìvanjem prirode i dru{tvenih fenomena. Ubrzo se ova ideja epidemijski pro{irila u mnoge druge gradove, u {kole i na univerzitete. Organizovani su zanimljivi, neobi~ni i sloèni istraìva~ki poduhvati i akcije sa desetinama i stotinama u~esnika, pokrenuti ~asopisi, izdava~ka produkcija... Istraìva~ka stanica Petnica tako|e je jedan od plodnih proizvoda istraìva~kog bunara sveìh i budu}nosti okrenutih inicijativa. Zamolili smo na{eg mladog saradnika Valjevca Nikolu Boì}a da na ovom prostoru

predstavi ovaj vredan jubilej n plakat jubileja - autora Du{ana Jovanovi}a 40 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:07 Page 41

2 Nikola Boì} [ jubilee] ebruara 2004. godine navr{ava se prirodu i nauku, ali su sve vreme bili i 35 godina kako je grupa mladih lju- avangardni, donosili su nove ideje i novu Fdi u Valjevu pokrenula za to vreme pokreta~ku energiju. 35th anniversary of dosta neobi~nu inicijativu - formiran je Za razliku od u~estvovanja na semi- Klub mladih istraìva~a. Do tada prisutan narima i kampovima (kao {to su, na pri- Valjevo Young na~in organizovanja slobodnog vreme- mer, programi u Petnici), ~lanstvo u ne- na mladih ljudi nije bio dovoljan da za- kom od dru{tava mladih istraìva~a nudi Researchers’ Club dovolji sva interesovanja i kreativni kontinuirani rad i druènje, celogodi{nji zanos pojedinih mladi}a i devojaka. rad i priliku za u~e{}e u razli~itim nivo- In 1969 something important and (for Njima nisu bile dovoljne radne akcije ni ima i oblicima dru{tvenog angaòvanja. that time) pretty untypical happened. po{umljavanje goleti, ni ferijalna letova- Tako se skoro svakodnevno u~estvuje u A group of local students and young nja. Pozne {ezdesete su bile godine ma- realizaciji nekog od segmenata nau~no- sovnih hipi pokreta u svetu a kod nas istraìva~kog rada kao {to su pripreme za people decided to make a local club godine intenzivnih politi~kih de{avanja nove projekte, kampove, obrada i analiza of young people interested in science na univerzitetima. Ta renesansa razmi{- prikupljenih podataka, organizacija izlo- and natural phenomena. Soon after ljanja mladih i kretivnih ljudi i preuzima- `bi, popularnih predavanja, ali i aktivno- foundation this club started a broad nje brige o sebi, traganje za novim slobo- sti u promociji sopstvenog rada, obezbe- activities focused on studying local dama, kao i velika ljubav prema |ivanju opreme i uslova za rad i sl. caves, rare plants, protected animals, prirodi i nau~no-istraìva~kom Naj~e{}e se sve ove aktivnosti traditional culture and customs, astro- radu, dovela je do nastanka preklapaju. ^lanovi istraìva- nomy, etc. A number of professional jedne netipi~ne i neobi~ne ~kih klubova i organizacija scientists recognized such innitiative organizacije. se ne bave samo konkre- as something valuable and decided Klub mladih istraìva- tnim istraìvanjima, ve} i to support the Club. The first summer ~a je okupljao mlade ljude, pripremama i tehni~kom science camps organized by the Club pre svega srednjo{kolce i realizacijom svih svojih promoted the innitiative and, within studente, koji su svoje pr- raznovrsnih aktivnosti. Tu a couple of years, many new similar ve korake u nauci pravili se kriju zanimljivi poslovi clubs had been established in other kroz rad astronomske, arhe- traènja i obezbe|ivanja lo- cities of former Yugoslavia. A natio- olo{ke, biolo{ke, etnolo{ke, ge- kacija za akcije i terenske aktiv- nal-level organization, named “The ografske, geolo{ke, istorijske, spele- nosti, mesta za boravak i rad, hrane, olo{ke grupe, grupe za program ishrane prevoza, neophodne opreme i raznih Movement of Young Researchers”, u prirodi, kao i mnogih drugih. Borave}i drugih elemenata neophodnih za funkci- and later “Young Researchers of u prirodi i ìve}i sa prirodom mladi ljudi onisanje njihove organizacije. Rad je bo- Serbia” continued locally initiated su svih ovih godina imali priliku da istraè gatiji, nau~i se mnogo vi{e, iskustva su programs and improved them to za njih nepoznate oblasti nauke i sveta raznovrsnija. Istraìva~ka organizacija je much complex and better organized koji ih okruùje. i {kola osmi{ljenog i racionalnog rada national and international camps and Uspe{an i zanimljiv rad Kluba u Valje- gde je nu`no biti skroman i jasan u zah- activities. The existence and values vu ubrzo doprinosi da se ova ideja pro- tevima i planovima i biti spreman da se of this youth organization were the {iri veoma brzo kroz celu Srbiju i druge nista ne dobija lako i jednostavno, da se truly roots of the Petnica Science delove tada{nje Jugoslavije, pa se sli~na za sve valja potruditi i pomu~iti… Center. udruènja formiraju u mnogim mestima Sve ove godine Pokret mladih istra- In this short article, Nikola Boì}, (Ljubovija, Loznica, Beograd, Bor, Kragu- ìva~a je manifestovao stvarala~ku ener- student of Astronomy and active jevac, Aleksandrovac, Aleksinac, Lesko- giju mladih ljudi koji ga ~ine i sposob- member of still existing Club of vac, Sarajevo, Tuzla, Koper, Zagreb, Bito- nost slobodne inicijative i fleksibilnosti. la, Subotica, Zaje~ar, Novi Sad, Ba~ka To- Svaka nova generacija ~lanova koji se Young Researchers in Valjevo, expla- pola, Mionica…). No, ve} nakon {est go- neprekidno uklju~uju u rad istraìva~kih ins the history and actual problems dina javlja se potreba za povezivanjem klubova i organizacija unosi svoje sveè and projects of this organization. He rada svih klubova i dru{tava, pa se for- ideje ~ine}i rad i druènje zanimljivijim i pointed to the values and experiences mira republi~ka organizacija - Mladi is- bogatijim. Tridesetpet godina postojanja that club’s activities offer to young traìva~i Srbije. Tih godina se {irom ta- ovakve krajnje neobi~ne forme organizo- members. “Thirty five years of da{nje Jugoslavije organizuju omladin- vanja mladih u Srbiji u vremenima velikih continual activity of the Club during ske istraìva~ke akcije na kojima se prou- te{ko}a i promena, dokaz je vrednosti the time of great difficulties, changes, ~avaju uslovi za ìvot ljudi, ìvi svet, reljef, ideje i potrebe da se u svakoj sredini gde and challenges is the proof of the rudni resursi, posmatraju zvezde… Mnogi postoje mladi ljudi zainteresovani za na- value of its basic ideas and principles”, mladi ljudi tada formiraju svoje budu}e uku poku{a u~initi ne{to na njihovom says Nikola n profesionalno usmerenje, sti~u prijatelj- okupljanju i organizovanju u trajne ob- stva i ljubavi. Po~etkom osamdesetih like rada. Klubovi i dru{tva mladih istra- istraìva~ki pokret je vitalan i dinami~an. ìva~a sada su definitivno pozitivan i sa- Pokre}e se formiranje specifi~ne institu- vremen izazov za srednjo{kolce i stu- cije – Stanice mladih istraìva~a u selu dente koji èle da kroz istraìva~ki rad Petnica kod Valjeva. Ovaj projekat ubrzo pro{iruju, menjaju i oboga}uju svoja prevazilazi sve u po~etku definisane znanja i iskustva, ostvaruju kontakte sa okvire i transformi{e se u samostalnu drugim sredinama i vr{njacima sli~nih ili instituciju - Istraìva~ku stanicu Petnica. razli~itih interesovanja i inicijativa n Mladi istraìva~i su prerasli u pokret kojem se priklju~ivalo sve vi{e mladih. Uspevali su da preìve u svim vremenima i uslovima. Menjali su se, prilago|a- vali novim potrebama zaljubljenika u Petnica 20 (2004) 41 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:08 Page 42

samo jednim uskim putem koji vodi nauku na do njenih kapija, Stanica pruà na~in na koji ina~e nedosti`nu perspektivu svim se nauka moè svojim polaznicima. Mo`da i najve}a doìveti u mana redovnog obrazovnog Petnici, taj zaista sistema u Srbiji je u nedostatku i te{ko moze da nedostupnosti informacija o razume nas koji o prilikama koje neiskori{}ene njoj (Petnici, ali i petn~koj nauci) ~ekaju na mlade, zanesene umove. uvek pri~amo sa toliko nostalgije. Petnica, samom strukturom svojih Na mom prvom boravku u stanici polaznika, saradnika i vodja semi- jo{ one 1993, prvo {to nam je nara, obiluje ovim informacijama. doma}in rekao posle dobrodo{lice, Ja ovaj tekst pi{em sa Jejla. bilo je: "… i pronadjite na~in kako Predlog da konkuri{em na Jejl da pi{ete cifre tako da ih pi{u}i u sam dobio u Petnici, na seminaru brzini nikada ne pome{ate… " Ovo matematike od saradnice sa fizike, je, svaka ~ast ra~unaru, ostala pod "pe~urkom". I, ma koliko to i jedna on najvrednijih lekcija u dalje (emotivno) ne èleo da mom {kolovanju. U Petnici sam priznam, ja, sa ne{to druga~ijom shvatila da je najlep{i posao na grupom ljudi, studiram u jednoj svetu – misliti, a da ono {to je tek ne{to ve}oj, lak{e pristupa~- najva`nije za dobre ideje, noj i poznatijoj "Stanici". motivacija i entuzijazam, dolaze Pola tri je po pono}i, tek sam pre svega od onih koji sa vama danas uspe{no zavr{io ispite, i dele istu klupu i sobu. Da se Obrazovni sistem je opet se pred mojim o~ima bele super experimenti mogu izvesti u daleko najzna~ajnija instituticija stolovi neke ra~unarske u~ionice. sopstvenoj ba{ti. Da predava~i, svakog dru{tva. Medju dja~kim Zvu~i poznato? Kao i prava, i ova profesori velikih {kola i fakulteta, klupama ve}ina nas se prvi put "Stanica" daje {iru perspektivu, nemaju odgovore na sva pitanja i zaljubila, stekla prijatelja ili ~ini ljude svesnijima i pruà da }e vam osim nau~nih ~injenica ispravno usprotivila autoritetu. nebrojene prilike za dalji podeliti i fotografije sa jezera (ili Nesprorno, u istim dja~kim napredak. poslati iste ako vi{e ne ìvite tako klupama svi smo nau~ili i da blizu). Zbog toga vi{e nikada nisam ~itamo, ra~unamo i pi{emo, ali je za Lazar Krsti}, Yale Univ., USA imala strah ni pred jednim ve}inu to pro{lo neprimetno. profesorom. Samopuzdanje koje Nedostajalo je duha, ushi}enja u ======sam stekla za tih desetak godina prvom ~itanju Bukvara, istog onog redovnih dolazaka u stanicu leptirastog ushi}enja koje su pomoglo mi je vi{e od desetak svakog jutra izazivale neke krupne Dragi moji Petni~ari, hiljada pro~itanih stranica crne o~i iz tre}e klupe do literature. Kad sam oti{la u svet, prozora... Svaki put kad me neko pita otkuda postalo mi je jasno da bi taj svet U mom slu~aju, to ushi}enje nije da dodjem ba{ u Veliku Britaniju i zapravo bio zastra{uju}e mesto da izostalo. Na mom putu, Petnica je, {ta je to uticalo da se opredelim toliko vremena nisam provela u kao institucija van nivoa redovnog za nauku iako sam lekar, odgovor selu 7 km udaljenom od Valjeva. {kolovanja, bila zna~aja bar pronadjem iznenedjuju}e lako. Za Beskrajno sam vam zahvalna. jednakog onome koji je imala i prvo je odgovoran moj tata. Od Zaista je sre}a, i ogromna ~ast, gimnazija. Prvi timski projekat, kako sam u prvom razredu osetila biti deo vas. prvi rad, prvi put iskrena jed {to sve ~ari obrazovanja, nije A vama koji ste budu}i polaznici se ponekad mora odspavati i van propustio ni jednu priliku da pomalo zavidim {to }ete sve ovo (i ra~unarske u~ionice... Zatim prvi napomene kako bi trebalo da u~im mnogo vi{e) tek proìvljavati. drugi timski projekat, prvi slede}i, engleski, jer se u mojoj {koli tada i tako u beskraj – inspiracije u~io ruski, a malo kasnije smo se Veliki, topli pozdrav, nikada nije nedostajalo. Seminar apgrejdovali sa nema~kim. Za je mom svakodnevnom ìvotu i van potonje je odgovorna Petnica i vi Marija Saji}, King’s College, Stanice dao novu dimenziju, nove – Petni~ari. Ko nije probao London, UK ciljeve, ve}e ambicije i iskrene tre{nje sa stabla ispred velike prijatelje sli~nih utisaka. labe i lubenice hladjene u Banji Petnica je u~inila mnogo, ali jedno (pogotovo pre ve~ere), taj ne zna se jasno izdvaja: iako mala i sa {ta je uzitak. A ko nije doìveo

42 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:09 Page 43

[ petnica alumni fund] strategic goals

After a lot of administrative (i.e. bureauc- ratic) difficulties, Petnica Alumni Fund has fond je krenuo been successfully established. Prof.dr Miloljub Smiljani} is the first President of Fund’s Executive Board consisted of five petni~ki fond je po~eo sa radom members. PetnicaFund is focused on Petnica’s alumni – {ta ~ekate? and people who would like to support improvement of quality science education of young people in Serbia and neighbor countries of the Balkans. PetnicaFund will be efficient and transparent fund – members have open access to all relevant information including financial reports and view into use of every single euro, dollar, or dinar. Petnica Fund offers various types of membership including students-member, family-member, supporting member, and options for people or companies who would like to make serious donations. In 2003 about 200 people became the first Fond za razvoj nau~nog obrazovanja Petnica members of Petnica Fund as well as about kona~no je registrovan a konstitutivna sednica 30 companies, schools, and institutions. But osniva~a odr`ana je u septembru 2003. godine u the serious increase of members and the sve~anoj sali Skup{tine Grada Beograda uz Fund capital money is expected for 2004 prisustvo ve}eg broja osniva~a, saradnika i when the Fund will start with its projects prijatelja Stanice. Na Skup{tini je izabran prvi and programs. Upravni odbor Fonda. Predsednik Upravnog odbora je Dr Miloljub Smiljani}, nau~ni savetnik Do not hesitate! Join us and become a u IHTM u Beogradu. Dr Smiljani} je prijatelj i member of Petnica Fund. You can find more saradnik IS Petnica prakti~no od njenog details on www.psc.ac.yu/fond or just send osnivanja. Bio je ne samo ~est gost i predava~, n ve} i roditelj (obe }erke su mu pro{le kroz us a mail ([email protected]) Petnicu). U Upravnom odboru su jo{ i Mr Nevena \eri}, @eljko Je`, ing Sr|an Janev i ing [ Milan Todorovi}. letters] Fond je osnovan sa slede}im ciljevima:

1) podsticanje i razvoj nau~nog i istraìva~kog alumni’s view stvarala{tva darovitih i za nauku i savremene tehnologije izrazito zainteresovanih u~enika i Many Petnica’s alumni send letters and studenata, messages to PSC with life stories, initi- 2) pobolj{anje uslova njihovog obrazovnog i atives, interesting ideas, and expressions of nau~no-istraìva~kog rada, support. In this issue of Petnica Almanac, 3) stvaranje i podsticanje razmene informacija u we selected two such letter. oblasti rada sa darovitima i njihovog nau~nog obrazovanja sa odgovaraju}im institucijama Lazar Krsti} from Ni{, former participant at {irom sveta, math camps in Petnica (now student in Yale, 4) da pomaè u~e{}e mladih na stru~nim i US) comments some of his experiences and impressions from Petnica pointing the nau~nim skupovima, influence of the programs he attended to his 5) okupljanje svih zainteresovanih pojedinaca i professional science career. “Petnica gave to my organizacija za pruànje finasijske i druge life a new dimension, new targets, greater pomo}i razvoju i unapre|enju obrazovnog rada ambitions, and truly friends. [...] Now, together Istraìva~ke stanice Petnica. with a different group of people, I am living and studying in a little bit bigger and better known ‘Petnica’,” says Lazar.

Marija Saji} from King’s College, London, sent a letter with warm regards and interesting impressions. “What influenced my orientation toward Science? Mostly Petnica. Who did not taste science in Petnica way, he/she could not Postanite i vi ~lan Fonda za razvoj understand me and my friends from Petnica who speaks about Petnica with too much nostalgia. There, in Petnica, I conceived that nau~nog obrazovanja! thinking is the most beautiful work, that moti- vation and enthusiasm are comming from pe- Kontaktirajte Istra`iva~ku stanicu Petnica (014 241 180, ili ople who are working and living next to you, 241 280) i dobi}ete sve neophodne informacije. and that some super experiments could be done in your backyard. A self-confidence I had Sve o Fondu mo`ete na}i i na sajtu www.psc.ac.yu/fond developed in Petnica helped me more than ten thausand pages of my science books “ n

43 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:09 Page 44

perspektive Stanice magare}a dilema 2 Vigor Maji}

ajuo~ljivija novina u radu Istraìva~ke stanice Petnica u u situaciji kada su izvori finansiranja dosta ograni~eni i nestabilni, poslednjih nekoliko godina u svakom slu~aju jeste ubrzani Stanica je ve} preko decenije usmerena na donatore i program- Nrazvoj programa namenjenih nastavnicima srednjih i os- ske finansijere, naj~e{}e iz redova me|unarodnih organizacija i novnih {kola. Negde od 1998. godine u Petnici se pojavljuje sve fondova koji me|u svojim ciljevima obrazovanje drè na visokoj ve}i broj razli~itih kurseva, seminara poziciji. Sa porastom temperature u i radionica za nastavnike. Isprva fo- sme li Petnica, makar i privremeno, kotlu gde se kr~kaju obrazovne re- kusirani na problematiku ovladava- zapostaviti rad sa u~enicima zarad forme, za glavninu ovih organiza- nja upotrebom ra~unara u nastavi i finansijski primamljivih ponuda u cija profesionalno usavr{avanje na- kori{}enjem Interneta, nastavni~ki oblasti profesionalnog usavr{avanja stavnika postalo je neuporedivo va`- seminari se pro{iruju na oblast fizi- nije i pre~e od podr{ke radu sa u~e- ke, hemije, nastave stranih jezika, nastavnika nicima i mladima uop{te. geografiju, istoriju, da bi do 2003. godine obuhvatili preko deset Tako se po~etkom "nultih" godina javila apsurdna situacija nau~nih disciplina, odnosno {kolskih predmeta. Iako Istraìva- da su u Petnici po~eli da dolaze potencijalni finansijeri koji su ~ka stanica raspolaè veoma skromnim uslovima za sme{taj (sobe bili odu{evljeni programima rada sa mladima, ali su èleli da su projektovane za u~enike a ne za odrasle), Petnica je bila priv- finansiraju ne{to drugo - kurseve i seminare za nastavnike. Ubrzo

brainstorming la~na za mnoge nastavnike koji su èleli da steknu sveà i zanim- se Stanica na{la u situaciji da je broj programa za nastavnike po- ljiva iskustva upravo u onim oblicima rada koje je Istraìva~ka punio prakti~no sav raspoloìvi prostor i da programi za u~enike, stanica veoma uspe{no negovala – u aktivnoj, problemskoj, istra- zbog kojih je Stanica i formirana i koji su je proslavili {irom sveta, ìva~koj nastavi, u radu sa u~enicima koji èle ne{to vi{e i dru- po~inju da budu ugroèni zbog sve neizvesnijeg finansiranja ali ga~ije u odnosu na rigidne nastavne programe. Zainteresovanost i pritisaka na uvo|enje novih i brojnijih nastavni~kih seminara nastavnika i {kola za petni~ke programe rasla je kako sa porastom (vidi grafikone na stranama 28 i 45). kvaliteta i "ponude" samih seminara (raznovrniji sadràji rada, sve Krajem 2003. godine Stanica se sve vi{e po~ela suo~avati sa vi{e korisnog informativnog i instruktivnog materijala koji su ozbiljnom strate{kom dilemom: da li `rtvovati esenciju svoga u~esnici dobijali), tako i sa ubrzano rastu}im zahtevima prosve- postojanja i ugleda, dakle programe za u~enike i studente, zarad tne administracije (Ministarstva) za kvalitetnijim i sistematskim {argarepe dobro finansiranih i relativno organizaciono i tehni~ki usavr{avanjem nastavnika, {to je kulminiralo uvo|enjem akre- manje zahtevnih kurseva za nastavnike. Dilema nije ni malo jed- ditovanih programa i bodova kojima u~esnici programa obuke i nostavna, ~ak i sa profesionalne i eti~ke strane. Naime, lako se usavr{avanja mogu ubrzati svoje napredovanje u profesiji i u plati. moè ponuditi opravdanje za ovaj potez kroz model kratkoro~ne Istraìva~ka stanica Petnica je ubrzo zauzela vode}e mesto u supstitucije, tj. "hajde da u par narednih godina redukujemo prog- zemlji kao centar za usavr{avanje nastavnika u praksi (in service rame za u~enike da bismo mogli zna~ajno pove}ati programe za training), zbog {iroke ponude raznovrsnih programa, zbog nago- nastavnike, pa }emo tako lako obezbediti sredstva, opremu i milanog iskustva i uslova za rad koji se ogledaju u dobrim kabi- poziciju da se nakon toga vratimo programima za u~enike ali sa netima, bogatoj biblioteci i novoformiranom Resursnom centru. zna~ajno boljim uslovima". Ovakva kalkulacija deluje primam- Dalji razvoj broja i sadràja programa za nastavnike postao je i ljivo i "pije vodu" kao upotrebljivo opravdanje sasvim usagla{eno glavni argument za pro{irenje sme{tajnih kapaciteta Stanice i sa doma}im mentalitetom. Mediji ne}e Petnicu zbog toga napa- izgradnju novog stacionara. dati, Ministarstvo prosvete i {kole ne}e proliti ni jednu suzu, finan- Sve ovo ne bi trebalo da predstavlja problem, ve} naprotiv sijeri }e trljati ruke, a deca i roditelji }e se malo strpiti prihvata- krajnje poèljan kvalitet, da nema i druge strane nov~i}a. Naime, ju}i u dru{tvu ve} uobi~ajeno obja{njenje da "nema para". 44 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:09 Page 45

Unapred smo odbacili "Solomonsko s r i g re{enje" da programe za nastavnike pravimo [brain t o m n ] van Petnice, jer je to besmisleno, po{to je glavna prednost Petnice u pogledu nastavni~kih programa upravo u godinama (dece- more teachers nijama) pa`ljivo razvijanim specijalizovanim kapacitetima (laboratorije, biblioteka, re- or sursni centar i sl.). more students?

Petnica Science Center is facing a new strategic dilemma – how to keep well established annual cycle of courses and camps for students if there are more and more pressures (including sweet financial offers) to enhance teacher training programs. Capacity of facilities is limited and almost completely booked.

In this short essay, a director of the Petnica Science Center Vigor Maji} No, hajde malo ozbiljnije da obavimo discusses some core arguments and jednu eksperimentalnu "disekciju" modela. models for possible future changes of Analizirajmo slede}e klju~ne elemente, tj. oblasti iz kojih se organizuje samo po jedan the structure of PSC’s programs. Altho- teze: (1) programe za u~enike moèmo lako seminar u seriji gde se od polaznog broja u~e- ugh almost everybody is fascinated smanjiti pa ponovo vratiti uz rast kvaliteta, snika te{ko sakupi nekoliko solidnih proje- with well developed Petnica’s programs and activities for youth and students, (2) programe za nastavnike ve}ina finansijera misli kata. Smanjenje u odnosu na moèmo pove}avati dokle sada{nji broj sigurno moè the most potential partners and spon- da je obuka nastavnika sors, especially international organiza- god finansijeri èle da odre- zna~iti i prekidanje tankih najva`niji faktor tions, are more ready to support {e kesu, (3) promenjen ba- niti veza sa desetinama {ko- promene kvaliteta rada teacher training programs. Moreover, la. Sada, kada imamo u~e- lans programa za u~enike u u {koli i da u~enici tu there are some direct suggestions to odnosu na programe za nas- ne igraju nikakvu ulogu nike koji dolaze iz oko 200 reduce students’ programs in order to tavnike ne}e ugroziti kvali- {kola, smanjenje broja pola- make more room for teachers’ courses tet rada Stanice, i (4) kada se vratimo na znika letnjih seminara ~ak i samo za dvade- and workshops. uobi~ajeni odnos programa to }e biti korak set procenata (uz nameru da se o~uva kvalitet In the article, author uses an interesting napred za Stanicu. polazni~kih projekata), zna~i izostavljanje niza model of “dissection of arguments” to Prva teza se sastoji iz dva dela. Prvi deo, malih i srednjih {kola, mahom iz provincije, show that the most of them are fragile da se programi za u~enike mogu lako smanjiti, u korist ve}ih i opremljenijih obrazovnih cen- and risky. Instead of reducing students otvara nekoliko opcija: (i) da se smanje neki tara odakle dolazi glavnina sloènijih kvali- programs, Petnica must show that, res- od elemenata godi{njeg ciklusa seminara koji tetnih projekata. Prva opcija je tako|e prak- pecting the actual situation of incomplete zahtevaju najvi{e kapaciteta, na primer zim- ti~no neizvodljiva, jer zimski seminari ne and unstable national educational reform ski i/ili letnji seminari, (ii) da se prestane sa mogu da traju manje od {est dana, a da se processes, pure teacher training and, organizovanjem nekih delova godi{njeg cik- pri tome ostvare njihovi najva`niji ciljevi eventually, curricular and legislative lusa koji deluju najmanje bitni a izvode se u (upoznavanje polaznika, efektan paket reform are not sufficient to assure the vreme povoljno za nastavni~ke programe (je- predavanja, pokretanje razmi{ljanja o real- improvement of teaching methods and senji seminari), ili (iii) da se smanji obuhvat nim projektima, dobra startna interakcija po- practices within a school. Petnica’s (broj u~esnika) kako bi se dobrim pakova- laznika), dok su letnji ve} svedeni na "kriti~ni experience proves that the “bottom-up” njem ve}eg broja manjih seminara oslobodio minimum" od dvanaest dana. Za kra}e vre- effect could help – training students to ve}i prostor za programe obuke nastavnika. me te{ko da bi se ve}ina u~eni~kih proje- increase their needs and reshape their Tre}u opciju moèmo odmah odbaciti, kata mogla ostvariti. Ovde opcija (ii) deluje position in classroom in order to make “productive environment” for better edu- jer zna~ajnije smanjenje broja u~esnika nije najprihvatljivije, ali i to moèmo odbaciti, cation, and to help “innovation-ready” mogu}e bez eliminacije nekih programskih jer i jesenje i prole}ne seminare ne moèmo teachers to improve teaching process. Another argument is that many years ago teacher training programs in Petnica have been spontaneously created because of already well developed science camps and courses for students. School teachers have recognized Petnica’s innovative ideas and methods through their students and, after that, they wished to come. It makes students’ programs very important complement to TT activities. Here Vigor Maji} is supporting the orientation of the PSC to keep its good students’ programs, but to invest more time and energy to convince potential partners and sponsors to support programs both for students and teachers in order to assure better results and longevity of innovative steps in school practice improvement n

Petnica 20 (2004) 45 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:10 Page 46

izbaciti bez definitivnog naru{avanja kvali- u zna~ajno povoljnijoj situaciji, moè se lako teta i finalizacije letnjih aktivnosti, dok je osporiti kritikama prethodnih teza. Dakle, odstranjivanje samo jesenjih seminara nedo- niti }e se lako mo}i vratiti u {irok spektar sada voljno, jer oni ionako zauzimaju samo oko 2- dostignutih programa, niti }e imati toliko en- 3 sedmice, {to ne stvara dovoljan prostor za tuzijasti~nih saradnika, a pitanje je da li }e, zna~ajnije pove}avanje broja nastavni~kih kada presahnu izvori finansiranja okrenuti na- programa. stavnicima, Stanica mo}i obnoviti veze sa svi- Sada dolazimo do zaklju~ka da je dalje ma onima koji su i do sada, lak{e ili teè, po- smanjivanje programa za u~enike mogu}e magali ovaj rad upravo zbog mladih. Dalje, samo uz "ozbiljnije rezove", dakle radikalno, visokovredan argument profesionalne stabil- tj. obustavljanjem nekih oblasti rada (prog- nosti i kontinuiteta, tj. da je u svim dosada{- rama, nau~nih disciplina), jer je broj polaz- njim politi~kim, dru{tvenim i ekonomskim nika tu ve} kriti~no mali, uz istovremeno menama Stanica dosledno istrajala u svojim napu{tanje nekih delova godi{njeg ciklusa u profesionalnom opredeljenjima i principima, potpunosti (jesenji seminari, na primer). Samo u ovom slu~aju bi zauvek izgubio svoju op- tako osloba|amo iole zna~ajnije kapacitete za ravdanost. Podsetimo da je ovaj argument bio potrebe rada sa nastavnicima. Ve} smo poka- odlu~uju}i za opstanak Stanice u najteìm zali da smanjivanje broja polaznika ili duìne vremenima. Doslednost u radu je na ovim zimskih ili letnjih seminara nije izvodljivo. prostorima postala retka osobina ali zato sve Prva teza sada izgleda ovako: "programe vi{e traèna i cenjena. za u~enike moèmo lako radikalno smanjiti Nije ova analiza pisana da bi se osporilo pa ponovo vratiti uz rast kvaliteta". Pokaìmo pravo na strate{ko razmi{ljanje o mogu}im sada koje su slabosti ove teze. Teza da promenjen balans programa za izmenama u radu i organizaciji programa. U Po~nimo od toga da je gotovo nemo- u~enike u odnosu na programe za nastavnike nestabilnim vremenima takvo razmi{ljanje gu}e napustiti neke zapo~ete oblasti rada uz ne}e ugroziti kvalitet rada Stanice, tako|e je neprocenjivo va`no. [ta bi bio zaklju~ak? nadu da }e se to kasnije mo}i lako obnoviti. visi o tankom koncu. Evo gde }e sve mo}i da Raditi kao i do sada i ni{ta ne menjati, ne re- Srbija je mala zemlja i veoma dobro znamo da ugrozi Stanicu. Ugrozi}e je prvo kod onog agovati na izazove vremena (i finansijera)? u nekim oblastima ima vrlo malo raspoloì- dela finansijera i sponzora, prijatelja i dona- Nikako! Zaklju~ak bi trebalo da bude da se vih i upotrebljivih stru~njaka. Dobar deo njih tora Petnice koji to ~ine upravo zbog (retko) ne treba samo lakomisleno povinovati èlja- smo uspeli da veèmo za programe ISP i oni kvalitetnog rada sa mladima ili zato {to su i ma i projektima koje razni finansijeri unap- sada ulaù odre|eno vreme i energiju ne samo sami bili polaznici Petnice. Njihov broj iz red spakovane donose u Srbiju, ve} da ih da do|u na seminare, ve} i za svoju stru~nu godine u godinu raste. Ugrozi}e je, zatim, kod uporno poku{avati ubediti da pomaù ne pripremu za to. Mala je verovatno}a da }e onog, nesporno dominantnog broja stru~nih samo nove projekte, ma koliko oni izgledali oni lako prihvatiti ideju da se oblast u kojoj obe}avaju}e, ve} i ono {to provereno dobro su godinama bili angaòvani napusti na ne- Istraìva~ka stanica je pokazala da i uhodano funkcioni{e, e da bi postalo jo{ koliko godina i da se posle sve vrati kako je se kroz rad sa u~enicima, a ne bolje. Lako je zaustaviti ma{inu ali ju je ~esto bilo. Izvesno je da }e obnavljanje prekinute samo obrazovanjem nastavnika, te{ko ponovo pokrenuti. Na ovim prostori- oblasti biti teè nego njeno pokretanje u vre- {kola moè menjati uznutra. ma, {to na{om sopstvenom voljom i glupo- me kada je u programima Stanice nije bilo. Promena rada nastavnika {}u ali i ne retko uz naivno uplitanje povr- Prva teza kona~no glasi "programe za posredstvom izmenjenih zahteva {nih kvazieksperata sa strane, mnoge dobre u~enike moèmo svesti na manji broj oblasti ideje i poduhvati su netragom zatrti dok je i manji broj seminara tokom godine bez nade u~enika prema njima, vredno je malo {to novoga pustilo korenje. da }emo lako vratiti napu{tene oblasti nakon petni~ko metodi~ko postignu}e. nekoliko godina". Niko ne kaè da i ovakva To {to ga ve}ina doma}ih Zato valja emitovati jasnu poruku do- teza ne bi mogla biti strate{ki prihvatljiva. pedagoga ne}e uo~iti, ne bi bronamernim partnerima da je Istraìva~ka Hajdemo sada na drugu tezu, tj. da pro- trebalo da nas mnogo brine. stanica Petnica postala to {to jeste upravo grame za nastavnike moèmo pove}avati do- [tavi{e, mo`da je i to jedan od zbog doslednog razvoja kvalitetnih i atrak- kle god finansijeri èle da odre{e kesu. Ovo dokaza vrednosti. tivnih programa upravo za onaj segment je visokorizi~na teza. Rast interesovanja fi- mlade generacije koji sa puno ambicije, mo- nansijera ne}e buditi samo apetit Petnice, ve} saradnika koji se angaùju zbog shvatanja va- tiva i energije gleda unapred ali i da smo i drugih, dru{tveno znatno bolje pozicioni- `nosti brige o potencijalnom nau~nom pod- pokazali da se kroz rad sa u~enicima mo- ranih institucija (fakulteti i instituti, na pri- mlatku bez koga nema budu}nosti mnogih è menjati {kola iznutra, kao i da su pro- mer). Ukoliko finansijeri tokom vi{e godina oblasti nau~nog i istraìva~kog rada u ovoj ma- grami rada sa nastavnicima ovde nastali i budu èleli da ozbiljnije ulaù u profesio- lenoj i slaboj zemlji. Ugrozi}e je i u svetu, jer dobro se pokazali jer su nastavnici sami razvili nalni razvoj nastavnika, moramo postaviti i je ovako postavljen i razvijan rad sa mladima potrebu da do|u u Petnicu zbog onoga {to pitanje da li }e Petnica sve vreme ostati at- ono po ~emu je Petnica jedinstvena i visoko su saznali preko svojih u~enika, a ne preko raktivna kao {to je to sada kada "veliki igra~i" cenjena. To {to za takav rad nema dovoljno dràvne administracije. Istraìva~ka stanica jo{ nisu namirisali plen i stupili na teren. Bez para moè da zna~i da ih nismo umeli na pra- je uticala na podizanje kvaliteta nastave u novog objekta za sme{taj, Petnica }e biti sve vom mestu i na pravi na~in traìti. mnogim sredinama preokrenuv{i vektor ob- manje atraktivna i rast programa za nastav- I poslednja teza da }e Stanica, po pov- razovnog delovanja. Promena rada nastavnika nike }e se nastaviti samo do ta~ke kada se na ratku na uobi~ajenu strukturu programa, biti posredstvom kvalitetno izmenjenih zahteva trì{tu pojave ozbiljne ponude fakulteta i u~enika prema njima, vredno je petni~ko me- instituta koji imaju profesionalniju opremu i todi~ko postignu}e. To {to ga ve}ina doma- mnoge uslove znatno bolje od Petnice. Uo- }ih pedagoga nije i ne}e uo~iti, ne bi trebalo stalom, te{ko je re}i koliko }e Ministarstvo da nas mnogo brine. [tavi{e, mo`da je i to prosvete istrajati na nagla{avanju va`nosti do- snaàn i neoboriv dokaz vrednosti petni~kog datnog obrazovanja nastavnika pre nego {to obrazovnog modela. Zato je svako razmi{lja- re{i prioritetnije pitanje njihove materijalne nje o razvoju programa za nastavnike nu`no situacije (~itaj: pristojne i stimulativne plate). uslovljeno razvojem adekvatnih programa za Ne pla{imo se da }e Petnica biti napu{tena, u~enike. Tako struktura ostaje stati~ki i dina- ali je nerealno o~ekivati da }e u sada{njim mi~ki stabilna, a koliko je lepa na prvi pog- sme{tajnim uslovima programi za nastavni- led, te{ko je suditi, jer je lepota subjektivan ke mo}i da se {ire neograni~eno i izvesno. doìvljaj u oku i umu posmatra~a n 46 Petnica 20 (2004) BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:11 Page 47

Da li ste pomogli obrazovne programe Istra`iva~ke stanice Petnica - nov~ano, opremom, stru~nom literaturom, pretplatom na ~asopise itd.? Ako niste a `elite, ne oklevajte - javite se! +381 (0) 14 241 180, 241 280, 241 310 [email protected] Would you like to support non-profitable educational programs of the Petnica Science Center - by money, by teaching/scientific equipment, by science books or journals? This could be a nice way to help thousands of gifted young people. Call us now!

Petnica - godi{nje glasilo-almanah Istraìva~ke stanice Petnica * broj 20 * godina XXIII * Petnica nastavlja tradiciju BILTENA Istraìva~ke stanice Petnica * © IS Petnica, Valjevo * Redakcioni tim: Vigor Maji}, Sr|an Janev, Sr|an Verbi}, Nina Jevti} (ùte strane), Branislav Savi} (zaduèn za maksimalno usporavanje) * Izdava~ki savet nikada nije postojao a nije nam jasno ni ~emu bi sluìo * Fotografije: Dragan A}imovi}, Du{an Jovanovi}, Nata{a Markovi}, Branislav Savi} * Urednik fotografije: Du{an Jovanovi} * Tekstovi: Kolegijum ISP + saradnici * Lektura i korektura: Branislav Savi} * Prevodi na engleski: Vigor Maji}, Sr|an Verbi} * Lektura engleskih tekstova: Milo{ Hrki} * Priprema za {tampu: RC ISP * List zaklju~en u prole}e 2004 * YU ISSN 0353-6238 * Tira` 5000 * Izdaje: Istraìva~ka stanica Petnica, 14104 Valjevo, p.fah 6, tel 014 241 280, e-mail [email protected] * Za izdava~a: Vigor Maji} * Elektronska verzija dostupna na http://www.psc.ac.yu/bilten20 n 47 BILTEN_20.QXD 2.9.2004 13:12 Page 48

Fotografije na koricama: Du{an Jovanovi}