Ebouwd in 1845 in Borkel En Schaft, in 1858 in Valkenswaard, Tussen ?860 En 1863 in Bergeijk - 'T Loo, in 1882 Te Dommelen, in 1885 Te Westerhoven
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/148383 Please be advised that this information was generated on 2021-10-09 and may be subject to change. VSJ peter meurkens SOCIALE VERANDERING IN HET OUDE KEMPENLAND demografie, economie en cultuur van een preïndustriële samenleving (1840-1910) sociale verandering in een preïndustriële samenleving, het oude kempenland. tableaux vivants van het bevolkingstal. het geboorten- overschot. gemengde bedrijvigheid, keuters en boeren, arbeiders, ambachtslieden en entrepreneurs, culturele vormen : amusement en schoolbezoek, het ideologisch systeem en de katholieke gedrags standaarden. epiloog, het onderzoek, bibliografie. SOCIALE VERANDERING IN HET OUDE KEMPENLAND (1840-1910) Demografie, economie en cultuur van een premdustriële samenleving PROMOTOR PROF. DR. Α. BLOK SOCIALE VERANDERING IN HET OUDE KEMPENLAND (1840--1910) Demografie, economie en cultuur van een preTndustriële samenleving PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR IN DE SOCIALE WETENSCHAPPEN AAN DE KATHOLIEKE UNIVERSITEIT TE NIJMEGEN OP GEZAG VAN DE RECTOR MAGNIFICUS PROF. DR. J.H.G.I. GIESBERS VOLGENS BESLUIT VAN HET COLLEGE VAN DEKANEN IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN OP DONDERDAG 5 APRIL 1984 DES NAMIDDAGS TE 18.00 UUR DOOR PETER CHRISTIAAN GERARDUS MEURKENS GEBOREN TE VALKENSWAARD Voor Melissa, Peers oogappel ISBN 90-9000604-4 1984 Nijmegen © P.CG. MEURKENS 1984 druk: K.U.N. Voorwoord 1. Sociale verandering in een 1 preïndustriële samenleving 2. Het oude Kempenland 11 3. Tableaux vivants van het bevolkingstal 19 4. Het geboortenoverschot 41 5. Gemengde bedrijvigheid 57 6. Keuters en boeren 73 7. Arbeiders, ambachtslieden en entrepreneurs 87 8. Culturele vormen: amusement en schoolbezoek 111 9. Het ideologisch systeem en de katholieke gedragsstandaarden 133 Epiloog 155 Bijlage: het onderzoek 159 Voetnoten 163 Bibliografie 203 Summary 211 •e-Hertogenboech · OOSTELIJK MOORD-BRABAWT. Tliburg · • Olrschot * Bilvarenbeek Geldrop Veldhoven · Biadel · Eerael g,K bmi/toJ • 'f · ••ω· • **· *. в* / • * i'. ···* .·"··• • * \ . Provinciegrens 4·' •••landsgrens VOORWOORD Dit boek is gebaseerd op solitair onderzoek. Toch zou het zonder de steun van anderen niet geschreven kunnen zijn. Ik ben de mensen van de archieven van de gemeenten Val ken s waard. Bergeijk, Westerhoven en Riethoven, van het stadsarchief te Eindhoven en van het rijksarchief van de provincie Noord- Brabant in 's-Hertogenbosch erkentelijk voor hun behulpzaamheid. De belangstelling van mijn vrienden van de Stichting Eicha te Bergeijk, waarvan Johan Biemans genoemd moet worden, was een stimulans bij mijn werkzaamheden. Collega's van het instituut voor culturele en sociale antropologie van de KUN en van de afdeling culturele antropologie van de VUA voorzagen mij van goede raad. Theo van der Weegen van de research technische afdeling van net sociologisch instituut van de KUN hielp mij zeer met het verwerken van de onderzoeksdata. Harrie van Vianen van de afdeling niet-westerse demografie van RUG leverde verschillende illustratieve tabellen. Ik ben een aantal personen dank verschuldigd voor de bijdrage aan het persklaar maken van het manuscript. Mw. R. Breedveld-Arts en mw. M. Berbers-Zeiler typten eerdere versies van de hoofdstukken. Marja Verbeeten produceerde de definitieve tekst. Hildegard Meeuwesen hielp mij bij het schrijven van de summary. Omslag, kaarten en grafieken zijn van de tekenkamer A-faculteiten. De drukkerij van de Centrale Repro van de KUN vervaardigde het eindresultaat. Morele steun kreeg ik van mijn vrouw Wilma. Haar arbeidsregiem, waarmee mensen vaak beter zijn geholpen, stimuleerde mij de omvangrijke en gecompliceerde kluwen van verzamelen, overdenken en formuleren van informaties over mensen tot het eindpunt af te wikkelen. Mijn ouders gaven mij hun hulp. Mijn dochter Melissa was alle jaren waarin ik dit werk wrocht altijd nadrukkelijk bij mij. Aan haar draag ik dit boek op. 1 SOCIALE VERANDERING IN EEN PREÏNDUSTRIËLE SAMENLEVING In de dorpen van de zandgronden van het Kempenland hebben maatschappelijke veranderingen zich naar veler opinie pas recentelijk voorgedaan. [1] De ligging aan de zuidelijke grenzen van Nederland en het landelijke karakter van veel woonkernen gaven aan deze streek tot voor kort de schijnbare trekken van een reservaat, van een nauwelijks door buitenstaanders betreden en door industrie en moderne communicatiemiddelen beroerd gebied. De inwoners zouden zich tot ver in de twintigste eeuw zowel in hun gedragingen als denkwijzen hebben laten leiden door "tradities", en zich daardoor hebben onderscheiden van "moderne" Nederlanders. Schrijvers van heemkundige opstellen en streekromans alsmede veel sociologen en historici bevestigen bijna eenstemmig het beeld van het "traditionele", gesloten Kempenland. Zij veronderstellen een langdurige maatschappelijke continuïteit. Deze samenleving zou van de Middeleeuwen tot m de twintigste eeuw dezelfde kenmerken hebben behouden. De Brabantse heemkundige Mandos heeft "de oude kern der Kempen" getypeerd als "het oude cultuurreservaat, dat door omstandigheden van vooral economische aard, stil en eenzaam zoveel oude patronen vanuit de prehistorie, van nederzettingen en traditionele levensvormen van besloten gemeenschappen vanaf de vroege middeleeuwen tot op de dagen van de "openlegging" ¡n onze tijd bewaard heeft. "[2] Het oeuvre van de romanschrijver Antoon Coolen is een bijna onafgebroken lijkrede aan het graf van de eeuwenoude Brabantse dorpscultuur die in de twintigste eeuw door de krachten van industrie en marktkapitalisme zou zijn vernietigd. [3] Jan Engelman vermeldt dat hij in 1957 zijn doortocht door een stille Brabantse gemeenschap beleefde als een cultuurschok. HIJ beschrijft de ervaring, die kennismaking met een stil Brabants dorp hem gaf, als een flashback, een aan de temporele orde ontrukt beeld uit het verleden. Zonder omwegen wijzen deze auteurs op het breukvlak in de samenlevingsontwikkeling dat veroorzaakt is door de grootindustrie en de expansie van de kunstmestcentrale van de Noordbrabantse Christelijke Boerenbond in de twintigste eeuw. De "openlegging" van het gebied gedurende de laatste decennia wordt beschouwd als een keerpunt m een eeuwenlange historische continuïteit: "de ontsluiting heeft gewerkt als een grote schaaf, die alles wegnam wat in het isolement eigen snit en eigen smaak bezat." De publicist Jan Naaijkens heeft m pregnante bewoordingen een diagnose van deze omwenteling gegeven: "met de kracht van een onverwachte windhoos hebben de moderne communicatiemiddelen het isolement doorbroken, waarin de bevolking zich eeuwenlang bevonden heeft". 1 In de Nederlandse sociologische en historische literatuur treft men eenzelfde, ZIJ het meer prozaïsche lezing van de ontwikkeling van het Brabantse platteland. Er wordt gesteld dat de perifere Kempense gemeenschappen zo ongeveer als laatste van de Nederlandse dorpen sociale en culturele veranderingen hebben ondergaan. De bevolking heeft zich lang gedragen als een inerte massa die gekluisterd was aan "tradities". Pas m de loop van de twintigste eeuw zijn meer "moderne" samenlevingskenmerken geconstateerd — "moderne" in de zm dat ze afweken van vroegere en meer geleken op die van de rest van de Nederlandse samenleving. De socioloog Hofstee is wellicht de meest openhartige vertolker van deze mening. [4] Het langst heeft het traditionalistische cultuurpatroon zich op de Oostbrabantse en Noordlimburgse zandgronden gehandhaafd Barentsen's boek over het oude Kempenland, dat gebaseerd is op zijn ervaringen in dit gebied m het begin van deze eeuw, laat ons een maatschappij zien, waarin verandering nog nauwelijks was doorgedrongen en het verleden nog bijna volkomen de maatstaven leverde voor het gedrag in het heden. (.. .) Eerst in de jongste tientallen jaren is de situatie snel veranderd. In de wetenschappelijke literatuur is de Brabantse plattelandssamenlevmg van de vorige en het begin van deze eeuw als "traditioneel" gekenschetst. Men heeft haar soortgelijke eigenaardigheden toegeschreven als die welke de antropoloog Redfield noemt voor elke (nog) met ontwikkelde samenleving ZIJ was prekapitalistisch, homogeen en statisch, geneigd tot passieve acceptatie van vroegere gewoonten en irrationeel, onkritisch en spontaan [5] De meeste sociologen en historici hebben de neiging om de dorpsgemeenschappen van de Kempen, zoals ze tot voor kort werden aangetroffen, te beschouwen als anachronistische aanhangsels van een staatssamenlevmg waarin al veel eerder de nadruk gevallen was op urbane waarden en industriële activiteiten. De dorpen van het Kempenland zijn ook vaak gezien als woonkernen waarin maatschappelijke veranderingen zich pas hebben voltrokken toen de twintigste eeuw al een eind gevorderd was. De impulsen hiertoe zouden vooral gegeven zijn door buitenstaanders: industriëlen, landbouwdeskundigen, technische ingenieurs en staatsdienaren die elders m het land hun expertise hadden verworven. Maar hoezeer de ontwikkeling van de Brabantse dorpen misschien ook afwijkt van andere gemeenschappen binnen Nederland, toch kan met voorbijgegaan worden aan het feit dat in deze provincie reeds m de tweede helft van de vorige eeuw allerlei sociale processen op gang zijn gekomen die moeilijk m te passen zijn m het beeld van "het reservaat" of van de statische samenleving die recentelijk uit haar slaap van eeuwen door buitenstaanders is wakker gekust. De boeren organiseerden