WYDAWCA Koło Naukowe Romanistów Studentów UJ Instytut Filologii Roma ńskiej Al. Mickiewicza 9/11 31-120 Kraków e-mail: [email protected]

REDAKTOR NACZELNY Luiza Szpatowicz

KOREKTA Karolina Czarnecka

OPIEKUN NAUKOWY Dr Ewa Andruszko

Od redakcji

Drogi Czytelniku,

Udało si ę wreszcie, wysiłkiem wielu osób, doprowadzi ć do wydania ósmego numeru czaso- pismma studentów Filologii Roma ńskiej UJ Roman , którego temat przewodni brzmi ON ONA ONO. Po raz kolejny mamy zaszczyt i ogromn ą przyjemno ść przedstawi ć Ci artykuły, których autorzy, za co bardzo im dzi ękujemy, w sposób ciekawy i oryginalny zinterpretowali te trzy krótkie słowa. Znaczna cz ęść niniejszego wydania po świ ęcona jest Nagrodzie Goncourtów – wybór polskich studentów, która w 2007 roku obchodziła swój 10 jubileusz i z której jeste śmy bardzo dumni, oraz finalistom i laureatom Prix Goncourt 2007. Pragniemy podzi ękowa ć wszystkim tym, którzy przyczynili si ę do powstania tego numeru, studentom, absolwentom oraz Pani dr Ewie Andruszko – opiekunowi Koła Naukowego Roma- nistów, która, mimo problemów zdrowotnych, zawsze znajduje siły, aby nam pomóc. W ostatnich słowach, chcieliby śmy zach ęci ć wszystkich do współpracy z Romanem oraz Kołem, które aktualnie poszukuje osób mog ących zaj ąć si ę przygotowaniem strony internetowej (zawarto ść jest ju Ŝ gotowa, brakuje tylko profesjonalnej oprawy). Na wszelkie uwagi, rady, zgłoszenia, etc. czekamy pod adresem: [email protected]. A mo Ŝe kto ś ma ju Ŝ pomysł na temat przewodni kolejnego numeru?

Redaktor naczelny Luiza Szpatowicz

Spis tre ści

Luiza Szpatowicz Od redakcji 2

LITERATURA

Luiza Szpatowicz Ich dwóch, ona jedna – krótki raport o Nagrodzie Goncourtów 2007 we Francji i w Polsce. 4

Monika Bieniaszewska Le Prix Goncourt et La Liste Goncourt : choix polonais. 4

Karolina Czarnecka Nagroda Goncourtów 2007 – wybór polskich studentów. 5

Monika Bieniaszewska L’Académie Goncourt : changements de l’année 2008. 6

Luiza Szpatowicz Krótko o nich, czyli kilka słów o laureatach i zwyci ęskich powie ściach oraz tłumaczenia fragmentów. 7

Olga Bartosiewicz On, Ona czy Ono, czyli w poszukiwaniu własnej to Ŝsamo ści w Travesti Mircei C ǎrt ǎrescu. 9

Artur Techma ński Quand faire mourir ne suffit pas : l'art de la vengeance sur les morts et sur les vivants à la Renaissance. 10

Andrzej Visentini Oni niewiele si ę zmienili. 15

JĘZYK

Katarzyna Wójtowicz On, ona, ono - poprzez stulecia. 17

KULTURA

Magdalena B ąk Juan Rulfo – fotógrafo. 19

TŁUMACZENIA

Ewa Brandys, Marcelina Ci ęŜ ki Vincent Delecroix La chaussure sur le toit (fragment). 22

Przemek D ębowiak Kłamstwo ma krótkie nogi, czyli historia pewnej portugalskiej rodziny na podstawie XVII-wiecznych listów zachowanych w dokumentach Świ ętej Inkwizycji. 23

Jakub Kornhauser On – ostatni surrealista. Tłumaczenie dwóch wierszy Gellu Naum. 29

Alicja Raczy ńska On do Niej. Ona do Niego. Tłumaczenie dwóch wierszy Eney Silvia Piccolominiego, czyli papie Ŝa Piusa II. 31

Luiza Szpatowicz Monika Bieniaszewska

Ich dwóch, ona jedna – krótki raport o Le Prix Goncourt et La Liste Goncourt : choix Nagrodzie Goncourtów 2007 we Francji i w polonais Polsce Le prix Goncourt, considéré comme le prix 12 pa ździernika jury Akademii Nobel de la littérature française, suscite en France Goncourtów ogłosiło list ę pi ętnastu powie ści, bien des émotions. Cela n’est pas surprenant, car le spo śród których wybierze jednego laureata. Jest to livre gagnant devient tout de suite connu et lu par tzw. première sélection . To wła śnie ksi ąŜ ki z tej tout le monde. Le prix est égal à 10 euro (la moitié listy wysyłane s ą do polskich uniwersytetów, na du prix du livre en France), pourtant les avantages których studenci filologii roma ńskiej dokonuj ą sont énormes : son prestige offre la garantie pour własnego wyboru. Ta sama lista obowi ązuje l’auteur d’un tirage égal au moins à 200 000 równie Ŝ francuskich licealistów. Znalazły si ę na exemplaires, entourés d’un bandeau rouge. niej nast ępuj ące pozycje: Cette histoire commence au moment de la rédaction du testament d’Edmond. Edmond Olivier Adam: A l'abri de rien Goncourt âgé de soixante-quatorze ans, est mort le Pierre Assouline: Le Portrait 16 juillet 1896, à Champrosay, chez ses amis Philippe Claudel: Le Rapport de Brodeck Daudet, et, dans son testament il institue la Société Marie Darrieussecq: Tom est mort littéraire des Goncourt, devenue l’Académie, Vincent Delecroix: La Chaussure sur le toit composée de dix membres. Il a aussi précisé que les Delphine De Vigan: No et moi dix membres devraient se réunir pendant les mois Michèle Lesbre: Le Canapé rouge de novembre, de décembre, janvier, février, mars, Clara Dupont-Monod: La Passion selon Juette avril, mai, et qu’en novembre ils sélectionneraient Yannick Haenel: Cercle un ouvrage d’imagination en prose, paru dans Gilles Leroy: Alabama Song l’année et en décembre, et ils décerneraient le prix. Amélie Nothomb: Ni d'Eve ni d'Adam Si la majorité absolue des votants n’est pas obtenue, Olivier et Patrick Poivre d'Arvor: J'ai tant rêvé de on prend en compte la majorité relative. toi La première Académie Goncourt s’est Grégoire Polet: Leurs vies éclatantes réunie le lundi 21 décembre 1903 pour remettre son Lydie Salvayre: Portrait de l'écrivain en animal prix. Le vote, qui a eu lieu au restaurant domestique Champeaux, place de la Bourse, a désigné le roman Olivia Rosenthal: On n'est pas là pour disparaître 1 intitulé Force ennemie de John-Antoine Nau. Le gagnant a reçu une somme de 5000 francs, mais Decyzj ą jury Uniwersytetu Jagiello ńskiego quelques jours après, personne ne parlait plus de cet wszystkie wy Ŝej wymienione powie ści znajduj ą si ę événement, même la presse consacrait peu de place i s ą dost ępne w bibliotece Instytutu Filologii pour le décrire, juste un petit article dans Lire Roma ńskiej 2. parlant de l'attribution du prix. Premièrement, pendant onze ans, les 5 listopada 2007 r. Akademia Goncourtów membres se sont réunis au Café de Paris, puis par la przyznała nagrod ę powie ści Alabama Song suite, l’Académie a trouvé un nouveau lieu de Gilles’a Leroy . rencontres - un restaurant de la place Gaillon à 9 listopada, po długich i do ść burzliwych Paris-Drouant. La première réunion chez Drouant a obradach (prawie ka Ŝdy miał innego faworyta), eu lieu le 31 octobre 1914. Actuellement, les dix przedstawiciele jury jedenastu uniwersytetów w membres s’y réunissent chaque premier mardi du Polsce, wyłonili zwyci ęzc ę, którym została Michèle mois pour discuter de l’actualité littéraire et ainsi se Lebre, autorka Le Canapé rouge . divertir afin de passer le temps de manière agréable. Trzy dni pó źniej, 12 listopada, swój Pour entrer à l’Académie Goncourt, la nationalité werdykt ogłasza jury licealistów francuskich. Ich française n'est pas indispensable, il suffit d’être un laureatem został Philippe Claudel za powie ść Le auteur de langue française. De plus, il n’y a pas de Rapport de Brodeck . candidature, le nouveau membre est choisi au Na kolejnych stronach umieszczona moment du départ ou de la mort d’un académicien, została krótka historia polskiej edycji oraz recenzje par les membres qui réfléchissent et discutent entre i tłumaczenia wybranych fragmentów dzieł eux sur la nouvelle candidature. Après les zwyci ęskich i nie tylko. discussions, ils proposent à un écrivain de les rejoindre, de devenir l’un d’eux. Il nous importe de 1 Powie ść ta nie brała udziału w wyborze polskich mettre en évidence le fait que l’auteur élu reçoit le studentów, gdy Ŝ została przysłana ju Ŝ po spotkaniu jury couvert de celui qu’il remplace, avec la fourchette wewn ątrzuniwersyteckich. et le couteau en vermeil gravés aux noms des 2 Instytut Francuski w Krakowie pozwala równie Ŝ na détenteurs. zatrzymanie ksi ąŜ ek przez członków jury.

4 Enfin, il est bien d'énumérer les membres 1999 - J.M.Laclavetine - Première ligne actuels de l'Académie Goncourt : Françoise 2000 - Christophe Donne - L’empire de la morale Chandernagor, Edmonde Charles-Roux, Didier 2001 - Frederic Beigbeder - 99 francs Decoin, Françoise Mallet-Joris, Robert Sabatier, 2002 - Jean Pierre Milovanoff - La mélancolie des Jorge Semprun, Bernard Pivot, Michel Tournier, innocents (François Nourissier et Daniel Boulanger ont dû 2003 - F.Beigbeder - Windows on the world quitter l’Académie, en 2008, à cause de problèmes 2004 - Laurent Gaude - Le soleil des Scorta de santé). 2005 - Sylvie Germain - Magnus Albin Michel 2006 - Nancy Huston - Lignes de faille La « Liste Goncourt – le choix polonais », 2007 – Michèle Lesbre - Un canapé rouge pourtant, a été inaugurée en 1998 par l’Institut Français à Cracovie et depuis sa création, il est sous Remarquons que les choix des jeunes ne le parrainage de l’Académie Goncourt. Au sont pas identiques à ceux des jurés âgés, car ils commencement, la directrice de l’Institut de la ont, mais pas toujours, une autre vision de la réalité Philologie romane de l’Université Jagellonne, prof. et de l’art. Seulement le livre de Laurent Gaudé Le dr hab. Marcela Świ ątkowska a eu l’idée de faire soleil des Scorta a été jugé digne du prix et apprécié vivre le prix Goncourt en Pologne, donc le directeur par le jury des étudiants polonais ainsi que par les de l’Institut Français Patrice Champion a ouvert des dix membres de l’Académie Goncourt. négociations à Paris avec l’Académie Goncourt pour recevoir le permis d’utiliser le nom du prix en Monika Bieniaszewska dehors de la France. Après avoir reçu l’accord, il a envoyé aux Instituts de philologie romane choisis à 5 universités polonaises les 15 livres qui ont été parus l’année précédente en France et qui ont été Karolina Czarnecka nominés par l’académie au prix Goncourt. L’idée et sa réalisation éveillent l’intérêt des étudiants et cette Nagroda Goncourtów 2007 – wybór polskich entreprise, qui donne aux jeunes la possibilité de studentów. parvenir à la littérature française contemporaine et de la lire en version originale, est devenue un grand Idea przyznawania literackiej nagrody événement littéraire. Goncourtów we Francji si ęga 1896 roku. Wtedy to Le jury de 5 à 10 membres, dont un Edmund de Goncourt zapisał w testamencie cały président de jury, se compose exclusivement swój maj ątek na rzecz nagrody dla pisarza, którego d’étudiants des philologies romanes. Avant juin, ils powie ść zwróci uwag ę jury. Po raz pierwszy sont obligés d’informer l’Institut Français de la liste nagrod ę przyznano pod koniec roku 1903. Do dzi ś des membres et ils doivent déposer une lettre wybór jury uznawany jest za najbardziej presti Ŝowe d’engagement quant à leur participation. Ensuite, wydarzenie literackie we Francji, plasuj ące si ę tu Ŝ début septembre, l’Académie Goncourt rend za Literack ą Nagrod ą Nobla. officielle sa sélection de livres. Deux semaines plus Jednak Ŝe nie wszyscy wiedz ą, Ŝe jury tard, l’Institut Français envoie à chaque Philologie Goncourtów obraduje nie tylko w Pary Ŝu. Od 1998 deux jeux de cette quinzaine de titres. Autrefois, un roku bowiem tak Ŝe polscy studenci romanistyki jeu de livres était intégré à la bibliothèque de la mog ą wyrazi ć swoje zdanie na temat współczesnej Philologie et l’autre jeu était donné aux membres de literatury francuskiej i wybieraj ą własnego laureata jury, en reconnaissance de leur participation. wśród finałowych tytułów. Maintenant, il n’y en a qu’un seul. Le jury est Tak Ŝe i w tym, dziesi ątym, jubileuszowym obligé de lire tous les livres dans l’intervalle de 3-4 roku istnienia polskiej edycji nagrody, studenci semaines et en octobre, les étudiants de la même starali si ę wybra ć najlepsz ą, ich zdaniem, powie ść . université font une présélection des livres et après Ka Ŝda z członki ń jury Uniwersytetu Jagiello ń- ce choix, le jury de toute la Pologne se ressemble skiego (w tym roku były to same dziewcz ęta) pour décerner un lauréat de la Liste Goncourt - musiała najpierw przeczyta ć trzyna ście dzieł listy choix polonais, choisi parmi les auteurs de la liste finałowej. Niestety, mimo najszczerszych ch ęci, z élaborée par les Dix de l’Académie Goncourt à powodów niedogodno ści organizacyjnych, zadanie Paris. Le verdict du jury est prononcé à Cracovie to okazało si ę niezwykle trudne – ksi ąŜ ki dotarły z lors d’une conférence de presse à la Foire du Livre miesi ęcznym opó źnieniem i tylko w pojedynczych (sauf l’année 2007), l’auteur du livre choisi est egzemplarzach. Na szcz ęś cie, ka Ŝdemu udało si ę invité en Pologne et une traduction de son livre est przeczyta ć ponad pi ęć ksi ąŜ ek, a poniewa Ŝ komisja alors envisagée. liczyła a Ŝ czterna ście osób – wszystkie dzieła zostały bardzo dokładnie omówione. Les laureates de la Liste Goncourt – choix polonais Oprócz prawie codziennej wymiany opinii dotycz ących poszczególnych ksi ąŜ ek, cała komisja 1998 - Pierre Assouline - Clinte wraz z opiekunami naukowymi, dr Ew ą Andruszko,

5 prof. dr hab. Marcel ą Świ ątkowsk ą oraz dr hab. spojrzenia na jeden z najstarszych motywów Wacławem Rapakiem, miała szans ę porozmawia ć literackich. Opowiada histori ę kobiety, która w miejscu o wiele bardziej sprzyjaj ącym literackiej w poszukiwaniu ukochanego rusza kolej ą trans- refleksji ni Ŝ mury naszego Instytutu Filologicznego. syberyjsk ą do Irkucka. Podró Ŝ jej odbywa si ę jed- W pizzerii Trzy Papryczki , przy pi ęciu rodzajach nak w co najmniej trzech wymiarach: fizycznym, pizzy i karafkach pełnych wina dyskusja okazała si ę duchowym – we wspomnienia i własne uczucia, niesłychanie zaciekła – prawie ka Ŝda członkini jury oraz literackim. Rytm sun ących po torach kół broniła swojego osobistego faworyta. Na szcz ęś cie, poci ągu wyznacza bieg narracji, przedstawiając ostatecznie udało si ę osi ągn ąć porozumienie czytelnikom obrazy zapadaj ące w pami ęć , a tym i laureatem Uniwersytetu Jagiello ńskiego została samym wyzwalaj ąc ogromne pokłady uczu ć. ksi ąŜ ka autorstwa Clary Dupont-Monod zatytuło- Szczególnie poruszaj ąca jest wpleciona w powie ść wana La Passion selon Juette . historia Clémence – s ąsiadki i przyjaciółki głównej Powie ść urzeka surowym pi ęknem stylu, bohaterki, z któr ą ta prowadzi długie rozmowy wyrazisto ści ą przekazu, autentyczno ści ą opisywa- siedz ąc na tytułowej czerwonej kanapie oraz nych prze Ŝyć, celno ści ą u Ŝytych sformułowa ń krótkie, lecz bardzo wa Ŝne dla zrozumienia sensu i ciekawym zabiegiem pisarskim: dwugłosow ą powie ści, fragmenty biografii znanych kobiet. narracj ą podzielon ą na partie opowiedziane w pierwszej osobie przez główn ą bohaterk ę i te Z okazji jubileuszu obrad, w rozdaniu napisane w formie wspomnie ń przez pewnego nagród uczestniczyły wyj ątkowe osobisto ści: mnicha, obserwuj ącego pierwszoplanow ą posta ć. przewodnicz ąca Akademii Goncourtów, Edmonde Przede wszystkim jednak w pami ęć zapada ukazana Charles-Roux, a tak Ŝe członkowie Akademii: historia – oparte na faktach dzieje Ŝycia dziewczyny Françoise Chandernagor i Didier Decoin. Spotkania Ŝyj ącej w XII wieku, na terenie dzisiejszej Belgii. z nimi były niezwykle wzbogacaj ące, a Ŝ trudno W sposób wyj ątkowo trafiaj ący do wyobra źni uwierzy ć, Ŝe studenci mieli okazj ę porozmawia ć i wra Ŝliwo ści współczesnego czytelnika, Juette z tak wybitnymi przedstawicielami współczesnej zmierza si ę z brakiem czuło ści rodziców, nie- literatury francuskiej! szczęść liwym mał Ŝeństwem, niezrozumieniem otoczenia, cierpieniem zadawanym przez m ęŜ a. Wybieranie Nagrody Goncourtów to Po jego śmierci, chc ąc uciec od ponownego zam ąŜ - niesamowite do świadczenie. Stanowi ono dowód na pój ścia lub przywdziania habitu (w średniowieczu to, Ŝe ka Ŝdy, kto lubi czyta ć, mo Ŝe wpłyn ąć na kobiety miały do wyboru tylko dwa stany: mał- współczesn ą literatur ę, Ŝe tak niewiele trzeba, by j ą Ŝeński lub zakonny), Juette decyduje odda ć si ę bli Ŝej pozna ć i… Ŝe naprawd ę warto! opiece nad tr ędowatymi… Choroba ta była wówczesnym świecie szczególnie napi ętnowana. Karolina Czarnecka Ufano, i Ŝ przenoszona jest drog ą płciow ą i stanowi zewn ętrzny znak zepsucia duszy; miała skazywa ć nieszcz ęś nika na cierpienia nie tylko ziemskie, ale i wieczne. Lepra corporis, luxuriae imago – Tr ąd ciała jest obrazem rozwi ązło ści , mawiano. Monika Bieniaszewska Tworzono wi ęc swoiste „getta” dla tr ędowatych poza granicami miasta; chorzy nie mogli liczy ć ani L’Académie Goncourt : changements de l’année na opiek ę, ani na ciepłe, regularne posiłki, czas 2008 sp ędzali czekaj ąc na nadchodz ącą śmier ć. I oto Juette po świ ęca tr ędowatym swoj ą młodo ść , swoje L’Académie Goncourt, composée de 10 siły. Zaczyna tak Ŝe miewa ć wizje religijne, my śli membres, dont la création remonte à l’année 1900, o konieczno ści zmian w Ko ściele nadu Ŝywaj ącym et qui choisit chaque année le meilleur romancier, swej nieograniczonej władzy. Koncepcje te poja- commence la rénovation de son prix littéraire. wiaj ą si ę u Juette na długo przed reformacj ą L’année 2008 au sein de l’Académie i Soborem Trydenckim. Juette zdumiewa dojrza- Goncourt a commencé par la lettre de François ło ści ą s ądu, przenikliwo ści ą my śli i jasno ści ą idei. Nourissier annonçant sa démission pour les raisons de santé. Tout de suite après, les Dix ont décidé Jednak nie tylko studenci Uniwersytetu d’apporter quelques changements dans le Jagiello ńskiego dokonuj ą wyboru laureata. Przed- fonctionnement de l’Académie afin de clarifier ses stawiciele wydziałów romanistyki jedenastu pol- règles et de procéder au rajeunissement des jurés. skich uniwersytetów spotkali si ę, by wyłoni ć Premièrement, ils ont fixé à 80 ans l’âge wspólnego laureata. I tutaj dyskusja okazała si ę nad limite des futurs académiciens. Au-delà de cet âge, wyraz burzliwa; po długich godzinach dysputy les membres deviendront d’office des « membres ogólnopolskim zwyci ęzc ą została ksi ąŜ ka Michale honoraires » qui ne pourront plus voter, mais qui Lesbre Le Canapé rouge . Ta mała obj ęto ściowo conserveront le droit de participer aux déjeuners powie ść , zachwyciła kunsztem stylu i świe Ŝości ą chez Drouant et de représenter l’Académie

6 Goncourt partout en France et à l’étranger. Cette wyznacza pi ęć powie ści z gatunku livre noir 1. reforme n’est pas rétroactive, elle ne s’appliquera W jej dziełach, w historie bohaterów stale wkrada pas aux membres actuels, même si l’Académie si ę historia pisana przez du Ŝe H. Przedostatnia compte 4 jurés âgés de plus de 80 ans : Edmonde powie ść La petite trotteuse (2005) otrzymała w Charles-Roux (87 ans), Robert Sabatier (84 ans), 2005 r. nagrod ę Prix des libraires Initiales, a w George Semprun (84 ans), Michel Tournier (83 2006 r. Prix Printemps du roman oraz nagrod ę ans) ; pourtant, certains d’eux, dont Bernard Pivot miasta Saint-Louis. Czrweona kanapa ( Le Canapé et Françoise Chandernagor, ont déclaré, qu’à leur rouge ) natomiast, oprócz Nagrody Goncourtów – 80-aine, ils vont profiter de l’accession à wybór polskich studentów 2007, zdobyła Prix Mac l’honorariat, en devenant des membres honoraires Orlan oraz Prix des librairies Mille pages. de l’Académie Goncourt. La présidente, elle aussi, a décidé de s’appliquer la règle, mais pas avant le Jako, Ŝe o powie ści pisała ju Ŝ Karolina Czarnecka jour où tout serait bien établi au sein de w swoim artykule Nagroda Goncourtów 2007 – l’Académie, après l’élection de deux nouveaux wybór polskich studentów , nie chciałabym si ę jurys, successeurs de François Nourissier et de powtarza ć. Dlatego, zach ęcaj ąc do jego przeczy- Daniel Boulanger. tania, przedstawiam jedynie tłumaczenie krótkiego Une autre modification dans le statut de la frgmentu dzieła. société littéraire était le changement concernant les absences permanentes de jury. Ainsi, les membres, Fragment qui 2 ans de suite, ne viendront pas à la réunion de début de novembre pour élire le lauréat, seront Na miejscu przypominały mi si ę czasem considérés comme démissionnaires. Et ceux, qui ne reporta Ŝe z tygodnika, który czytałam jako nastolat- viendront à aucune réunion pendant un an, ka, i czarno-białe zdj ęcia przedstawiaj ące szare deviendront des membres honoraires. płaszcze, futrzane czapki i ciemne kapelusze partyj- Les académiciens ont clarifié les relations nych urz ędników ze strachu okazuj ących szacunek entre les membres et maisons d’éditions. En effet, dla pa ństwowych pochodów, podczas gdy te wszys- ils ont voté l’impossibilité d’exercer en même tkie kolorowe ozdobniki mialy w sobie co ś onirycz- temps une fonction rémunérée chez un éditeur et nego. Szale ńczo wzniosła archi-tektura katedry te Ŝ être membre de l’Académie, afin qu’il n’ait aucune miała swoje znaczenie, na miar ę megalomanii jej collusion entre eux. En ce qui concerne les votes, il zało Ŝyciela, Iwana Gro źnego. devient impossible de voter par correspondance ou Drobny człowieczek, którego zródełem par téléphone, seul le vote du juré présent à la utrzymania było, zdaje si ę, wykazywanie dalekiego réunion sera valide. En plus, les membres pourront podobie ństwa do Lenina, zmieniał to w miernej voter et décerner le prix seulement pour l’ouvrage jako ści folklor. Nie odkryłam jeszcze wtedy, na présent sur la dernière sélection. wykarczowanym wzgórzu mi ędzy Bajkałem a Ir- Toutes les modifications doivent pourtant kuckiem, wersji prawdziwej – ogromnego pomni- être acceptées et approuvées par les ministères de la ka pomalowanego na biało z r ęką wyci ągni ętą tutelle de la Culture et de l’Education, ainsi que par w przyjanym ge ście pozdrowienia włanego ludu! le Conseil d’Etat. Podró Ŝni śmiałi si ę ze mnie, widz ąc, Ŝe robi ę mu Après le départ de deux jurés en début de zdj ęcie, a jednak nikt nie chciał mi powiedzie ć, l’année 2008, les académiciens devront élire, avant dlaczego, jakby nadal bali si ę przeszło ści. l’été, leurs successeurs. Monika Bieniaszewska Gilles Leroy: Alabama Song

Gilles Leroy – ur. 28 grydnia 1958 r., autor Luiza Szpatowicz powie ści i opowiada ń, po uko ńczeniu studiów zadebiutował jako paryski dziennikarz, jednak Krótko o nich, czyli kilka słów o laureatach w latach 90 zrezygnował z zawodu, aby i zwyci ęskich powie ściach oraz tłumaczenia całkowicie po świ ęci ć si ę pisarstwu. Jego pierwsza fragmentów. powie ść Habibi ukazała si ę w 1987 r., po których nast ępuj ą, m.in., Rosyjski kochanek 2 (l’Amant Michèle Lesbre: Czerwona kanapa russe) (2002), Dorosn ąć (Grandir) (2004), Champsecret (2005). Najnowsza ksi ąŜ ka Alabama Michèle Lesbre – ur. 1947 r., pisarka mieszkaj ąca Song zdobywa w 2007 r. Nagrod ę Goncourtów. w Pary Ŝu, autorka dziesi ęciu powie ści, dawniej pracuj ąca jako nauczycielka, a nast ępnie dyrek- torka przedszkola. Pocz ątek jej kariery literackiej 1 Livre noir – czarna ksi ęga. 2 Nie myli ć z powie ści ą pod tym samym tytułem polskiej autorki Marii Nurowskiej.

7 Alabama Song to powie ść z gatunku autofiction 1, przedmiot zawierał – bathub gin, corn whiskey czy której narratork ą i bohaterk ą jest Zelda Sayre, Ŝona jaki ś inny przeszmuglowany burbon. Scotta Fitzgeralda, autora Wielkiego Gatsbyego , „Nie zapomnij o mnie”: czy Ŝ nie taka jest w istocie posta bardzo kontrowersyjna, która, niesłusznie prawda? Pijemy po to, Ŝeby pami ęta ć, jak i po to, według Gillesa Leroy, zapami ętana została jako Ŝeby zapomnie ć. Jedna i druga strona tego samego histeryczka nadu Ŝywaj ąca alkoholu i środków medalu, niezbyt chwalebnego, któremu na imi ę odurzaj ących, n ękaj ąca własnego m ęŜ a i nie potra- nieszcz ęś cie. fi ąca zaj ąć si ę swoim dzieckiem. Subiektywno ść perspektywy, jaki narzuca pierwszoosobowa nar- Phillippe Claudel: Raport Brodecka , racja, sprawia jednak, Ŝe czytelnik mo Ŝe pozna wreszcie drug ą stron ę medalu, zobaczy ć, Ŝe Zedla Philippe Claudel – ur. 2 lutego 1962 r., autor jest jak najbardziej ludzk ą istot ą, której Ŝycie opie- powie ści, opowiada ń, artykułów (m.in do National rało si ę cz ęsto na dramatycznych wyborach. śycie Geographic ), scenarzysta filmowy, wykładowca na tragiczne, w cieniu sławnego mał Ŝonka, brak zrozu- uniwersytecie w Nancy. W 2000 r. zdobył nagrod ę mienia i akceptacji, krótkie chwile prawdziwej Prix Marcel Pagnol oraz Prix France Télévisions za rado ści i wiary w przyszło ś, a tak Ŝe nieumiej ętno ść powie ść Quelques-uns des cent regrets ( Niektóre rozpoznawania szcz ęś cia, a w ko ńcu brak sił do ze stu Ŝalów ); trzy lata pó źniej Prix Goncourt de la walki o nie – taka jest tre ść tej ksi ąŜ ki, której nouvelle za zbiór opowiada ń Les Petites Méca- ogromn ą zalet ą jest styl, gra dystansem (tera źniej- niques i w tym samym roku Prix Renaudot za szo ść przeplataj ąca si ę z przeszło ści ą, przy czym powie ść Âmes grises (Szare dusze ). W roku 2007 czasem to, co miało miejsce w 1919 roku, wydaje uhonorowany jest Prix Goncourt des lycéens za si ę bli Ŝsze ni Ŝ to, co w 1940) oraz pozorny nieład powie ść Le Rapport de Brodeck . Na j ęzyk polski w ukazywaniu zdarze ń, odrzucaj ący tradycyjn ą zostały dotychczas przetłumaczone: Niektóre ze stu chronologi ę na rzecz porz ądku wspomnie ń. Ŝalów , Szare dusze oraz Wnuczka Pana Linha .

Fragmenty Raport Brodecka (Le rapport de Brodeck ) to powie ść o wojnie, nienawi ści, szale ństwie jednostki Nagle, nasze u śpione miasto zalała fala tysi ęcy i tłumu, o bezradno ści, rezygnacji i poddaniu si ę. młodych ludzi, głównie biednych chłopców, wyr- W nieokre ślonym czasie i nieokre ślonym bli Ŝej wanych ze swoich farm, plantacji, sklepików, miejscu (wiemy tylko, Ŝe akcja ma miejsce we wsi, przybyłych ze wszystkich Stanów Południowych, gdzie ś na wschodzie Francji) zjawia si ę Obcy , który podczas gdy ich świe Ŝo upieczeni oficerowie nad- zostaje zaszczuty przez mieszka ńców. chodzili z Północy, z Wielkich Jezior i prerii (mama mówiła, Ŝe nigdy od czasów wojny domowej nie Fragment widziano tylu yankesów w naszym mie ście). Zabierzesz mnie na północ, do miast twojego Nazywam si ę Brodeck i nie znalazłem si ę dzieci ństwa, Buffalo, i razem skoczymy w Niagar ę, tu bez powodu. Musz ę o tym powiedzie ć. Wszyscy Ŝeby zobaczy ć, które wypłynie pierwsze. musz ą si ę o tym dowiedzie ć. Ja nic nie zrobiłem, a gdy dowiedziałem Nie chodzi o to, Ŝe Francuzi s ą bardziej przystojni, si ę, co si ę stało, nigdy nie chciałem o tym mówi ć, bynajmniej. Chodzi o to, Ŝe oni nas pragn ą: dla nich chciałem zamkn ąć własn ą pami ęć , tak j ą zwi ąza ć, kobieta uległa nie jest dziwk ą, lecz królow ą. Ŝeby pozostała nieruchoma i spokojna jak kuna w metalowej klatce. Co jest z tymi wszystkimi modnymi facetami, Ŝe Ale mnie zmusili: „Ty umiesz pisa ć, chc ą zosta ć pisarzami? Jakby im nie wystarczało, mówili mi, byłe ś na studiach.”(…) „Umiesz pisa ć, Ŝe mog ą by ć bogaci i sławni! znasz słowa i wiesz, jak si ę nimi posługiwa ć i jak one mog ą wyrazi ć rzeczy. To wystarczy. My si ę na tym nie znamy. Popl ątaliby śmy si ę w tym, ale ty, ty Pi ękna piersiówka miała by ć bardzo przydatna. opowiesz, a oni ci uwierz ą. A poza tym, masz Dziwny i zbrodniczy prezent, jak o tym teraz maszyn ę.” Maszyna jest bardzo stara. Kilka ś ę ę ą my l . Scott cz sto j gubił i sam na siebie wyk- klawiszy jest zniszczonych. Nie mam jak tego Ŝ ą ą linał, e w ogóle wyci gał j z kieszeni marynarki, naprawi ć. I jest kapry śna. Jest zm ęczona. I czasem a potem rzucał si ę na jej poszukiwania jak szale- zacina si ę bez ostrze Ŝenia, jakby si ę buntowała. Ale niec. Mógł wywróci ć do góry nogami hotelowy po- tego to ju Ŝ im nie powiedziałem, bo nie miałem kój albo dom w pół godziny. Wida ć było jak l ęk wcale ochoty sko ńczy ć jak Anderer .2 ę ś wzrasta w nim z minuty na minut , ale wła ciwie Nie pytajcie mnie o jego imi ę. Nikt go nie ę Ŝ l k przed czym? Strach, e zgubił cenny przedmiot znał. bliski jego sercu, czy strach, Ŝe zabraknie tego, co Tłum. Luiza Szpatowicz

1 Jak zastrzega autor, “ Alabam ę Song nale Ŝy czyta ć jak powie ść , nie jak biografi ę”. 2 Anderer (fr. autre ) – obcy, inny.

8 Olga Bartosiewicz Zachwyca lub wzbudza obrzydzenie. Intryguje b ądź bulwersuje. Od samego pocz ątku On, Ona czy Ono, czyli w poszukiwaniu własnej bombarduje wszystkie nasze zmysły. To Travesti 2, to Ŝsamo ści w Travesti Mircei C ǎrt ǎrescu. kontrowersyjna powie ść jednego z najpopular- niejszych współczesnych pisarzy rumu ńskich. Mircea C ǎrt ǎrescu – ( ur. 1.06.1956 r. w Buka- Dojrzały ju Ŝ m ęŜ czyzna, pisarz, pragnie reszcie) jest poet ą, prozaikiem oraz eseist ą rumu ń- rozliczy ć si ę ze sw ą przeszło ści ą i odnale źć swoje skim. Jest uwa Ŝany przez krytyków literackich za drugie „ja”, sw ą ukryt ą to Ŝsamo ść ujawniaj ącą si ę jednego z najwa Ŝniejszych przedstawicieli rumu ń- w najokrutniejszych wizjach i snach. Opisuj ąc swe skiego pokolenia poetów lat osiemdziesi ątych. wspomnienia, chce dotrze ć do prze śladuj ącej go W zeszłym roku, nakładem wydawnictwa Czarne, Chimery i odkry ć prawd ę. ukazała si ę w Polsce jego powie ść Travesti Jest to historia człowieka, który urodził si ę (w przekładzie Joanny Korna ś-Warwas), za któr ą jako hermafrodyta i przez pierwszych kilka lat w 1994 roku otrzymał Nagrod ę Zwi ązku Pisarzy Ŝycia wychowywany był jako dziewczynka. Rumu ńskich i Nagrod ę ASPRO. Od niedawna pol- W ko ńcu rodzice zdecydowali, i Ŝ ich dziecko scy czytelnicy mog ą zapozna ć si ę z innym utworem zostanie chłopcem. Decyzja ta zawa Ŝyła na całym rumu ńskiego autora, powie ści ą De ce iubim femeile jego pó źniejszym Ŝyciu, odciskaj ąc na jego psyche (Dlaczego kochamy kobiety), która odniosła w Ru- niezmywalne pi ętno. I dopiero u świadomienie sobie munii ogromny sukces komercyjny. tego, co wydarzyło si ę przed laty pozwala mu si ę uleczy ć, działa koj ąco i przynosi tak długo oczekiwan ą ulg ę. Ale dotarcie do wspomnie ń z dzieci ństwa jest bardzo długim i bolesnym procesem. Cǎrt ǎrescu si ęga do najbardziej ponurych zak ątków psychiki, analizuje wszystko, co zwi ą- zane jest z mroczn ą stron ą ludzkiej natury. Nie stawia sobie równie Ŝ Ŝadnych granic w opisywaniu fizjologii i seksualno ści ludzkiej. Płe ć i fizyczno ść są przedstawione w sposób brutalny, podkre ślony jest ich czysto zwierz ęcy, odwołuj ący si ę do nani Ŝ- „Przyjacielu, jak mam walczy ć z moj ą szych instynktów charakter. Równie Ŝ sam okres chimer ą? Mój drogi, najbli Ŝszy, jedyny człowieku, dojrzewania jest opisany z wyzutego z wszelkich dla którego pisz ę, dla którego kiedykolwiek wzniosłych uczu ć, biologicznego punktu widzenia. pisałem. Jak mam si ę pozby ć tego ró Ŝu, co oblepia Wspomnienia bohatera ze szkolnej wycieczki, moje Ŝycie niczym szminka lustro, szminka, której w których przedstawia on pop ęd seksualny jako nie da si ę usun ąć , bo gdy próbujesz, rozmazuje si ę główn ą sił ę determinuj ącą działanie wulgarnej mło- tylko i brudzi jeszcze bardziej? Jak mam wyrzuci ć dzie Ŝy, s ą doskonałym potwierdzeniem teorii z umysłu te waciane cycki, t ę spódnic ę parszywej Freuda. A smutek i szaro ść komunistycznej Ru- kurwy, peruk ę, sztuczno ść , manieryzm? Wzburze- munii pot ęguj ą atmosfer ę beznadziejno ści. Wydaje nie, które jak g ęsty syrop przelewa si ę w mojej nam si ę, jakby śmy obserwowali rzeczywisto ść czaszce, spływa do nozdrzy, do gardła, zalewa mi przegl ądaj ącą si ę w krzywym zwierciadle, jak- klatk ę piersiow ą czym ś ró Ŝowym i lepkim, jak gdyby by śmy nagle znale źli si ę w samym środku obraz Lulu z oczami podkre ślonymi tłustym tuszem karnawału okrutnych i przera Ŝaj ących wizji, scho- płyn ął w mieszaninie barw, w mazidłach z kociej wanych za karykaturaln ą mask ą głównego uryny, w perfumach ze spermy sobola, w pode- prze śladowcy bohatera – Lulu. Imi ę to pojawiło si ę jrzanie egzotycznych, gnij ących kwiatach i spływa- w literaturze du Ŝo wcze śniej, w wiele razy jąc jak u Dalego, oblepiał mi wszystko i rozlewał cenzurowanym dramacie Lulu Franka Wedekinda. si ę po asfalcie jak ameba w kału Ŝę ściekaj ącą do Pierwotna wersja tego utworu została niedawno kanału. Wiesz, Wiktorze, Ŝe na białej skórze mojej wskrzeszona przez tłumaczk ę Monik ę Muskał ę samotno ści wyrósł czyrak, któremu na imi ę Lulu? i re Ŝysera Michała Borczucha, jej polska Wiesz, Ŝe przyszedłem tutaj, aby przypomnie ć sobie prapremiera miała miejsce 26 pa ździernika 2007 skór ę dziewczyny, która zawsze znajdowała we roku w Narodowym Starym Teatrze im. Heleny mnie zacieniony k ąt, by ukołysa ć lalk ę, Ŝe w dole, Modrzejewskiej w Krakowie. Główna bohaterka, tam, gdzie r ąbek jej sukienki dotykał łydki pokrytej Lulu, jest całkowicie uprzedmiotowiona, delikatn ą przezroczyst ą skórk ą, znalazłem czyrak, odczłowieczona, pozbawiona wolnej woli i psycho- który nazywa si ę Lulu? (...)” 1 logii. Ta kobieta-dziecko, przechodz ąc z r ąk do r ąk alfonsów, m ęŜ ów i wła ścicieli, staje czym ś pomi ę- dzy działaj ącym instynktownie zwierz ęciem a fety-

1 M. C ărt ărescu, Travesti, tłum. Joanna Korna ś-Warwas, Wołowiec, Czarne, 2007, s.7-8. 2 Z rum. a travesti – przebiera ć si ę.

9 szem seksualnym(...) 1. Czy C ărt ărescu celowo Artur Techma ński nawi ązał do tej kontrowersyjnej postaci dzieci ęcej prostytutki? Czy powinni śmy wi ęc interpretowa ć Quand faire mourir ne suffit pas : l'art de la czyrak, któremu na imi ę Lulu poprzez pryzmat vengeance sur les morts et sur les vivants à la bohaterki dramatu Wedekinda? Niestety, pytania te Renaissance. musz ą na razie zosta ć bez odpowiedzi, mo Ŝemy On, ona i... ciało. O zem ście za zdrad ę na Ŝywych i jedynie domy śla ć si ę prawdziwej roli Lulu. umarłych w epoce renesansu.

Travesti to lektura dla czytelnika W porównaniu z utworami średniowiecznymi, które wytrwałego i lubi ącego wyzwania. Tekst ten jest najcz ęś ciej wy śmiewały posta ć zazdrosnego m ęŜ a- niesamowicie g ęsty, przesycony wulgaryzmami, rogacza, nowelistyka renesansowa wydaje si ę a słownictwo zwi ązane z seksualno ści ą ludzk ą szczególnie ch ętnie rozwija ć temat krwawej zemsty i zwierz ęcą słu Ŝy wyra Ŝaniu wszystkich emocji na niewiernej Ŝonie i jej kochanku. Artykuł (Nagle mój mózg, serce i genitalia eksplodowały, proponuje analiz ę najbardziej spektakularnych s.148). Niestety, atakowana z ka Ŝdej strony pełn ą przykładów kar, takich jak historia zjedzonego metafor i symboliki proz ą, w pewnym momencie serca, skazanie wiarołomnej na zamurowanie poczułam, i Ŝ moje zmysły zostały ju Ŝ znieczulone z trupem ukochanego oraz bezczeszczenie zwłok i nie reaguj ą na kolejn ą porcj ę ociekaj ących ohyd ą osoby niewiernej. Jednocze śnie, poprzez przywo- zda ń. I tak oto w powie ści maj ącej by ć studium łanie dyskursu medycznego, jak i tradycyjnych wie- psychiki bohatera borykaj ącego si ę z własn ą seksu- rze ń epoki Renesansu, mo Ŝe si ę okaza ć, i Ŝ owe akty alno ści ą, jego prawdziwe cierpienie zagubiło si ę szczególnie okrutnej zemsty, cz ęsto granicz ącej z w gąszczu szokuj ących opisów, które po pewnym bestialstwem, posiadaj ą pewne podło Ŝe teoretyczne, czasie stały si ę norm ą i nie robiły ju Ŝ na mnie a nawet swoist ą logik ę destrukcji. Ŝadnego wra Ŝenia. A swego rodzaju upajanie si ę w wymy ślaniu coraz to bardziej absurdalnych po- Dans l'antiquité romaine, le mari qui avait równa ń maj ących wywoływa ć u czytelnika szok surpris sa femme en flagrant délit d'adultère n'allait estetyczny sprawiło, i Ŝ prawdziwy tragizm walki pas par quatre chemins pour se venger de l'infidèle. głównego bohatera z jego Chimer ą nie wydostał si ę Jus necandi , droit consacré par la tradition, lui spod warstwy tłustego tuszu, mazideł z kociej uryny permettait de tuer sur le champ aussi bien son i perfum ze spermy sobola. épouse que l'amant de celle-ci, sans courir le Ze wzgl ędu na nagromadzenie pełnych moindre risque d'être jugé ou puni. Aboli okrucie ństwa, pochodzących z najmroczniejszych officiellement par l'empereur Auguste au I re siècle zakamarków wyobra źni obrazów, powie ść avant J.-C., ce "privilège" sera restauré à la Cărt ărescu została porównana przez Ireneusza Renaissance grâce à la juridiction française du Kani ę, wybitnego tłumacza i eseist ę, do Pie śni règne d'Henri III. Sur le plan littéraire, qui reflète Maldorora (Chants de Maldoror , Lautréamont) . parfaitement les troubles de ces temps, le motif de Porównanie to mo Ŝe zarówno zach ęci ć, jak i znie- la vengeance sanglante du mari trompé vit un ch ęci ć potencjalnego czytelnika do lektury Travesti , véritable âge d'or. Bien que ce type d'histoires n'ait ale taki wła śnie jest ten utwór- mo Ŝna go albo jamais disparu de la littérature 2, pendant tout le w cało ści odrzuci ć, albo w cało ści uzna ć. Wywołuje Moyen Age, "le cocu" était avant tout l'objet de skrajne emocje oraz skrajne opinie. Jednak myślę, raillerie et de vitupération qui condamnait en lui les Ŝe warto go przeczyta ć, aby zobaczy ć, co oferuje valeurs anti-courtoises 3. Tourné en dérision, il était nam współczesna proza rumu ńska oraz zapozna ć hors de question que le mari punisse les coupables. si ę z innym rodzajem wra Ŝliwo ści. Bo, mimo i Ŝ En effet, le thème de la vengeance du mari semble mnie nie przekonał, Ciebie, drogi Czytelniku, se développer d'une manière remarquable à partir Cărt ărescu mo Ŝe zachwyci ć swoj ą wizj ą świata, du Décaméron de Boccace, pour se répandre „gdzie wszystko jest poezj ą”, jak wspomniał sam largement en Europe aux XV e et XVI e siècles en pisarz na promuj ącym Travesti spotkaniu autorskim w Krakowie.

Olga Bartosiewicz 2 Certes, les types de vengeances cruelles qui vont être abordés dans l'analyse suivante sont bien présents dans la littérature à partir du XII e / XIII e 3 Quant à ce premier traitement du personnage du mari cf. surtout les fabliaux et Les Cent Nouvelles Nouvelles . S'il s'agit de l'aspect critique, c'est particulièremnt la

littérature occitane qui met en scène des condamnations tout à fait exemplaires du jaloux : cf. la plupart des novas (dont Castia Gilos - Le Jaloux poun i peut constituer l'exemple le plus éloquent) et le Roman de Flamenca, qui 1 M. Muskała w rozmowie z J. Derkaczew, Gazeta analyse longuement la passion destructrice du mari Wyborcza , nr 251, 26.10.2007. obsédé par le fantôme de l'adultère.

10 atteignant une sorte de paroxysme avec la vogue sa femme. Après la révélation de la provenance du des histoires tragiques en France. plat, la dame se précipite de la fenêtre et meurt. Les "contes piteux" de cette période se Même sous la forme de ce résumé fort plaisent visiblement à multiplier et à inventer des sommaire, le lecteur peut demeurer pour le moins châtiments de plus en plus sophistiqués en perplexe face à la brutalité du meurtre. Vu qu'à aboutissant quelquefois à un véritable spectacle de l'époque les grands seigneurs n'hésitaient pas à cruauté que même la sensibilité estompée du lecteur verser le sang humain pour garder leur honneur post-moderne n'hésiterait pas à qualifier de pure intact, la volonté de tuer l'ami-traître serait à la bestialité. Il ne suffit pas de tuer les coupables pour limite concevable. Par contre, le fait d'arracher le contenter l'honneur outré. Il faut anéantir le lien qui cœur au cadavre pour le servir à l'épouse semble les unissait, réduire l'infidèle à supplier le pardon, déjà une action tout à fait gratuite ; s'acharner sur voire lui faire regretter de rester en vie. Dans ce un corps mort dans le seul but de terrifier sa femme dessein, l'intéressé ne reculera devant aucun tabou ne s'explique apparemment que par la cruauté social en s'acharnant sur un corps déjà mort ou en exceptionnelle du mari. Au fond, celui-ci se rend utilisant le cadavre de l'amant comme l'instrument odieux en commettant une double transgression. du supplice. Cet article propose d'analyser ce type Tout d'abord, cette transformation du cœur de de contes où la vision de la vengeance semble l'amant en un aliment vise à bafouer et, par particulièrement féroce par une apparente démesure conséquent, à anéantir le plus important des de la cruauté. Cependant, par le rapprochement du symboles utilisés traditionnellement dans les discours médical et des croyances populaires de la représentations allégoriques de l'amour 2. Retranché Renaissance, nous essayerons de trouver un de son contexte métaphorique, le cœur n'est plus fondement théorique, sinon une certaine logique qu'un morceau de viande que la femme prend pour interne de ces actes qui peuvent paraître de prime "un mets bon et savoureux". Cette profanation de abord tout à fait gratuits. Pour démontrer la pleine l'idée même de l'amour courtois est suivie de près envergure de ce phénomène littéraire, il semble par la deuxième transgression, qui est peut-être plus pertinent d'évoquer non seulement les nouvelles qui immédiate aux yeux du lecteur moderne, mais dont opposent le mari et les amants, mais aussi celles où les enjeux semblent beaucoup plus complexes. Pour le héros (ou l'héroïne) trahi(e) se venge de sa rendre compte de la signification fondamentale de deuxième moitié infidèle. cet acte, il serait utile de se rapporter à une anecdote L'honneur douteux d'ouvrir cette danse apparentée et particulièrement noire du recueil de macabre de supplices échoit incontestablement à Marguerite de Navarre : l'histoire du "cœur mangé". Présente dans la littérature médiévale depuis le XII e siècle, quant Rivolte fut prins des François, il y avoit ung popularisée par le Roman du Châtelain de Coucy et cappitaine italien que l'on estimoit gentil de la Dame de Fayel et surtout par les razos compaignon, lequel, voyant mort ung qui ne luy occitans relatant la vie du troubadour Guillem de estoit ennemy que de tenir sa part contraire de Cabestaing 1, cette légende offrait aux nouvellistes Guelphe et Jubelin, luy arracha le cueur du ventre de la Renaissance un schéma idéal pour exploiter le et, le rostissant sur les charbons, à grant haste le thème de la vengeance conjugale. Boccace, dans la mangea, et respondit à quelcun qui luy demanda neuvième nouvelle de la quatrième journée de son quel goust il y trouvoit que jamais n'avoit mangé si Décaméron et Jeanne Flore dans le septième de ses savoureux ne si plaisant morceau que cestuy là .3 Comptes Amoureux reprennent fidèlement tous les éléments des vidas du pays d'oc. Guillaume de Il faut souligner que ce n'est pas un pur Roussillon (ou Raimon de Castel-Roussillon), hasard si c'est précisément le cœur que le vainqueur s'aperçoit de l'amour entre sa femme (Saurimonde) choisit dans sa rage sanguinaire. Comme en et son ami Guillaume Gardestaing (ou de témoigne un des plus fameux chirurgiens de Cabestany). Blessé sur son honneur, il tue l'amant l'époque, et conformément à la tradition populaire en secret et lui arrache le cœur. De retour à son "Le Cœur [...] est domicile de l'ame, organe de la château, il le donne au cuisinier en ordonnant d'en faculté vitale, principe de vie, fontaine & source de préparer un mets exquis qu'il fait ensuite manger à l'esprit vital, & de la chaleur naturelle fluente, & pour-ce premier vivant & dernier mourant."4 En

1 L'anthologie Le cœur mangé : récits érotiques et courtois des XIIe et XIIIe siècles (Régnier-Bohler 2 cf. F. Suard, Introduction à Roman du Châtelain de Danielle et Gaignebet Claude, éd. Stock, Paris, 1988) Coucy et de la Dame de Fayel parJakemes , éd. Corps 9, offre un panorama complet des textes médiévaux qui 1986, p. 10 et 17. reprennent ce motif. Quant à différentes versions de vidas 3 Marguerite de Navarre, Heptaméron , Nouvelle 51 , éd. du Sud de la France avec les notes sur les fondements critique par Renja Salminen, coll. Textes Littéraires historiques de la légende (ou plutôt leur manque), on se Français, Droz, Genève 1999, p. 399. rapportera à l'excellent recueil de J. Boutière et de A.-H. 4 Ambroise Paré, De l'Anatomie, Chapitre XI (Du Cœur) Schutz : Biographie des Troubadours. Textes provençaux in Les Oeuvres d'Ambroise Paré,... divisées en vingt huict des XIII e et XIV e siècles , A.-G. Nizet, Paris, 1964. livres avec les figures et portraicts, tant de l'anatomie

11 visant le fondement vital le plus profond de l'être et Dans le contexte des histoires du "cœur l'un des plus importants sièges de l'âme (voir infra ), mangé", ces remarques sont d'une importance le vainqueur cherche à gagner le gage infaillible de cruciale pour comprendre toute la perversité du la défaite et de la mort de son adversaire. La supplice que le mari inflige à sa femme. Il ne lui volonté d'empêcher définitivement un miraculeux suffit pas de tuer l'amant de celle-ci. Lui arracher le retour à la vie fournirait encore une autre cœur et le manger à l'instar des rites barbares, au justification possible de cette coutume barbare. Les nom d'une ultime vengeance serait aussi trop peu. récits des ressuscitations plus ou moins légendaires, Pour compromettre à la fois sa femme, l'amant et existaient toujours dans l'esprit collectif du peuple, leur amour il accomplit cet acte par la bouche en trouvant quelquefois leur confirmation dans des même de l'infidèle dont la situation s'aggrave ouvrages qui ont longtemps joui d'une autorité visiblement quand dans son ignorance elle profère scientifique, tel l' Histoire naturelle de Pline ces paroles fatales : en toute bonne foi [ce plat] m'a l'Ancien ( cf. Livre VII, Chapitre LIII - Qui elati beaucoup plu .3 Le mari veut en quelque sorte reuixerint ). entraîner son épouse dans le crime et la rendre son Quoi qu'il en soit, l'acte paraît complice ; cette perfide stratégie suppose que la particulièrement cruel, digne des bêtes les plus souffrance et le sentiment de culpabilité de la dame sauvages ; et cependant il est bien ancré dans les atteindront leur apogée au moment où elle va traditions guerrières dites primitives. En effet, les découvrir qu'elle vient de commettre l'action la plus récits décrivant de tels cas de cannibalisme (parce indigne de l'être humain. Cependant, la femme que c'est ainsi qu'il faut nommer les choses) échappe à ce piège en sauvant son honneur et, circulaient longtemps avant la découverte du surtout, la valeur de la passion qui l'unissait à Nouveau Monde et des rites sanguinaires de Guillaume Gardestaing. En refusant d'accepter certaines tribus indigènes. Rapportés avec une désormais d'autres aliments, elle rend au cœur de exactitude exacerbée dans les journaux de voyage son amant sa dimension symbolique et, en dernière diffusés en Europe à partir des années trente du instance, c'est l'amour qui l'emporte sur la XVI e siècle, ils provoquent des discussions vengeance. acharnées qui partagent la société d'une manière Dans sa version médiévale du Sud de la inédite. Sur le fond d'une condamnation unanime France, l'histoire du "cœur mangé" attire l'attention des mœurs des indiens, qui ne servait souvent que sur un autre aspect particulier de cette vengeance : de prétexte pour des attaques idéologiques 1, se après le sinistre repas, le mari présentait à son détache visiblement l'attitude de Montaigne. épouse la tête de Guillaume de Cabestany pour L'essayiste distingue à bon escient deux sortes de confirmer la vérité de ses paroles. Ce bref moment cannibalisme. Tout d'abord, le cannibalisme où la dame est forcée à la contemplation de la guerrier des indiens qui mangent leurs adversaires dépouille de son bien-aimé (interrompu ici pour representer une extreme vengeance et non rapidement par le suicide de la dame) devient pour se nourrir 2. Ce type, qualifié en quelque sorte postérieurement un mode de punition à part entière. de "cannibalisme idéologique", est mis clairement Apparu en tant que tel pour la première fois dans le en opposition avec l'anthropophagie où le corps roman d'Hue de Rotelande, le Proteselaus , le motif humain est perçu comme un aliment ordinaire qui de la femme adultère condamnée par son mari à peut servir à apaiser la faim physique. Et, au fond, boire dans le crâne de son amant connaît un succès ce n'est que ce deuxième type qui est condamnable foudroyant en se diffusant non seulement en sans rémission, parce que la véritable transgression Europe, mais aussi en Orient 4. Cependant, il est consiste dans la perception d'un autre homme remarquable que dans France du XVI e siècle, comme un moyen de préserver sa propre existence. Marguerite de Navarre est la seule à reprendre ce sujet. Le héros de la trente-deuxième nouvelle de l' Heptaméron , profitant de l'hospitalité d'un seigneur, passe la nuit dans son château. A l'heure que des instruments de chirurgie, et de plusieurs monstres, reveuës et augmentées par l'autheur. Quatriesme édition , p. CLI. 1 La querelle doctrinale entre les protestants et les catholiques autour du mystère de l'eucharistie trouve ici 3 Jean Boccace, Le Décaméron, Quatrième journée, une de ses sources. Les premiers n'admettaient pas la Dixième nouvelle , coll. folio classique, Éditions conception catholique de la transsubstantiation (présence Gallimard, 2006, p.418. Dans une version des vidas réelle du corps du Christ dans l'hostie) ; aussi, en joignant occitanes, ce rapprochement avec le cannibalisme ayant à cette image les massacres des guerres de religion, en vue uniquement l'assouvissement de la faim est encore considéraient-ils les catholiques comme la pire espèce plus frappant par une brève remarque : "la dame était très d'anthropophages abandonnés par la grâce de Dieu. cf. friande de cœur de venaison" ( Razo de 213,5 in Jahan Sébastien, Les Renaissances du corps en Occident , Biographie des Troubadours. Textes provençaux des Belin, 2004, p. 51-56. XIII e et XIV e siècles , p. 542.) 2 cf. Montaigne, Essais, Livre I, Chapitre XXX Des 4 Sur l'évolution de ce thème cf. l'article de Félix Lecoy : Cannibales , Bibliothèque de la Pléiade, Éditions «Un épisode de Protheselaus et le conte du mari trompé» Gallimard, Paris 2007, p. 215. in Romania , LXXVI, 1955, pp. 477-518.

12 du repas, il devient témoin d'un spectacle pour le Quoiqu'une telle constatation puisse sonner moins bizarre : comme un paradoxe ou une indélicatesse extrême, la femme n'échappe pas toujours aux mains du mari ainsi que la viande fut apportée sur la table, veirent à si bon compte. La quatrième histoire tragique de sortir de derriere la tapicerie une femme, la plus Boaistuau dérivant directement d'une nouvelle de belle qu'il estoit possible de regarder, mais elle Matteo Bandello, propose un type de châtiment qui avoit la teste toute tondue, le demeurant du corps peut sembler voisin du précédent. Cependant, il y a habillé de noir à l'allemande. [...] elle avoit le au moins une divergence importante pour laquelle il visaige bien pasle et la contenance fort triste [...] peut être considéré comme un spécimen autonome 4. Après qu'elle eut mengé ung peu, elle demanda à Même si la femme est condamnée à la promiscuité boire, ce que luy apporta ung serviteur de leans perpétuelle avec le cadavre de son amant, la scène dedans ung esmerveillable vesseau, car c'estoit la finale de la punition se déroule d'une manière tout à teste d'un mort, dont les yeulx estoient bouchez fait différente. C'est l'épouse elle-même qui doit d'argent [...] .1 tuer son bien-aimé de ses propres mains, en le pendant dans la chambre où ils ont été surpris et où Voyant la confusion de son invité, le ensuite elle est emmurée vivante avec le corps seigneur lui explique que la belle dame est son pourrissant. Tout participe à sa damnation : même épouse infidèle et que la tête de mort est celle de le peu de nourriture qu'elle reçoit ne sert qu'à l'amant qu'il a tué en les surprenant ensemble. Mais l'entretenir en vie dans le seul but de prolonger son faire mourir de la même façon sa femme lui a paru supplice. Il s'agit davantage de faire souffrir la être une solution trop simple. Comme il le constate coupable qu'à lui démontrer ses fautes en attendant : pour ce que le crime me sembloit si grant de ma son expiation ; contrairement au cas cité ci-dessus, femme que une telle mort n'estoit suffisante pour la le mari ne tient pas à ce que sa femme rachète ses pugnyr, je luy ordonnay une peine que je pense péchés mais à se venger le plus terriblement que ce qu'elle a plus desagreable que la mort.2 Et en effet, soit possible pour contenter son amour-propre. Les la punition qu'il imagine est en vérité infernale : causes de cet assombrissement de la thématique pendant les repas, la femme doit boire dans le crâne semblent résider avant tout dans les contraintes de son amant et regarder ses ossements exposés formelles du texte. En effet, chez Pierre Boaistuau, dans la chambre où elle est enfermée le reste du les règles de ce genre singulier qu'est l'histoire jour. Toutefois, cette vengeance n'est pas l'œuvre de tragique sont déjà parfaitement établies : la rigidité la folie : le mari justifie chaque élément du de sa structure tripartite 5 exige que toute châtiment avec une pleine lucidité. Les tourments transgression des lois humaines ou divines soit physiques sont rejetés au profit d'une habile punie sans rémission. Le récit se doit d'être avant stratégie visant le psychisme de la dame. Et il ne tout exemplaire en inspirant la crainte du châtiment s'agit pas seulement de la terroriser et de lui faire qui va inévitablement retomber sur les coupables ; regretter de ne pas être morte. Le véritable intérêt ainsi aucun pardon n'est plus possible. de la punition et, par conséquent, du conte lui- Cela étant dit, les vengeances cruelles et même, semble résider ailleurs. Le commentaire d'un sanglantes ne sont pas exclusivement le partage des des devisants est particulièrement significatif sur ce hommes - loin de là. A voir de plus près, s'il s'agit point : la meditacion de la mort reffroidist bien fort d'imaginer un châtiment véritablement pénible, ce ung cueur, quelque jeune qu'il soit .3 Effectivement, sont souvent les femmes qui excellent dans le pour Marguerite tout moyen semble approprié pour domaine de l'inventivité créatrice. Effectivement, le dénoncer la futilité de l'amour passionnel et sexe faible [sic!] qui, selon les conceptions terrestre au profit de l'amour céleste qui se fonde médicales contemporaines, se laisse emporter sur la vertu. La pénitence imposée par le mari se beaucoup plus facilement par l'impétuosité des révèle d'une efficacité exemplaire ; la femme passions, une fois blessé sur son honneur, ne réduite à une contrition affirmée peut recouvrer la pardonne jamais à l'amant déloyal et le désir de le grâce perdue, bien qu' a priori le projet du seigneur punir ne connaît pas de limites. La cinquième ne prévoie pas une telle éventualité. Sous la plume histoire tragique de Pierre Boaistuau en fournit une de la reine, l'histoire de l'amour et de la vengeance n'est qu'un point de départ pour des réflexions à portée religieuse ; aussi le conte devient-il 4 Je diverge sur ce point avec Félix Lecoy qui, dans son finalement une sorte d' exemplum montrant que la analyse, regroupe indifféremment ces deux types. 5 voie de la rédemption est toujours ouverte pour les En effet, chaque narration de ce genre suit pécheurs reconnaissant leur fautes. obligatoirement trois étapes : l'expression de la loi, le récit de la transgression et la représentation de la peine. Sur la construction formelle des histoires tragiques cf . Sergio Poli, Histoire(s) Tragique(s) – 1 Marguerite de Navarre, Heptaméron , Nouvelle 32 , p. Anthologie/Typologie d’un genre littéraire , Schen-Nizet, 296. 1991 et Pech Thierry, Conter le crime. Droit et littérature 2 ibid. , p. 297. sous la Contre-Réforme : les histoires tragiques 1559- 3 ibid. , Nouvelle 72 , p. 504. 1644 , Honoré Champion, Paris, 2000.

13 illustration exceptionnellement flagrante. Violente, infernale , représentait la même idée sous une héroïne du récit, longtemps courtisée par Didaco, forme simplifiée : après la mort, l'amant repoussé décide de lui accorder ses faveurs seulement après poursuit sa belle dame sans mercy et, comme il le mariage. Le jeune seigneur impatient d'assouvir l'explique au héros de l'histoire, chaque fois que je ses désirs épouse la fille clandestinement. Au fur et la rejoins, je la tue de cet estoc dont je me tuai, je à mesure que sa passion s'éteint, il s'aperçoit de tous l'ouvre par le dos, et cet cœur dur et froid où les inconvénients de cette union qui résultent de la n'entrèrent jamais ni amour ni pitié [...], je [le] lui basse condition sociale de Violente ; finalement il arrache du corps et [le] donne à manger à ces se remarie avec une fille de haut parage. Se voyant chiens .3 ainsi abandonnée, le femme légitime tend un piège Au demeurant, pour un homme de la pour attraper son mari volage. Mais faire mourir Renaissance, cet acharnement sur un corps mort tout simplement l'infidèle serait une revanche trop n'est pas une violence insensée et gratuite ni même faible pour un honneur compromis : un simple sacrilège, comme pourrait le penser le lecteur moderne. D'après les opinions courantes, elle cogneut soudain qu'il estoit sans vie. Et lors ne appuyées par l'autorité du pouvoir juridique, le pouvant encores repaistre son cueur felon ny cadavre conserve malgré tout un reste de vie qui esteindre l'eschauffé courroux qui bouillonnoit en permet de garder au défunt quelques-unes de ses son cueur, elle lui tira les yeux avec la pointe du capacités vitales. La description médicale de l'âme cousteau hors de la teste, s'escriant contre eux avec selon Ambroise Paré contribue fortement à une telle une voix hideuse comme s'ils eussent eu quelque interprétation de ce type de signes : D'avantage, sentiment de vie [...] continuant sa rage, elle outre qu'elle est un esprit invisible, espandu par s'attaqua à la langue [...] ayant separé ce petit toutes les parties du corps, toutesfois elle est toute membre d'avec le reste du corps (insatiable en sa entiere en une chacune partie d'iceluy [...].4et son cruauté) elle feit avec le couteau une violente opinion n'est pas isolée dans cette matière. La ouverture à l'estomach ; et lançant ses cruelles conception de ce vestigium vitae est soutenue par mains dessus le cueur du chevalier, l'arracha de certains médecins jusqu'au début du XVIII e siècle ; son lieu, et luy [donna] plusieurs coups .1 comment expliquer autrement le fait qu'après la mort les ongles et les cheveux poussent toujours 5? Et quoique l'héroïne semble s'écrier Dans le monde des belles lettres, cette croyance comme Fleurie, création de Rosset (voir ci-dessous) trouve son expression la plus accomplie dans les : Ce qui me fâche est que je ne te peux donner années vingt du XVII e siècle sous la plume de qu'une mort, car mille ne seraient pas suffisantes François de Rosset : pour expier ton crime .2, contrairement à cette parente du siècle suivant, la rage de Violente n'est Il y a [des] philosophes qui tiennent qu'en une mort pas pour autant aveugle ni desordonnée comme il violente et inopinée, le corps n'est pas pourtant du pourrait sembler de prime abord. Tout au contraire, tout dissous et sans sentiment, mais qu'il y reste la profanation et la destruction du corps paraissent encore certaines reliques de l'âme qui y sont procéder par étapes successives, en observant une recueillies et ramassées. La preuve qu'ils en sorte de hiérarchie organique. Comme l'indiquent donnent est par les membres coupés d'un corps les exclamations de l'héroïne qui apostrophe les qu'on voit encore palpiter, et principalement par la organes qu'elle est en train de découper, chaque tête qui, après avoir été séparée, jette un regard partie du corps est représentative (et, par furieux et a encore les yeux ouverts, comme si elle conséquent responsable) d'une fonction définie dans se ressentait de l'injure qu'on lui a faite .6 la conquête amoureuse qui possédait un ordre interne bien codifié par la littérature. Au fond, ce Le recueil de Rosset est doublement spectacle de mutilation est une consciente révélateur, parce que grâce au procédé d'emprunt construction rhétorique où toutes les actions sont des sujets qui était alors courant chez les écrivains accomplies avec une précision minutieuse et (les droits de l'auteur étant une invention conformément à une logique meurtière. Aussi, le postérieure), il nous est permis d'observer chez cet démembrement du cadavre est-il une opération bien auteur une curieuse évolution du thème en question. méthodique qui devient une sorte de rite permettant En effet, il reprend la cinquième histoire de à la personne trahie de se venger systématiquement Boaistuau tout en réécrivant la trame principale du de la passion dont elle a été victime. La nouvelle de récit. Dans sa version, Fleurie (qui pourrait passer Boccace, connue sous le titre de la Chasse pour une petite-fille de Violente) se venge du traître

1 Pierre Boaistuau, Cinqiesme Histoire in Histoires 3 Jean Boccace, Op. cit., Cinquième journée, Huitième Tragiques , éd. critique par René Carr, Paris, Champion, nouvelle , p. 495. 1977, p. 162-163. 4 Ambroise Paré, Op. cit., Vingtquatriesme livre , p. 2 François de Rosset, Histoire XIV in Les Histoires IX.CXXXVI. mémorables et tragiques de ce temps (1619) , Le Livre de 5 cf . Jahan Sébastien, Op. cit. , p. 50-51. Poche classique, LGF, 1994, p. 335. 6 François de Rosset, Op. cit. , Histoire XV , p. 364.

14 qui a tué son bien-aimé. Néanmoins, ici l'execution Andrzej Visentini est véritablement féroce : Oni niewiele si ę zmienili Fleurie tire un petit couteau dont elle lui perce les yeux, et puis les lui tire hors de la tête. Elle lui Ech, ta dzisiejsza młodzie Ŝ! Takie west- coupe le nez, les oreilles, et assistée du valet, lui chnienie wyrwało si ę z mojej cherlawej piersi, kie- arrache les dents, les ongles et lui sépare les doigts dy kolejny raz w gazecie natrafiłem na wzmiank ę l'un après l'autre. Le malheureux se démène et o bójce podczas imprezy masowej, o walce, która tâche de se désempêtrer [...] elle lui a jeté des miała tragiczny finał. I od razu przypomniałem charbons ardents dans le sein [...] elle prend un sobie, Ŝe takie zachowanie u osób niepełnoletnich, grand couteau, lui ouvre estomac et lui arrache le nie jest wcale wymysłem naszych czasów. Jest cœur qu'elle jette dans le feu [...]. 1 pewna powie ść proz ą, b ędąca jednym z bardziej znanych dzieł francuskiej literatury średniowiecz- A l'exception du dernier élément, le nej, pod tytułem Lancelot du Lac . Miałem désordre de ces ravages exercés cette fois-ci sur un niew ątpliw ą przyjemno ść czyta ć j ą przy okazji corps vivant est indéniable ce qui rend impossible, pisania pracy magisterskiej, szczerze polecam et dans le même temps inutile, une justification (zarówno powie ść , jak i pisanie magisterki). Kiedy quelconque de cet acte sinon l'ire intempérée de dowiedziałem si ę, jaki ma by ć temat nowego l'héroïne. S'agit-il d'un changement qui est dû au numeru ROMANa, nasun ęło si ę mi skojarzenie z goût de la nouvelle génération littéraire ou aux pewnym epizodem tej Ŝe powie ści, w którym mamy horreurs des guerres récentes qui ont fortement do czynienia z dwójk ą braci, nosz ącymi imiona marqué l'imaginaire du temps? La réponse à cette Lionel i Bohort. Pierwsze zdanie wst ępu pozwala question dépasse déjà le cadre de l'étude présente. przypuszcza ć, dlaczego o nich pisz ę: troch ę naroz- La thématique présentée ici a encore rabiali na pewnym przyj ęciu, niczym współcze śni longuement survécu à la popularité des histoires huligani. Ale po kolei (i w lekkim uproszczeniu): tragiques. Encore au début du XIX e siècle, les Dawno, dawno temu, Ŝyli sobie dwaj bra- mêmes supplices seront infligés aux infidèles cia, władcy s ąsiaduj ących ze sob ą królestw, którzy jusqu'à ce que mort s'ensuive et au-delà. Plus d'un po ślubili dwie siostry. Król Ban i królowa Helena marquis de Sade y trouva son inspiration. Toujours mieli syna Lancelota, król Bohort i królowa Evaina est-il que, coupés du contexte originel qui décide de mieli dwóch synów: wy Ŝej wymienionych Lionela leur signification véritable et de leur sens global, ils i Bohorta. Wło ści Bana s ąsiadowały z Bourges, n'expriment plus qu'une brutalité gratuite. Certes, którym władał Claudas. Ów władyka nie chciał cette terrifiante logique de la vengeance valable au uzna ć zwierzchnictwa Aramonta (którego wasalami XVI e siècle ne disculpe guère les responsables et ne byli Ban i Bohort), wi ęc wypowiedział mu wojn ę, leur rend pas l'innocence perdue. Toutefois, elle sprzymierzywszy si ę wpierw z królem Galii. prouve que la société de la Renaissance ne regardait Aramont, przegrywaj ąc, poprosił o pomoc Utera pas ces spectacles de la cruauté uniquement comme Pendragona. Claudas odniósł bardzo dotkliwe une mise en scène de la violence bestiale ; le public straty, zadane mu przez tego ostatniego (i odt ąd contemporain était capable d'y discerner des motifs jego królestwo nazywało si ę Spustoszon ą Ziemi ą). bien précis qui pour un homme de l'époque post- Aramont i Uter Pendragon umarli niedługo potem, moderne ne sont plus si évidents. baronowie zacz ęli si ę buntowa ć przeciwko nowemu władcy (Artur mu było). Claudas postanowił wi ęc Artur Techma ński skorzysta ć z zamieszania i zaatakowa ć swoich sąsiadów. Udało mu si ę w ko ńcu: królowie zmarli (mi ędzy innymi z powodu wieku, chorób i osłabie- nia), królowe w obawie o swoje Ŝycie 2 schroniły si ę w klasztorze, Lancelota zabrała Pani Jeziora. A Lionel i Bohort (maj ący odpowiednio dwadzie ś- cia jeden i dziewi ęć miesi ęcy), zostali zabrani przez rycerza imieniem Farien, wydziedziczonego przez ich ojca za zamordowanie innego rycerza. Wy Ŝej opisana historia zajmuje około kilkadziesi ąt stron w oryginale 3, wi ęc z uwagi

2 I nie tylko dlatego, ale to nie jest wła ściwe miejsce na analiz ę motywów ich post ępowania. Zapraszam do ksi ąŜ ki po wi ęcej szczegółów. 3 Lancelot du Lac – volume I , pod redakcj ą Elspeth Kennedy, w tłumaczeniu François Mosès, Lettres Gothiques, str. 40-100, Librairie Générale Française, 1 ibid., Histoire XIV , p. 335-336. Pary Ŝ, 1991.

15 na ilo ść miejsca, skracałem, jak mogłem, aby gdyby inni nie zdecydowali si ę przyj ść im z pomo- wyja śni ć kontekst, w jakim wydarzył si ę ów nie do cą. Uznawszy, i Ŝ narobili wystarczaj ąco zamiesza- ko ńca cny wyst ępek, którym było odebranie Ŝycia nia i w obawie przed przewa Ŝaj ącymi siłami wroga, młodzie ńcowi imieniem Dorin. postanowili si ę wycofa ć na z góry upatrzone Farien przez trzy lata ukrywał dzieci pozycje, uciekając drzwiami wskazanymi przez w tajemnicy przed Claudasem, a Ŝ wydała je władcy Saraid ę. Jednak Ŝe zauwa Ŝywszy nadci ągaj ącego mał Ŝonka Fariena, maj ąca romans ze zdradzieckim z furi ą Dorina, Lionel obrócił si ę i ci ął obur ącz od królem. Rycerz jednak wybronił si ę z oskar Ŝenia góry; Dorin próbował si ę zasłoni ć r ęką, ale ostrze ją o zdrad ę, a Claudas, uprzednio przysi ęgaj ąc na przeci ęło, przeszło przez policzek i zatrzymało si ę Ewangeli ę, Ŝe nikomu włos z głowy nie spadnie, na kr ęgach szyjnych. Bohort uj ął obur ącz berło i z kazał jednak Ŝe uwi ęzi ć Fariena, jego siostrze ńca całej siły uderzył go w twarz, czaszka p ękła, Dorin imieniem Lambeg oraz dzieci w wie Ŝy. Dla ich zgin ął niezasłu Ŝon ą śmierci ą wojownika. Saraida rzekomego bezpiecze ństwa. O tym wszystkim rzuciła iluzj ę na dzieci tak, Ŝe wszystkim si ę poniewczasie (po kilku latach) dowiedziała si ę Pani zdawało, i Ŝ s ą to dwa charty, jednak Ŝe, nie Jeziora, która wysłała swoj ą słu Ŝkę na dwór zauwa Ŝaj ąc jeszcze iluzji, Claudas ranił j ą w poli- Claudasa. Saraida, bo tak si ę nazywała, przybyła czek. Nakrzyczawszy na niego, słu Ŝka Pani Jeziora akurat na wielkie świ ęto i zawstydziła uzurpatora, opu ściła dwór wraz z królewskim synami, chronio- publicznie, wypominaj ąc mu podst ępne uwi ęzienie nymi przez urok. Tak ko ńczy si ę ich uczestnictwo dwójki niegro źnych dzieci, prawowitych wła ścicieli w tych zamieszkach, które wcale nie ustaj ą tak zagrabionych ziem. Aby pokaza ć swoje bardziej szybko. Ale to temat na inny artykuł. ludzkie oblicze (lub raczej: przybra ć mask ę Warto, by ć mo Ŝe, pokusić si ę o podsumo- pozornie prawego władcy), Claudas postanowił wanie tego wydarzenia. Przyzna ć trzeba, Ŝe opisane przyprowadzi ć dzieci na bankiet. zamieszanie przypomina swym przebiegiem tak Lionel i Bohort wiedzieli o swoim losie, zwane „rozpędzanie imprezy”, w którym celuj ą znali histori ę swojej rodziny i pragn ęli si ę zem ści ć. osobnicy, obdarzeni IQ znacznie mniejszym od Lionel nawet planował, przy pierwszej nadarzaj ącej obwodu barku. Co wi ęcej, nierzadko zdarza si ę, i Ŝ si ę okazji, dokona ć skrytobójstwa na królu, Farien takie zachowanie spotykane jest u osób z tak za ś próbował wybi ć mu z głowy ów czyn, niegodny zwanych „dobrych domów” – w tym wypadku z przyszłego władcy. Wtedy przyszedł posłaniec z dworu królewskiego – a takie bójki miewaj ą zbyt zaproszeniem na uczt ę. Lionel chciał wzi ąć ze sob ą cz ęsto tragiczny finał (który nierzadko bywa po- nó Ŝ, jednak Farien zadecydował, Ŝe sam go cz ątkiem nast ępnej bijatyki). Trudno jednak dziwi ć przemyci (owej broni jednak nie u Ŝyli), kazał takiemu zachowaniu podobnych indywiduów, zwa- swojemu siostrze ńcowi pilnowa ć Bohorta, aby nie Ŝywszy na fakt, i Ŝ nawet przyszli poszukiwacze popełnił jakiego ś głupstwa. Udali si ę na przyj ęcie Świ ętego Graala w młodo ści zachowywali si ę we czwórkę, gdzie zostali hucznie i rado śnie w sposób niegodny rycerza. Przykład idzie z góry (tudzie Ŝ obłudnie) przywitani przez króla Claudasa, (chocia Ŝ, zauwa Ŝyć nale Ŝy, i Ŝ osobnicy, którym który wydawał si ę by ć bardzo zadowolony, mog ąc bliskie s ą takie rozrywki, rzadko, je śli w ogóle, si ę- ich go ści ć. Władca postanowił pocz ęstowa ć Lionela gaj ą po słowo pisane, zwłaszcza w j ęzyku obcym). pucharem wina. I wtedy si ę zacz ęło na całego 1. Skoro nawet Lionel i Bohort nie umieli si ę zacho- Lionel uj ął puchar obur ącz i, zach ęcany wa ć na dworze, b ądź co b ądź, królewskim i uznali, przez Bohorta, uderzył Claudasa w twarz z całej Ŝe milsza im b ędzie bijatyka 2 w ramach zemsty od siły, rozcinaj ąc mu skór ę a Ŝ do ko ści. Wino zalało kulturalnej rozrywki i konsumpcji wykwintnych mu twarz i władca nieomal si ę udusił. Starszy brat potraw i napojów, czego nale Ŝy oczekiwa ć od osob- chwycił za koron ę i cisn ął ni ą tak mocno, Ŝe ników wywodz ących si ę, delikatnie mówi ąc, klejnoty z niej odpadły, nast ępnie zacz ął j ą depta ć z z gminu! całej siły. Dorin, syn Claudasa, równie pyszny i butny jak ojciec i o wiele bardziej nieumiar- Andrzej Visentini kowany w czynach, zerwał si ę by zaatakowa ć dzieci. Powstał tumult: jedni uciekali z sali, drudzy chcieli napa ść na dzieci, jeszcze inni chcieli je chroni ć. Lionel chwycił za miecz, Bohort złapał za berło i zacz ęli rozdziela ć ciosy pomi ędzy zbli Ŝaj ą- cych si ę imprezowiczów. Innymi słowy, zadyma jak na wiejskim weselu w remizie; jedynie bro ń bardziej cywilizowana, Ŝadne kije baseballowe ani 2 A fakt, i Ŝ działali pod wpływem zielnych wianków, pospolite gazrurki. Królewscy synowie nie mieliby którymi ozdobiła ich Saraida („I wtedy w obu chłopców wi ększych szans na odparcie nacieraj ącej ci Ŝby, wst ąpiła taka ch ęć do szale ństw, i Ŝ nawet je śliby jej uprzednio nie mieli, op ętała by ich w tej Ŝe chwili dzi ęki mocy ziół, z których wianki im utkano”, Lancelot du Lac, 1 Lancelot du Lac – volume I , str. 206-210. Jak wida ć, volume I , str. 206, tłum. własne), pomin ąłem z pełn ą walka była do ść krótka. premedytacj ą.

16 Katarzyna Wójtowicz Wszystko zacz ęło si ę od zaimków deiktycz-nych, które rekonstrukcja podaje w for- On, ona, ono - poprzez stulecia. mach *so, *to i *toi odnosz ących si ę do istot oŜywionych, nieo Ŝywionych oraz do „wielo ści”. (Wszystkie informacje dotycz ące j ęzyka praindo- Dopóki owe zaimki deiktyczne nie były uzgadniane europejskiego s ą zaczerpni ęte z ksi ąŜ ki Des steppes z rzeczow-nikiem, który okre ślały, nie ma mowy o aux océans. L'indo-européen et les „Indo- rodzaju gramatycznym: rodzaj pojawia si ę dopiero Européens” André Martineta.) wtedy, gdy jest redundancja. Dlatego te Ŝ nawet w mo-mencie, gdy *so ewoluuje w form ę *seH² 2, Język bez w ątpienia kształtuje nasz obraz poprzez dodanie dezynanty -H², odnosz ącej si ę do świata – truizmem jest to stwierdzenie, dawno kobiet i samic, nie mo Ŝna jeszcze mówi ć o naro- udowodnione przez j ęzykoznawstwo kognitywne. dzinach rodzaju. Obie formy: *so i *seH² długo Od czego ś jednak nale Ŝy zacz ąć . Nie chc ę zagł ę- pozosta-wały poza syntaks ą, nie ulegaj ąc zmianom bia ć si ę tu w zagadnienie metafor czy te Ŝ poj ęć fone-tycznym i nie poddaj ąc si ę analogiom. Przy- konceptu i prototypu, a za to przedstawi ć co ś, co szedł wreszcie moment, kiedy u Ŝycie formy *seH² wydaje si ę by ć tylko kwesti ą gramatyki: miano- straciło swój charakter tylko i wył ącznie deiktyczny wicie rodzaj. Dla lokutorów wi ększo ści j ęzyków i rozci ągn ęło si ę tak Ŝe na funkcje demonstracyjne. indoeuropejskich jest faktem całkiem naturalnym, Przez bardzo długi czas lokutorzy mogli wybiera ć ш Ŝe ka Ŝdy przedmiot, zjawisko, ka Ŝde poj ęcie jest spo śród dwóch form: *so g еneH² (kobieta) ш charakteryzowane przez rodzaj m ęski b ądź Ŝeński, zamiennie z * g еneH²...... seH². W pewnym w cz ęś ci dialektów tak Ŝe nijaki. Najbardziej momencie ustabilizowało si ę u Ŝywanie konstrukcji ш abstrakcyjne twory staja si ę w naszych umysłach typu *seH² g еneH² i powoli wybór mi ędzy *so a êtres sexués , nabieraj ąc dzi ęki temu konkretnej *seH² stawał si ę konieczny. W koncu jeden lub formy. Tam, gdzie śmier ć jest rodzaju Ŝeńskiego drugi obowi ązkowo musiał by ć u Ŝywany przy (fr. la mort, hiszp. la muerte, słow. smrt, nie zapo- ka Ŝdym rzeczowniku. minaj ąc naturalnie o polskim), legendy przedsta- Zmiana polegaj ąca na doł ączeniu wiaj ą j ą jako kobiet ę. Inaczej sprawa ma si ę np. dezynanty -H² rozszerzała si ę na inne zaimki, a w języku angielskim, który śmierci przypisuje ro- w ko ńcu tak Ŝe na przymiotniki zako ńczone na -o, dzaj m ęski. Ponury Ŝniwiarz (genialnie zreszt ą w uŜyciach rzeczownikowych. Przykład: *newo- parodiowany przez Terry'ego Pratchetta jako Bill (nowy „le neuf”) > *neweH² (nowa „la neuve”). Gate 1) przeciwstawia si ę tu oksyta ńskiej la dalhera. Alternacja ta rozci ągn ęła si ę pó źniej tak Ŝe na Sk ąd to si ę jednak wzi ęło? Dlaczego w uŜycia epitetowe i predykatowe. języku pojawiły si ę rodzaje, jaka jest ich geneza? Ciekaw ą kwesti ą jest to, Ŝe innowacja Odpowied ź wcale nie jest taka oczywista. Mo Ŝna zmiany formy dotkn ęła tylko rzeczowniki o ko ń- si ę domy śli ć, Ŝe zjawisko to nie jest nowe, Ŝe jego cówce -o. W przypadkach ko ńcówek -u i -i nie geneza si ęga kilku tysi ęcy lat wstecz, kiedy gdzie ś dochodziło do uzgodnienia, na co dowodem jest na południowym wschodzie obecnej Rosji lub te Ŝ łaci ńskie grandis w rodzaju Ŝeńskim i m ęskim. w dorzeczu środkowego Dunaju, zacz ęła si ę two- Nawet starofrancuski zachował jedn ą form ę, której rzy ć nowa kultura, która potem miała da ć pocz ątek pozostało ść istnieje np. w słowie grand-mère. wielkim migracjom oraz grupie j ęzyków zwanych W oksyta ńskim i katalo ńskim gran posiada iden- indoeuropejskimi. Niestety, na pewno nie było tak, tyczn ą form ę dla obu rodzajów, z tym, Ŝe w oksy- Ŝe jaki ś praindoeuropejczyk, siedz ąc nad strumie- ta ńskim tylko przed rzeczownikiem (ua gran niem, stwierdził, Ŝe woda b ędzie miała rodzaj familha, ua montanha plan grana). Ŝeński, a niebo nijaki. Kwestie, które wpłyn ęły na Co jednak determinowało, czy przymiotnik pojawienie si ę rodzaju były zupełnie innej wagi. na -o b ędzie si ę uzgadniał w rodzaju Ŝeńskim czy Wbrew pozorom, rodzaj gramatyczny wcale męskim? Mo Ŝliwo ści były dwie: forma rzeczowni- nie jest wpisany w j ęzyk od jego prapocz ątku. ka lub jego warto ść . Słowa zako ńczone na -eH² Pojawi ć si ę musiał mniej ni Ŝ 6000 lat temu – były postrzegane jako Ŝeńskie, natomiast te o ko ń- dowodem na to jest fakt, Ŝe j ęzyk hetycki nie cówce -uH² –jako m ęskie. Łaci ńskie słowo lingua rozró Ŝnia rodzaju m ęskiego od Ŝeńskiego. Hetycki, i polskie j ęzyk maj ą t ę sam ą etymologi ę3, jednak nale Ŝą cy do grupy kentum, powstał po pierwszej w pewnym momencie rozwoju ich ko ńcówki migracji ludno ści indoeuropejskiej (nazwanej po- zmieniły si ę, dlatego te Ŝ w dialektach germa ń-skich tem Anatolijczykami) na wschód, wtedy, kiedy roz- i łaci ńskich wyraz ten jest rodzaju Ŝeńskiego, a ró Ŝnienie na rodzaje jeszcze w j ęzyku nie istniało. w językach słowia ńskich i bałtyckich- m ęskiego. Hetycki nie posiada wi ęc rodzajów. Nast ępne masy Je śli chodzi o warto ść słowa, zjawisko to dotyczy wędruj ące po Europie i po Azji Mniejszej zacz ęły ju Ŝ dokonywa ć rozró Ŝnienia mi ędzy istotami męskimi, Ŝeńskimi i nijakimi. 2 H to w rekonstrukcji j ęzyka praindoeuropejskiego symbol oznaczaj ący spółgłosk ę o nieznanej warto ści, która znika, wydłu Ŝaj ąc poprzedzaj ącą j ą samogłosk ę. 1 T. Pratchett, The Reaper, publ. Victor Gollancz, 1991. 3 *d ṇghweH².

17 np. nazw drzew, postrzeganych jako istoty Ŝeńskie, (gask.ua mensonja) czy tez une serpent (gask.ua bo rodz ące owoce – dlatego uzgodnienie zachodziło sèrp). do rodzaju Ŝeńskiego, niezale Ŝnie od formy morfo- logicznej. Po łacinie słowu ficus towarzysz ą przy- On, ona, ono jak wida ć, maj ą swoja dług ą miotniki w rodzaju Ŝeńskim - tak wi ęc wyraz ten histori ę językow ą, której szczegółowe prze śledze- jest równie Ŝ tego rodzaju (co, naturalnie, w j ęzy- nie zapewne dałoby ciekawe obserwacje nie tylko kach współczesnych zmieniło si ę). w kwestiach fonetycznych i morfologicznych, ale Rodzaj nijaki wzi ął swój pocz ątek z wyra- tak Ŝe w sprawie mentalno ści i sposobu widzenia zów okre ślaj ących jednostki z natury bierne, a jego świata zarówno ludzi sprzed kilku tysi ęcy lat, jak cech ą charakterystyczn ą jest to, Ŝe forma podmiotu i współczesnych. Dlaczego w polskim w liczbie nie ro Ŝni si ę od formy dopełnienia w zdaniu (vide mnogiej zamiast trzech rodzajów, pojawiaj ą si ę łaci ńskie animal). Pewn ą ciekawostk ą jest fakt, Ŝe tylko dwa? Czy nasze słowo „nijaki” nie jest od- rzeczowniki rodzaju nijakiego, ze samej swej zwierciedleniem dawnego spojrzenia na istoty natury okre ślania „bierno ści”, nie mogły nigdy w neutrum? Jaka jest przyszło ść rodzaju? Czy oznacza ć bóstwa. Tylko to, czemu przypisane było przetrwa? To tylko kilka pyta ń, które si ę nasuwaj ą non-neutrum, mogło zosta ć podniesione do rangi po tym krotkim przegl ądzie historii rodzaju boga. Przykładem tego jest indyjskie bóstwo ognia- w językach indoeuropejskich, głównie roma ńskich czyli Agni. Ogie ń powstaje „sam z siebie”, jego i odpowied ź na które pozwoliłaby na kolejn ą pochodzenie nie jest znane (człowiekowi tamtych podró Ŝ wgł ąb ludzkiej mowy. czasów, naturalnie), nie jest wi ęc istot ą pasywn ą. Kwestia rodzaju nie jest stała i ci ągle si ę Katarzyna Wójtowicz zmienia. J ęzyki roma ńskie (poza rumu ńskim) upro ściły troch ę spraw ę, pozostawiaj ąc dwa rodzaje Bibliografia: i rezygnuj ąc z nijakiego, którego ostatnimi śladami są wyrazy typu ça. Mimo wszystko, ewolucja nadal P. Guilhemjoan, Nouvelle grammaire abrégée du post ępuje, na co przykładem mo Ŝe by ć sławne Gascon, Per Noste, Ortès, 2006 après-midi. W zale Ŝno ści od u Ŝytkownika jest to „ta A. Martinet, Des steppes aux océans. L'indo- popołudnie” lub „ten popołudnie”. J ęzyki Roma ń- européen et les „Indo-Européens” , Payot, Paris, skie, mimo Ŝe wywodz ą si ę ze wspólnego korzenia 2004 i ich substraty te Ŝ s ą cz ęsto podobne - bo celtyckie, ró Ŝni ą si ę mi ędzy sob ą wizj ą rodzajów. Dla cz ęś ci języków słowo morze jest Ŝeńskie (fr. la mer), dla cz ęś ci m ęskie (włoskie il mare). Czasem jeden wyraz mo Ŝe mie ć dwa rodzaje (gask. lo mèu albo la mèu – miód), tak Ŝe w zale Ŝno ści od emocji zwi ąza- nych z danym wyrazem: w j ęzyku katalo ńskim la mar mówi ą ci, którzy mieszkaj ą nad morzem, a wi ęc s ą z nim oswojeni, tak Ŝe przywi ązani uczucio- wo. El mar mówi reszta lokutorów. Te ró Ŝnice bywaj ą powodem konfuzji w momencie kontaktów językowych: i to nie tylko podczas nauki innego języka, ale tak Ŝe w sytuacjach diglosji 1 Lokutorzy francitan 2 cz ęsto myl ą rodzajniki, które si ę ró Ŝni ą we francuskim i w oksyta ńskim. Mieszkaniec Gas- konii mo Ŝe powiedzie ć un affaire (gask.un ahar), un noix (gask.un esquilhòt), obok une mensonge

1 Rozumianej tutaj jako porozumiewanie si ę dwoma językami o ró Ŝnych funkcjach społecznych i ró Ŝnym nastawieniu do nich u Ŝytkowników. Diglosja powoduje cz ęsto „mieszanie sie” j ęzyków mi ędzy sob ą w u Ŝyciu indywidualnym i zbiorowym. 2 Jest to okre ślenie stworzone przez socjolingwistów oksyta ńskich, okre ślaj ące francuski, który rozwin ął si ę na substracie oksyta ńskim, czyli na poludniu Francji. Charakteryzuj ą go kalki z òc, kalki ro Ŝnego rodzaju, np. semantyczne czy składniowe. Cz ęsto tylko i wył ącznie morfemy s ą francuskie, natomiast cale wypowiedzenie jest w j ęzyku oksyta ńskim.

18 Magdalena B ąk Sur 3. Esta introducción es esencial para entender sus obras fotográficas, dado que él mismo no sólo Juan Rulfo – fotógrafo fue un escritor genial, sino también un fotógrafo muy brillante 4. Rulfo fue reconocido mundialmente Sólo mostrar algo, cualquier cosa, a la manera por su obra literaria, pero su trabajo fotográfico fotográfica, es mostrar que está oculto. pasó más desapercibido pese a algunas Susan Sontag publicaciones ya existentes. Dejó un legado de aproximadamente seis mil negativos, actualmente Juan Rulfo jest jednym z najbardziej en proceso de clasificación, por lo que algunas znanych i cenionych pisarzy na świecie. Urodził si ę fotografías no cuentan aún con una identificación w Meksyku, w stanie Jalisco. Z tym obszarem definitiva. w sposób bezpo średni wi ąŜ e si ę cała jego twórczo ść Rulfo empezó a hacer fotografías en los literacka. Jest autorem opowiada ń zatytułowanych años 1940 – 1958 (o entre el 1945 y 1955, como El llano en llamas ( Równina w płomieniach ), cho ć indica Erika Billeter 5) cuando trabajaba para światowy rozgłos przyniosła mu pó źniejsza po- Goodrich Euzcadi. En aquella época, recorrió parte wie ść , Pedro Páramo . del país trabajando de vendedor para una fábrica de Pomimo silnego nasycenia tematyk ą neumáticos y tuvo oportunidad de observar regionaln ą, zwi ązan ą głównie z krwaw ą Rewolucj ą sigilosamente la vida rural de su país. Le Meksyka ńsk ą jego dzieła dotykaj ą tak uniwer- entusiasmaba hacer fotografías, como indican sus salnych problemów jak: miło ść , śmier ć a tak Ŝe amigos, conocía técnicas de este arte y entabló przenikanie si ę świata Ŝywych i zmarłych. amistades con fotógrafos tales como Antonio Juan Rulfo to twórca niezwykły – był nie tylko Reynoso o Gabriel Figueroa. Indudablemente, le pisarzem, ale tak Ŝe fotografem, autorem scena- era familiar la larga tradición de imágenes del riuszy filmowych. Na szczególn ą uwag ę zasługuj ą México creada por otros fotógrafos como wspaniałe czarno-białe zdj ęcia pisarza. Wizja Mek- Guillermo Kahlo, Hugo Brehme, Edward Weston, syku, jak ą proponuje artysta zaskakuje tonacj ą i os- Ansel Adams o Man Ray. También se puede hacer tro ści ą widzenia. algunas comparaciones entre las fotografías rulfianas y de dichos artistas en cuanto al uso del W dniach 22-24 listopada 2007 roku miał color, la luz o la perspectiva específica de las fotos 6. miejsce Festiwal zatytułowany: Mi ędzy piekłem a Todas las fotografías de Rulfo están en niebem. Twórczo ść Juana Rulfo w perspektywie blanco y negro, lo que se puede observar en el porównawczej (literatura, fotografia, film) przygo- primer gran catálogo de sus fotografías 7. Carlos towany przez studentki Uniwersytetu Jagiello ń- Fuentes, un gran admirador de las obras rulfianas, skiego: Agnieszk ę Fundowicz i Magdalen ę B ąk. clasifica sus imágenes fotográficas en rurales y Drugiego dnia Festiwalu miał miejsce pokaz zdj ęć urbanas. Las primeras de ellas son las fotos de la meksyka ńskiego artysty. Zdj ęcia dost ępne s ą tak Ŝe geometría creada por un cruce de rieles de na stronie internetowej: http://www.clubcultura.com/clubliteratura/clubescri 3 Cf. Por ejemplo J. Rulfo, Prólogo [en] Hablan los tores/juanrulfo/index.htm Aztecas. Historia general de las cosas de Nueva España. Fray Bernardino de Sahagún y los informantes aztecas , Juan Rulfo logró el gran éxito gracias a un Tusquets Editores, Barcelona 1985, págs. 6-9. libro de pequeño tamaño titulado Pedro Páramo . 4 Cf. artículos sobre influencias entre las obras literarias y Su primera edición tuvo lugar en México 1 en el año fotográficas en el arte de Juan Rulfo: M. Giménez 1955 aunque Rulfo haya debutado como escritor Cacho, Juan Rulfo – fotógrafo [en] pocos años antes, en 1948, con su colección de http://www.conaculta.gob.mx/cimagen/lunac/luna6/rulfo. cuentos El llano en llamas . Al principio, Rulfo no html, Luna Córnea Nº 6; J. Rovner, Imágenes del páramo [en] http://www.pagina12.com.ar/2001/suple/libros/01- fue acogido por el público con mucho entusiasmo, 10/01-10-14/nota3.htm; Y. Bong Seo, Juan Rulfo, aunque después algunos críticos compararon a su escritor y fotógrafo: dos artes en conjunción [en] Pedro Páramo con obras de artistas de gran http://sincronia.cucsh.udg.mx/Rulfofoto.htm; C. Fuentes, renombre, tales como Virginia Wolf, William Formas que se niegan a ser olvidadas [en] México: Juan Faulkner o Marcel Proust 2. A Rulfo le interesaba la Rulfo fotógrafo , Lunwerg Editores, Madrid 2001, págs. cultura y la religión de las civilizaciones del habla 13–15; M. Glantz, Los ojos de Juan Rulfo [en] op. cit ., náhuatl y escribió casi cuatro mil ensayos págs. 17-21; E. Rivero, Juan Rulfo: escritura de la luz y dedicados a la antigua arquitectura de América del fotografía del verbo… [en] op. cit. , págs. 27-32 y otros autores de textos desde: México: Juan Rulfo fotógrafo, op. cit. , págs. 13-43. 5 E. Billeter, Juan Rulfo: imágenes del recuerdo [en] México: Juan Rulfo fotógrafo, op. cit. , pág. 40. 1 Uso la palabra México para subrayar que es el México 6 Cf. anotaciones de E. Billeter, ibidem , págs. 39-43. desde punto de vista de Juan Rulfo. 7 México: Juan Rulfo fotógrafo , Lunwerg Editores, 2 Cf. J. C. González Boixo, Introducción [en] Pedro Madrid 2001 y otras ediciones. Este ensayo está basado Páramo , sexta edición, Cátedra, Madrid 1989, pág. 20. en las fotografías desde dicho libro – catálogo.

19 ferrocarriles que se desplazan, entreveran y diseñan como las líneas incásicas de Nazca. (…) Otra es la foto de ese símbolo del paisaje mexicano, el maguey, la pita, "planta vivaz" la llama el Diccionario de la Lengua Española , planta de pencas radicales, con espinas en la punta y formas de pirámide triangular. Es el agave, la planta embriagante del pulque y del tequila. Y es, en inglés, la century plant, la planta del siglo 1. Esta simple división muestra el México de los tiempos de Rulfo en forma de dos polos opuestos: el campo, los campesinos y sus problemas frente a la vida de la ciudad, metrópoli mexicana. México en las En las fotos rulfianas predomina el tema de fotografías de Juan Rulfo se extiende entre dos la soledad y del abandono. El ambiente melancólico extremos, se muestra como si se encontrara en que emana de las fotos de calles vacías de los medio de una batalla persistente entre la naturaleza pueblos o paisajes de las ruinas aztecas y mayas y la civilización. Batalla y lucha son temas que resulta bastante agobiante 4. Las fotografías de Rulfo destacan en todas las obras de Rulfo, tanto abundan en serenos paisajes del mar, troncos de los fotográficas como literarias. Algunos críticos árboles y las montañas. Hay mucha variedad de opinan que debido a que la niñez del escritor se vio imágenes de campesinos viajando, reunidos en una afectada por las luchas religiosas de su país, la iglesia o trabajando en el campo. También presenta guerra de los cristeros, particularmente violentas en Rulfo a los mexicanos disfrutando de sus fiestas y el estado de Jalisco (lugar donde nació Rulfo en durante procesiones religiosas. Especialmente 1917), sus obras evocan los temas relacionados con significativos son los retratos: él de un hombre con la guerra, muerte, violencia y soledad. Aunque en el rostro cubierto con una máscara o el ciclo de los dichas obras literarias aparecen directamente los retratos de los músicos en sus momentos de acontecimientos de la Revolución Mexicana, en las descanso 5. Carlos Fuentes comentó estos retratos fotos del escritor no se pueden observar muchos del siguiente modo: Cada uno de los hombres, soldados ni campesinos con armas. El tema de la mujeres y niños de las fotografías de Rulfo posee revolución se abarca de un modo más sencillo. Las una riqueza inmediatamente reconocible, se llama imágenes de pueblos deshabitados, mujeres la dignidad. No siempre la alegría. Pero la desoladas o fotografías de las ruinas de las iglesias dignidad sí. (…) No podemos, por ello, divorciar y edificios son repercusiones de la revolución, tal las figuras rulfianas de un saberse mortal que como la ve Rulfo. En este contexto también el color consiste en reclamar una parcela de inmortalidad. blanco y negro de las fotos tiene su valor Cada hombre, mujer o niño de esta maravillosa simbólico 2. Rulfo muestra México sin colores, con colección de fotos posee la belleza de las formas mucho detalle, aprovechando únicamente el que se niegan a ser olvidadas. En este punto contraste entre lo negro y la blancura de las paredes convergen el arte literario y el arte plástico de o el brillo de la luz del sol. Yoon Bong Seo así Juan Rulfo 6. El fotógrafo mexicano muestra la describe las técnicas fotográficas de Rulfo: logró un visión de su país a través de las imágenes de su lenguaje fotográfico donde la síntesis triunfa con el población, de los hombres que habitan esta tierra mínimo de elementos plásticos sin barroquismos. seca. Según Erica Billeter, Juan Rulfo no hace Su realismo parece moldeado a golpes, casi fotografías literarias. Sus fotos no cuentan nada. siempre con luz del cenit, que nos obliga a observar Sólo muestran. Muestran a los hombres y su tierra. los detalles y a detenernos en su todo intemporal de apariencia serena 3. 4 Casas derruidas, puertas y ventanas desvencijadas,

escombros; lugares abandonados, parajes solitarios, calcinados, praderas incendiadas, cementerios, cruces, 1 C. Fuentes, Formas que se niegan a ser olvidadas, sepulturas, iglesias y edificios antiguos, símbolos ibidem , págs. 14-15. religiosos (…) hombres míseros (…) rostros 2 El duro blanco y negro de las fotos mexicanas de Rulfo endurecidos… sortean el anchuroso mundo de su es un grito en la tierra y una llamada al orden, a un universo fotográfico. (…) Rulfo no fotografía solamente orden que no puede serlo sin un previo desorden que deje a un mundo “detenido para siempre”, sino a uno que – las cosas en su sitio, no donde estaban (Alfonso Sastre). con profundo dolor – también desaparece. [en] E. La cámara rulfiana fotografía el caos llamando el orden Rivero, Juan Rulfo: escritura de la luz y fotografía del y fotografía el orden llamando el caos [en] P. Sorozábal verbo…., ibidem, pág. 31. Serrano, Los pasos del tiempo [en] Revista 5 Rulfo va a la fiesta mestiza y hace brillar sus matices Iberoamericana , vol. XLII, núms. 116-117, (jul.-dic., soberbios en el momento del silencio. La mirada de Rulfo 1981), pág. 156. nos hace escuchar la música callada. La música en su 3 Y. Bong Seo, Juan Rulfo, escritor y fotógrafo: dos artes ausencia [en] en conjunción [en] http://arteyliteratura.blogia.com/temas/juan-rulfo.php http://sincronia.cucsh.udg.mx/Rulfofoto.htm 6 C. Fuentes, ibidem , pág. 15.

20 Rulfo expresa el México indio, los campesinos y su Pero al mismo tiempo es un México lúdico, vida cotidiana en el campo; gentes que le salen al celebrando sus fiestas populares, comprando en sus paso durante sus caminatas por los pueblos. Para mercados o yendo en procesión. Esta doble visión Rulfo la población rural todavía es testigo de un permite observar las tierras rulfianas más vivas y, mundo luminoso, acunada en la inocencia de las paradójicamente, más cercanas a la realidad condiciones preindustriales de trabajo y viviendo en cotidiana. Aunque el realismo de sus fotografías es armonía con la naturaleza 1. asombroso, no se debe olvidar que Rulfo, tanto el escritor y como el fotógrafo, siempre fue un artista sensible y grande. Sus fotografías también muestran una imagen de México filtrada a través de su creación artística. De este modo, Rulfo transforma sus tierras en arte, aunque nada de esto suponga que sus fotografías pierdan el gran sentido mimético.

Magdalena B ąk

BIBLIOGRAFIA

La vida y las obras literarias de Juan Rulfo: J. C. González Boixo, Introducción [en] Pedro

Páramo , sexta edición, Cátedra, Madrid 1989. Rulfo, con gran atención y sensibilidad, supo también representar la fusión de la religión Juan Rulfo como fotógrafo: cristiana y las creencias paganas presentes en la Y. Bong Seo, Juan Rulfo, escritor y fotógrafo: dos sociedad. Aparecen fotografías de los sacerdotes en artes en conjunción [en] http://sincronia. un paisaje casi desértico, campesinos rezando y cucsh.udg.mx/Rulfofoto.htm varias fotos de las cruces de las tumbas. Hay que México: Juan Rulfo fotógrafo , Lunwerg Editores, mencionar también los ciclos de las ruinas de las Madrid 2001. pirámides mayas y aztecas que reflejan el gran P. Sorozábal Serrano, Los pasos del tiempo [en] interés que demostraba Rulfo por las civilizaciones Revista Iberoamericana , vol. XLII, núms. 116-117, precolombinas. Víctor Jiménez opina que Rulfo era (jul.-dic., 1981). fiel a su teoría de que la conquista aún no se había acabado 2. Este afán de mostrar las civilizaciones Otras revistas y catálogos: antiguas como si siguieran vivas (a través su http://www.clubcultura.com/clubliteratura/clubescri arquitectura que persistió hasta nuestra época) es tores/juanrulfo/rulfofotografo.htm visible especialmente en una fotografía de las ruinas en la que, a modo de un juego de imágenes, en vez Otros fotógrafos sobre México: de un edificio abandonado se divisa una imagen de http://redescolar.ilce.edu.mx/redescolar/biblioteca/s una cara humana 3. pecial/manuel_a_b/index.htm Rulfo fue un gran admirador de detalles http://www.anseladams.com/index.asp?PageAction que escondían las diferentes miradas de los =VIEWCATS&Category=7 mexicanos. Además de las técnicas fotográficas que http://www.manraytrust.com/ empleaba, tales como la óptica, los colores o la http://www.mexicodesconocido.com.mx/espanol/cu perspectiva, es importante subrayar su empeño en ltura_y_sociedad/arte/detalle.cfm?idcat=3&idsec=1 expresar la increíble atmósfera del pueblo 4&idsub=55&idpag=2286 mexicano. Desde su perspectiva, México se muestra desolado, deshabitado, lleno de sombras 4 y ruinas.

1 E. Billeter, ibidem , pág. 40. 2 La visión que adquirió Juan Rulfo de la historia nacional fue la de una continua violencia no limitada a los años revolucionarios, por cierto, sino iniciada con una conquista “muy cruel”, como acostumbraba decir. V. Jiménez, El México de Juan Rulfo [en] México: Juan Rulfo fotógrafo, ibidem , pág. 36. 3 Cf. México: Juan Rulfo fotógrafo, ibidem , pág. 175. reino de las sombras. Las personas son ligeras, muchas 4Cf. las memorias de Alberto Ruy Sánchez sobre Juan veces diminutas. Las sombras son más presentes, los Rulfo: Viendo una fotografía una vez me dijo: "La edificios son como el cielo. [en] sombra es una cosa que se toca". Y en las fotografías de http://www.clubcultura.com/clubliteratura/clubescritores/ este libro [ Juan Rulfo: Letras e imágenes ] las sombras juanrulfo/rulfofotografo.htm están presentes como si él hubiera estado retratando el

21 Tłum. Ewa Brandys, Marcelina Ci ęŜ ki Ale to nie o tym wywiadzie chciałbym opowiedzie ć. Ten nie ocalił mi Ŝycia. Oczywi ście Vincent Delecroix La chaussure sur le toit bardzo je zmienił, poniewa Ŝ od tamtego momentu mogłem pozwoli ć sobie na garnitury, o których nigdy nawet nie śniłem, mogłem opró Ŝnia ć tyle Powie ść But na dachu , autorstwa filozofa młodego butelek szampana, ile mogłaby pomie ści ć ładownia pokolenia, Vincenta Delecroix, zafascynowanego Titanica. Wreszcie, kupiłem sobie Volvo z wszys- my ślą Kierkegaarda, była jedn ą z pi ętnastu pozycji tkimi bajerami. Oczywi ście byłem na tyle przezor- listy première sélection ogłoszonej przez ny, by nie powtarza ć wi ęcej numeru z po śmiertnym Akademi ę Goncourtów w 2007 roku. Jej tre ść wywiadem, ale od tego czasu pozwalałem sobie na stanowi ą próby wyja śnienia, dlaczego ów lekko profesorski, zabarwiony nutk ą pogardy ton, przedmiot znalazł si ę w rrzeczonym miejscu, kiedy, pewny własnych słów, wspominałem o raczej dla niego niecodziennym. Na jej stronach „połowicznej pora Ŝce” Brzegów Syrtów . Dzi ęki mo Ŝemy zwiedzić mieszkania lokatorów budynku temu byłem zapraszany na wszelakie sympozja le Ŝą cego w pobli Ŝu Gare du Nord, z widokiem na i oczywi ście jako go ść innych programów. Moja dach i porzuconego buta. Autor, nie bez poczucia wiedza stała si ę wszechstronna. (…) Planowałem humoru, otwiera czytelnikowi świat wyda ć zbiór moich opinii o literaturze. Znałem najintymniejszych my śli głównych bohaterów. Gerarda Depardieu. Z prawdziw ą rozkosz ą pozwa- Jeden rozdział to jedna posta ć, która podzieli si ę z lałem na rozpowszechnianie plotek na temat mojej nami swoj ą samotno ści ą w tłumie podobnej do prawdziwej orientacji seksualnej. My ślałem o kup- buta oddalonego od swojej nogi. Buta, który nie kota. (…)Przyszło mi tak Ŝe do głowy, Ŝeby do nale Ŝy zarazem do wszystkich i do nikogo, a mojego programu nie zaprasza ć tylko pisarzy czy ka Ŝdy ma swoj ą własn ą wersj ę jego historii. I nie krytyków literackich, ale te Ŝ my ślicieli , którzy jest wa Ŝne, by była ona wiarygodna, wa Ŝne, Ŝeby byliby w stanie przedstawi ć swoje zdanie na temat wyobra źnia znalazła troch ę swobody, wolno ści. współczesnej literatury w czasie od 2 min 45 Dlatego mo Ŝliwe miesza si ę z nierzeczywistym, a sekund do 3 min. W śród nich pojawiło si ę wielu dzi ęki temu czaruj ące. Delecroix pokazuje wi ęc, takich, których zdolno ści intelektualne były, zdawa- Ŝe w zasadzie wszystko, co nas otacza, mo Ŝe sta ć ło si ę, idealnie dopasowane do wymogów telewizji. si ę obiektem naszej kontemplacji. Zdarzyło mi si ę oczywi ście kilka niewypałów jak wtedy, gdy Derrida w sposób najzupełniej nieodpo- Luiza Szpatowicz wiedzialny wzi ął si ę za tłumaczenie istoty metafi- zyki obecno ści, czy kiedy Levi-Strauss, który wy- WYJA ŚNIENIE MOJEGO ZNIKNI ĘCIA dawał mi si ę wystarczaj ąco stary i zm ęczony na zbyt długie wywody, wyraził pragnienie przypom- Ten wywiad ocalił mi Ŝycie. (…) Jest to nienia strukturalizmu. (…) tym bardziej szokuj ące, Ŝe w owym czasie wcale I wtedy przeprowadziłem ten wywiad. (…) nie wydawało mi si ę, by moje Ŝycie wymagało Zdecydowałem, Ŝe program b ędzie po świ ęcony jakiego ś ratunku. B ądźmy szczerzy: powodziło mi Bogu, a dyskusja b ędzie wysokich lotów, bez si ę świetnie. Dotarłem do czego ś na kształt szczytu surowej erudycji czy gadaniny specjalistów. egzystencji: miałem, jak kaŜdy wie albo, by ć mo Ŝe, Zaproszony go ść nadawał si ę do tego idealnie, pami ęta , własny program w telewizji, do którego znałem go osobi ście i mogłem ręczy ć za jego zapraszałem kogo chciałem i na okazj ę którego kompetencje filozoficzne, a to dlatego, Ŝe ucz ęsz- ubierałem garnitury, takie jakie chciałem, pi ędzie- czał do tej samej co ja restauracji. Szafował ideami si ęciuo śmiominutowy program o literaturze, b ądź- bardzo głebokimi, ale i nieskomplikowanymi. Wol- my szczerzy po prostu szlagier w śród programów. ny umysł, jak sam lubił o sobie mawia ć w progra- Wszyscy widzieli mój wywiad z Ernestem mach wszystkich stacji telewizyjnych, bezkompro- Hemingwayem (w ka Ŝdym razie cały świat na pew- misowy, pozbawiony śmiertelnych uprzedze ń reli- no o nim słyszał), który przeprowadziłem dokładnie gijnych, nie zwa Ŝaj ąc na niebezpiecze ństwa, nie bał czterdzie ści lat po jego śmierci i który dosłownie si ę gło śno mówi ć, co my śli o świ ętym Pawle. Poza wyniósł mnie na sam szczyt programów literackich, tym nie w smak mu było wgłebia ć si ę w detale filo- wywiad, podczas którego udało mi si ę dzi ęki zoficzne, te całe bizantynizmy, które sprawiaj ą, Ŝe monta Ŝowi zebra ć opinie Hemingwaya na temat zaczynamy wierzy ć, Ŝe istnieje niesko ńczenie wiele zagro Ŝeń zwi ązanych z Ŝywno ści ą genetycznie ró Ŝnic mi ędzy filozofami, podczas gdy, jak lepiej modyfikowan ą, kolonijnego charakteru wojny si ę przyjrzymy mo Ŝna ich bez trudu podzieli ć na w Zatoce Perskiej, i w czasie którego – co uwa Ŝam dobrych i złych, post ępowych i zacofanych, tych co za mistrzostwo – udało mi si ę nawet zapyta ć o jego Ŝycz ą nam dobrze i tych, którzy wywołuj ą u nas odczucia zwi ązane z metod ą odstrzeliwania czaszki wymioty. Mój go ść przybył jak zwykle uzbrojony przy pomocy broni my śliwskiej, znów ostatnio w cały arsenał gniewnych tekstów. Promował wła ś- lansowan ą dzi ęki Kurtowi Cobainowi, wokali ście nie swoj ą najnowsz ą ksi ąŜ kę. Maj ąc ju Ŝ wcze śniej Nirvany. przygotowan ą list ę pyta ń i odpowiedzi, szybko

22 przestałem przywi ązywa ć uwag ę do tego, co mó- Ignacego Loyoli (którego przeczytałem troch ę wił, znacznie bardziej zainteresowało mnie, gdzie pó źniej, kiedy jeszcze wierzyłem, Ŝe zostałem kupił swoj ą koszul ę (móc pozwoli ć sobie na takie powołany do Ŝycia religijnego). Co do mojego koszule – wyznał mi niedawno w restauracji – które odej ścia z telewizji, którego ogłoszenie wzburzyło zapewniaj ą mi powodzenie u dziewczyn, to pier- na długo (miesi ąc) Ŝycie kulturalne Francji (i Belgii wszy powód, dla którego zostałem filozofem. Dru- gdzie byłem bardzo popularny), to musz ę powie- gim była ch ęć wyzwolenia świata od gn ębi ących go dzie ć, Ŝe wynegocjowałem całkiem niezłe warunki kłamstw). I nagle jakby kto ś mi z bata przywalił. finansowe – moje nawrócenie nie rzuciło mi si ę a Ŝ Wydarzyło si ę co ś nieprawdopodobnego: usłysza- tak na mózg. Zostałem zast ąpiony przez jednego łem głos . A ten głos powiedział mi bardzo wyraź- z moich asystentów, oczywi ście najgorszego, który nie: „Co ty tu do cholery robisz?”. Totalnie zszoko- był dotychczas znany poza telewizj ą z napisania wany zerwałem si ę na nogi rozrzucaj ąc przy tym scenariusza do musicalowej wersji „W poszuki- wszystkie moje notatki. Odwróciłem si ę do mojego waniu straconego czasu”. Odszedłem wi ęc, z kilku go ścia, któremu przerwałem w pół zdania tym cyfrow ą kwot ą, przygotowywa ć w spokoju moje gwałtownym ruchem (trzeba zawsze mówi ć praw- ascetyczne Ŝycie.(…) Mimo pewnych w ątpliwo ści dę, nawet je śli przez to zgrzytamy z ę...) i który (i faktu, Ŝe nie wierz ę w Boga, co mo Ŝna jako ś za- spogl ądał teraz na mnie całkowicie osłupiały.(…) łatwi ć) chciałem wytrwa ć w moim postanowieniu. Zupełnie zapominaj ąc, Ŝe jestem na antenie zapyta- łem go: „Co powiedziałe ś?” Był zaskoczony, ale po Tłum. Ewa Brandys, Marcelina Ci ęŜ ki chwili u śmiechn ął si ę, zakaszln ął i powiedział: „Mówiłem, Ŝe trzeba zawsze mówi ć prawd ę, nawet je śli przez to zgrzytamy z ębami”. „Nie, nie to, wcze śniej.” Nastała cisza. Przemek D ębowiak Moi asystenci całkowicie zrozpaczeni (program, jak wszystkim wiadomo, jest nadawany Kłamstwo ma krótkie nogi, czyli historia pewnej na Ŝywo) rozgl ądali si ę we wszystkie strony. portugalskiej rodziny na podstawie XVII- I wtedy zrozumiałem, Ŝe to nie on wypowiedział to wiecznych listów zachowanych w dokumentach zdanie i, Ŝe głos nie pochodził od publiczno ści, ale Świ ętej Inkwizycji z zupełnie innej strony. Przez chwil ę poczułem krótkie acz intensywne przera Ŝenie. Ale tylko przez chwile. Szybko udało mi si ę zebra ć w sobie. „Niewa Ŝne – powiedziałem mu – mo Ŝesz kontynuowa ć swój speech.” (….) Wi ęc kto to powiedział?(…) Na pocz ątku sądziłem, Ŝe głos nale Ŝał do samego Ernesta Hemingwaya. Faktycznie, wydawało mi si ę, Ŝe usłyszałem obcy akcent. Ale musiałem porzuci ć t ę hipotez ę: jakim cudem Ernest Hemingway mo Ŝe robi ć mi wyrzuty (bo wygl ądało to jak wyrzut), Jednym z krajów, w których nowo Ŝytna skoro tyle mi zawdzi ęcza (i vice versa)? (…) Świ ęta Inkwizycja działała niezwykle skutecznie i wtedy pomy ślałem o Bogu. Oczywi ście, fakt, Ŝe i szczególnie gorliwie stała na stra Ŝy moralno ści, odezwał si ę do mnie w czasie po świ ęconemu mu była Portugalia. Przez niemal trzy stulecia istnienia programu tylko wzmacniał moj ą hipotez ę. Poza tej zwalczaj ącej herezj ę instytucji, jej ofiarami tym lodowa pustka, któr ą odkryłem w sobie słysz ąc padły dziesi ątki tysi ęcy ludzi, w tym wielu niewin- te słowa potwierdzała moje przypuszczenia, nych. Paradoksalnie jednak, nauka zawdzi ęcza jej zwłaszcza, Ŝe obna Ŝyły te Ŝ całkowit ą marno ść zmobilizowanie portugalskiego społecze ństwa do mojego Ŝycia. Pytałem sam siebie, prze Ŝuwaj ąc wzmo Ŝonej aktywno ści epistolograficznej, od do- sardynki: „Poszukujesz Boga? Odczuwasz jego nosów i skarg a Ŝ po prywatne listy wygna ńców brak?”. Odpowied ź od razu przyszła mi na my śl oraz odpowiedzi na nie od ich bliskich z kraju. Za- i była zdecydowanie jednoznaczna: nie. No to po- chowane po śród innych akt Inkwizycji, dokumenty szedłem spa ć. Niespodziewanie spałem wyj ątkowo te stanowi ą interesujące świadectwo swoich cza- dobrze. W nast ępnych dniach zrozumiałem, Ŝe py- sów, tak dla j ęzykoznawcy, jak i historyka czy tanie kto mo Ŝe by ć nieistotne. Najwa Ŝniejszym socjologa. natomiast stało si ę dla mnie odpowiedzenie same- W niniejszym artykule przedstawiono mu sobie co chc ę dalej zrobi ć z moim Ŝyciem. tłumaczenie kilku listów, które obrazuj ą barwn ą Pierwsze zmiany przybrały negatywny lecz bardzo histori ę pewnej portugalskiej rodziny Ŝyj ącej stymuluj ący obrót: pod koniec tygodnia sprzedałem w XVII wieku. Korespondencja miała miejsce Volvo z otwieranym dachem. To było moje mi ędzy kobietami a ich uwi ęzionymi m ęŜ ami; pierwsze zwyci ęstwo i pierwszy znak duchowej kluczowym ogniwem w całym tym – nielegalnym przemiany, której równa ć si ę mo Ŝe tylko przemiana przecie Ŝ – procederze było dziecko, dwunastoletni

23 syn jednego z m ęŜ czyzn. To on notował dyktowane z nowymi heretyckimi pr ądami zrodzonymi mu przez niepi śmienn ą macoch ę i ciotki listy oraz w humanistycznej Europie. Jej pierwsz ą siedzib ą uczestniczył w przekazywaniu ich do wi ęzienia, była Évora, gdzie wówczas przebywał dwór kró- sk ąd nast ępnie przychodziły, równie Ŝ za jego lewski, a w rok pó źniej, wraz z przeprowadzk ą po średnictwem, odpowiedzi. Cał ą spraw ą zaintere- monarchy, przeniosła si ę do Lizbony. Szybko sowała si ę Inkwizycja i rychło wszcz ęła śledztwo: powstawały te Ŝ kolejne trybunały (Coimbra, Porto, jednym z podstawowych przepisów, jakim podle- Lamego czy Tomar), lecz najwa Ŝniejszymi pozos- gali wszyscy wi ęź niowie, był wyra źny zakaz tały te z Lizbony, Évory i Coimbry. Głównym kontaktowania si ę ze światem zewn ętrznym. Jakie inkwizytorem królestwa został kardynał Henryk, rezultaty przyniosło dochodzenie? Czy m ęŜ czy źni brat samego króla Jana III. faktycznie złamali prawo Świ ętego Oficjum? Ustanowienie bulli Cum ad nihil magis oznaczało zach ęcenie, a wr ęcz nakazanie całemu Aby dotrzyma ć umowy zawartej w 1500 portugalskiemu społecze ństwu donoszenie o wszel- roku w celu ratyfikowania mał Ŝeństwa z Mari ą kich aktach herezji, które jakikolwiek obywatel wi- Arago ńsk ą, król Portugalii Manuel I, zwany dział, b ądź o których słyszał lub wiedział. Nale Ŝy Szcz ęś liwym, poprosił papie Ŝa Klemensa VII o pami ęta ć, Ŝe w czasie funkcjonowania Inkwizycji pozwolenie na ustanowienie Świ ętej Inkwizycji na bycie chrze ścijaninem nie ograniczało si ę do sfery terenie swojego królestwa. Instytucja ta była znana duchowej: rozumiano przez to sposób Ŝycia i my ś- w Europie ju Ŝ od kilku stuleci: została powołana lenia. Oddalenie si ę wi ęc od religii rzymskokatolic- przez Ko ściół katolicki w XII wieku w odpowiedzi kiej postrzegane było jako wrogie nastawienie do na ciesz ące si ę coraz wi ększ ą popularno ści ą inne ogólnie przyj ętych i powszechnie uznanych pogl ą- ruchy religijne, postrzegane jako zagro Ŝenie dla dów i warto ści, a wr ęcz jako wyparcie si ę swojej jedno ści chrze ścija ńskiego świata, a tak Ŝe z uwagi przynale Ŝno ści i to Ŝsamo ści narodowej. Wraz na okrutne lokalne samos ądy wykonywane na ich z Inkowizycj ą pojawił si ę te Ŝ oczywi ście wkrótce wyznawcach. Zadaniem tej instytucji było tropienie Indeks Ksi ąg Zakazanych ( Index Librorum heretyków, czyli ludzi o pogl ądach sprzecznych z Prohibitorum ), zwi ązany z wymogiem otrzymania doktryn ą Rzymu, oraz ich wi ęzienie i nawracanie licencji na drukowanie kolejnych dzieł czy sprowa- bądź karanie. Inkwizycja i jej trybunały, rozsiane dzanie ich z innych cz ęś ci Europy, oraz gro źbą po całej chrze ścija ńskiej Europie, a szczególnie na śmierci za posiadanie b ądź propagowanie niedoz- Półwyspie Iberyjskim, we Francji i w Niemczech, wolonych pism. Zacz ęły si ę zatem liczne donosy, były niezale Ŝne od władz świeckich oraz lokalnych uwi ęzienia, tortury, zesłania i publiczne egzekucje władz ko ścielnych: podlegały bezpo średnio same- – najcz ęś ciej na stosach – okre ślane po portugalsku mu papie Ŝowi, który je powoływał i decydował o mianem auto-da-fé (‘akt wiary’). Główne Oskar- ich dalszym losie. Ŝenia padały pod adresem tak zwanych ‘nowych Klemens VII zgodził si ę dopiero dziesi ęć chrze ścijan’ ( cristãos novos , portugalskich śydów lat po śmierci monarchy, ju Ŝ za panowania jego przymusowo nawróconych na chrze ścija ństwo), syna, Jana III Pobo Ŝnego. W grudniu 1531 roku którym zarzucano powrót do judaizmu, kobiet wydał bull ę Cum ad nihil magis , lecz w rok pó źniej podejrzanych o uprawianie czarów, wolnomy śli- wycofał swoj ą decyzj ę. Nast ępca portugalskiego cielli, blu źnierców – słowem, wszystkich, którzy tronu uwa Ŝał jednak za niezb ędne wprowadzenie w jaki ś sposób odbiegali od szeroko pojmowanego w Portugalii Świ ętej Inkwizycji, tote Ŝ wielokrotnie chrze ścija ńskiego sposobu Ŝycia. Doszło przy tym i stanowczo ponawiał sw ą pro śbę – i spotkał si ę do wielu ra Ŝą cych nadu Ŝyć. wreszcie z przychylno ści ą nowego papie Ŝa, Pawła Inkwizycja wygasała w Portugalii stopnio- III, który po trosze uległ te Ŝ naciskom Karola V wo w ci ągu XVIII wieku, ale dopiero w 1821 roku Habsburga, króla Hiszpanii. Temu ostatniemu zale- kortezy oficjalnie ogłosiły jej rozwi ązanie (w s ą- Ŝało nie tylko na szerzeniu świ ętej misji Ko ścioła: siedniej Hiszpanii nast ąpiło to trzyna ście lat pó ź- chciał on zapobiec zbytniemu bogaceniu si ę s ąsied- niej). Szacuje si ę, Ŝe wydała ona w sumie kilkadzie- niego królestwa na wygnanych kilkadziesi ąt lat si ąt tysi ęcy wyroków, z czego kilka tysi ęcy to wy- wcze śniej z jego własnego kraju innowiercach, roki śmierci. głównie śydach. Decyduj ącą rol ę odegrały tu presje Z biegiem czasu wydawane były kolejne pot ęŜ nej wówczas, lecz wci ąŜ świe Ŝo zjednoczonej rozporz ądzenia normalizuj ące funkcjonowanie Hiszpanii, w której Inkwizycja, wprowadzona przez Świ ętego Oficjum. Wprowadzono mi ędzy innymi Królów Katolickich, Izabel ę i Ferdynanda, miała przepisy narzucaj ące urz ędnikom Inkwizycji stanowi ć czynnik przy śpieszaj ący proces integracji prowadzenie szeroko zakrojonej dokumentacji kraju. i archiwizacji akt, które w du Ŝej ilo ści (ponad I tak dnia 23 maja 1536 roku, bull ą 20000) zachowały si ę do dzi ś. Znale źć tam mo Ŝna papiesk ą o tym samym tytule i niemal identycznej wezwania, donosy, skargi, sprawozdania z zezna ń, tre ści, co poprzednia, w Portugalii została ustano- akty uniewinnienia, rachunki itd. Ten bogaty zbiór wiona Świ ęta Inkwizycja, du Ŝo skuteczniejsza ni Ŝ znajduje si ę w Archiwum Narodowym Torre do ta średniowieczna, przygotowana do walki głównie Tombo w Lizbonie.

24 ny, daje mi siły i pomoc, aby podoła ć Jak wynika z dokumentów zachowanych w utrapieniom. aktach Świ ętego Oficjum, dnia 2 listopada 1656 Ja, panie ojcze, ogromnie t ęskni ę za widokiem roku dwaj bracia, Sebastian Rodrigues de Oliveira waszmo ści. Puszczali mi krew cztery razy. i Franciszek Rodrigues de Oliveira, z zawodu Teraz ju Ŝ, dzi ęki Bogu, zdrowam, Ŝeby poleca ć odpowiednio adwokat i szewc, zostali wezwani waszmo ść Bogu. Moja [siostra] i moja babka przed oblicze inkwizytora Veríssimo de Lencastre zdrowe. A moja babka, Mécia Gomes, jeszcze w celu przeprowadzenia pewnej próby. M ęŜ czy źni, ma czwartaczk ę, bardzo jest słaba, bardzo uwi ęzieni przez Inkwizycj ę w Évorze na podstawie odczuwa nasze utrapienia, i świ ętoszka tak Ŝe. oskar Ŝeń o judaizm, mieli za zadanie napisa ć kilka Siostry waszmo ści z wielk ą trosk ą nas polecaj ą linijek tekstu: obaj zanotowali wi ęc par ę pobo Ŝnych opiece Naszego Pana, aby nam dopomógł. zwrotów, które by ć mo Ŝe kto ś im podyktował. Marii da Mota w połowie sierpnia Nasz Pan Inkwizytor potrzebował próbki ich charakteru uczynił łask ę, urodziła chłopca, a a Ŝ do pisma, poniewa Ŝ chciał rozwia ć w ątpliwo ści tamtego czasu chodziła cała strapiona. Teraz, dotycz ące pewnych przechwyconych listów – mu- chwali ć Boga, ma si ę lepiej. Chłopiec nazywa siał sprawdzi ć, czy zostały one napisane przez braci si ę Jan Andrzej. A Franek zdrowy. Eleonora i wysłane z wi ęzienia do ich Ŝon. Jak si ę okazało, Lopes jest bardzo słaba, i jak dla mnie to ona męŜ czy źni wyszli z tego swoistego egzaminu ci ągle gor ączkuje, a wygl ąda jak [Meduza], obronn ą r ęką. ich twarze to jedno i to samo. Sebastiana W listopadzie 1656 roku na Sebastiana i dzieci zdrowe. i Franciszka Rodrigues de Oliveira spadło Oskar- Po ślij nam waszmo ść swoje nowiny, i od Ŝenie o złamanie przysi ęgi dochowania tajemnicy: wszystkich swoich braci. chodziło o surowy zakaz przekazywania na zew- Namiestnik za Ŝą dał ode mnie dwadzie ścia nątrz jakichkolwiek informacji dotycz ących wyda- tysi ęcy siedemset pi ęć dziesi ąt reali, co mi rze ń z sal przesłucha ń i wi ęzienia. Wszyscy podej- sprawiło tak wielk ą przykro ść , jak pierwszy rzani wezwani przed trybunał Inkwizycji mieli dzie ń moich utrapie ń. [Nawet nie chodzi] o obowi ązek przestrzega ć tej zasady. Wi ęź niowie nie pieni ądze, tylko o brak powodu i niesprawied- mogli wymienia ć Ŝadnych wiadomo ści z nikim liwo ść , Ŝe chc ą wpisa ć waszmo ść na list ę pod- pozostaj ącym na wolno ści; ba, nie mogli nawet danych. I Ŝona lekarza te Ŝ dała drugie dwa- zna ć oskar Ŝeń, które doprowadziły do ich zatrzyma- dzie ścia tysi ęcy siedemset pi ęć dziesi ąt reali. nia i, w wi ększo ści przypadków, do pó źniejszej A ja posłałam Pegado, Musqueir ę i Eleonor ę kary. Lopes, Ŝeby poprosili kanonika, Ŝeby si ę za Wcze śniej jednak, we wrze śniu 1656 roku, waszmo ści ą wstawił, a on odpowiedział, Ŝe nie niepi śmienna Ŝona Sebastiana Rodrigues de mo Ŝe zrobi ć nic z tych rzeczy, i Ŝe je śli oni Oliveira, Katarzyna Mendes, według wszelkiego chc ą, niech go po ślą woła ć z ławy, i niech go prawdopodobie ństwa podyktowała list (a przynaj- naucz ą Ojcze Nasz i Zdrowa ś Mario, Ŝe on mniej jego cz ęść ) do swojego m ęŜ a, od którego nie wcale nie chce [łó Ŝka], które waszmo ść tam miała Ŝadnych wie ści ju Ŝ od długiego czasu. masz. Zawiadamiam, Ŝe obiecałam je sierotom Wiedziała oczywi ście, Ŝe wi ęź niowie Inkwizycji od pani Guiomar Mendes, które mi towarzy- nie mog ą si ę z nikim kontaktowa ć; jednak jej szyły we wszystkich nowennach. A kapelusz, pasierb, dwunastoletni Manuel Leitão de Oliveira, który waszmo ść wzi ąłe ś, jest ju Ŝ bardzo znisz- przekonał j ą, Ŝe je śli zechce, to on znajdzie sposób, czony. Waszmo ść poprosisz, Ŝeby ci poszli aby dostarczy ć ojcu wiadomo ści z domu. Macocha kupi ć nowy. A je śli waszmo ść chcesz tam mie ć chłopca zapewne musiała da ć mu si ę przekona ć, [czarne] ubrania, po ślę ci je. I [sutanny] s ą poniewa Ŝ powstał pierwszy list ( List A ). podarte, a je śli chcesz, Ŝebym ci si ę nimi zaj ęła, daj mi zna ć. List A Z domu, 1 [...] wrze śnia 1656 roku. Pewna jestem, panie magistrze Sebastianie Niech Nasz Pan szybko przyniesie waszmo ść i Rodrigues de Oliveira, Ŝe Nasz Pan Jezus szanownych braci waszmo ści przed nasze Chrystus wspiera nas w najwi ększych utrapie- oczy. Tote Ŝ niech Nasz Pan uczyni ze mnie jak niach i cierpieniach, a Jego Boski Duch najlepszy u Ŝytek dla Jego świ ętej posługi. oświetla i rozja śnia nam nasz honor i prawd ę, Katarzyna Mendes bo jasno pojmuj ę, Ŝe Duch Boski otworzył mi tak te drzwi dla niejakiej ulgi w moich W niedługim czasie, dnia 26 wrze śnia, zmartwieniach i udr ękach, które prze Ŝywam w Katarzyna Mendes dostała odpowied ź ( list B ). samotno ści i pod nieobecno ść widoku wasz- Wszyscy zatrzymani bracia – uwi ęzionych człon- mo ści. A co mi daje niejak ą ulg ę, to Ŝe mi ków rodziny było bowiem wi ęcej – pisali na tej mówi ą, Ŝe ju Ŝ jest jasna nasza prawda, i Ŝe samej kartce papieru. Trzech z nich zwracało si ę do waszmo ść jeste ś zdrowy, chocia Ŝ ja nie za swoich Ŝon: Sebastian Rodrigues de Oliveira do bardzo. Lecz Nasz Pan, jako Ojciec miłosier- Katarzyny Mendes, Manuel Fernandes de Oliveira

25 (lekarz) do Eleonory Lopes, a Franciszek Rodrigues Z inkwizycji de Oliveira do Marii da Mota. W li ście pojawia si ę Franciszek Rodrigues Oliveira te Ŝ wzmianka o ukłonach od czwartego brata, Diogo Rodrigues de Oliveira, kawalera, Ŝołnierza Z tym oto listem pojawił si ę w domu piechoty. Manuel Leitão, syn Sebastiana Rodrigues de Oliveira. Z pó źniejszych zezna ń macochy chłopca List B wynika, Ŝe miała ona niejakie w ątpliwo ści co do Pani Katarzyno Mendes wie ści od m ęŜ a i szwagrów: nie mogła uwierzy ć, Bardzo si ę ucieszyłem z waszych nowin, jako jakoby wła śnie miała otrzyma ć spisane przez nich Ŝe zawsze dostaj ę od was i od dzieci dobre własnor ęcznie nowiny. W ko ńcu jednak Katarzyna wie ści. Ja jestem przy zdrowiu, niech Bóg Mendes dała si ę przekona ć i wraz ze swoj ą będzie pochwalony, a wy zawsze Mu polecani. szwagierk ą Mari ą da Mota podyktowały chłopcu Moja córko, nie martwcie si ę, bo bardzo kolejny list ( list C ). śona trzeciego brata, Eleonora szybko mnie ujrzycie. Mało czasu nam tu Lopes, jako jedyna nie uwierzyła w prawdziwo ść zostało. wiadomo ści, które dotarły z wi ęzienia. Polecajcie mnie Bogu. Mój syn niech pomo Ŝe [w ko ściele] Świ ętego Pawła, przy mszach List C świ ętych, i [...] na Naj świ ętsz ą Matk ę Bosk ą Panie magistrze Sebastianie Rodrigues de Nieustaj ącej Pomocy i na [...] te Ŝ. Oliveira Bardzo mi ci ąŜ y, Ŝe wasza matka wci ąŜ jeszcze Wielk ą było dla mnie ulg ą usłysze ć dobre ma zimnic ę. Te pieni ądze, co od was za Ŝą dał nowiny od waszmo ści i od twoich braci. Moja namiestnik, one wróc ą do domu, i mojego matka tak si ę ucieszyła z tego listu od brata te Ŝ. Oni wszyscy wam przesyłaj ą du Ŝo waszmo ści, jakby sam ą waszmo ść osobi ście ukłonów. ujrzała... Ale to, na co czekam teraz, to pozna ć Ja niczego tu nie potrzebuj ę, jak na razie. [...] dzie ń, w którym zobacz ę waszmo ść i twoich Pan Veríssimo jest dla nas wielce łaskawy, i braci przed mymi oczami, i twoich stryjów, bo pozostali panowie. Jeste śmy w bardzo du Ŝym godziny zdaj ą mi si ę miesi ącami, a miesi ące pomieszczeniu, z otwartymi drzwiami, chodzi- latami, a ju Ŝ od 4 miesi ęcy mówi ą, Ŝe rychło my dok ąd chcemy. wróc ą... A o pana Veríssimo, zawsze si ę Na tym ko ńcz ę. troszcz ę w moich modlitwach, Ŝeby go poleci ć Z inkwizycji, 26 wrze śnia. Naszemu Panu, i Jego Boskiemu Duchowi, i o Magister Sebastian Rodrigues Oliveira pozostałych panów te Ŝ. Mój brat Diogo Rodrigues przesyła wam du Ŝo Ja, panie ojcze, bardzo si ę ucieszyłam z ukłonów. otrzymania wie ści od waszmo ści. A moja babka i moja siostra z wielk ą trosk ą polecaj ą Pani Eleonoro Lopes waszmo ść Bogu. Bardzo si ę ucieszyłem z nowin waszych i mo- Bóg niech zachowa waszmo ść najlepiej jak ich dzieci. Ja jestem przy zdrowiu, dzi ęki mo Ŝe. Bogu, cho ć troch ę osłabiony. Polecajcie mnie Elvas, z domu 26 wrze śnia. Naszemu Panu, a Sebastianie ka Ŝcie si ę mod- Katarzyna Mendes li ć, niech mnie poleca Bogu, jak ja was tu Jak mi tak waszmo ść opowiadasz, Ŝeś jest w Jemu polecam. bardzo du Ŝym pomieszczeniu, ci ągle w zmys- Szybko wróc ę do domu. łach widz ę wyra źnie wszystkich waszmo ściów. Twoi szwagrowie wam przesyłaj ą du Ŝo Do pani Eleonory, zaraz Leitão poszedł ją pro- ukłonów. si ć o nagrod ę za dobr ą nowin ę i da ć jej twoje Na tym ko ńcz ę. wie ści, ale ona jest tak podejrzliwa, Ŝe powie- Z inkwizycji działa, Ŝe dopiero kiedy zobaczy waszmo ść Manuel Fernandes Oliveira przed swoimi oczami, to wtedy mi je da...

Pani Mario da Mota Panie Franciszku Rodrigues Oliveira Bardzo si ę ucieszyłem z nowin waszych i Bardzo si ę uradowałam z wie ści od waszmo ś- dzieci. Ja jestem przy zdrowiu, dzi ęki Bogu. ci, bo to była rzecz, której ja i moje dzieci tak Polecajcie Mu mnie, a Andrzej niech si ę modli pragn ęli śmy. Bardzo mi ul Ŝyło usłysze ć tak do Naszej Pani, Ŝeby go wspomogła. Ja was dobre nowiny od waszmo ści. Dzieci zdrowe, a polecam opiece Boga. Franek ci ągle za waszmo ści ą płacze. Szybko wróc ę do domu. Przeka Ŝ du Ŝo ukłonów dla szanownych braci Bardzo si ę ciesz ę, Ŝeś miała dobry poród. waszmo ści, a szczególnie dla pana magistra Twoi szwagrowie przesyłaj ą wam du Ŝo Sebastiana Rodrigues Oliveira. Troszcz ę si ę o ukłonów. polecanie waszmo ści Bogu. Niech Bóg strze Ŝe Na tym ko ńcz ę. jak mo Ŝe.

26 Elvas, 26 wrze śnia. długi ten czas, poniewa Ŝ temu, kto czeka, Maria da Mota wszystko si ę zdaje pó źno. Tak wi ęc prosz ę o du Ŝo cierpliwo ści Naszego Pana. I tak korespondencja trwała dalej przez Dzieci zdrowe. A ich babka, moja matka, jako ś jaki ś czas: 6 pa ździernika przyszła z wi ęzienia si ę trzyma, cho ć chora, i bardzo si ę ucieszyła odpowied ź ( list D ), na któr ą kobiety odpisały ju Ŝ na nowiny waszmo ści, i świ ętoszka te Ŝ. cztery dni pó źniej ( list E ), oraz ostatni list od A panu Veríssimo i tamtym panom, Nasz Pan męŜ czyzn ( list F ), bez zaznaczonej daty. niech mu da powodzenie we wszystkim. Nigdy nie zapominam poleca ć ich Naszemu Panu List D i Jego Boskiemu Duchowi. Pani Mario da Mota O Bastião Fernandes i jego synu, nie Bardzo si ę uradowałem z nowin waszych i opowiadam, przez co z nimi przeszłam, dzieci i od waszej matki. Ja jestem przy poniewa Ŝ Ŝeby to opowiedzie ć, zabrakłoby zdrowiu, Bogu dzi ęki. On nas zabierze do papieru. Gomes ka Ŝe przekaza ć, Ŝe t ęskni za domu w niedługim czasie, tak wi ęc nie waszmo ści ą. Bardzo si ę ucieszył z waszych martwcie si ę. nowin, zawsze z wielk ą trosk ą poleca was Odno śnie ubra ń, o których mi mówili ście, póki Naszemu Panu. A [Franciszek] bardzo si ę co niczego tu nie potrzebuj ę. ucieszył, Ŝe waszmo ść jeste ś w tak dobrym Wasi szwagrowie przesyłaj ą wam du Ŝo ukło- stanie i pami ętasz o nim. I je śli by nie pomógł nów. Ja posyłam je waszej matce i wszystkim był w Ŝniwach, nie sko ńczyliby śmy ich tak domownikom. szybko. A kołodziej pobił si ę z chłopakiem A lekarz zdrowy. Mówi, Ŝe je śli Eleonora i poszedł sobie, a po tym jak kołodziej sobie Lopes jest [głupia], to niech i b ędzie, i Ŝe on w poszedł, wrócił. takim razie jej nie b ędzie pisał. Waszmo ść przesyłasz w listach ukłony. Co do Na tym ko ńcz ę. Musqueiry i Quintala, przeka Ŝę je im. Jako Ŝe Z inkwizycji, Elvas, 6 pa ździernika 1656 roku. ich najmuj ę, spotkam ich. Chaves napisał ci Pisałem w po śpiechu. pismo o tamtym długu. Powiedział, Ŝe mi Franciszek Rodrigues Oliveira wy śle. Ale mi go nie wysłał. Nigdy nie miał sposobno ści ani czasu, Ŝeby zaj ść do tego Pani Katarzyno Mendes domu. Pegado te Ŝ nie. A Ŝ przyszedł sam Naprawd ę bardzo si ę uradowałem z nowin namiestnik zabra ć go za jego wyst ępki. Jest w waszych i dzieci, i od naszej staruszki, i od więzieniu. waszej matki, i od świ ętoszki, i od Gomesa, i Du Ŝo ukłonów dla szanownych moich braci, od Franciszka, i od wszystkich innych. Ja tęskni ę bardzo. Uraduj ę si ę, je śli b ędą przy jestem zdrowy, Bogu dzi ęki. On nas szybko zdrowiu. Panu lekarzowi powiedz, Ŝe mu zabierze do domu, [2 tygodnie] wcze śniej ni Ŝ wysłałam wiadomo ść do jego domu, Ŝeby mu pisałem w drugim, nie martwcie si ę. [napisali]. Nie wysłałam jej, bo on powiedział, Bardzo si ę ciesz ę, Ŝe mój syn pisze tak dobrze, Ŝe ja nie mog ę wiedzie ć rzeczy z tamtego i Ŝe ju Ŝ zna łaci ńskie słowa. Zalecam mu, Ŝeby domu, skoro nie [...] i inne rzeczy, o których si ę starał. nie mo Ŝna powiedzie ć. Pan Veríssimo i pozostali panowie uradowali Niech Niebo strze Ŝe waszmo ść . si ę z waszych nowin. Elvas [10] pa ździernika 1656 roku. A co do tego, o czym mi mówicie w tamtym Katarzyna Mendes li ście, chc ę, Ŝeby ście dali moje ukłony Maria da Mota, kiedy napisałe ś nie czuła si ę Quintalowi i Musqueirze. dobrze. Teraz ju Ŝ ma si ę lepiej . [... my ślę, Ŝe je śli potrzebujecie pieni ędzy...] Du Ŝo ukłonów wam posyłaj ą wasi szwagrowie, List F du Ŝo ukłonów wszystkim przyjaciołom domu. Pani Katarzyno Mendes A pisałem to w po śpiechu. Bardzo si ę uradowałem z nowin waszych i od Na tym ko ńcz ę. dzieci, i od naszej starej, i od waszej matki. Co Z inkwizycji, Elvas, 13 pa ździernika 1656 zechcecie wiedzie ć, to dokładn ą dat ę kiedy nas roku. zobaczycie: to b ędzie przed dniem Świ ętego Magister Sebastian Rodrigues Oliveira Andrzeja, osiem dni. Tak wi ęc nie martwcie si ę. List E Pan Veríssimo bardzo si ę uradował słysz ąc Sebastianie Rodrigues de Oliveira wasze nowiny, i pozostali panowie. Bardzo si ę uradowałam z nowin waszmo ści. Ja Mój syn niech pomaga na gospodarstwie, mam du Ŝo dolegliwo ści, cierpi ąc z tak długiej pilnuj co robi ą dzieci. nieobecno ści widoku waszmo ści. Poniewa Ŝ w mojej woli, ja bym chciała, Ŝeby nie był tak

27 Nigdy bym nie pomy ślał, Ŝe Sebastian podyktowały mu rozgoryczone, ale pełne nadziei Fernandes tak si ę zachowa w stosunku do was. słowa, na które dwunastolatek sam wymy ślił Zrobili ście bardzo dobrze, wyrzucaj ąc go. odpowied ź, po czym osobi ście dor ęczył j ą adresat- Du Ŝo ukłonów przesyłaj ą wam wasi szwagro- kom. Liczył przy tym nie tylko na uspokojenie wie, du Ŝo ukłonów dla mojej szwagierki Marii i pocieszenie kobiet, ale tak Ŝe na tradycyjn ą nagro- da Mota, i dla Franciszka, i dla naszej świ ę- dę, jaka nale Ŝała si ę osobie, która przyniesie do toszki, i dla Gomesa, i dla wszystkich pozos- domu dobre nowiny od nieobecnych czy zaginie- tałych przyjaciół. nych członków rodziny. Jak wynika z tre ści listu C , Na tym ko ńcz ę. ciotka Eleonora Lopes nie uwierzyła jednak Z inkwizycji. w prawdziwo ść listów z wi ęzienia, wi ęc chłopiec Magister Sebastian Rodrigues musiał obej ść si ę smakiem, a jednocze śnie konsek- wentnie kontynuowa ć korespondencj ę, Ŝeby nie Pani Mario da Mota podwa Ŝyć jej autentyczno ści (nie omieszkał przy Bardzo si ę uradowałem z nowin waszych i od tym okaza ć swojego niezadowolenia z takiego dzieci. Ja przy zdrowiu, niech Bóg b ędzie obrotu spraw w listach D i F). błogosławiony. [Moi bracia] przesyłaj ą wam Inkwizytorzy z Évory przyj ęli wi ęc, Ŝe du Ŝo ukłonów, a mój brat Sebastian Rodrigues autorem listów podpisanych nazwiskami Sebastiana w szczególno ści. Du Ŝo ukłonów dla waszej i Franciszka Rodrigues de Oliveira był syn pierw- matki, i dla pozostałych. szego z nich, Manuel Leitão, przy czym Ŝaden z Franciszek Rodrigues Oliveira braci nie miał poj ęcia o ich istnieniu. Dowiodły Z lekarzem dobrze. Nie pisze, bo i jemu nie tego nie tylko wielokrotne przesłuchania napisali. zatrzymanego chłopca, ale równie Ŝ przypadkowe pomyłki i niedoci ągni ęcia, jakich nie ustrzegł si ę on Wszystkie sze ść listów zawiera si ę w ze- tworz ąc fikcyjne odpowiedzi na wiadomo ści z szytach prokuratora Inkwizycji z Évory, wraz z po- domu: niewła ściwe miejsce nadania ( list D ), zostałymi aktami sprawy, na podstawie których dziwnie sielankowy opis wi ęzienia ( list B ), trybunał mógł orzec, czy w przypadku uwięzionych podejrzanie podobny styl i j ęzyk listów wszystkich braci rzeczywi ście doszło do złamania zakazu braci. Inkwizytorzy zdecydowali o uniewinnieniu kontaktowania si ę z kimkolwiek z zewn ątrz. dwunastolatka z uwagi na jego małoletnio ść ; nie Znajduj ą si ę tam mi ędzy innymi próbki pisma obeszło si ę natomiast bez upomnienia i rachunku za Sebastiana i Franciszka Rodrigues de Oliveira, koszty śledztwa. Chłopiec z pewno ści ą zapłacił te Ŝ potwierdzenie nieletnio ści Manuela Leitão na w domu za wielokrotne kłamstwo oraz wstyd, podstawie jego aktu chrztu, sprawozdanie z przesłu- jakiego najadły si ę jego naiwne opiekunki przez chania chłopca przez Inkwizycj ę, uniewinnienie cał ą t ę mistyfikacj ę. Nie wspominaj ąc ju Ŝ o ich oraz rachunek kosztów sprawy. zawiedzionych nadziejach... Co nale Ŝy wywnioskowa ć na podstawie Co do losu uwi ęzionych m ęŜ czyzn, z takiej dokumentacji? Wspomniane listy musiały dokumentów wynika, Ŝe zatrzymania miały miejsce trafi ć w r ęce inkwizytorów, najpewniej przez w lutym 1656 roku. Oskar Ŝenia o judaizm padły nie naiwno ść Katarzyny Mendes (a mo Ŝe i Marii da tylko na czterech braci, ale równie Ŝ na kilku ich Mota), która nie potrafiła ukry ć rado ści z faktu stryjów i kuzynów. Pierwszym zdarzeniem otrzymywania wiadomo ści od uwi ęzionego m ęŜ a odnotowanym po tej dacie jest śmier ć w wi ęzieniu, i szwagrów. Gdy po wspomnianej próbie pisma w czerwcu tego samego roku, Diogo Rodrigues de męŜ czy źni zostali oczyszczeni z zarzutów, nale Ŝało Oliveira, Ŝołnierza, stryja Manuela Leitão (warto szuka ć dalej: rozwi ązanie zagadki przyniosły przypomnie ć, Ŝe w li ście B dwunastolatek, który o dopiero przesłuchania członków ich rodziny. niczym nie wiedział, posyłał od niego ukłony dla Katarzyna Mendes, jakkolwiek uwierzyła, Ŝe rze- domowników). Kolejny stryj, Manuel Fernandes de czywi ście prowadzi korespondencj ę ze swoim Oliveira, lekarz, opu ścił wi ęzienie rok pó źniej, 6 mał Ŝonkiem, nie przestawała nalega ć na pasierba, maja 1657 roku. Po siedmiu latach, 11 maja 1664 Ŝeby wyjawił jej wreszcie, w jaki sposób listy roku, wyszli wreszcie pozostali dwaj bracia, szewc swobodnie kursuj ą mi ędzy jej domem a zakładem Franciszek Rodrigues de Oliveira oraz adwokat karnym (rodzina nie wiedziała, Ŝe m ęŜ czy źni Sebastian Rodrigues de Oliveira: stryjowi chłopca przeniesieni zostali z Elvas do Évory). Sprytnemu przypadła kara pi ęcioletniego wygnania do chłopcu przez długi czas udawało si ę zwodzi ć Brazylii, a jego ojciec miał umrze ć na stosie. macoch ę i ciotk ę, ale na przesłuchaniach Inkwizycji Z całej historii zadziwia niezwykła przyznał si ę wreszcie, Ŝe to on jest odpowiedzialny pomysłowo ść chłopca, który z pewno ści ą niewiele za całe zamieszanie. miał z niewini ątka, jakie widziały w nim jego opie- Chc ąc ul Ŝyć swoim opiekunkom, które od kunki. Ze sfingowanych listów od ojca i stryjów dawna ju Ŝ nie wiedziały, co si ę dzieje z ich bije z jednej strony przebiegło ść Manuela Leitão, męŜ ami, Manuel Leitão zdołał wmówi ć im, i Ŝ zna jak cho ćby poprzez zło śliwe komentarze pod adre- sposób, aby dostarczy ć list ojcu. Wtedy te sem nieufnej ciotki Eleonory Lopes czy pochwały

28 samego siebie, wło Ŝone w usta ojca, a z drugiej Jakub Kornhauser jego dziecinna naiwno ść : cokolwiek wyidealizo- wany obraz zakładu karnego, gdzie wi ęź niowie On – ostatni surrealista. Tłumaczenie dwóch ciesz ą si ę swobod ą i oczekuj ą rychłego wyj ścia na wierszy Gellu Naum. wolno ść , stanowi tego najlepszy przykład. Okazuje si ę wi ęc, Ŝe jeden niewinny z Gellu Naum – ur.1915, zm.2001. Wybitny pozoru wybryk dwunastolatka przysporzył jego rumu ński poeta, a tak Ŝe prozaik, dramatopisarz, macosze i ciotkom zmartwie ń, problemów i wsty- autor ksi ąŜ ek dla dzieci i ceniony tłumacz (prze- du, ojcu i stryjowi w wi ęzieniu strachu i obaw, a ło Ŝył na rumu ński m.in. dzieła Apollinaire’a, urz ędnikom Inkwizycji pracy w rozwi ązaniu tej nie Kafki, Becketta, Gracqa i wielu innych). „Ostatni lada łamigłówki. Jakie Ŝ musiało by ć ich zdziwienie, surrealista”, do ko ńca Ŝycia wierny awangardo- gdy potwierdziło si ę, Ŝe korespondencja kobiet z wym korzeniom, w swej twórczo ści, opartej na bo- ich uwi ęzionymi m ęŜ ami w rzeczywisto ści nigdy gactwie niczym nieskr ępowanej wyobra źni, kiero- nie miała miejsca, a cała sprawa wynikła z powodu wał si ę swobod ą skojarze ń, testował wytrzymało ść banalnego w gruncie rzeczy podst ępu dziecka! Po języka poetyckiego, czym wydatnie przyczynił si ę raz kolejny potwierdziło si ę, i Ŝ kłamstwo ma do jego odnowy w latach siedemdziesi ątych. krótkie nogi; szcz ęś liwie, zwa Ŝywszy na śmierteln ą Poezja Nauma, pomimo oczywistych zwi ązków z powag ę, z jak ą Świ ęta Inkwizycja podchodziła do nadrealizmem, jest zjawiskiem odr ębnym i nie- swoich obowi ązków, tym razem jego bezpo średnie powtarzalnym; galeria nieprzystaj ących do siebie konsekwencje nie sko ńczyły si ę dla nikogo obrazów z pogranicza jawy i snu okazuje si ę katastrof ą. labiryntem pami ęci, odsłaniaj ącym jedyny w swo- im rodzaju mikro świat, zbudowany na fundament- Dost ęp do zdj ęć przetłumaczonych listów tach wyobra Ŝeń, wra Ŝeń i wspomnie ń, opisany oraz ich oryginalnego portugalskiego tekstu, opra- uwolnionym z przyzwyczaje ń komunikacyjnych cowanego edytorsko i zamieszczonego poni Ŝej, językiem, okre ślaj ącym nowe relacje mi ędzy sło- autor artykułu zawdzi ęcza uprzejmo ści prof. Rity wem a desygnatem i mi ędzy samymi słowami. Marquilhas z Centrum J ęzykoznawstwa Uniwersy- Gellu Naum debiutował w 1931 roku, przed wojn ą tetu Lizbo ńskiego (Centro de Linguística da Unie- współpracował z awangardowym pismem rsidade de Lisboa, CLUL). Jest ona koordynatorem Meridian , był współzało Ŝycielem Rumu ńskiej projektu maj ącego na celu zebranie, opracowanie Grupy Surrealistycznej (1941). Po wojnie wydał i opublikowanie w Internecie mo Ŝliwie najwi ększej (wraz z V. Teodorescu) zbiór esejów programo- liczby z tysi ęcy portugalskich listów słu Ŝą cych jako wych Critica mizeriei ( Krytyka n ędzy , 1945). dowody w procesach s ądowych i zachowanych w Jest autorem wielu tomów poezji, m.in. Drume Ńul aktach Świ ętej Inkwizycji, które przechowywane s ą incendiar ( Wędrowny pod Ŝegacz , 1936), w Archiwum Narodowym Torre do Tombo w Liz- Libertatea de a dormi pe o frunte ( Wolno ść spania bonie. Adres niedawno otwartej strony internetowej na czole , 1937), Vasco da Gama (1940), Culoarul tego projektu, wci ąŜ w trakcie rozbudowy, to somnului ( Korytarz snu , 1944), Athanor (1968), http://www.clul.ul.pt/sectores/filologia/cards/; Copacul-Animal ( Drzewo-zwierz , 1971), Tat ăl osoby zainteresowane znajd ą tam wiele ciekawych meu obosit ( Mój zm ęczony ojciec , 1972), Poeme listów, w tym równie Ŝ kilka przetłumaczonych alese ( Wiersze wybrane , 1974), Descrierea przez autora artykułu na j ęzyk polski. turnului ( Opis wie Ŝy, 1975), Partea cealalt ă (Tamta strona , 1980), Malul albastru ( Niebieski Przemek D ębowiak brzeg , 1990), Fa Ńa i suprafa Ńa ( Powierzchnia i Nadpowierzchnia , 1994), Focul negru ( Czarny ogie ń, 1995), Ascet la baraca de tir ( Asceta na Bibliografia strzelnicy , 2000), Calea earpelui ( Droga w ąŜ a, 2001), a tak Ŝe tomów prozy, m.in. Teribilul MARQUILHAS , Rita, A Faculdade das letras. interzis ( Straszno ść wzbroniona , 1945), Castelul Leitura e escrita em Portugal no século XVII , orbilor ( Zamek ślepców , 1946), Zenobia (1985) Imprensa Nacional – Casa da Moeda, Lisboa, 2000. Jakub Kornhauser MARQUILHAS , Rita, Una gran sala con la puerta abierta: cartas imaginarias desde la cárcel de la Inquisición (Portugal, siglo XVII) , [in:] Letras bajo sospecha , Antonio Castillo Gómez & Verónica Sierra Blas (eds.), Ediciones TREA, Gijón (Astúrias), 2005, s. 43-75. SARAIVA , José HERMANO , Krótka historia Portugalii (tłum. Ewa Łukaszyk), Universitas, Kraków, 2000.

29 Gellu Naum przeszedłem na drug ą stron ę przez nieziemsko pi ękne ogrody Prenatalny brat beze mnie nie da rady Wczoraj wieczorem rozmawiałem z powa Ŝnym Od jajka do trumny na przekl ętym Ŝwirowisku człowiekiem miał chude nogi w krainie ostów i muszek świerszcze cykały jakby wierzyły Ŝe mog ę przej ść prenatalny brat wci ąŜ zsyła nam swoj ą drog ą zamienili śmy par ę słów omawiali śmy sło ńce gasn ące na niebie jego ust mistrzostwa kobiece nadchodzi czas by śmy otworzyli przed nim fruwały wspaniałe amazonki d źwigały konie na str ąki w których mieszkamy czubkach palców jedn ą z nich kochałem zdaje si ę Ŝe nazywałem j ą z zabanda Ŝowanymi oczami naprawia Kole Ŝank ą przychylne bł ędy zniewa Ŝone drogowskazy zdajecie sobie spraw ę Ŝe nie mogłem zwróci ć si ę oś d źgni ętą w otchła ń kół per Kole Ŝanko do amazonki i huk wyobra Ŝonych konwojów je śli jej nie kochałem zanim losy stan ą si ę słowami zreszt ą potrzebowała mnie do rytuału galopowała w milczeniu od pocz ątku świata Siostra studnia zatrzymywała si ę rzadko na papierosa Stoj ę samotnie patrz ąc na opustoszał ą ulic ę wtedy korzystałem z okazji zbli Ŝałem si ę do niej stoj ę samotnie z kieszeniami pełnymi psów mówiłem Kole Ŝanko ę ś stoj samotnie i słucham szelestu ko ci opowiadałem o naszym świecie jest tak jakby wiatr szumiał ponad woskowym ona nic nie rozumiała całowałem j ą w usta dzwonem przypalała si ę papierosem ale za pierwszym rogiem ju Ŝ na pierwszych jaki masz interes (pachniała brzoskwini ą) w tym rozstajach Ŝeby gna ć w niesko ńczono ść bądź kiedy mógłby ukaza ć si ę kto ś spowity przez ogrody ś deszczem wiatła zobacz ja na przykład musisz to wiedzie ć wracam ć ą ą powinien mnie okry swoj szat bo na drug ą stron ę mam rozmaite wraz z nim mógłby przyj ść deszcz lub śnie Ŝyca pudełka albo piekielny deszcz ze śniegiem je Ŝeli zawoła mnie kto ś z zewn ątrz odpowiem Ŝe i zamrozi ć nasze świe Ŝo wyprasowane ko ści mam par ę spraw Ŝ Ŝ ś mimo e wczoraj było zimniej ni dzi nie powiem o ogrodach bo jak mogliby uwierzy ć rozwi ązuj ą mi r ęce (nie pomagam) usuwaj ą lata nade mn ą kilka goł ębi Ŝebraków ciemno ść sprzed oczu filantropi wysypali im na balkon okruchy chleba wracam ukazuj ą mi si ę wzgórza pokryte pyłkiem a ja od dawna martwy z kamieniem mły ńskim na ogrodów piersi na przykład kład ę twój kapelusz amazonki na stole ę ść wreszcie zdecydowałem si odej obok mojego pudełka z ć ą wyruszy ze stajni ton cej w oparach tytoniem i zasypiam z policzkiem na nim iść tak a Ŝ do zagajnika (g ęstwiny) gdzie oczekuje ten czy ów zajmuje nagle moje miejsce w ogrodach mnie siostra Studnia całuje ci ę w usta oprze ć si ę na jej upadku podczas gdy ja opowiadam te dyrdymały

naraz wszystko zapomina spuszcza na oczy swój Para toporny kapelusz

Godziny naszych marze ń zamykaj ą si ę w ró Ŝny prosz ę wczoraj wieczorem rozmawiałem z Ŝ sposób powa nym człowiekiem miał chude czasami przychodzi do mnie na strych kto ś martwy nogi ma du Ŝą głow ę świerszcze cykały nic mu nie powiedziałem

ą ę wyci gni ty na plecach bardziej na boku z Tłum. Jakub Kornhauser uśmiechem na ustach wi ąŜ e mi r ęce (jakie ś głosy) unieruchamia je mówi Ŝe musz ę by ć zabrany na drug ą stron ę ę Potrzebujemy ci do rytuału ę ść beze mnie nie da rady Zakrywa mi si oczy do kolorow ą ciemno ści ą mam umiera ć kilka godzin mo Ŝliwe Ŝe nie wróc ę tamten u śmiecha si ę ma u śmiech jak zapowied ź deszczu

30 Tłum. Alicja Raczy ńska Tym jednym jest lito ść , je Ŝeli tylko j ą znajdziesz wtedy b ędę zawsze szcz ęś liwym kochankiem. On do Niej. Ona do Niego. Tłumaczenie dwóch Bądź zdrowa i staraj si ę ulec naszej nami ętno ści, wierszy Eney Silvia Piccolominiego, czyli i oby ś poł ączyła sw ą natur ę z lito ści ą. papie Ŝa Piusa II.

Carmina selecta Puella in Amatorem ( Dziewcz ę do kochanka ) In Cynthiam ( Do Cyntii ) Szukasz mnie noc ą, lecz w nocy jam w m ęŜ a Czy Ŝ nie jeste ś, Cyntio, zbyt wyniosł ą w władzy: przecudnej postaci? uwierz, i Ŝ nie godzi si ę łama ć praw mał Ŝeńskich. Wymknie si ę skrycie pi ękna młodo ść . On cały dzie ń stracił na ojcowskim polu: Nie zawsze taka b ędziesz: zmienia si ę z czasem czemu Ŝ w nocy mnie ścigasz, dzie ń słoneczny oblicze, maj ąc? nie zawsze ja śniej ą wdzi ękiem ró Ŝane usta. Mo Ŝe si ę boisz, Ŝe zobacz ę ci ę całego nagiego? Rankiem, widzisz, w pierwszym sło ńcu Ŝarz ą si ę Ja mog ę wcale nie gustowa ć w nocnej miło ści. lilie, Có Ŝ sprawia, Ŝe w nocy dziewcz ęta s ą gładkie? wieczorem ści ęte, bardziej zm ęczone w ró Ŝanym Cz ęsto mniemana młódka była szpetn ą staruszk ą. wie ńcu. Zatem, je śli chcesz mi si ę podoba ć bardziej, przyjd ź Ciebie tak Ŝe opu ści kształt ulotnej młodo ści, za dnia: w jej dni wkroczy zgarbiona staro ść . albowiem ja w ciemno ściach wcale nie znajduj ę w Będziesz mówi ć, Ŝe cierpisz, gdy czas tobie wdzi ęku. zmarszczkami pokryje i uczyni bruzdy na twych licach. Alicja Raczy ńska Teraz czas ci sprzyja, wiek zabawom odpowiada, takiego czasu szuka radosna, swawolna miło ść . Niechaj ci ę twarz przestrze Ŝe, nich przestrzeg ą czoła blaski, by ś miała trosk ę o nieszcz ęsnego zalotnika, który ginie. Spójrz, z sił opadam, pomó Ŝ umieraj ącemu kochankowi, je śli umrze, wielkie b ędziesz miała, Cyntio, przewinienie. Ty jedna tylko mo Ŝesz mnie do pó źnej staro ści doprowadzi ć, tylko ty jedna, nimfo, mo Ŝesz doda ć mi dni. Je śli b ędziesz mi przychyln ą, je śli ujrzysz we mnie kochanka, przyznaj ę, b ędziesz jedyn ą mego Ŝycia nadziej ą. Czy Ŝ jestem a Ŝ tak szpetny? Czy Ŝ wcalem nie godzien miło ści? Czy Ŝ jestem nikczemnikiem wobec całego mego gatunku? Oby ś tak uległ ą była, jak jeste ś pi ękn ą! Tak zawsze ty, Cyntio, b ędziesz mi drog ą. Gdy patrz ę na tw ą twarz, jestes godna, by kochał ci ę Febus. Czy Ŝ ty nie masz, Cyntio, wi ększego blasku od niego? I któ Ŝ by ci ę nie wielbił, je śli ś godna, by wielbił ci ę Gromowładny? Kiedy pozwalasz wiatrom bawi ć si ę włosami na twych plecach, lub kiedy masz włosy splecione w złoty warkocz i gdy okrywasz pozostałe członki purpurow ą szat ą? Wszystko, co przystoi mie ć powabnym dziewcz ętom, cudna Cyntia posiada, je śli jedno odejm ę.

31