La Quotidiana, 29.1.2014
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
6 MESEMNA, ILS 29 DA SCHANER 2014 LEXICON ISTORIC RETIC Sevgein, Riein, Pitasch eDuvin Ilsabitadis situads sin la terrassa al sidost da Glion ■ En il temp medieval appartegnevan 14avel tschientaner) al cunfin da las an- da las persunas cun activitad da gudogn ils vitgs sin la spunda dretga dal Glogn teriuras vischnancas da Sevgein, Pitasch aPitasch en il sectur primar.Lameglie- alasortida da la ValLumnezia al si- eRiein, en possess dals baruns de Mon- raziun generala èvegnida iniziada il gnuradi da Montalt. La sedia dal signu- talt. Il chastè vegn menziunà per l’empri- 1984. Avertura dal center da Pitasch il radi sa chattava probablamain aRa- ma giada il 1227. La localisaziun dal 1988. Part da la populaziun da lingua ru- clein/Muota Casti tranter Sevgein e chastè èintscherta: en dumonda vegnan mantscha: 1880 94,2%, 1980 72,4% Riein. En il 16avel tschientaner han las las collinas Cresta eMuota Casti/Raclein (lingua materna), 2000 60,2 /89% vischnancas, cun excepziun da Sevgein, al sid respectivamain al nordvest da Riein (meglra lingua /tuttas indicaziuns). adoptà la cretta refurmada. L’access als sco era Chischlatsch al sid da Sevgein. Martin Bundi vitgs da Sevgein eRiein succeda nà da la Cunquai che la migiuria la pli impurtan- via che maina da Glion aCastrisch. Ils ta dals signurs de Montalt sa chattavaen Duvin (Duin) vitgs da Pitasch eDuvin, separads min- vischinanza da Prada Gronda, era situà il Anteriura vischnanca politica, circul tgamai tras valluns, èn accessibels sur il chastè da Montalt probablamain aMuo- Lumnezia, district Surselva(avant il stradun Glion-Val S. Pieder.Dapi il ta Casti. Il 1350 vegn menziunà in mai- 2001 Glogn), situada sin ina terrassa da 2014 fan las quatter anteriuras vischnan- gerhof under der burg Montalt,dal qual la vart dretga da la Lumnezia, separada cas politicas partdalavischnanca da manavaina via da la veglia plaiv gronda tras valluns da Camuns ePitasch; dapi il Ilanz/Glion. da Sagogn sur Sevgein aPitasch esur la 2014 partdalavischnanca da Ilanz/ Günerlückli (2470 m) aStussavgia. Las Glion. Ca. 840 Auna,1290 Aiuns,1545 Sevgein trais collinas surmenziunadas n’èn betg Douÿn, tudestg Duvin (uffizial). 1850 Anteriura vischnanca politica, circul vegnidas exchavadas, ins ha dentant scu- 105 abitants; 1900 82; 1950 126; 1990 Glion, district Surselva(avant il 2001 vert sur la Muota Casti in foss artifizial 80; 2000 80. Scuverta da sarcofags pre- Glogn), situada sin ina terrassa al sid da engrondì sco era restanzas d’ina tur e Il vitg da Riein cun sguard en direcziun da l’Alp da Riein. cristians al norddaDuin; attestà sco cu- la Valdal Rain Anteriur alasortida da la d’ulteriurs edifizis. Il chastè da Montalt è legna (villa) enturn il 840. Enturn il ValLumnezia, cun la culegna Isla en vi- probablamain vegnì bandunà baud ena 960 Raine.1850 218 abitants; 1900 169; sco bain roial carolingic. L’ onn 960 ha 1290 existivan aDuin dus bains feudals schinanza da Glion; dapi il 2014 partda vegn betg pli menziunà en las midadas da 1950 126; 2000 71. Sper fossas betg da- Otto Icedì la baselgia roiala privata (pa- en possess da l’uvestg da Cuira, avant il la vischnanca da Ilanz/Glion. Ca. 840 possess dal 14avel tschientaner. tablas dal temp preistoric han ins scuvert trocini da S. Martin, menziunada il 1371 ina prefectura ch’è passada il 1390 Souiene,tudestg Seewis im Oberland (uf- Martin Bundi sin l’Alp Plaun da morts in crap-scalutta 1487) en barat al’uvestg da Cuira. La dals baruns de Belmont als conts de Sax- fizial fin il 1943). 1850 173 abitants; cun l’impronta d’in pe. L’istorgia da chasa-sala en il center da Pitasch, erigida Mesauc. Il 1538 ha Duin cumprà ora ils 1900 179; 1950 210; 1970 151; 2000 De Montalt Riein èpli umain identica cun quella da en il 12avel/13avel tschientaner,era pro- dretgs suverans episcopals efurmavain 207. Chats dal temp da bronz (Cultura Famiglia nobla retica dal 12avel–14avel la Foppa. La baselgia roiala (menziunada bablamain en possess dals signurs de Pi- vischinadi ensemen cun Uors eTersnaus. da Crestaulta) edal temp roman sut la tschientaner,proprietaria dals chastels da ca. 840), munida cun dretgs da die- tasch, attestads il 1139. En il temp me- En consequenza da quest’allianza èDuin baselgia. Ilsnums da las collinas Montalt sper Riein edaLöwenberg. Ella schma, èpassada l’onn 960 al’uvestgieu dieval tardiv possedevan oravant tut ils de vegnì integrà il 1851 sco unica vischnan- Purnal/Parnaul ed il Chischlatsch sur il èprobablamain identica cun la famiglia da Cuira. Il patrun s. Nazari èdocumentà Montalt bains aPitasch; il 1350 èn do- ca refurmada en il circul da la Lumnezia vitg, deducì dal latin castellum,fan allu- dals Löwenbergs, attestada il 1160 ed il per l’emprima giada il 1487 en occasiun cumentads ina migiuria aPitasch ed ina ed èstà represchentà dapi alura adina cun siun avegls chastels dal pievel. Enturn il 1258. Ilsbains dals Montalt eran concen- da la separaziun ecclesiastica da Sagogn. huoba aCabiena al’ost dal vitg, cun tri- in giurà en la dretgira cirquitala. La ba- Il 1526 ha Riein adoptà la cretta refur- mada. La ruina dal chastè da Cresta ha servì eventualmain da residenza als si- gnurs de Riein (Regins),menziunads il 1325 ed il 1368. En il 15avel tschienta- ner èlaculegna rumantscha da Signina vegnida colonisada da Gualsers ch’èn alura vegnids romanisads. Il 1879 ed il 1880 han destruì incendis quasi l’entir vitg da Riein. Meglieraziun generala 1967–84, construcziun d’ina teleferica a Signina. La vischnanca vivaanc al’en- tschatta dal 21avel tschientaner per gron- da partdal’allevament da muvel, da la cultivaziun da granezza edatartuffels (mo per pavel ed agen provediment) eda l’economia d’alp (2005: 83% occupads en il sectur primar). Part da la populaziun da lingua rumantscha: 2000 63,4% / 76,1% (meglra lingua /tuttas indicazi- uns). Martin Bundi Sevgein cun la baselgia barocca dal 1694. Pitasch Duvin furmava la suletta vischnanca refurmada en il circul da la Lumnezia. Anteriura vischnanca politica, circul 840 era Sevgein in bain roial carolingic. trads aRiein, Pitasch, Sevgein, Degen e Glion, district Surselva(avant il 2001 buts da granezza edachaschiel. Enturn selgia da S. Maria appartegnevail1345 Ultra da purs libers han disponì en il Schluein. L’ emprim member documentà Glogn), situada a1060 malsid da Glion il 1500 possedevalaclaustra da Cazas sco chaplania alabaselgia-mamma da S. 14avel tschientaner ils baruns de Montalt èWalter († 1252), bab da Simon (men- sin ina terrassa tranter la ValRenastga e bains aPitasch. Il 1487 èlaplaiv sa sepa- Vintschegn aPleif/Vella. Suenter la con- da gronds possess. Lurchastè da famiglia, ziunà il 1209–62) ch’ha participà il la ValdaPitasch alavia veglia da Ca- rada da Sagogn. Refurmaziun 1526. La versiun alacretta refurmada èella sa se- il Casti, sa chattavaalavia veglia da 1255, ensemen cun ils baruns de Bel- strisch sur il Güner Kreuz en Stussavgia; vischnanca da Pitasch èstada suttamessa parada il 1526 da S. Vintschegn efurma Sevgein aPitasch. Tributs etoponims mont edeRazén, alafaida cunter dapi il 2014 partdalavischnanca da als signurs de Castrisch fin viaden il dapi il 1882 ina plaiv cun Riein ePitasch. (Quadras) conferman la predominanza l’uvestg da Cuira. Heinrich (menziunà il Ilanz/Glion. 801–50 Pictaui (copia 16avel tschientaner.Ozfurma ella ense- La vischnanca da Duin vivasurtut da da l’agricultura edal’allevament da mu- 1333–76) eSimon, ils ultims repre- 16avel tschientaner), 960 in Pictaso. men cun Duvin ina plaiv refurmada. Il l’agricultura eposseda vasts guauds, pra- veleniltemp medieval tardiv.Durant la schentants masculins da la schlatta, han 1850 96 abitants; 1950 125; 1990 94; mulin, la resgia el’ustaria da Pitasch al das, pastgiras ed alps sin territori com- refurmaziun èlavischnanca da Sevgein ertà da la mamma Margarethe vonGrü- 2000 118. Pitasch appartegna geografi- Glogn èn tradiziunalmain las pitgas munal. Inamastergnanza ed in’industria restada prevalentamain catolica. Il 1575 nenfels il chastè da Grünenfels cun camain alaLumnezia, politicamain ed commerzialas dal vitg. La basa economi- turistica mancan cumplettamain. Arrun- èella sa separada ecclesiasticamain da Schlans. Suenter avair vendì intgins ecclesiasticamain dentant da vegl ennà a ca furma dentant l’allevament da muvel daziun dal funs esanaziun da la via d’ac- Castrisch, convertida alacretta refurma- bains als conts de Werdenberg-Sargans, la Foppa. Enturn il 840 èPitasch attestà atrais stgalims. Il 2005 lavuravan 77 % cess sco era da las vias da guaud ed’alp da, ed èdaventada in’atgna plaiv (s. Tu- ha Elisabeth (menziunada 1378–82), fi- 1989–2008. La depopulaziun ha pudì masch) il 1647. La baselgia barocca dal glia da Simon, cedì il 1378 era l’ierta da vegnir franada elascola primara, serrada 1694, in edifizi impurtant per l’istorgia ses aug Heinrich als baruns de Razén. per 13 onns, èpuspè vegnida averta il d’art, èiltschintgavel implant existent En il 16avel–18avel tschientaner han 1989 (consorzi cun Pitasch dapi il 2005). dapi il 8avel tschientaner en quest lieu. ils Montalta (probablamain lingias da Il 1999 ha la vischnanca burgaisa da En il temp medieval tardiv ha la vi- purs gronds) mess trais landrehters da la Duin fusiunà cun quella politica. Part da schnanca da Sevgein appartegnì al Signu- Lia Grischa, en pli dus guvernaturs, in vi- la populaziun da lingua rumantscha: radi da Lags, dal qual ella èsaseparada il cari, in cumissari etschintg podestats en 1880 99% (lingua materna); 2000 1518. Alura ha Sevgein furmà fin il 1850 las Terras subditas edus landfocts dal Si- 48,8% /75,0% (meglra lingua /tuttas ina dretgira cun Lags. L’ allevament da gnuradi. Dapi la helvetica n’ha la fami- indicaziuns). Adolf Collenberg muvel elamastergnanza furman anc adi- glia betg pli giugà ina rolla politica na las funtaunas d’entrada principalas da impurtanta.