Późnoantyczny Epos Miniaturowy Grecki I Łaciński: Badania Porównawcze I Genologiczne
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI W KRAKOWIE WYDZIAŁ FILOLOGICZNY Natalia Cichoń Późnoantyczny epos miniaturowy grecki i łaciński: badania porównawcze i genologiczne Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. Anny Marii Wasyl Kraków 2019 Składam serdecznie podziękowania mojej promotor, dr hab. Annie Marii Wasyl, która wzbudziła we mnie zainteresowanie epyllionem i epoką późnego antyku, nieustannie inspirowała mnie do pracy i poszerzania wiedzy oraz zawsze służyła nieocenioną pomocą. 2 SPIS TREŚCI Wstęp ……………………………………………………...……………….…….. 4 Rozdział 1. Kontekst literacko-kulturowy późnoantycznej epiki miniaturowej .... 11 1.1. Felix Carthago: twórczość literacka w Afryce Północnej na prze- łomie V i VI wieku n.e. ....…………...…………………………….. 17 1.2. Poeci wędrowni – grecki świat literacki między IV a VI wiekiem n.e. 41 Rozdział 2. Epos miniaturowy – historia i charakterystyka …………………….. 59 2.1. Problemy genologii antycznej …………………….……………… 61 2.2. Historia badań nad epyllionem …………………….…………….. 76 2.3. Epyllion epok wcześniejszych …………..………………….……. 95 Rozdział 3. Epos miniaturowy w późnym antyku ……..…………………...…... 109 3.1. Kompozycja utworu i techniki narracyjne ………………………. 110 3.2. Analiza proemium: zestawienie i interpretacja wypowiedzi poety- narratora na temat źródeł inspiracji poetyckiej …………….…….. 137 3.3. Narrazione commentata: obecność i rola narratora ………...……. 168 3.4. Intergatunkowość w obrębie struktury epyllionu ………………... 206 3.5. Oryginalność i reinterpretacja mitu ……………………………... 272 3.6. Bohaterowie w epyllionie ……………………...………………… 310 3.7. Epyllion wpisany w epikę: struktura Διονυσιακά Nonnosa z Panopolis …………………………..…………………………… 341 Rozdział 4. Analiza porównawcza eposów miniaturowych greckich i łacińskich: podsumowanie i wnioski ……………...……………. 372 Zakończenie …………………………………………..………………………… 392 Abstract ………………………………………………..……………………….. 395 Bibliografia ……………………………………………..……………….……… 397 Korpus tekstów, które będą stanowić podstawę analiz w podrozdziałach 3.1. - 3.6.: Κόλουθος, Ἁρπαγὴ Ἑλένης Μουσαίος, Τα καθ'Ηρώ και Λέανδρον Reposianus, De concubitu Martis et Veneris Aegritudo Perdicae Blossius Aemilius Dracontius: Hylas De raptu Helenae Medea Orestis Tragoedia 3 WSTĘP Zarówno studia nad eposem miniaturowym, jak i nad literaturą i kulturą epoki późnego antyku wciąż wymagają koniecznego uzupełnienia o niezbadane dotąd aspekty. Jest to jeden z najistotniejszych motywów, który zadecydował o wyborze tego zagadnienia jako obszaru moich studiów. Uczeni jeszcze do niedawna zdawali się „nie doceniać” literatury późnoantycznej, jednak z lektury dostępnych opracowań oraz na podstawie moich własnych spostrzeżeń doszłam do wniosku, iż odznacza się ona głębokim wymiarem ideologicznym oraz zachwyca pod względem kompozycyjnym. Ponadto zestawienie jej z tłem kulturowym i historycznym epoki uzupełni aktualny stan badań nie tylko nad późnym antykiem, lecz także nad poprzednimi okresami w dziejach historii Grecji i Rzymu, stanowiącymi tło dla omawianych czasów. Badania dotyczą rzecz jasna konkretnego problemu, mianowicie eposu miniaturowego, ale już na tym przykładzie widać, jak istotne są one dla rozważań nad całym późnym antykiem. Ponadto, mimo iż powstały liczne prace dotyczące epyllionów stworzonych w czasach wcześniejszych (epoce archaicznej, hellenistycznej, twórczości neoteryków i poetów epoki augustowskiej), istnieje stosunkowo niewiele rozpraw analizujących utwory późnoantyczne, bądź są one rozproszone w szerszych opracowaniach. Brakuje także prac porównawczych, w których zostałyby wzięte pod uwagę zarówno epylliony łacińskie, jak i greckie. Epos miniaturowy to krótki utwór, liczący zwykle od 100 do 800 wersów, pisany heksametrem. Wykształcił się na gruncie literatury hellenistycznej jako efekt przemian 4 kulturowych i literackich, przeniknął następnie na grunt łaciński w poezji neoteryków, którzy wzorowali się na twórczości poetów aleksandryjskich. Kolejny czas przełomu, w którym epos miniaturowy powraca na arenę literacką, to późny antyk – zarówno dla literatury greckiej, jak i łacińskiej. Okres ten charakteryzuje się wyjątkową płodnością autorów poezji heksametrycznej (epika dydaktyczna, panegiryki, eksperymentalna gatunkowo poezja chrześcijańska itd.) – gatunek epicki odkrywany jest niejako na nowo. W swojej pracy decyduję się na analizę epyllionów powstałych w Afryce Wandalskiej oraz Egipcie na przełomie V i VI wieku n.e. Właśnie w tym czasie i na tych terenach zauważyć można wręcz rozkwit formy: panuje moda na krótką poezję, a zwłaszcza epyllion, bez wątpienia uznawany wówczas za odrębny gatunek, posiada on bowiem charakterystyczne cechy, nadawane przez poetów świadomie i celowo. Głównym celem mojej pracy będzie wykazanie różnic i podobieństw między eposami miniaturowymi greckimi i łacińskimi oraz umieszczenie ich w kontekście kulturowym, a zatem znalezienie odpowiedzi na pytanie, skąd owe różnice i podobieństwa mogły wynikać. Podczas analizy każdego utworu wykażę ponadto, w jaki sposób wpisuje się on w poetykę omawianej konwencji. W ramach wprowadzenia zajmę się również problemem genologicznym, nazwa epyllionu (eposu miniaturowego) nie występuje bowiem w krytyce literackiej aż do XIX wieku. W rozdziale pierwszym dokonam analizy rzeczywistości pozaliterackiej. Omówię kontekst kulturowy i historyczny, w którym powstawały poszczególne epylliony, przedstawię cechy literatury późnego antyku, a także przybliżę biografie autorów. Spośród poetów greckich wezmę pod uwagę Kolluthusa, Muzajosa i Nonnosa z Panopolis, z łacińskich natomiast Drakoncjusza, Repozjanusa i anonimowego autora Aegritudo Perdicae. W tym rozdziale umotywuję też wybór każdego z nich, przybliżając ich utwory i charakter twórczości oraz tradycję rękopiśmienną wraz z najważniejszymi wydaniami i komentarzami. Rozdział drugi poświęcę próbie odpowiedzi na pytanie: czy epyllion to gatunek literacki i czy poeci antyczni mieli świadomość tworzenia w odrębnym gatunku czy chociaż konwencji. Starożytni Grecy nie używali tej nazwy w dzisiejszym jej znaczeniu, ponadto nikt ze starożytnych filologów nie określił żadnych zasad, na jakich powinien opierać się epyllion. Stąd dylemat wśród uczonych, czy epyllion należy uznać za gatunek, czy jedynie „konwencję literacką” – grupę utworów epickich, których nie można zaliczyć do epiki homeryckiej, a które wykazują określone, wspólne cechy. Jednakże mimo krytyki ze strony 5 niektórych uczonych XX wieku, poglądy współczesnych badaczy są bardziej przychylne uznaniu eposu miniaturowego za odrębny gatunek już w literaturze starożytnej. Przeanalizuję zatem historię badań nad epyllionem i opinie innych uczonych na ten temat, co w dalszej części pracy pozwoli na pełniejsze zbadanie cech omawianych utworów oraz ich roli na grecko-rzymskim tle kulturowym pod odpowiednim kątem: jako naturalny efekt ewolucji gatunkowej (w tym przypadku epiki) bądź jako pełnoprawny gatunek stworzony świadomie przez poetów wcześniejszych epok. W tym celu omówię także w kolejnych podrozdziałach eposy miniaturowe greckie epoki archaicznej i hellenistycznej oraz łacińskie stworzone przez neoteryków, poetów epoki augustowskiej i anonimowych autorów w Appendix Vergiliana. Powyższe rozdziały wprowadzające pozwolą spojrzeć na badane utwory w wielu aspektach: będzie to nie tylko leksykalna, treściowa, kompozycyjna i stylistyczna analiza tekstu, lecz również szeroka interpretacja, której dokonam w rozdziale trzecim, stanowiącym właściwy trzon rozprawy. Jego poszczególne podrozdziały zawierać będą analizę następujących zagadnień (niezbadanych dotąd tak obszernie, ani niezbadanych we wszystkich epyllionach późnoantycznych porównawczo): obecność i rola narratora, a także często powiązane z tym przesłanie i wymiar ideologiczny; źródła inspiracji poetyckiej na podstawie analizy proemium; intergatunkowość w obrębie struktury epyllionu; oryginalność i reinterpretacja mitu (odnajdywanie przez poetów mniej znanych wersji danej historii bądź analizowanie motywów wcześniej marginalizowanych); sposób ukazywania bohaterów (duża rola przypisywana kobietom, niewielki udział bogów, obecność „antyherosów”, a także postaci bliskich odbiorcy, przeżywających silne emocje). W osobnym podrozdziale zajmę się dodatkowo epyllionem wpisanym w długą epikę i poruszę kwestię struktury Opowieści Dionizyjskich Nonnosa z Panopolis. W ostatnim, podsumowującym rozdziale czwartym, na podstawie swoich badań i wysnutych z nich wniosków, odpowiem na postawione wcześniej pytania badawcze, a przede wszystkim pytanie o wzajemne oddziaływanie na siebie kultury literackiej greckiej i rzymskiej. Oczywiście zagadnienie to interesuje mnie tu najbardziej w zakresie odnoszącym się do poetyki konkretnej formy, epyllionu właśnie. W stworzeniu pierwszego rozdziału, podejmującego tematykę kontekstu literacko- kulturowego omawianej epoki, pomocne były tak kanoniczne dzieła, jak The Making of Late Antiquity Petera Browna (Cambridge 1976) oraz tego samego autora The World of Late Antiquity: from Marcus Aurelius to Muhammad (AD 150-750) (Nowy Jork 1989), a także 6 publikacje Alana Camerona, zwłaszcza opublikowane w ostatnim czasie: New Themes and Styles in Greek Literature, A Title Revisited zawarte w opracowaniu Greek Literature in Late Antiquity: Dynamism, Didacticism, Classicism (ed. S. F. Johnson, Cambridge 2006, ss. 11- 28), jak również Last Pagans of Rome (Oxford 2011). Bardzo dobrym źródłem okazała się ponadto książka Jonathana Conanta pt. Staying Roman: Conquest and Identity in Africa and the Mediterranean, 439-700 (New York 2012) – co istotne dla badań nad poezją powstałą w Kartaginie, uczony podkreśla, że kwitło tam