46 Watersysteem en stadsvorm in Holland W.H. Hoekwater uit 1901. uit Hoekwater W.H. door IJ en Maas tusschen vanPolderkaart de landen 001

W.H. Hoekwater, 1901. Hoekwater, W.H. by IJ and Maas between lands the of map Polder 001 Randstad. HetRandstad. onderzoek is uitgevoerd door de huidige de door gevormd wordt die delta lijkte systeemniveau wordt gekeken naar de verstede inspiratiebronnen voor dit waarin onderzoek, op volgen. te water het van loop de is kaart de op keringen zien op een innovatieve manier. de Via kleurscha complete watersysteem en het functioneren ervan het laat Hoekwater document. uniek een schaal zijn vanwege alleen niet is Hoekwater van kaart de Maar hoogheemraadschap. enkel een van niveau schaal het overstijgt kaarten die van Geen had. beheer in het die kunstwerken belangrijkste de en waterlopen gelegen daarin de met raadschap het grondgebied van het betreffende hoogheem dijkgraaf en heemraden. Die oudere kaarten tonen van colleges de van opdracht in gemaakt kaarten van diverse hoogheemraadschappen grote wand andere organisatie. Sinds de zestiende eeuw zijn opdracht van een hoogheemraadschap of enige had de op kaart eigen initiatief getekend, zonder uitboezemden op de buitenwateren. Hoekwater eenheden die hoe en bestond IJ en Maas tussen uit welke waterstaatkundige eenheden het gebied scholieren. polder- en waterschapsbesturen en één voor gemeente-, voor één drukken, laten toelichting zijn van versies twee had Hoekwater waterstanden. kunstwerken, met tabellen van de verschillende ving van de boezemsystemen en bijbehorende beroep onderwijzer. door Hoekwater, W.H. afkomstig van uit Charlois, was 001) (afb. vervaardigd wandkaart gekleurde in IJ en Maas tusschen Polderkaart van de de landen verscheen 1901 In inleiding, maar vooral een opsomming en beschrij toelichting Hoekwater geeft een korte technische der vroegere en tegenwoordige bewoners’. genie en ‘wilskracht door gehouden stand in en Nederland ‘een eigenaardig land’ was, aangelegd Hoekwater wildedoel: laten zien hoezeer laag Thomas van den Brink en Arnoud de Waaijer de Arnoud en Brink van den Thomas Yvonne van Pané, Mil, Iskandar Diesfeldt, Otto Rutte, Reinout Kosian, Menne Abrahamse, Evert Jaap en 2015 1900 1575, 1680, verkenningEen kaartbeelden: in Holland in Watersysteem en stadsvorm De kaart van Hoekwater was een van de de van een was Hoekwater van kaart De zien meer onder Hoekwater liet kaart zijn Op 2 De kaart had een educatief educatief een had kaart De druk. Deze druk. monumentale 3 In zijn zijn In ------commentaar voorzag, waar eerdere versie van kritisch een die Borger, J. Guus der de medewerking van niet mogelijk geweest zon was tekst deze van schrijven Het Kosian. Menne van hulp met en Mil van Yvonne met en onder leiding van Waaijer in samenwerking de Arnoud en Brink den van Thomas door gemaakt werd dat GIS torisch his een van basis op Pané Iskandar en Diesfeldt Otto werden samengesteld door die kaarten, de bij lichting toe als dienen deze Rutte; Reinout en Kosian Menne door Jaap Evert Abrahamse, geschreven zijn teksten sche Universiteit De Delft. Bouwkunde van de Techni reel en Erfgoed de Faculteit Rijksdienst voor het Cultu samenwerking tussen de Dit onderzoek was een Amsterdam 1901. landen tusschen Maas en IJ de van polderkaart de bij Toelichting Hoekwater, W.H. ber 2020). (9 ddd:011007780 resolver.kb.nl/resolve?urn= https:// 1883: 10 november rubriek ‘Binnenland’, Nieuwsblad Rotterdamsch gemaakt. is gebruik dankbaar van 1 3 2 1 septem - - - - , - - - , genius of earlier and current inhabitants’. throughmaintained the ‘sheer willpower and arealow-lying of the built and was, Netherlands this country’ a ‘singular what just show to wanted Hoekwater purpose: educational an had map The Hoekwater of a teacher Charlois, by profession. of W.H. work the was 001) (fig. map wall oured col large This print. in appeared IJ) and Maas between lands the of map (Polder IJ en Maas Polderkaart van the de 1901, landenIn tusschen the Netherlands) and the Faculty of Architecture Architecture of Faculty the and Netherlands) the Cultural Heritage Agencyreel of (RCE, Erfgoed Cultu het voor Rijksdienst the by conducted was research The Randstad. today’s by formed delta urbanised the of study system-level this for tion water. of flow the follow to viewers enable to schemes colour way, using innovative an in operation its and system water entire the makes Hoekwater’s unique. Hoekwater depicts that scale its just not is it But district. board water asingle of scale of level the transcends maps those of None control. its under works engineering main the and watercourses with complete board water relevant the of territory the show maps older Those boards. polder and dyke of behest the at made been had districts board water various of maps wall large century, sixteenth the Since organisation. other any or board water a district by so do to commissioned been having without initiative, own his on map the drawn had water Hoek- system. dyke the outside waters the into discharged entities those how and IJ, and Maas engineering works in the area the between rivers administrators and one for school children. printed, one for municipal, polder and water board notes explanatory his of versions two had water Hoek- levels. water different the showing tables associated hydraulic with engineering works, and systems drainage storage the of description and asummary notably, most and, introduction technical abrief of consist notes explanatory Thomas van den Brink and Arnoud de Waaijer de Arnoud and Brink van den Thomas Yvonne van Pané, Mil, Iskandar Diesfeldt, Otto Rutte, Reinout Kosian, Menne Abrahamse, Evert Jaap and 2015 1900 1575, 1680, A survey in maps: Holland in Water system and urban form Hoekwater’s map was the source of inspira of source the was map Hoekwater’s hydraulic the showed map Hoekwater’s 3 His His - 2 -

- Rijksdienst voor het Cultu the between a collaboration of outcome the is study This Amsterdam 1901. landen tusschen Maas en IJ de van polderkaart de bij Toelichting Hoekwater, W.H. 9 September 2020). (accessed ddd:011007780 resolver.kb.nl/resolve?urn= https:// 1883: 10 November section, ‘Binnenland’ Nieuwsblad Rotterdamsch text. the of version oncommentary a draft gratefully received critical Borger, who provided a J. Guus of assistance the have been possible without not would text this of writing The Kosian. Menne of help the with and Mil, van Yvonne of leadership the under and with collaboration in jer Brink and Arnoud de Waai den van Thomas by made GIS ahistorical on based andDiesfeldt Iskandar Pané Otto by compiled were accompanying which maps, the explain to serves it Rutte; Reinout and Kosian MenneEvert Abrahamse, Jaap by written was text The University of Technology. Delft at Architecture of Faculty the and Agency) age reel (Cultural Erfgoed Herit 1 3 2 1 - - , - ,

47 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 48 Watersysteem en stadsvorm in Holland De persistentie en de veranderingen worden lijk) in erfgoed het landschap in beeld te brengen. (stede van voortbestaan het als toestand huidige de zowel voor watersysteem het van betekenis de stadsvorm te kunnen bestuderen en om daarnaast heen, om de samenhang tussen watersysteem en tijd de door vermeerderd GIS een van basis op en ‘vertaald’ ware het als Hoekwater is bijdrage deze In 2015. en 1900 1680, 1575, peiljaren als met sen gebracht door middel van een aantal kaartenreek vanmijnontwikkeling het watersysteem in beeld OverHolland van nummer dit in wordt Waar Hoekwater één momentopname geeft, kelen. beoordelen en op maat gesneden beleid ontwik anderingen voor een specifiekesituatie beter analyseren, kunnen overheden de risico’s van ver te en bekijken te systeemniveau op data Door termijn. lange de en schaal grote de op bezien te dat door watersysteem ons van kennis de Holland ondergeschoven kindje. een lijkt maar belang, groot van is watersysteem het van Kennis steden. de van functioneren het en vorm de ligging, de op invloed grote heeft Het schaalniveaus structurerend en beeldbepalend. alle op daarin is watersysteem Het land. ons in landschap unieke meest en typerende meest het ookis, vanuit internationaal perspectief bezien, misch oogpunt het kerngebied van Nederland en laag Nederland is uit demografisch enecono in veen verstedelijkte Het 003). (afb. kust de langs duinen en strandwallen de door westen het in rug, het oosten begrensd door de Utrechtse Heuvel in IJ, het en Lek de tussen veengebied kwetsbare boezems en hoofdafwateringen. en grootschalig systeem aangelegd van polders, fijnmazig complex, een eeuwen vele van loop de in is Daartoe daarbuiten. en steden de in kwaliteit meer lokale schaal het peilbeheer en de water deels agrarisch gebruikte laagland en op een groten het van ontwateren beleid met het zee, de naar water dat van uitstroom de van reguleren vanhoofddoelstellingen het watersysteem zijn het De 002). (afb. binnen delta Hollandse de water vooral de komen Rijn, enorme hoeveelheden plaats door Via de Nederland. grote rivieren, vindt Europa van deel flink een van afwatering De len aan actuele (water)opgaven. verankeren in de ruimtelijke ordening en te koppe die tot doel had om cultuurhistorische belangen te &ruimte erfgoed Visie de van kader het in Delft teit Bouwkunde van de Technische Universiteit Rijksdienst voor het Cultureel en Erfgoed de facul Periodisering en bronnen Dit onderzoek gaat over het laaggelegen, trachten we een bijdrage te leveren aan aan leveren te bijdrage een we trachten 5 In dit nummer van Over van nummer dit In 4 de langeter - - - - , ------6 -

relatie tot de territoriale en bestuurlijke ontwikke bestuurlijke en territoriale de tot relatie hoofdlijnen van de afwatering van het gebied in meren drooggelegd. Veel polders hadden molen grote stadsuitbreidingen voltooid en de meeste laatste de waren toen Eeuw; Gouden de van einde steld, dienden als basis. diverse hoogheemraadschappen werden opge door die gebiedskaarten de en 1640-1680 jaren de uit tijdgenoten zijn en Blaeu Johannes van ten nen. De stadsplattegronden en de provinciekaar bemaling en de grote verveningen waren begon verschenen. 1600 na kort die waterschapskaarten, eerste de en 1555-1570 ongeveer uit Deventer van Jacob van stadsplattegronden de van basis op gemaakt zijn 1575 van kaarten De kaartreeksen. de in moment gehanteerd. heeft grens als Merwede de en Maas Oude de ten zuidoos het in Hoekwater waar Lek, de en Maas wordt aan de zuidzijde begrensd door de (Nieuwe) studiegebied het Hoekwater: van die dan uitsnede andere iets een voor gekozen is data van baarheid bronnenmateriaal.fisch) Vanwege debeschik cartogra (vooral van beschikbaarheid de van af en daarbuiten. Bovendien hangen deze ijkpunten staatkundige ingrepen en projecten in de steden Waterstaatskaart van Nederland en recente topo de van basis op zien situatie huidige de laat kaart laatste De basis. als Hoekwater van kaart de diende 1900 van kaarten deze Voor gebied. leidde tot werken ver buiten het drooggelegde en boezemwater het van omvang de op effecten droogmaking van de had Haarlemmermeer grote De maakte. mogelijk Haarlemmermeer de van ductie van die stoombemaling de droogmaking veerde door de komst vanen de kunstmest), intro zijn de verbanden en de spanning tussen het het tussen spanning de en verbanden de zijn op hoofdlijnen Daarna in vier overzichtskaarten. begint met de ontwikkeling van het watersysteem is gekozen voor meerdere kaartenreeksen. Deze ven. Om de thematiek in beeld te kunnen brengen, relevantefende kaart kunstwerken zijn weergege periode. Alleen de voor de thema’s van de betref wordt bepaald door de trends in de betreffende kaarten de van legenda De daarbinnen. steden de van rol de en hoogheemraadschappen de van ling kaarten. grafische toe te passen, anderzijds de uitvoering van water van uitvoering de anderzijds passen, te toe ensluisbouw bemaling en de die mogelijkheden en dijk- van techniek de in ontwikkelingsfasen de enerzijds van basis op gekozen zijn ijkpunten waterschappen en de uitwateringsgebieden. de watersysteem, het van kaarten in getoond veranderingen in de landbouw (die sterk intensi zieneffect van hernieuwde stadsuitbreidingen, De kaartenreeksen geven een overzicht op Het peiljaar 1575 was het vroegst mogelijke mogelijke vroegst het 1575 was peiljaar Het De periodisering is historisch bepaald. De 7 9 Het peiljaar 1680 markeert het het markeert 1680 peiljaar Het 8 Het peiljaar 1900 laat het het laat 1900 peiljaar Het ------mige politieke wil partijen som getrokken; twijfel in heid of belangenbehartiging noodzaak van deskundig de wordt schapsbesturen de samenstelling van water over discussies recente In 5 ber 2020). voor-karakter (10 septem goed-en-ruimte-kiezen- ties/2011/01/01/visie-erf goed.nl/publicaties/publica [2011]: www.cultureelerf ruimte en erfgoed Visie karakter. voor Kiezen Beschryving van alle Lan alle van Beschryving is dat Atlas, Nieuwe ofte Aerdriicx, des neel Toon W. Blaeu, en J. 1652; beschrijvingen Nederlanden, met hare den van de Vereenighde Toonneel der ste Blaeu, J. uit: afkomstig zijn gebruikt zijn die kaarten meeste De 2016. Amersfoort 1575 in Nederland van kaart nieuwe De Weerts, H.J.T. en Lanen van R.J. Kosian, M.C. heden Schakels tussen verleden en 1545-1575. uit tegronden stadsplat 226 Deventer. van Stedenatlas Jacob huyze, Rutte enR. Vannieuwen B. nen en kaarten’. reelerfgoed.nl gepubliceerd op www.cultu gende dataset zal worden OverHolland van nummer dit in 123 p. op artikel het in beschreven GIS-methodiek worden de en data gebruikte de van herkomst de kaarten, De verantwoording van de 2020). september (9 ma-a4009439 ze-doen-het-pri niet-aan-de-waterschappen- nieuws/2020/08/21/morrel- www.nrc.nl/ 2020: augustus , 21 Handelsblad NRC prima’, het doen ze waterschappen: de aan niet bepaalt’. ‘Morrel J. Coppes, betaalt, ‘wie adagium van hoofdingelanden en het principe oude het op duurt gengroepen, dat voortbor den ingenomen door belan ‘geborgde zetels’, die wor van systeem het van af len , Bussum/Tielt 2018; 2018; , Bussum/Tielt 4 8 7 6 . De onderlig onder ‘Bron , Amsterdam , Amsterdam - , s.l. , s.l. ------, 1984-1985. staatskaart kundige Water Dienst, nl/; Rijkswaterstaat Meet Rijkswaterstaat nl/; 2020: Vaarwegen en objecten terstaat Vaarweginformatie, (WIS) Systeem Informatie dig dige Waterstaatkun Dienst, Rijkswaterstaat Meetkun 2010; Haag/Bilthoven Den tisch: de Watertypenkaart omgeving, Basiskaart Aqua Planbureau voor de Leef 2021. GIS in eerd gereconstru 17e de in eeuw plattegronden en landschap Nederland van Blaeu. Stads Het e.a., Y. Mil van ook: den , Amsterdam 1649. Zie Zie 1649. , Amsterdam , Delft 2001; Rijkswa 2001; , Delft vaarweginformatie. 9 editie), Delft Delft editie), (5e , Amersfoort , Amersfoort - , - - - , - - - - - peatland area between the rivers Lek and IJ, bor IJ, and Lek rivers the between area peatland for this purpose. constructed been has channels drainage main and in the landscape. heritage (urban) of survival the and situation rent cur the both for system water the of significance the visualise to also and form urban and system water between relationship the study to us able en- to time, over multiplied aGIS, on based then, and ‘translated’ were it as been has map ter’s Hoekwa 2015. and 1900 1680, 1575, years ence refer the for series map several of means by tem sents the long-term development of the water sys OverHolland of pre issue this time, in moment Whereas Hoekwater’s map represents a single their accordingly. policies tailor to and situation aspecific in change of risks the assess to able better are governments local and national level, system at data analysing and at looking By time. of period along over and scale alarge on it examining by system water Dutch land area. aneglected of thing some is it yet important, hugely is system water the of Knowledge function. they how on and cities, the of shape and location the on influence huge a has It defining. visually is and structure vides pro system water the scale, of levels all at scape, and unique Within thattypical landscape. land most country’s the as regard world the around people many what boast also they Netherlands; the demographic and economic of heartland the constitute Netherlands the of part low-lying the in peatlands urbanised The 003). (fig. coast the along dunes and bars barrier the by west the in and Heuvelrug Utrechtse the by east the to dered boezems polders, of network intricate and plex com avast, centuries the Over beyond. and cities the in quality water and level water the manage to level, local more at a and, land agricultural chiefly low-lying, the drain to sea, the to water of outflow the regulate to are system water the of objectives main The 002). (fig. delta Holland the enter water of volumes huge Rhine, the especially rivers, major the Via Netherlands. the through runs Europe of current (water-related) tasks. interests in spatial planning and linking them to statement aimed at embedding cultural-historical &ruimte erfgoed Visie of context the in Technology of University Delft at determined. The reference points were based on on based were points reference The determined. areas. drainage the and territories board water the system, water the of maps in shown are changes aims to contribute to our knowledge of the the of knowledge our to contribute to aims This studyThis is about the vulnerable low-lying, Periodisation and sources area asubstantial of drainage seaward The The periodisation was in historically part 7 The continuities and the , a heritage and space vision vision space and , aheritage 6 This issue of OverHol of issue This 4 - - 5 -

------basis for our maps. our for basis the as served boards, water various by up drawn maps area the and 1640-1680, years the in aries contempor- his and Blaeu Johannes by produced maps provincial the and plans town The begun. had operations cutting peat major the and mills drainage had polders Many drained. been had lakes the of most and complete were extensions urban big last the point which at Age, Golden the of end the marks year reference 1680 The water in the boezem the in water of volume the on effect ahuge had lemmermeer 1600. after shortly appeared which maps, board water earliest the and 1555-1570, circa of plans town Deventer’s van Jacob on based are maps 1575 The series. map the in moment possible as hisMerwede south-eastern border. the and Maas Oude the used Hoekwater whereas Lek, the and Maas (Nieuwe) the by south the to bordered is studied area the Hoekwater: than area smaller aslightly cover to chose we data, of availability the on Based material. source graphic) The theme is then elaborated at the urban level of of level urban the at elaborated then is theme The entities? relate to administrative howare visualised: does the physical situation areas drainage the and boards water the system, the connections and tensions between the water Then system. water the of evolution the sketching maps overview four comprises series first The series. map several for opted we themes these To illustrate represented. are question in map engineering works relevant to the themes of the those Only concerned. period the in trends reflect maps the on legends The cities. and towns the of role the that, within and, boards water district territorial and administrative development of the the to relation in area the of drainage the of view recent topographical maps. and works) drainage and waterways of (map Nederland van Waterstaatskaart the on based situation current the shows series the in map final The maps. 1900 these for basis the as served map Hoekwater’s area. reclaimed the beyond far works reclamation of the Haarlemmermeer. The Haar the possible made which pumping, steam-driven of introduction the and fertiliser) of advent the inchanges agriculturesince (greatly intensified extensions, urban new of effects the reveals determined by thecarto availability of (chiefly also were points reference These beyond. and city the in projects and works hydraulic of realisation the on and them, applying for opportunities the sluice construction and pumping techniques and and dyke of development the in stages significant The reference year 1575 was the earliest earliest the 1575 was year reference The Three cities: Amsterdam, Leiden, Gouda Leiden, Amsterdam, cities: Three The series of maps provide a general over 9 The 1900 reference year year reference 1900 The and gave rise to hydraulic hydraulic to rise gave and 10 - - - 8

Beschryving van alle alle van Beschryving is dat Atlas, Nieuwe ofte icx, Toonneel des Aerdri Blaeu, W. and J. 1652; Amsterdam met hare beschrijvingen Vereenighde Nederlanden, de van steden der neel Toon Blaeu, J. from: come used maps city the of Most 1575 in Nederland van kaart nieuwe De Weerts, H.J.T. and Lanen van R.J. Kosian, M.C. heden Schakels tussen verleden en 1545-1575. uit tegronden stadsplat 226 Deventer. van Stedenatlas Jacob huyze, Rutte andR. Vannieuwen- B. kaarten’. en ‘Bronnen erfgoed.nl, published at www.cultureel be will dataset underlying OverHolland of issue this of 123 p. on article the in found be can method GIS the and used, data the of origins the maps, the of explication A detailed September 2020). 9 (accessed a4009439 pen-ze-doen-het-prima- rel-niet-aan-de-waterschap nieuws/2020/08/21/mor www.nrc.nl/ 2020: August , 21 Handelsblad NRC prima’, het doen ze waterschappen: de aan niet ‘Morrel Coppes, J. tune’. the calls piper the pays who ‘he adage the and landowners chief of principle old the whichholders, perpetuates seats’ occupied by stake ‘safe of system the with away do to want parties cal representation; some politi or expertise for need the on cast was doubt boards, the composition of water In recent discussions about water. storing and draining polder A boezem September 2020). 10 (accessed voor-karakter goed-en-ruimte-kiezen- ties/2011/01/01/visie-erf goed.nl/publicaties/publica [2011]: www.cultureelerf ruimte en erfgoed Visie karakter. voor Kiezen , Bussum/Tielt 2018; 2018; , Bussum/Tielt 9 8 7 6 5 4 , Amersfoort 2016. , Amersfoort is a system for for asystem is , s.l. , s.l. . The . The , ------Planbureau voor de Leefo 1984-1985 Delft edition), skaart (5th kundige Waterstaat Dienst, Meet Rijkswaterstaat nl/; vaarweginformatie. 2020: Vaarwegen en objecten terstaat Vaarweginformatie, (WIS) Systeem Informatie kundig kundige Waterstaat Dienst, Meet Rijkswaterstaat 2010; kaart Aquatisch: de Watertypen mgeving, Basiskaart 2021. foort construeerd in GIS gere 17e de in eeuw schap Stadsplattegronden en land Blaeu. van Nederland Het al., et Y. Mil van also: See Landen , The Hague/Bilthoven Hague/Bilthoven , The , Delft 2001; Rijkswa 2001; , Delft 10 , Amsterdam 1649. 1649. , Amsterdam

, Amers , ------

49 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 50 Watersysteem en stadsvorm in Holland twaalfde entwaalfde eeuw. dertiende grootschalige veenontginningen uit de elfde, door gevormd wordt studiegebied het van kern De Al vrij snel na de ontginning was geen akkerbouw akkerbouw geen was ontginning de na snel vrij Al mende mate te maken met afwateringsproblemen. naren kregen door die bodemdaling in toene tering leidde tot klink en bodemdaling. Landeige ontwaterd door het graven van sloten. Die ontwa worden het moest landbouw voor maken te baar bineerd met de huidige problematiek. waarop de ontwikkeling wordt historische gecom Gouda, casus als met analysekaart een besluit tot volgt Daarom opgaven. grote voor stad de stellen water: bodemdaling en funderingsproblematiek Gouda tegenwoordig de grootste problemen met fors peilverschil tussen eb en vloed. een met getijdenrivier een lag, IJssel Hollandse de aan stad de dat feit het van maken te gebruik door kwaliteit kon er met succes worden aangepakt water de rond vraagstuk De Rijnland. van ritorium ter het buiten eeuw negentiende de in tot lag en problemen met de waterkwaliteit. tielindustrie te maken met en ernstige langdurige tex de door vooral had maar Rijnland, raadschap de zetel geweest van het machtige hoogheem altijd is en buitenwater het van last geen had Het kruiste. strandwal de Rijn Oude de waar plek de op lag Het Amsterdam. dan kleiner malen vele was land. met name van van het Rijn hoogheemraadschap stuitte op daarbij de van belangen andere partijen, ë financi de had stad De getijdenwerking. beperkte een met buitenwater aan en kende verval lijks nauwe die rivier een aan veen het in ligging haar stad, de van schaal enorme de door kwam Dat Amsterdam. in complex meest het was stadswater beeld worden gebracht. De problematiek rond het in waterbeheer stedelijk het van facetten aantal (water)problematiek. Daarmee kon een maximaal duidelijke verschillen zijn in omvang ligging, en er omdat gekozen zijn steden drie Deze Gouda. beeld te brengen van Leiden Amsterdam, en vervolgens uitgewerkt door het watersysteem in is stad de van schaalniveau het op thematiek De eenheden? bestuurlijke de tot zich situatie fysieke ringsgebieden in beeld gebracht: hoe verhoudt de watersysteem, de waterschappen en de afwate le armslag om oplossingen te realiseren, maar Alles onder controle? Alles Watersysteem 1575 – Van de drie steden in dit onderzoek heeft heeft onderzoek dit in steden drie Van de kleiner grootte van orde een nog was Gouda Holland, van stad tweede 1575 de in Leiden, Drie steden: Amsterdam, Leiden, Gouda 10 Om het veen bruik veen het Om (afb. 004) ------open verbinding met de zee en kende getijden DeHollandse Hollandse IJssel. stond IJssel in de op Gouwe de via Gouda, bij lag Rijnsysteem De derde van hoofdafwatering Spaarndam. het en Halfweg bij hoofdafwateringen de naar meer) later deel ging uitmaken van het Haarlemmer (dat Meer Leidse het via gevoerd, noordwaarts systeemaangelegd van sluizen en weteringen middeleeuwen de in een via water het werd schot neerslagover het met samen en Rijn Oude de boezemwateren van Rijnland werden gevoed door De complex. meest het is Rijnland, van raadschap grotendeels samenvallend met het hoogheem het Rijnsysteem (aangegeven in tinten lichtbruin, van afwatering De Amstel. de en Vecht, de IJssel, Hollandse de Rotte, de Schie, de en Vliet de Rijn, de van die zien: te watersystemen zes de in, klok sturen, hoogheemraadschappen en steden. en sluizen, aangelegd en beheerd door polderbe tijd een complex systeem van boezems polders, de van loop de in ontstond Zo 70). p. 013 op kaart (zie voor de grenzen van de waterschappen oudste het is 1257 in opgericht Rijnland, pen. vanantwoordelijkheid de hoogheemraadschap peilbeheer in het boezemwater viel onder de ver Het rivieren. grote of zeegaten naar afgevoerd zems werd het wateroverschot uit de polders boe de Via boezemwater. buitenwater het werd en de rivieren worden Vanaf bedijkt. dat moment men te liggen door bodemdaling moesten de kust een afwateringskanaal gegraven dat uitmondde in Utrecht Leidse Rijn en de polders ten zuiden van de stad Rijn te heropenen. Oude de van monding verzande eeuw twaalfde poging ondernomen om de aan het einde van de mislukte een 1570 in werd Daarom overstroomde. Rijnland van boezem de dat risico het met Alphen, bij Gouwe de in keersluis de men sloot viel, regen veel tegelijkertijd er Als Halfweg. en Spaarndam via afgevoerd worden water Rijnlands geen er kon dan hoog; IJ het in water het stond oostenwind stond. hoog te dan IJssel Hollandse de omdat Gouda, via afvoeren water geen meestal Rijnland kon westenwind sende overheer de Vanwege Gouda. voorbij tot werking buitenwater. naarmate Maar de polders lager kwa het op geloosd verval vrij onder aanvankelijk werd worden beheerd. Overtollig water uit de polders indien nodig door middel van kunstwerken kon dat waterpeil eigen een met kades, en dijken een groot gebieden aantal omgeven polders: door in verdeeld tijd de van loop de in gebied het werd weide worden gebruikt. als alleen veenland het kon en mogelijk meer Op de kaart (afb. 004) zijn, globaal, tegen de de tegen globaal, zijn, 004) (afb. kaart de Op Voor de afwatering van een deel van de de van deel een van afwatering de Voor Om het waterpeil te kunnen beheersen, beheersen, kunnen te waterpeil het Om (rechtsonder op de kaart) werd in 1385 1385 in werd kaart) de op (rechtsonder 11 Bij langdurige noord Bij langdurige - -

------e.a., ‘Twaalf eeuwen ruimte eeuwen ‘Twaalf e.a., Borger G. vergelijk: en Zie G.P. van de Ven, ‘De water ‘De Ven, de van G.P. stedenland. Het hoogheem in Waterstaat P. Dam, en van Tielhof van M. 65-77; 2001, Gouda (red.), W. Denslagen in: staat’, 5-125. OverHolland 2000’, en 1900 1700, 1500, 1200, 800, in structuur infra en bewoning schap, Land zes kaartbeelden. in Nederland van westen het in transformatie lijke 151. 1857 raadschap van Rijnland voor , Utrecht 2006, 139- 2006, , Utrecht 11 10

10 /11 (2011), (2011), /11 10 , Zwolle/Zeist - - - - - Eems. en Rijn Maas, Schelde, Stroomgebieden van 002 Eems. and Rhine Maas, Schelde, of areas Catchment 002 Schelde Maas E ems Rijn

51 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 52 Watersysteem en stadsvorm in Holland ste oillsanduinstations telsel van olensenealen andscae anduiltu area andscha eneouin lectrical anddieseluinstation letrisch endieseleaal en ater uitenater nland ater innenater rained lae rooaeri enand iereerHaarleereer tooealenstea uinstation tea uinstation tooeaal older aterill olderolen idal arshtidalarea elderetideneied rained lae rooaeri la lei eat een and hihlo and hoolaa en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied Leiden ther veri ischare areas ithaindischareconduit itaterinseieden ethoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ater sste atersstee Cruquius chihol eiden ilereer uideree Astel elland inland rainae asinoundar aterscheidin ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in enand iereerHaarleereer tooeaalstea uinstation ihon ion ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo Airort uchthaven uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin are canal revaart en ater uitenater nland ater innenater otora andairortrunas nele enstart enlandinsanen Gouda Holland, 2015. Holland, in bebouwing en Landschap Amsterdam 003 ther veri Adinistrative oundaries estuurlie renen ischare asins itaterinseieden ischare assinsandadinistrativeoundaries itaterinseieden enestuurlie renen H H inland Astel uideree eiden oll olla a n n d d rovincial oundar rovincierens ater oardoundar aterschasrens en ater uitenater nland ater innenater ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in uiltu area eoud eied area in Holland, 2015. Holland, in area andLandscape built-up 003 ther veri ater oardsandaindischareconduit aterschaen enhoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort it a tadsaart eiden ilereer Amstelsluizen uideree Astel Cruquius Rijnland ater oards erieter de indi are canal revaart ulvert sste uierstelsel en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin lectrical or diesel uinstation letrisch odieseleaal tea uinstation tooeaal ihon ion asteater ill uilaterolen ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora nele e i ea de under construction eedi inaanle ea de eedi aterschaen ain drainaechannel Hoodaaterin onclusion a onclusieaart ther veri ecial notations iondere aanduidinen ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort oue lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal uiltu area eoud eied nland ater innenater aila line oore nele e atdeltalevel i odeltahoote e i irection odrainae Aaterinsrichtin olin olderlaes aaeleen olderlassen older older andin ater itdiend ater ld drainaesituation ude situatieaaterin idal area etideneied otora ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo Leiden and Gouda. These three cities were cho were cities three These Gouda. and Leiden Amsterdam, of systems water the of maps in scale flow. But as the polders sank due to subsidence subsidence to due sank polders the as But flow. gravitational by water undyked the into discharged initially was polders the from water Excess works. hydraulic by necessary if regulated be could that level water own their with each embankments, and dykes by enclosed land of tracts ders: pol of number alarge into divided eventually was pasture. as used be only could peatland the and possible, longer no was farming arable reclamation, after long Not were increasingly faced with drainage problems. landowners latter the of because and sidence sub and settlement soil caused turn in dewatering That ditches. drainage digging by dewatered be to needed first it farming, for used be could land the city’s current problems. which its historical development is combined with in Gouda of map analytical an with conclude We therefore challenges. substantial with city the soil subsidence and unstable foundations present water: with problems serious most the has rently flood. and ebb between level water in difference asubstantial with river atidal IJssel, Hollandse the on location town’s the exploiting by issue quality water the resolve to able was It territory. Rijnland’s outside stood century teenth industry. textile its to due mainly quality, water perience serious and prolonged problems with ex- did it However, board. water district Rijnland powerful the of seat the was and water undyked with contend to have not did It bar. barrier the intersected Rijn Oude the where aspot at stood It Amsterdam. than smaller times many was 1575, neighbouring water of board district Rijnland. the the interests in of particular other parties, against up ran doing so in but solutions, realise to means financial the had city The movement. tidal minimal with water of abody beside and fall no almost with ariver on location peatland its scale, vast city’s the to owing Amsterdam in complex most was water urban of issue The management. water urban of possible as aspects many as cover to us allowed which issues, water-related and size location, in differences clear the of because sen twelfth and thirteenth centuries. thirteenth and twelfth eleventh, the from dating reclamations peatland large-scale of consists area study the of core The Everything under control? control? under Everything Water system 1575 – In order to control the water level, the area area the level, water the control to order In cur Gouda study, this in cities three the Of wasGouda smaller still and until the nine in Holland in city largest second the Leiden, 11 Before the peat the Before (fig. 004) (fig. ------wind the waters of the IJ were high and no Rijn no and high were IJ the of waters the wind absorbed into Haarlemmermeer), to the main dis main the to Haarlemmermeer), into absorbed later was that lake (a Meer Leidse the via and canals drainage and sluices of system medieval a via northwards carried was precipitation, excess with together and, Rijn Oude the by fed was water surface polder Rijnland The complex. most the is board, water district Rijnland the with coincides largely which brown), light of shades in (shown system drainage Rhine The Amstel. the and Vecht the IJssel, Hollandse the Rotte, the Schie, the and Vliet the Rhine, the systems: water six the are cities. and boards water boards, polder by boezems polders, of network acomplex in resulted this time Over 70). p. 013 on map see boundaries, board water the (for 1257, oldest in the is established Rijnland, which of boards water district the of responsibility Alphen was closed, which risked causing the Rijn the causing risked which closed, was Alphen at Gouwe the in floodgate the rainfall, heavy by accompanied was this If either. Halfweg and Spaarndam via discharged be could water land high. too was because the water level in the Hollandse IJssel Gouda via water discharge to unable usually was ofBecause the prevailing westerly wind Rijnland Gouda. beyond movement tidal to subject and sea the to connected directly was latter The IJssel. Hollandse the into Gouwe river the via Gouda, Rhine system’s third main drainage channel was at The andcharge channels Spaarndam. at Halfweg boezem the in level water the of ment ( water storage became ( water undyked the point which at dyked, be to needed rivers the and coast the was channelled southwards into the Nieuwe area this from precipitation Excess Delft. in based board, water district Delfland the of jurisdiction the within fell area This blue). of shades in cated (indi system river Westland and Schie Vliet, the mermeer system. Heicop. the dug: was Vecht river the into flowed that canal adrainage map), the on right (bottom Utrecht of south the to polders the century. twelfth the of end the at silted-up had that Rijn Oude the of mouth the reopen to attempt failed boezem land Manage rivers. major or sea the into discharged boezems was carried further west, towards west, was further the carried Haarlem water the that ensured board water This located. was Woerden Grootwaterschap the where system, Rhine the of section eastern the in Rijn, Leidse the via up, ended Rhine the from entering water the of On the map (fig. 004), roughly anticlockwise, anticlockwise, roughly 004), (fig. map the On In the southwest of the area under study lay lay study under area the of southwest the In and Rijn Leidse the of part drain to 1385, In , the excess water from the polders was was polders the from water excess , the to overflow. In 1570 this prompted a prompted this In 1570 overflow. to 12 During a persistent north-easterly north-easterly apersistent During and sluices, built and and managed sluices, boezemwater buitenwater 13 A small volume volume Asmall ). Via the the Via ). was the the was ) ------G.P. van de Ven, ‘De water ‘De Ven, de van G.P. centuries of spatial transfor ‘Twelve al., et Borger G. compare: and See (eds.), Feestbundel aange al. et Berns J.B. in: eeuw’, 14de de tot Utrecht stad de van westen ten scheepvaart en ‘Afwatering Dekker, C. 2006, 139-151. Rijnland voor 1857 hoogheemraadschap van Het stedenland. in Waterstaat P. Dam, and van Tielhof van M. 65-77; 2001, Gouda (ed.), W. Denslagen in: staat’, 5-125. (2011), /11 OverHolland 10 2000’, and 1900 1700, 1500, 1200, 800, in structure habitationscape, and infra inerlands, land six maps: Neth western the in mation 2005, 54-57. 2005, water en veen Brand, N. and Haartsen A. 69; esp. 60-75, 1990, Hilversum Universiteit van Amsterdam de aan plaatsnaamkunde de met verband in schiedenis de nederzettingsge in hoogleraar als afscheid zijn en verjaardag 65ste zijn van gelegenheid ter Blok D.P. dr. prof. aan boden Amstelland. Land van van Land Amstelland. 13 12 11

, Zwolle/Zeist , Utrecht , Utrecht , Utrecht , Utrecht ------, -

53 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 54 Watersysteem en stadsvorm in Holland Schie waterden via de drie Schieën uit bij Schie bij uit Schieën drie de via waterden Schie Hollandse IJssel. Alleen de meest zuidelijke rand rand zuidelijke meest de Alleen IJssel. Hollandse lichtgroen) waterden over het algemeen af op de en de LopikerwaardKrimpenerwaard (eveneens de in polders de Ook IJssel. Hollandse de op af lichtgroen) in aangegeven Oudewater; en IJssel Woerden (het gebied rond Nieuwerkerk aan den van Grootwaterschap het en Rijnland van polders in de Achterkatwijkerwetering lag de Rijlaarsdam. de Vecht: de Heicop. keer. ver het van behoeve ten aangelegd sluis) een (later overtoom een werd dam deze In kon. Maas de richting zuiden het naar Vliet de via niet water Rijn het dat ervoor zorgde Leidschendam bij dam De plaatsvinden. kon westen en noorden het naar alleen Rijn de van afwatering de dat ervoor den De dammen en sluizen in de zorg landscheiding Zoetermeer) (bij Zegwaard naar de Rijlaarsdam. Scheveningen, ten via Leidschendam, zuiden van en Wassenaar tussen punt een van hoogte ter nen in zuidoost-noordwestelijke vanaf richting, de dui Holland door dwars liep Rijnland en Delfland sen sen heemraadschappen. vanaf de eeuw dertiende de juridische grens tus een strook hoger gelegen veen, maar werden De landscheidingen bestonden oorspronkelijk uit voorzien. sluizen van noodzaak uiterste bij alleen dammen. Die zogeheten landscheidingen werden watergangen waren afgesloten door middel van gescheiden door een strook land waarin alle en Schieland Delfland schappen Rijnland, werden geen verkeer in oost-westelijke richting liep. er omdat sluizen, geen lagen landscheiding deze scheiding (vanuitIn naar Zegwaard het zuiden). gebied en het Vliet-Schiegebied lag een land dit Tussen Rotterdam. in damsluis de via af teem sys zelfstandig een als waterde Rotte de rond Schieland, gevestigd in Rotterdam. Het gebied bruin) viel onder het hoogheemraadschap van Maassluis. in Sluis Monsterse de via Westland het Rotterdam; en Delfshaven dam, uitgeslagen. Maas Nieuwe de op neerslagoverschot uit dit gebied werd zuidwaarts Het Delft. in gevestigd Delfland, van raadschap blauwtinten. Het gebied viel onder het hoogheem in aangegeven is systeem Dit Westland. het en Schie de en Vliet de van systeem het lag gebied lemmermeersysteem. doorgevoerd naar het westen, richting het Haar werd water dit dat ervoor zorgde waterschap Het lag. Woerden Grootwaterschap het waar Rijnsysteem, het van deel oostelijk het in terecht Rijn Leidse de via kwam Rijnwater nenkomende 15 In de zestiende eeuw waterden de zuidelijke De watersystemen van de hoogheemraad Het Rottesysteem (aangegeven in donker beschreven het van zuidwesten het In Op de plek waar de Wallewetering overging overging Wallewetering de waar plek de Op 12 Een klein deel van het bin het van deel klein Een 14 De tus landscheiding 13 De Vliet en de de en Vliet De ------omvatten, werd de van dijkring in Amstelland zuid gehele Bijleveld en de polders rond Harmelen te laten afwateren op de Amstel. te gebied dat om gegraven kanaal een Heicop de aan 1413 In parallel werd Montfoort). van noorden ten gebied blauwe (het Meerndijk de van westen ten gebied Stichtse het van afwatering de met maken te heeft gebied dat van vorm curieuze De hadden in die periode invloed op het watersys ontwikkelingen Drie 005). (afb. hoofdafwatering Eeuw – traden geen veranderingen op in de Gouden Hollandse –de 1575-1680 periode de In van een Amstelland las het hoogheemraadschap bestuur het en organisatie de maakte Dat Utrecht. Sticht het en Holland lagen: overhoop elkaar met regelmatig die liggen te entiteiten bestuurlijke in Amstelland twee kwam gebiedsuitbreiding die Door afgedamd. Harmelen van westen ten werd Rijn Oude De kreeg. vorm curieuze zijn land oostelijke richting uitgebreid, waardoor Amstel land om zijn gebied te doorgraven. Hol van VI Willem graaf van toestemming kreeg en vroeg bisschop De Waverveen. en Wilnis gen, deels door Hollands gebied, via Kockengen, Spen meter lange wetering, de Bijleveld, liep groten aantal later gebouwde zeesluizen in Amsterdam. de eeuw dertiende gebouwde Damsluis en een in de door IJ het op afwaterde dat blauwgroen), tinten in (aangegeven Amstel de van gebied kwelwater vanuit de Utrechtse Heuvelrug. belangrijkste probleem in het Vechtgebied was was geen grootschalige samenwerking nodig. Het er waterschappen: aantal grote het aan zien te is Dat Zuiderzee. de op afwatering goede vrij een had en hoog relatief lag Het donkergroen). in ven van dehoogheemraadschap Krimpenerwaard. het vormde Lek de aan Krimpen en Haastrecht Schoonhoven, tussen deel westelijk Het Lek. de rond Schoonhoven, waterde naar het zuiden af op gebied groter iets een waaronder gebied, dit van de aanleg van een netwerk van trekvaarten, en de de en trekvaarten, van netwerk een van aanleg de eenteem: reeks kleine en grotere droogmakerijen, een dergelijke bestuurlijke complexiteit niet. kende en Holland in volledig lag Rijnland zaak. tige van Amstelland hierdoor afwaterde. deel zuidelijk het omdat Sluis, Bijleveldse de heet Nieuwmarkt) de op Waag huidige (de Amsterdam denodig: sluis onder de Sint-Anthonispoort in Amstelland en Amsterdam was toestemming en trekvaarten en trekvaarten droogmakerijen, verveningen Stedelijke invloed: – Watersysteem 1680 Tussen de Vecht en Rijnland ligt het stroom het ligt Rijnland en Vecht de Tussen In het oosten ligt het Vechtgebied (aangege (afb. 005) 17 Deze twintig kilo twintig Deze 18 19 Ook van van Ook Om de de Om - - - - 16 ------

(red.), Feestbundel aange (red.), e.a. Berns J.B. in: eeuw’, 14de de tot Utrecht stad de van westen ten scheepvaart en ‘Afwatering Dekker, C. hoofdriviersysteem ver Het tijd. Romeinse de sinds al verzandde Katwijk bij Rijn de van monding De 54-57. en veen water van Land Amstelland. Brand, N. en Haartsen A. 69; hier: 60-75, 1990, Hilversum Universiteit van Amsterdam de aan plaatsnaamkunde de met verband in nis de nederzettingsgeschiede in hoogleraar als afscheid zijn en verjaardag 65ste zijn van gelegenheid ter Blok D.P. dr. prof. aan boden over de landscheiding aan spoorweg de werd Later 111-115. 1987, Hilversum land, Rijnland en, Schieland scheidingen tussen Delf land De Gouw, der van J.L. 14 land landaanwinning in Neder de waterbeheersing en de van Geschiedenis Laagland. Leefbaar Ven, de van G. 1255: uit Holland van graaf de van oorkonde een uit blijkt Dat afgevoerd. werd IJ het naar Halfweg) (bij meer dam) en het Haarlemmer via het Spaarne (bij Spaarn water het dat gereguleerd men en stuwen zodanig werd door middel van dam woordigden. De Oude Rijn sluizen loosde vertegen de op dat teringsgebied afwa het van derde een die Utrechtse buurschappen, door drie en Hollandse daar onderhouden door werden sluizen Zes dam. sluizencomplex bij Spaarn het naar verlegd: noorden het naar verder nog tering afwa de werd 1253 In 12). (noot 1990 Dekker gewest: dat van afwatering als den op zich, omdat deze dien weteringen aantal een van graven het nam Utrecht zen. slui zeven via Meer, Leidse het naar verplaatst wen Rijn werd in de middeleeu de Waal; de afvoer door de en Lek de naar geleidelijk daardoor zich plaatste , Utrecht 2003, 75-81. 2003, , Utrecht 13 12 , Utrecht 2005, 2005, , Utrecht

------, - 2016 (noot 17), 49-51. 17), (noot 2016 Borger, Horsten en Roest 69. 12), (noot 1990 Dekker 49-51. 2016, Hilversum landsche IJssel 1250-1600 Hol en Rijn Oude tussen gebied het van afwatering de voor Gevolgen nesse. Hoppe bij dam De Roest, J.F. en Horsten F.H. ger, Bor G.J. 114-164; (1982), Hollandse Studiën 12 1520-1527’, Amstelland, van het hoogheemraadschap van instelling de en geschil lands-Utrechts waterstaats Aemsterlant. Een Hol dat Heycoopwater ende ‘Roerende Louman, J.P.A. 17 48-53. Amsterdam sche stadsgeschiedenis van Eenderwerk. archeologi Graaf- en mod Jayasena, R. 53-73. en water land aan werken jaar 2500 (red.), Zee der van A. en hamse Abra J.E. in: 1200-1550’, handel en stedelijke naijver ‘Waterstaat, IJsselstijn, M. en Abrahamse J.E. zien: lang en economie lieten tie tussen waterstaatsbe ervan. wijst op de aanwezigheid Wassenaar) en Haag Den (tussenLandscheidingsweg Ook een toponiem als de Zoetermeer. naar Haag Den A12 van autoweg de kwam naastgelegd; het spoor conflicten die de discrepan ontstonden regelmatig Rond de aanleg daarvan Atlas van de Schie. Schie. de van Atlas 19 18 16 15 , Bussum 2016, 2016, , Bussum

, Utrecht 2020, 2020, , Utrecht

------, - - - and Rijnland ran right across Holland in asouth in Holland across right ran Rijnland and catchment basin of the Amstel (in shades of blue- of shades (in Amstel the of basin catchment percolating water from the Utrechtse Heuvelrug. was area Vecht the in problem main The boards. need for large-scale collaboration between polder no was there boards: water of number large the in reflected is This Zuiderzee. the into drainage good afairly had and elevated relatively was It board. water trict Lek together dis made up the Krimpenerwaard de aan Krimpen and Haastrecht Schoonhoven, between section western The Lek. the into tion around Schoonhoven, drained in a southerly direc area larger asomewhat including area, this of edge southernmost the Only well. as IJssel landse Hol the into drained part most the for green) light and the (also Lopikerwaard the Krimpenerwaard in polders The IJssel. Hollandse the into drained green) light in indicated Oudewater, and IJssel den aan Nieuwerkerk around area (the Woerden van Grootwaterschap the and Rijnland of ders traffic. water of benefit the for dam this in built was alock) (later Aportage Maas. the towards Vliet the via southwards flow not could waters Rhine the that ensured Leidschendam at dam The westwards. and northwards drain only zonethe ensured boundary that the Rhine could meer) to The dams and in sluices the Rijlaarsdam. south of Zoeter (near Zegwaard Leidschendam, point between Wassenaar and Scheveningen, via a at dunes the from direction, east-northwest boards. water between border legal the became zone ary bound the century thirteenth the from peatland, elevated of astrip than more no Originally resort. alast as locks with provided only were zones boundary These dams. by off closed were courses water the all which in land of astrip by ated separ- were boards water district Schieland and direction. east-west an in traffic water no was there because zone’ ‘boundary this in locks no were There southwards. Zegwaard from landscheiding a by separated were areas Vliet-Schie the and area This Rotterdam. in sluice dam the via dently The areadam. around the Rotte drained indepen Rotter in based board, water district Schieland land via the Sluis in Monsterse Maassluis. Maas. stoodwijkerwetering, the Rijlaarsdam. where the Wallewetering the became Achterkat- West the Rotterdam; and Delfshaven Schiedam, ( canals three via waters Between the Vecht and Rijnland lay the the lay Rijnland and Vecht the Between green). (dark area Vecht the lies To east the Delfland Rijnland, the of systems water The the under fell brown) (dark system Rotte The In the sixteenth century the southern pol southern the century sixteenth the In 14 15 The Vliet and the Schie their discharged The boundary zone between Delfland Delfland between zone boundary The (district water board dyke) running running dyke) board water (district de drie Schieën 16 On the spot spot the On ) at ) at ------territory. latter’s the through dig to Holland of VI Willem Count by permission granted been and requested had Utrecht of Bishop The Waverveen. and through Holland, via Kockengen, Spengen, Wilnis the drainage Bijleveld, canal, rankilometre-long developments that affected the water system dur three however, were, There 005). (fig. system drainage principal the in changes no were – there Age Golden Dutch –the 1575-1680 period the In complexity. complexity. administrative such any spared was and Holland within entirely lay Rijnland affair. tricky somewhat a board water district Amstelland the of ment another. made This the and organisation manage one with odds at regularly were –that Utrecht Sticht the and –Holland entities separate two by administered being up ended Amstelland tory, terri its of expansion the of aresult As Harmelen. of west the to dammed was Rijn Oude The shape. odd its acquired Amstelland how was which tion, Amsterdam. in locks sea of number a through on later and Damsluis teenth-century thir the through IJ the into drained which green), rose, raising the prospect of financing the recla the financing of prospect the raising rose, of The price modern mills. large, farming land these using drained were polders more and more their capacity and facilitated deeper drainage; Technical improvements in polder mills increased Holland. of countryside the of drainage and layout use, the over influence greater gained interests Urban dramatically. expanded Haarlem, and den Lei Amsterdam, as such cities, big already of ber Holland. in cities and countryside both of by the strong economic and demographic growth peat for fuel. These developments were triggered of extraction large-scale the and canals, barge of anetwork of construction the projects, tion reclama small and big of aseries period: this ing dijkring thethe around Amstelland polders Harmelen, into the Amstel. the into drain to area the enable to Heicop the to parallel dug 1413 was In acanal Montfoort). of north area blue (the Meerndijk of west the to area Stichtse the of drainage the to related is area that of shape through it. because the southern of part Amstelland drained Sluis Bijleveldse the called was Nieuwmarkt) on Waag (today’s Amsterdam in Sint-Anthonispoort the below sluice and theAmstelland Amsterdam: (fig. 005) (fig. canals barge and cutting peat Urban influence: reclamations, – Water system 1680 21 19 was extended in a south-easterly direc asouth-easterly in extended was Permission was also needed from 20 To encompass the entire Bijleveld and and Bijleveld entire the To encompass 18 For the most part, this twenty- this part, most the For 17 The odd odd The 22 Anum ------a gradual shift of the princi the of shift a gradual causing times, Roman since up silting been had Katwijk at Rhine the of mouth The

drainage area that dis that area drainage the of third one represented which hamlets, Utrecht by Holland hamlets and three weresluices maintained by the of Six Spaarndam. at complex sluice the to northwards, further even drainage was relocated 1253 In 13). (note 1990 drain that Dekker region; because they served to canals drainage of number a dig to undertook Utrecht sluices. seven via Meer, Leidse the to redirected was Rhine the from discharge Ages, Middle the In Waal. the and Lek the of tion direc the in system river pal De land De Gouw, der van J.L. Bussum 2016, 53-73. 2016, Bussum water en land aan werken jaar 2500 Schie. de van Atlas (eds.), Zee der van A. and Abrahamse J.E. in: 1550’, en stedelijke naijver 1200- selstijn, handel ‘Waterstaat, andAbrahamse IJs M. economic interests: J.E. and hydraulic between discrepancy the reveal that conflicts of source lar aregu was construction Its Hague and Wassenaar). The (between dingsweg in the toponym Landschei presence is also referenced Its Zoetermeer. and Hague The between motorway A12 the it beside and zone boundary the over built was line railway the date a later 1987 Hilversum Schieland, en Rijnland land, scheidingen tussen Delf 75-81. 2003, Utrecht mation in the Netherlands management and land recla water of History lowlands. Man-made Ven, de van G. Holland: of Count the from 1255 document emanating a from gleaned be can This lemmermeer (at Halfweg). andSpaarndam) the Haar (at Spaarne the via IJ the into drained water the that so weirs and dams by lated regu was Rijn Oude The sluices. the into charged 14 16 15

, 111-115. At At 111-115. , - - - - , , ------Spatial Development of AMillennium Landscape. Urban Dutch the of Atlas (eds.) Abrahamse and J.E. Rutte R. in: contraction’, and differentiation, expansion inChanges urbanization: – ‘1500-1850 Rutte, R. and Abrahamse J.E. protecting an area of land. enclosing and thereby or artificial barriers high ground or other natural dunes, dykes, of A series 49-51. 18), (note 2016 Roest and Horsten Borger, 69. 13), (note 1990 Dekker sum 2016, 188–211. 2016, sum 49-51. 2016, Hilversum landsche IJssel 1250-1600 Hol en Rijn Oude tussen gebied het van afwatering de voor Gevolgen nesse. Hoppe bij dam De Roest, J.F. and Horsten F.H. Borger, G.J. 114-164; (1982), Hollandse Studiën 1520-1527’, Amstelland, hoogheemraadschap van het van instelling de en Utrechts waterstaatsgeschil Aemsterlant. Een Hollands- dat Heycoopwater ende ‘Roerende Louman, J.P.A. 2020, 48-53. Amsterdam van gische stadsgeschiedenis Eenderwerk. archeolo- Graaf- en mod Jayasena, R. 22 21 20 19 18 17

, Utrecht , Utrecht 12 12 , Bus - - -

, -

55 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 56 Watersysteem en stadsvorm in Holland en liep de polder weer vol. dijk de brak later jaar twee maar maken, te droog een midden meertje in de Wollefoppenpolder, IJsselmeer, het 1633 in men probeerde Rotterdam 1639 werden1639 plannen om gemaakt het Haarlem economische en demografische groei van hetHol ontwikkelingen traden op als gevolg van de sterke Deze brandstof. als turf van winning grootschalige in 1612 (weer ondergelopen in 1636). het Horstermeer tussen Kortenhoef en Ankeveen (1629), Naardermeer het lagen stad de van Verder schappen overgegaanschappen tot bemaling van de boe heemraad zijn was, geval het dat Waar houden. ontoereikend om de boezemwateren op peil te vaak verval vrij onder lozing de werd en kleind werd de bergingscapaciteit van de boezems ver meren van droogmaking de Door geslagen. peilen 1565 in al waren daar boezem; kleine zeer een had Delfland worden. moest gestaakt bemaling de zetten, zodat de omliggende molenaars wisten dat te stand bepaalde een in molen zijn van wieken de om verplicht molenaar actieve daar de was dan ergens in het boezemgebied boven peil te staan, waterstand de Kwam seinmolens. van systeem pen eerst peilen en naderhand voerden ze het kunnen controleren, sloegen de heemraadschap te beter boezem de op waterstand de Om belast. lens werden de boezemwateren steeds zwaarder was hiervoor onvoldoende. teit van watermolens, ook de verbeterde versie, technische redenen niet tot de uitvoering: capaci om kwamen deze maar leggen, te droog mermeer Moerkapelle. Deze werd voltooid in 1660. kerij in Schieland was de Wilde Venen onder begon indroogmaking 1614. de waarvan Zoetermeer, het lag Haag Den van ten 1644. in Amsterdam van westen ten termeer als commerciële droogmakerij en het kleinere Slo droogleggen, de Bijlmermeer volgde in 1624-1626 stad de van oosten ten Watergraafsmeer de 1622 landbouwareaal. het aan voegen te toe droogmakerijen uit om de aldus verkregen grond nieën van ondernemers uit de steden voerden meren droog te malen. Stadsbesturen en compag om met op de geleend kapitaalmarkt geld veen grond daardoor ontstond steeg; de mogelijkheid landbouw van prijs De molens. moderne grote, steeds meer polders werden bemalen met die en maakten een diepere ontwatering mogelijk; molen leidden tot een vergroting van de capaciteit teland. Technische verbeteringen aan de polder inrichting en de afwatering van het plat Hollandse wonnenbelangen aan invloed bij de het gebruik, den breidde en Haarlem, sterk uit. Stedelijke dien ook al grotere steden, zoals Lei Amsterdam, steden. de en platteland landse Door de toename van het aantal poldermo Het stadsbestuur van Amsterdam liet in in liet Amsterdam van stadsbestuur Het 24 26 De eerste droogma eerste De 23 In de omgeving van van omgeving de In 20 Een aantal voor 22 Ten wes Ten 25 In In 21

------steden tegenover elkaar kwamen te staan. te kwamen elkaar tegenover steden gewesten, steden van of (gelegenheids)coalities tolgaring en waterbeheer, konden ertoe leiden dat Botsende belangen, zoals handel, scheepvaart, Op knooppunten, bijvoorbeeld bij slui dammen, belang vangezamenlijk steden en waterschappen. de landscheidingen ontstonden. Hier lag een door routes secundaire geen er zodat handhaving, guleerde trekschuitverbindingen aangelegd. gere van netwerk een werd fasen twee In steden. verbindingen met een hoge capaciteit tussen de snelle nieuwe voor zorgde die trekvaart, de van economische Dat centra. leidde tot de introductie belangrijkste de tussen verkeer het van toename een systeem van boezemmolens. dezem. Naast poldermolens ontstond daardoor teerde zoals bedrijvigheid, herbergen, veerhuizen, zen en overtomen, ontstond aan gerela transport aanleg van de Muidersluis. Die mogelijkheid ont Die mogelijkheid aanleg van de Muidersluis. de na 1674 in geslecht, pas werd Hinderdam De waaronder vele doorbraken van de Vechtdijken. afsluiten. Dat leidde eeuwenlang tot problemen, mocht Muiden bij rivier de Holland dat voorkomen te wist en territorium eigen zijn op tolheffing de vanwege dam de wilde bisschop de maar Muiden, bij leggen te sluis en dam een om beter oogpunt waterstaatkundig vanuit was Het was. brak waarts sluis. een door vervangen werd Delft stad de door conflicten van eeuwen twee na 1648 in die overtoom, een Amsterdam en Delft tussen route Leidschendam op de belangrijke scheepvaart de op lag Zo sluizen. of overtomen van aanleg Datscheepvaart. gebeurde door middel van de watersystemen worden geschikt voor gemaakt op bepaalde plaatsen landscheidingen tussen waren toereikend voor het onderhoud ervan. de opbrengsten (hoge) leggen; uit de trekvaarten te aan werken andere en sluizen zware vaarten, doende budgetten om in hoog tempo nieuwe overlinge Zij beschikten samenwerking aan. vol der nergens mocht worden afgedamd. Hinderdam gesloopt zou worden en de Vecht ver zou de blijven, dat onaangeraakt de Muidersluis eenkomst had getekend waar onder meer in stond over een gewest het nadat toegelaten werd Unie de in weer pas bezetting Franse de van afloop na Utrecht omdat jaar, dat dan eerder niet stond Stadsbesturen legden deze verbindingen in onder en rivieren aangepast voor gebruik als trekvaart. maar waar weteringen mogelijk werden bestaande liepen deels door nieuwgegraven trekvaarten, Deze strak georganiseerde passagiersdiensten benedenloop van de Vecht kilometers landin de waardoor gebied, Stichts op 1438 vanaf lag Die voorbeeld. treurig een is Vecht de in Hinderdam Mogelijke sluiproutes kregen te maken met met maken te kregen sluiproutes Mogelijke Een belangrijke tweede ontwikkeling was de Door de toename van het verkeer moesten moesten verkeer het van toename de Door 30 29 27 De De - 28 -

------‘1500-1850 –Verschuivin ‘1500-1850 Rutte, R. en Abrahamse J.E. Kosian en E. Schmitz, Tus Schmitz, E. en Kosian M. Abrahamse, J.E. zie: Over de Slotermeerpolder den Rijn 1971, inleiding. aan woord en, Alphen beeld hoogheemraadschap in Amstelland. Een Zwaan, J. water: onder weer 1702 in liep Bijlmer De 42-61. 2012, van een landschap Atlas Amstelland. Biografie (red.), Schmitz E. en Kosian M. Abrahamse, J.E. in: Metropolitaan landschap’, ‘1600-1800. Schmitz, E. Kapper en A. Abrahamse, en de Bijlmermeer zie: J.E. Over de Watergraafsmeer 2014. ontwikkeling, Bussum land. 1000 jaar ruimtelijke de verstedelijking in Neder van Atlas (red.), Abrahamse J.E. en Rutte R. in: krimp’, rentiatie, uitbreiding en gen in Diffe verstedelijking. droogmaking.pdf. media/documenten/2015/ dekrimpenerwaard.nl/ www.schielanden in 1653: Stampioen van kaart de op aangetekend al was Deze pdf. menten/2015/droogmaking. nerwaard.nl/media/docu www.schielandendekrimpe 146-149. 2014, ontwikkeling, Bussum land. 1000 jaar ruimtelijke de verstedelijking in Neder van Atlas (red.), Abrahamse J.E. en Rutte R. in: meer’, ‘Zoeter Abrahamse, J.E. 309. 21), (noot 2005 Reh, Steenbergen en Aten 309. chitectuur de Hollandse landschapsar van atlas als droogmakerij De land. van Zee Aten, D. en Steenbergen C. W. Reh, 1865 raadschap Rijnland 1500- hoogheem het in techniek in de polder. Waterstaat en 26-27; S. Zeischka, Minerva Amsterdam in Brettenzone de van atlas Historische Halfweg. sen Haarlemmerpoort en , Hilversum 2008, 95; 95; 2008, , Hilversum 20 21 25 24 23 22 , Wormer 2005, 2005, , Wormer , Bussum 2010, 2010, , Bussum , Bussum , Bussum ------(2002), 66-71. (2002), Grondboor & Hamer veen’, het in riviersysteem Vecht/Angstel,‘De een Gouw, M. en P. Cleveringa 118-121; Weerts, H. 2002, Proceedings NCR-days in: Zuiderzee’, the and Rhine the between influence mentation under human Sedi river. Vecht ‘The ringa, P. en Cleve Weerts H.J.T. 98-104; 5(1987), Eem en Vecht ‘Hinderdam’, Tussen Zie hierover: F. Cladder, 30 15). (noot 2016 Abrahamse en IJsselstijn 78-102. water en land aan werken jaar 2500 Schie. de van Atlas (red.), Zee der van A. en Abrahamse J.E. in: 1550-1850’, teruggang en Eeuw ‘Gouden Zee, der van A. en Abrahamse J.E. 28 75. 10), (noot 2011 e.a. Borger 33-398; Bijdragen AAG 1632-1839’, nomy, eco Dutch the in portation capitalism. Passenger trans and ‘Barges Vries, de J. 2009. Haarlemmermeer het en Leeghwater Zwet, van H. en Joustra M. Aten, D. 29 27 26 21 (1978), (1978), 21 ,

Bussum 2016, 2016, Bussum , Edam , Edam 3-4 3-4

- - - - Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap 1575 Monsterse s Noordzee Westland Westland h h ttps://upload. ttps://upload. luis Maas Maasslui wikimedia. wikimedia. (Nieuwe) Maas (Nieuwe) Maas slui s s Leidsc Leidsc org/ org/ Delf S S chiedam chiedam wikipedia/ wikipedia/ t hendam V hendam lie

t S S

chi chi

Rijnland-Delfland Rijnland-Delfland

e e

Landscheiding Landscheiding commons/f/f9 commons/f/f9 K K Delf Delf a a t t wijk wijk shaven shaven Z Z oet oet Meer Meer ermeerse ermeerse /Oude_Haarlemmermeer. /Oude_Haarlemmermeer. Rijlaars Rijlaar Z Z Leiden Leiden egwaard egwaard Rotterdam Rotterdam s dam dam

Rotte Haarlem Haarlem jpg jpg Spaarndam Spaarndam K K Haarlemmermeer Haarlemmermeer rimpen rimpen

Spaarn G G

ouw ouw e

aan aan

e Krimpenerwaard e Krimpenerwaard de de G G A o o a Lek Lek r uda uda Halfweg Halfweg Haast Haast IJ Lek Lek recht recht Watersysteem 1575. 1575. Watersysteem O O ude ude 004 Schoonhoven Schoonhoven Rijn Rijn

Hollandse I Am ste l W W a a t t Amsterdam Amsterdam ergraaf ergraaf

Harmelen

Lopikerwaard Lopikerwaard

B B

ijlevel Js ijlevel

B B

d sel d smeer smeer

Montfoort Montfoort ijlmermeer ijlmermeer

Heicop Heicop Nigtevecht Nigtevecht

Meerndijk

Water system 1575. 1575. system Water Vecht 004 Horst Horst Leidse Leidse IJsselstein Weesp Weesp Hinderdam ermeer ermeer Muiden Muiden Rijn Rijn Rijn Rijn Naardermeer Naardermeer Z uiderz Heuvelrug Heuvelrug Utrecht Utrecht Utrechtse Utrechtse ee

57 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 58 Watersysteem en stadsvorm in Holland Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap 1680 Monsterse s Noordzee luis (Nieuwe) Maas Leidsc Leidsc hendam hendam Delf t K K a a t t wijk wijk Z Z oet oet ermeer ermeer Leiden Leiden Rotterdam Rotterdam Wollefoppen- Wollefoppen- Ro polder polder Veenen tte Veenen Wilde Wilde Haarlem Haarlem Spaarndam Spaarndam Haarlemmermeer Haarlemmermeer

Spaarn

G

G e

ouw ouw

e Krimpenerwaard e Krimpenerwaard G G Reeuwijkse ouda ouda P P lassen lassen Nieuwveen Nieuwveen IJ O Lek S S ude lot lot

Uithoorn Uithoorn

Watersysteem 1680. 1680. Watersysteem c Mijdre c Mijdre

ermeer ermeer

Rijn K K

G G romme romme 005

root root

Mijdrecht Mijdrecht ht ht Loopveld Loopveld

Ronde

Ronde Ams

hoep hoep

B B W W

ijlevel

ijlevel tel a a

d d Amsterdam Amsterdam t t W W ergraafsmeer ergraafsmeer ilnis ilnis Lopikerwaard Lopikerwaard B B

B ijlmermeer ijlmermeer

Montfoort Montfoort Heicop Heicop otshol Nigtevecht Nigtevecht Vinkeveen Vinkeveen

Water system 1680. 1680. system Water 005 Horst Horst

Leidse Leidse V V

e e Weesp Weesp

c c

h h

ermeer ermeer t t Muiden Muiden Naardermeer Naardermeer Rijn Rijn Z uiderz Heuvelrug Heuvelrug Utrechtse Utrechtse Utrecht Utrecht ee Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap

1900

Nieuwe Waterweg Waterweg Nieuwe Nieuwe

Noordzee

Afvoerkanaal Afvoerkanaal S S

cheveningen cheveningen

kanaal Uitwaterings- K K Bergschenhoek Bergschenhoek a a t t wijk wijk P P rins rins Bleiswijk Bleiswijk Leiden Leiden

Rotterdam Rotterdam A A lexanderpolder lexanderpolder aan denIJssel aan denIJssel Hazerswoude Ro Hazerswoude Nieuwerkerk Nieuwerkerk tte Leeghwat Z Z I I Haarlem Haarlem Jmuiden Ringvaart Jmuiden uidplas uidplas Haarlemmermeer- S S paarndam polder paarndam er polder polder

Cruquius

G

G Haarlemmermeerpolder Haarlemmermeerpolder

ouw ouw

Krimpenerwaard Krimpenerwaard

e e Reeuwijkse Reeuwijkse G P P ouda

lassen lassen

z z Noord Noord Nieuwveen Nieuwveen Half Half Lynden IJpolders

weg weg

k k ee Groote ee

Lek

anaal anaal Watersysteem 1900. 1900. Watersysteem Bovenkerker- Bovenkerker- O ude 006 polder Ams polder Mijdrecht Mijdrecht Rijn Amstelveen te Amstelveen l Amsterdam Amsterdam Vinkeveen Vinkeveen Z Z Lopikerwaard Lopikerwaard eeburg eeburg Nigtevecht Nigtevecht O O ranjesluizen ranjesluizen

Merwedekanaal

Water system 1900. 1900. system Water Vecht 006 Leidse Weesp Weesp Muiden Muiden Rijn Z Z uiderz uiderz Heuvelrug Heuvelrug Utrechtse Utrechtse ee ee Utrecht Utrecht

59 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 60 Watersysteem en stadsvorm in Holland Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap

2015

Nieuwe Waterweg Waterweg Nieuwe Nieuwe

Noordzee

Afvoerkanaal Afvoerkanaal

kanaal Uitwaterings- K a Den Den Rotterdam Rotterdam t wijk Haag A Haag A P P rins rins irport irport Leiden Leiden

Rotterdam Rotterdam A A lexanderpolder lexanderpolder

Rotte Z Z uidplas uidplas Haarlem Haarlem Haarlemmermeerpolder Haarlemmermeerpolder

polder polder

G G

Krimpenerwaard Krimpenerwaard

ouw ouw

e e

Reeuwijkse z z Noord Noord G G P P ouda ouda lassen lassen S S

chiphol chiphol

k k ee ee

IJpolders

anaal anaal Groote O Lek ude Watersysteem 2015. 2015. Watersysteem Bovenkerker- Bovenkerker- Rijn 007 polder Ams polder te l Amsterdam Amsterdam V V Lopikerwaard Lopikerwaard Z Z inkeveense inkeveense eeburg eeburg P P lassen lassen

Amsterdam - Rijn kanaal

Water system 2015. 2015. system Water Vecht 007 Leidse Mark Mark Rijn ermeer ermeer Heuvelrug Heuvelrug Utrechtse Utrechtse Utrecht Utrecht projects further away from the city were the Naar the were city the from away further projects growth in the number of polder mills put increas put mills polder of number the in growth constructed in two stages. two in constructed was connections tow-barge regulated of network high-capacity connectionsfast, between cities. A new provided which towpath), (with canal barge the of introduction the to led This centres. nomic eco main the between traffic water in increase mills. gradually supplemented by a system of boezem boezem the of out water happened, water boards proceeded to pump that When level. required the at water surface polder the to keep insufficient often was charge boezems the of capacity storage the reduced lakes of reclamation The 1565. as early as there installed were gauges and boezem small very a had Delfland pumping. cease to mill-owners surrounding to asignal as position acertain in mill their of sails the set to obliged was area that in active mill-owner the gauge, the boezem the in anywhere water the If windmills. signal of asystem introduced on later and gauges installed first boards water boezem the in level water the control to able boezems the on pressure ing the improved version, was insufficient. even mills, water the of capacity the reasons: cal techni for realised never were they but mermeer, 1660. in completed was it Moerkapelle; near Venen Wilde the was Schieland in project tion again. up filled polder the and foppenpolder, but two years later the dyke broke Wolle the of middle the in lake asmall selmeer, IJs the reclaim to made was attempt an terdam, 1614. in menced in 1636). again flooded it although (1612, Ankeveen and Kortenhoef dermeer (1629) and the Horstermeer between 1644. in Amsterdam of west the to Slotermeer smaller the and 1624-1626, in lowed thecity; Bijlmermeer (a commercial venture) fol the of east the to Watergraafsmeer the reclaimed acreage. farming existing the to land acquired newly the adding to aview with projects urban entrepreneurs out carried reclamation of consortia and Town councils market. capital the on borrowed money with bogs peat of mation In 1639 plans were made to reclaim the Haarlem the reclaim to made were plans 1639 In Zoetermeer, to the west of The Hague, com Hague, The of west the to Zoetermeer, sufficient to construct the new canals, massive massive canals, new the construct to sufficient were resources financial Their connections. these Towncanals. councils worked together in building shipping as use for adapted were rivers and canals drainage existing possible where but canals, dug strictly organized used passenger newly services A second development important was the council town Amsterdam the 1622, In 25 In 1633, in the vicinity of Rot of vicinity the in 1633, In 24 . So the polder mills were were mills polder the . So and gravitational dis Reclamation of the the of Reclamation 29 Some of these these of Some . In order to be better better be to order . In 26 area rose above above rose area The first reclama first The 23 Reclamation 28 The The - 27 , the , the -

- - - -

------

(ad hoc) coalitions of cities against one another. one against cities of coalitions hoc) (ad management, sometimes pitted cities regions, or water and gathering toll trade, shipping, as such interest of both cities and water boards. Trans boards. water and cities both of interest mutual the in was This emerged. zone boundary the through routes secondary no that ensure Vecht. the in built be would dams wouldHinderdam be and demolished no other wouldthe Muidersluis remain untouched, the that stipulating agreement an signed had province the until Union the to readmitted not was Utrecht because after the French occupation ended earlier any arise not did so do to opportunity The constructed. been had Muidersluis the after wasThe Hinderdam not until demolished 1674, dykes. Vecht the of breaches repeated including ThisMuiden. led to centuries-long problems, at river the off closing from Holland preventing in succeeded he and levy toll the of because tory terri own his in dam the wanted Utrecht of Bishop the but Muiden, at lock and adam construct to better been have would it perspective hydraulic a From inland. kilometres for brackish were Vecht the of reaches lower the that result the with Utrecht, Sticht within been had it 1438 Since ple. Delft. of city the by lock by a replaced was conflict, of centuries two after 1648, in which aportage, was there Amsterdam, and Delft between route shipping important the on Leidschendam, at example, For locks. or ages port- of construction the by shipping for adapted be to needed systems water between zones ary maintenance. their covered canals the from revenue (high) the rate; arapid at works engineering other and locks particular Gouda. Haarlem, Leiden and Haarlem, Amster Gouda. particular in and Delft and Rotterdam like cities to close ably land. of loss scale alarge- to led dredging peat practice, this to stop a put to intended regulations Despite level. water ground the below to excavated being peatland in slagturven called so- The extraction. peat in aboom was result The peat. of consumers major were brewing beer like and businesses brickmaking also for industry; but fuel, adomestic as just not peat, for demand ments. Leidschendam, later developed into large settle Some junctions, amongportages. them and locks dams, like points junction at up sprang shipyards and loading and transhipment facilities port-related businesses like inns, houses, ferry particular those newparticular peat lakes were uncomfort in Holland of part southern the in and emerged The Hinderdam in the river Vecht is a sorry exam asorry is Vecht river the in Hinderdam The Potential shortcuts were monitored to bound the that meant traffic in increase The Population growth sparked a growing (peat dredging) method resulted 33 In many places peat lakes lakes peat places many In 30 Competing interests, interests, Competing 32 - - - - 31 - - - -

The Biography of aLand of Biography The (eds.), Schmitz E. and Kosian M. Abrahamse, J.E. in: A metropolitan landscape’, ‘1600-1800: Schmitz, E. and Kapper A. Abrahamse, J.E. see: Bijlmermeer the and On the Watergraafsmeer Kosian and Schmitz, E. M. Abrahamse, J.E. see: On the Slotermeerpolder 1971, introduction. Rijn den aan woord en, Alphen beeld Een hoogheemraadschap in Amstelland. Zwaan, J. again: flooded Bijlmer the 1702 In scape (note 11), 75. 11), (note 2011 al. et Borger 33-398; Bijdragen AAG 1632-1839’, omy, econ Dutch the in portation capitalism. Passenger trans and ‘Barges Vries, de J. 2009. Haarlemmermeer het en Leeghwater Zwet, van H. and Joustra M. Aten, D. 28 ten/2015/droogmaking.pdf. erwaard.nl/media/documen www.schielandendekrimpen map: 1653 Stampioen’s on noted been already had This droogmaking.pdf. media/documenten/2015/ endekrimpenerwaard.nl/ www.schieland 148-151. Development Spatial of A Millennium Landscape. Urban Dutch the (eds.) Abrahamse J.E. and Rutte R. in: meer’, ‘Zoeter Abrahamse, J.E. 309. 23), (note 2005 Reh, Steenbergen and Aten 309. Wormer 2005, landscape architecture Dutch of atlas an as polder The land. of Sea Aten, D. and Steenbergen C. W. Reh, 1865 raadschap Rijnland 1500- hoogheem het in techniek in de polder. Waterstaat en 26-27; S. Zeischka, Amsterdam in Brettenzone de van atlas Historische Halfweg. sen Haarlemmerpoort en , Hilversum 2008, 95; 95; 2008, , Hilversum , Bussum 2012, 42-61. 42-61. 2012, , Bussum Atlas of Amstelland. 23 29 27 26 25 24 21 (1978), (1978), 21 , Bussum 2010, 2010, , Bussum , Bussum 2016, 2016, , Bussum - , Edam , Edam Atlas of of Atlas Minerva Minerva Tus , ------Het hoogheem Postma, C. 120-151; 12), (note 2006 Van Tielhof and van Dam 343. 1589 de middeleeuwen 1289- in Delfland van raadschap 66-71. (2002), 3-4 Grondboor & Hamer veen’, het in riviersysteem een tel, Vecht/Angs ‘De Gouw, M. and P. Cleveringa Weerts, NCR-days Zuiderzee’, in: the and Rhine the between tion under human influence Sedimenta river. Vecht ‘The P. and Cleveringa, Weerts H.J.T. 98-104; 5 (1987), Tussen Vechtdam’, en Eem F.See: Cladder, ‘Hinder 16). (note 2016 andAbrahamse IJsselstijn 78-102. water en land aan werken jaar 2500 Schie. de van Atlas (eds.), Zee der van and Abrahamse A. J.E. in: 1550-1850’, teruggang en Eeuw ‘Gouden Zee, der van A. and Abrahamse J.E. , Hilversum 1989, 342- 1989, , Hilversum 33 32 31 30 2002, 118-121; H. 2002,

, Bussum 2016, 2016, , Bussum Proceedings - - -

-

61 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 62 Watersysteem en stadsvorm in Holland vening naar de Amstel liep, door middel van dam ver een door dwars die Bijleveld, de werd Zo gen. scheiden van de boezemwateren en de vaarwe derland door middel van dijken of kades was afge pol verveende het omdat afwatering, de en vaart den over het algemeen geen op effect scheep voorborgsom droogmaking. waar een met ontwikkeld systeem een werd eeuw wateroverlast door vervening. In de achttiende om het omliggende gebied te beschermen tegen heen. Soms moesten dammen worden geslagen van het uitgeveende gebied en het gebied erom bodem de op ook maar afwatering, de op effect had Dit staan. te water onder tijd langere voor algemeen buiten de risicozone rond de steden. diegebied lagen uitgeveende gebieden over het stu het van deel noordelijk het In Rondehoep. de en Amstelveen in Loopveld Grote het van hoogte zuiden van Amsterdam lag een harde grens ter zijden een strook grond ongemoeid gelaten. Ten enverzwakt zouden wegzakken, werd aan beide rivieren werden door de baggerwerkzaamheden de langs dijken de dat voorkomen te Om recht. doorsneden door de Amstel en de Mijd Kromme hoornse en Mijdrechtse Dit polders. gebied werd Uit Nieuwveense, de in lag tweede Het ving. schappen zorgden voor relatief strenge handha water grote drie de waar landscheiding, de door land. Dit eerste gebied werd in tweeën gedeeld Schie en Delfland van noordoostrand de en land Rijn van zuidrand de aan lag eerste Het gebieden. geen grootschalige plaats. turfwinning vond steden die van omgeving directe de In stad. de bij dicht te polders van uitvenen het op ving steden zorgden voor een relatief strenge handha grote meren, zoals het Haarlemmermeer. Deze van gevaar het met bekend waren Amsterdam en Leiden Haarlem, Gouda. vooral maar Delft, en Rotterdam bij bijvoorbeeld steden, de van buurt de in dicht heel veenplassen nieuwe die men kwa Holland van deel zuidelijk het in Vooral sen. schaal. grote op landverlies tot slagturven het leidde leggen, te banden aan praktijk deze beoogde die wetgeving Ondanks grondwaterpeil. het leidde tot het uitgraven van gebieden tot onder aan verveningen. Het zogenaamde slagturven hausse een volgde Er turf. van grootverbruikers als de steenbakkerij en de bierbrouwerij waren bedrijfstakken nijverheid; de voor ook maar stof, huisbrand als alleen niet turf, naar vraag grotere nederzettingen. grotere tot uit stadium later een in groeiden dam, Sommige knooppunten, waaronder Leidschen scheepswerven en op- en overslagfaciliteiten. Door de vervening grote kwamen gebieden twee in zich concentreerde turfwinning De De bevolkingsgroei leidde tot een steeds 31 Op veel plaatsen ontstonden veenplas 32 Verveningen had ------In de negentiende eeuw werd Nederland een een waterscheidingen ten behoeve van het verkeer. brengen en veranderen van doorgangen in de aan het en verbeteren, te afwatering de om pen in het watersysteem: het verleggen van waterlo rijen en de verveningen leidden tot veranderingen bleven globaal ongewijzigd, maar de droogmake sersluis. Nes de schutsluis, een van bouw de door ven Amstel. Vanaf 1674 werd dit peilverschil opgehe de dan liggen te kwam lager Bijleveld de waardoor de vervening klonk de bodem steeds verder in, van gevolg Als vervening. die van afgesloten men Amsterdam naar Duitsland. Amsterdam als onderdeel van de scheepvaartroute van 1880-1892 jaren de in aangelegd werd dekanaal dam en Rotterdam stonden centraal. Het Merwe en kanalen. De internationale zeehavens Amster spoorwegen van vorm de in aangelegd structuur infra nieuwe werd Daarvoor steden. bestaande stonden grootschalige industriële centra rond Katwijk. bij leggen te aan uitwatering nieuwe een om eindelijk het lukte 1807 In Meer. Leidse het naar Rijn Oude de kelijk werden nog meer weteringen gegraven van incidenteel ingegrepen, maar nu de kwamen vaar wel werd tijd die tot waterschappen; door beheerd onder enig bestuur gevallen: dijken werden nooit rivieren grote de waren Voordien vincies. behoorde tot de verantwoordelijkheid van de pro duinbeheer het Ook regelgeving. wet- en de tot zich dat beperkte praktijk de in maar toezicht’, ‘opper het steeds nog weliswaar had koning De waterschappen onder toezicht van de provincies. de van taak de bleef daarvoor zorg De waterstaat. len niet onder de verantwoordelijkheid van Rijks de grotere zeehavens. De zee- en rivierdijken vie beheersorganisatie voor de hoofdvaarwegen en Hiermee kreegstaan. de nationale overheid een ont was 1798 in dat Waterstaat, den voor Bureau Rijkswaterstaat opgericht als opvolger van het werd 1848 In 006) (afb. waterbeheer het van tie organisa de op invloed grote had Dat heidsstaat. effectief: deeffectief: monding bleef verzanden. weinig bleken deze maar herstellen, te Katwijk bij Rijn Oude de van uitwatering de om gedaan gen routes zelf structureel onder beheer. de Noordzee. De aanleg ervan begon in 1865 als als 1865 in begon ervan aanleg De Noordzee. de en Amsterdam tussen verbinding nieuwe een was Met de komst van de stoommachine ont (afb. 006) enCentralisatie schaalvergroting – Watersysteem 1900 De hoofdstructuur en de hoofduitwateringen hoofduitwateringen de en hoofdstructuur De Vanaf de late zestiende eeuw waren pogin waren eeuw zestiende late de Vanaf 34 35 Het Noordzeekanaal Het Noordzeekanaal 33 Aanvan ------duinen De aan bij Katwijk. eerste doorgraving van de ‘De Boomgaard, J.E.A. 150; 1857 tot tijd vroegsten den van bestuur en recht Zijn Rijnland. hoogheemraadschap van Het Andreae, Fockema S.J.H. hierover: Zie 123-154. 11), (noot 2006 Dam Van en Tielhof Van 343. 1589 de middeleeuwen in Delfland van raadschap Het hoogheem Postma, C. 120-151; 11), (noot 2006 Dam Van en Tielhof Van (3 februari(3 2020). merwedekanaal/index.aspx water/vaarwegenoverzicht/ www.rijkswaterstaat.nl/ 71-72. 11), (noot 2001 Ven de Van 204. 13), (noot 2003 Ven de Van 59-68; geschiedenis voorschrift Waterstaats- en Woerden’,‘Rijnland Tijd Ven, de van 9-17; G. 1984, Katwijk 1404-1984 van uitwateringssluizen De e.a., Boomgaard J.E.A. in: 1404-1629’, periode de voor een in uitwateringssluis plannen en duikers van leg , Hilversum 1989, 342- 1989, , Hilversum 33 32 31 35 34 , Leiden 1934, 1934, , Leiden

12 (2003), 12 (2003), 1289- , Leiden

- - - became a unitary state, which had a huge impact impact ahuge had which state, a unitary became In the nineteenth century, the Netherlands areas. The first was on the southern edge of Rijn of edge southern the on was first The areas. cities. these of vicinity immediate the in extraction peat large-scale no was There city. the to close too polders in dredging peat on control strict fairly a maintained they and Haarlemmermeer, the as such lakes, large of danger the to alert were dam water traffic. traffic. water of benefit the for boundaries basin drainage the in of modification cut-throughsconstruction and/or the and drainage improve to watercourses of ing rerout the as such system, water the to changes to led extraction peat and projects lamation drainage channels remained much the rec same, Nessersluis. the alock, of construction the by overcome was difference 1674 height this In Amstel. the than lower being up ended Bijleveld the that result the with compaction soil increasing to led extraction Peat dams. by it from off cut was Amstel, the to area extraction apeat through right ran which Bijleveld, The embankments. or dykes by channels shipping and waters surface der lamation. rec future for used be to money of asum deposit to had extractors peat prospective whereby developed was asystem century eighteenth the In extraction. peat from resulting flooding from area surrounding the protect to built be to had dams Sometimes it. around area the and area dredged the of soil the also but drainage, the affected This time. of period an extended for flooded cities. the around zone high-risk the outside lay generally extracted been had peat the all where sites area, study the of Amstelveen and Rondehoep. In the part northern in Loopveld Grote at border ahard was there Amsterdam of To south the untouched. left was dykes the of side either land of astrip subside, to them causing and dykes river the weakening from activities dredging peat the To prevent ers. riv Mijdrecht Kromme and Amstel the by sected inter was and polders Mijdrecht and Uithoorn Nieuwveen, the in was area second The boards. water major three the by control strict quite to subject zone aboundary by two in divided was It land and edge northern of and Schieland. Delfland the dredged polders were separated from the pol because drainage and shipping on effect no had (fig. 006) (fig. and scaling-up Centralisation – Water system 1900 Turf extraction was concentrated in two two in concentrated was extraction Turf While the overall structure of the principal principal the of structure overall the While being areas large to led extraction Peat 34 Generally speaking, peat extraction extraction peat speaking, Generally ------not completed until 1876 after a long and compli and along after 1876 until completed not was but 1865 in initiative aprivate as began Sea, North the and Amsterdam between route ping and Germany. Amsterdam between route shipping the of part as 1880-1892 years the in built was wedekanaal of and The Mer Amsterdam Rotterdam. seaports constructed, especially around the international was canals and railways of form the in structure infra new them, To serve cities. existing of skirts large-scale industrial concentrations on the out up. silt to continued estuary the avail: no to but Katwijk, at Rijn Oude the of discharge seaward the restore to made been had tematic, sustained management. the shipping routes themselves come under sys did now only interventions, hoc ad been had there although and boards water by managed been had dykes the stewardship: of form any under provinces. the of responsibility the also was ment manage Dune regulation. and legislation to fined con was this practice in but control’, ‘supreme provincial governments. The king maintained the of supervision the under boards water the by managed be to continued which dykes, river and sea for responsible not was Rijkswaterstaat the main shipping routes and the larger seaports. manage to organisation an had now government national The 1798. in from dated which staat, Water den voor Bureau the to successor the as established was Rijkswaterstaat 1848 In 006). (fig. on the organisation of water management naal works, includednaal works, a sluice. discharging Noordzeeka the of part as 1872 in completed was Maasmond. of direction the in further and further centre, city old the of west the to developed harbour the Rotterdam in IJ; the of shore the along westwards and eastwards expanded harbour the Amsterdam In centres. city old the from away further progressively built were These docks. constructed newly the at berthed accommodate the ever-bigger steamships that to calculated established, were depths navigable fixed new To end, this economy. the stimulating at aimed primarily were and Rijkswaterstaat by managed were canals These routes. shipping new government-organisedscale, operations to create large- these of another was 1872, in opened weg, Water Nieuwe The construction. its over taking government the with ended which process cated Noordzeekanaal, like the Nieuwe Waterweg, was was Waterweg, Nieuwe the like Noordzeekanaal, channel was finally created at Katwijk. at created finally was channel discharge anew 1807 in but Meer, Leidse the and Rijn Oude the between dug were canals drainage The arrival of the steam engine spawned attempts century sixteenth late the Since been before never had rivers major The The sea lock complex at IJmuiden, which which IJmuiden, at complex lock sea The 37 The Noordzeekanaal, a new The Noordzeekanaal, ship 35 At first still more more still first At 36 38 The The ------Boomgaard et al., De uitwa al., et Boomgaard J.E.A. in: 1404-1629’, ode inuitwateringssluis de peri een voor plannen en duikers van aanleg De Katwijk. bij doorgraving van de duinen eerste ‘De Boomgaard, J.E.A. 150; 1934, Leiden 1857 tot tijd vroegsten den van bestuur en recht Zijn Rijnland. van raadschap Andreae, Fockema S.J.H. See: 123-154. 12), (note 2006 Van Tielhof and Van Dam vernieuwen ontwerpen, bouwen en kanaal. Anderhalve eeuw gemalen in het Noordzee- en Sluizen Arends, G.J. 2020). 3February (accessed merwedekanaal/index.aspx water/vaarwegenoverzicht/ www.rijkswaterstaat.nl/ 71-72. 11), (note 2001 Ven de Van 204. 14), (note 2003 Ven de nis voor Waterstaatsgeschiede land en Woerden’, Tijdschrift ‘Rijn Ven, de van 9-17; G. 1404-1984 Katwijk van teringssluizen 12 (2003), 59-68; Van Van 59-68; 12 (2003), 35 34 38 37 36 Het hoogheem , Leiden 1984, 1984, , Leiden , Utrecht 2001. , Utrecht , - - - - -

63 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 64 Watersysteem en stadsvorm in Holland land werd door deze drooglegging spectaculair IJ. het van oevers beide de langs droogmakerijen lijk een in uitsparing een reeks grootschalige genoemde Noordzeekanaal. Dat kanaal was feite het van aanleg de namelijk project, groter een van uitmaakten deel die IJpolders, de waren schaal waren nu mogelijk. Een voorbeeld daarvan werktuigen. Droogmakerijen op veel grotere ook tot een grote technische verbetering in pomp derzee. Diep en vervolgens naar het en Buiten-IJ de Zui Nieuwe het naar afgevoerd kanaal dat via werd Amstelland uit water Het Amstelland. van deel genoemd, diende als afwatering voor het grootste ven. Het zuidelijke, ook wel het Lozingskanaal Entrepotha nieuwe de naar scheepvaart de voor hetin noordelijke twee kanalen; kanaal diende verdeeld lengte de in daartoe werd Vaart Nieuwe De 86). p. op 1900 in Amsterdam van kaart de 1891 worden doorgepompt naar de Zuiderzee (zie vanaf Vaart Nieuwe de uit water het kon Zo door. pliceerd sifonsysteem onder het Merwedekanaal werden opgelost door de aanleg van een gecom Die Amstelland. van afwatering de met blemen pro tot leidde Dat Oranjesluizen. de van aanleg de met afgesloten Durgerdam van hoogte ter 1872 in werd IJ Het Amstelland. en Vecht de tussen waterscheiding een systeem, het in barrière een tend als scheepvaartverbinding en vormde dus niet voor Dat het diende Merwedekanaal. uitslui weg, een medegebruik als waterafvoer. Dat gold afwateringssluis. een ook bevatte naal, alsgereedkwam onderdeel van het Noordzeeka Maasmond. richting verder steeds binnenstad oude de van Rotterdam ontwikkelde de haven zich ten westen oostelijke en westelijke richting uit langs in het IJ, inliggen: Amsterdam breidde de haven zich in steedskwamen verder buiten de oude steden te den in nieuw aangelegde havengebieden. Die op de steeds grotere stoomschepen die aanleg nieuwe vaste vaardieptes vastgesteld, berekend ter stimulering van de economie. Daarom werden bedoeld plaats eerste de in waren en waterstaat gen. Deze kanalen vielen onder beheer van Rijks ontwikkeling van nieuwegeorganiseerde, vaarwe rijk het door grootschalige, deze in viel 1872, in geopend Waterweg, Nieuwe de Ook overnam. ring waarbij deproces overheid uiteindelijk de uitvoe gecompliceerd en lang een na 1876 in open pas maar het kanaal gingprivaat ontwikkelingsproject, van zes grote stoomgemalen. De boezem van Rijn van boezem De stoomgemalen. grote zes van dat gebeurdedrooggemaakt; in door 1850 middel Noordzeekanaal kende, net als de Nieuwe Water 37

De invoering van de stoommachine leidde 1872 in dat IJmuiden, bij sluizencomplex Het Ook het kon Haarlemmermeer nu worden 36 Het Het ------er meer spuicapaciteit nodig was. zodat hectare) 4.000 naar 22.000 (van verkleind expansie mogelijk zonder de water fijnmazige stedelijke ook maakte maar landbouw, de voor gunstig was Dat verlagen. te grondwaterspiegel de om werd makkelijker gebieden veel in het waardoor waterafvoer, secundaire naar hoofd- van den sommige weteringen worden afgewaardeerd Bleiswijk en Hazerswoude. ofNieuwveen, het gebied tussen Bergschenhoek, zoals het gebied tussen Vinkeveen, Mijdrecht en waar de economie relatief langzaam groeide, molens niet dramatisch af, zeker niet in gebieden lijke slagkracht. Per saldo nam het aantal polder ingelanden, minder geld en dus minder bestuur vooral in kleinere polders met minder of armere tenaspect bleven veel windmolens in bedrijf, vanging Vanwege van poldermolens. het kos werden stoomgemalen ingezet, of naast ter ver vanafvoer Amstelland. de van mechanisatie de tot geleid had jesluizen) Oran de in en Zeeburg bij stoomgemalen de (met de aanleg van terwijl hetRijnland, Merwedekanaal van afvoer de van mechanisatie volledige een tot De droogmaking van het leidde Haarlemmermeer heen. Gouda om Gouwe, de naast teringskanaal afwa tweede een met combinatie in IJssel, landse Hol de aan stoomgemaal een Gouda in en maal, eenstoomgemaal, bij groot Halfweg stoomge sluizencomplex een groot met afvoerkanaal oude het naast kwam Spaarndam bij IJssel: landse rechtdoor naar zee liep werd gedempt. dat deel het waarbij Binnenhaven, Tweede de bij verbondenschutsluis met de Kranenburgweg een via kanaal het werd 1930 in havenuitbreiding van Scheveningen zou Bij een worden aangelegd. haven tweede de later waar zee in uit mondt Het middel van een zware zeesluis worden afgesloten. (nuAfvoerkanaal Verversingskanaal) kon door Dit lozen. te Noordzee de op direct afvalwater stedelijk het om graven te Scheveningen naar rij duinen de door kanaal een om aan het Haag Den durfde 1888 Vanaf Amsterdam-West. door naal Lennepka van Jacob het is voorbeeld Een route. die en dienen als hoofdvaar afwateringskanaal alleen nog doorsneden door enkele brede kanalen en twintigste-eeuwse stadsuitbreidingen worden derne periode noodzakelijk waren. Negentiende- structuren die in de middeleeuwse en vroegmo Rijnland te kunnen uitslaan op het IJ en op de Hol de op en IJ het op uitslaan kunnen te Rijnland vanuit afvoer normale de met samen meer dit stonden verder weg en dienden om het water uit de Lijnden en Cruquius, Leeghwater. Drie andere vande Ringvaart de geplaatst: Haarlemmermeer zes gemalen werden direct als boezemgemaal op Door het plaatsen van stoomgemalen kon bodemdaling sterke van was sprake Waar Door inzet van stoomgemalen konden verve 38 Drie van de de van Drie ------L.A.M. Giebels, ‘Het stoom Giebels, ‘Het L.A.M. 42. 21), (noot 2010 Schmitz KosianAbrahamse, en kon: slag de aan schappij damsche Kanaal-Maat heid, waarmee de Amster over de van concessie een 1861 in daarvoor verkreeg Een Amsterdamse notaris wen werpen, bouwen en vernieu naal. Anderhalve eeuw ont gemalen in het Noordzeeka en Sluizen Arends, G.J. 1988, 39-57, hier: 40. hier: 39-57, 1988, 1100 heden tot ca. van Gouda rond beweging Water- GiebelsL. (red.), in: Gouda’, in zem-gemalen Twee generaties boe 1936. van dieselgemaal het en 1857 van gemaal , Utrecht 2001. , Utrecht 38 37 36 , Leiden ------also used for water discharge. The Merwedeka directly along the Ringvaart ofdirectly along the the Ringvaart Haarlemmer placed were stations pumping six the of Three cheaper to many run, continued windmills to oper were they Because mills. polder of place in or side steamsubsidence, pumps were deployed, along Amstelland. at Zeeburg and in the had Oranjesluizen) done for (with steam pumpingthe stations Merwedekanaal of construction the as just Rijnland, in drainage of mechanisation complete the to led mermeer Haarlem the of reclamation The Gouda. around skirting Gouwe, the beside canal drainage second a with combination in IJssel, Hollandse the on built was station pumping asteam Gouda In built. was station pumping steam abig Halfweg at and dam, Spaarn at complex sluice old the to next built was station pumping steam with canal drainage A big IJssel. Hollandse the and IJ the into Rijnland, from discharge normal with along lake, this from water the discharge to served and away distance some stood three other the while stations, pumping der pol as Leeghwater) and Lijnden (Cruquius, meer creating a need for greater discharge capacity. thereby hectares), 4,000 to 22,000 (from reduced boezem Rijnland the of size the aresult, As stations. pumping steam-driven big six of aid the with 1850 in occurred which reclaimed, IJ. the of shores both along works ation reclam- large-scale of aseries through carved nel achan effect in was canal This Noordzeekanaal. project, the construction of the aforementioned larger amuch of part were which polders, IJ the concerned this of example One possible. projects reclamation larger much made turn in This ery. machin pump of performance the improved vastly Zuiderzee. the and Buiten-IJ the to then and Diep, Nieuwe the into canal this via discharged was Amstelland from water The land. drained of most thecalled Amstel Lozingskanaal, new Entrepothaven. The southern channel, also the for headed shipping served one northern The canals. two into length its along divided was Vaart Nieuwe the To end that 86). p. on 1900 in dam Amster of map the (see Zuiderzee the to through pumped be to Vaart Nieuwe the from water wedekanaal. From 1891 onwards, this allowed a complicated siphon system underneath the Mer constructing by resolved were These Amstelland. locks, which caused problems with the drainage of Oranjesluizen the of construction the with 1872 in Durgerdam at off closed was IJ The Amstelland. and Vecht the between divide adrainage system, the in abarrier formed it such as and connection infrastructural an simply was contrast, by naal, Wherever there was an instance of severe severe of instance an was there Wherever be now could Haarlemmermeer the Even The introduction of the steam engine also was drastically drastically was 39 - - 40 - - - -

------impossible. impossible. it made had level groundwater high the which in centuries after clay on possible now was farming andHaarlemmermeer the Grote arable IJpolders, like projects reclamation big In population. (urban) the in increase arenewed by accompanied which was farming, dairy especially farming, water level, prompting an intensification of ground- the lower to possible it made drainage of mechanisation The IJssel). den aan Nieuwerkerk Alexanderpolder (between Rotterdam and Bovenkerkerpolder (Amstelveen) and the Prins the including polders big several in resulted They Rotterdam. and Amsterdam to closer some including peat extraction schemes, large-scale new, of anumber to led this century nineteenth the In pump. steam with complete built, was dyke aperimeter began even operation the before concessions: extraction peat new in enforce to easier was areas these drain to obligation The extraction. peat following water with filled had that areas of draining faster and better enabled in. filled was sea the to continued ran that section the and Binnenhaven Tweede the with Kranenburgweg at alock by linked was canal the 1930, in extension aharbour During built. be later spot where Scheveningen’s harbour second would the at sea the into discharged It lock. sea massive a of means by off closed be could ingskanaal) Ververs (nowadays Afvoerkanaal This Sea. North the into directly discharged be could water waste city’s the that so Scheveningen to dunes of chain the through a canal digging started Hague The century, nineteenth the of end the Towards West. van running through Lennepkanaal Amsterdam- Jacob the is example One routes. shipping main and channels drainage as doubled that canals wide afew by intersected only were extensions Nineteenth- urban andperiods. twentieth-century modern early and medieval the in necessary been had that infrastructure water close-knit the for also facilitated urban expansion without the need it but farming, for beneficial was That areas. many in level groundwater the lower to easier it making drainage, water secondary to main from graded down be could canals drainage some that meant woude. between Bergschenhoek, Bleiswijk and Hazers- area the or Nieuwveen, and Mijdrecht Vinkeveen, between area the as such slow, relatively was growth economic where areas in not especially mills, polder of number the in decrease dramatic no was there balance On clout. administrative less and money less with thus and landowners, poorer or fewer with polders smaller in especially ate, The introduction of steam-driven pumps pumps steam-driven of introduction The pumps steam-driven of introduction The - - esp. 40. heden, Leiden 1988 1100 tot ca. van Gouda rond Waterbewegingbels (ed.), Gie L. in: Gouda’, in malen Twee generaties boezemge 1936. van dieselgemaal het en 1857 van gemaal stoom Giebels, ‘Het L.A.M. 42. 23), (note 2010 Schmitz KosianAbrahamse, and work: to set to Maatschappij Amsterdamsche Kanaal- ernment, allowing the gov the from this for sion notary received a conces Amsterdam an 1861 In 40 39 , 39-57, , 39-57, - - - - -

65 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 66 Watersysteem en stadsvorm in Holland een steeds sterkere scheiding van wonen en wer met samen ging Dat norm. de werd deur de voor auto een en achter en voor tuin met rijtjeshuis het Het per woonoppervlak inwoner verveelvoudigde, Na de Tweede Wereldoorlog werd een auto-infra betrekkelijk afgelegen dorpen mogelijk maakte. voorheen in wonen het auto-forensisme het een kolossale toename van het ruimtegebruik. door verveelvoudigd werd daarvan impact De ook. steden de en hard, Holland van economie de en de Tweede Wereldoorlog groeiden de bevolking gekenmerkt door snelle verstedelijking. Vooral na plaats eerste de in werd eeuw twintigste De eis tot droogmaking kon beter worden gehand ningen beter en sneller worden De drooggemaakt. kleine polders rond de steden verdwenen en wer veel dat gevolg tot had Dat gebouwd. er werd ondergrondse pas daarna infrastructuur verwerkt; veenweidelandschap heen gelegd. Hierin werd de het over zandpakket een werd begon, bouw de tabula de rasa van idee het volgens voerd metbedekt asfalt. raakte West-Nederland van deel substantieel Een stad. grote een van in plaats de nemen Haag Rotterdam-Den en Schiphol luchthavens de vaart; lucht de kwam Daarbij autowegen. tertiaire en secundaire van aanleg en verbreding de met vuld een nieuw snelwegennet werddichtheid: aange structuur uitgerold van een ongekende omvang en elkaar groeiden. en bedrijventerreinen, zozeer dat steden aan in beslagoppervlakten genomen door woonwijken ken. Aan de randen van de steden werden enorme stand al eeuwenlang niet meer mogelijk was. grondwater hoge te de vanwege veen het in wat ders kon op de klei ook akkerbouw plaatsvinden, rijen als de en Haarlemmermeer de Grote IJpol van de (stedelijke) bevolking. In grote droogmake groei hernieuwde een met ging hand in hand die landbouw, vooral de plaatsvond, melkveehouderij, waardoor rond de steden een intensivering van de afvoer kon het grondwaterpeil worden verlaagd, de van mechanisatie de Door IJssel). den aan kerk Alexanderpolder (tussen Rotterdam en Nieuwer Bovenkerkerpolder (Amstelveen) en de Prins Zo ontstonden nieuwe grote polders zoals de Rotterdam. en Amsterdam bij dichter ook nu gen, vervenin grote nieuwe aantal een tot eeuw tiende stoomgemaal Dit leidde geplaatst. in de negen met ringdijk een werd begon, vervening de voor haafd voor voor nieuwe turfwinning: concessies (afb. 007) maakbaarheid van de ideaal Het Watersysteem 2015 – De werden meeste nieuwbouwwijken uitge 40 Dit werd nog versterkt doordat doordat versterkt nog werd Dit : voordat : voordat - 39 ------

------langs de kust en de grote Kleinere rivieren. pri Rijkswaterstaat kreeg het beheer over de keringen oude secundaire dijken werden afgewaardeerd. Veel dijkringen. de van vergroten het en dijken de gramma dat onder meer voorzag in verhoging van Deltaprogramma doorgevoerd, een nationaal pro het werd 1953 Na Zuiderzee. de van drooglegging gedeeltelijke en afsluiting de tot leidde dat atief initi nationaal een er 1916 van kwam watersnood grote de Na zien. te schaalvergroting sterke een geheel afhankelijk van uitwatering. mechanische werd Randstad de zee: op of rivieren grote de op West-Nederland niet meer onder vrij verval lozen van het gevolg. Daardoor konden grote delen van belang toe. Een versnelde bodemdaling was hier namen relatiefde hoofdafwateringskanalen in vermindering van de secundaire waterafvoeren; vangemaakt moderne gemalen. Dit leidde tot een tisch omlaag. Ook hiervoor werd gebruik massaal dras grondwaterpeil het moest machines, zware de voor maken te begaanbaar veenbodem slappe de Om afgesloten. of gedempt mechanisatie en len werden tijdens dit proces van schaalvergroting Veelbewerkt. en kleine afwateringssloten -kana aaneengesloten arealen met machines werden Agrarische bedrijven groeiden, waarbij grotere intensivering en grootschalige mechanisatie door. anderingen opgetreden (afb. 007). stelsel van hoofdafwateringen zijn geen grote ver dieselgemalen met een hoge capaciteit. In het den opgelost door de aanleg van en elektrische de afwatering binnen stedelijk gebied konden wor verlegd. Problemen die daardoor ontstonden met werden geheel of deels buiten werking gesteld of somsbestaande, zeer oude afwateringssystemen uitbreidingen kregen een eigen peil. De nieuwe de of stadspeil, het aan aangepast den Woerden en Gouda binnenkwam. De recente recente De binnenkwam. Gouda en Woerden van gebied het water meer er waardoor Rijn, Oude de naar teruggelegd Rijn Leidsche vinexwijk de van aanleg de na gebied dit van afwatering de werd lozen, kon Amstel de op nog Mijdrecht bij polders nieuwe de in peil het van aanpassing de met ook deze Waar Utrecht. stad de van westen ten gebied het van drainage als Bijleveld de van oude systemen. Een voorbeeld is de afwaardering leidde soms tot het verlies aan overzicht over deze schappen tot grotere organisatorische eenheden water de van samenvoeging De intact. wel bleven en de daarmee samenhangende waterscheidingen Sommige oude vanschikking systemen Holland. nieuwe bestuurlijke en waterstaatkundige rang bestuurlijk als in de vervaagden in polders, deze wordende – waterschappen. Oude grenzen, zowel sorteren onder de – door fusies steeds groter maire rivier- en binnenwaterkeringen bleven res Ook in de aanpak van de waterveiligheid is is waterveiligheid de van aanpak de in Ook verdergaande een maakte platteland Het ------Bussum 2014, 236-257. 2014, Bussum jaar ruimtelijke ontwikkeling 1000 Nederland. in lijking (red.), Abrahamse J.E. en Rutte R. bebouwde oppervlak’, in: het van toename sterke en autowegen vaartsstaat, – Explosieve groei. Wel ‘1950-2010 Rutte, R. en Y. Mil van Abrahamse, J.E. 39-75. OverHolland nen aan de Zaancorridor’, H. Zie hierover bijvoorbeeld: 39 Engel, ‘Tekenen en reke Atlas van de verstede de van Atlas 40 16-17 (2015), 16-17 (2015), - - , - The twentieth century was first and foremost char foremost and first was century twentieth The reduction in the number of secondary water out water secondary of number the in reduction a to led This scale. amassive on work to put were lowered.drastically Once again modern pumps be to needed level groundwater the machinery, heavy by traversable soil peat To soft the make ing this of and process scaling-up mechanisation. dur off closed or in filled were canals and ditches drainage small Many machines. with worked were holdings contiguous larger size, in increased farms As mechanisation. andintensification large-scale 007). (fig. network drainage main the in occurred changes great No engine. diesel or electric an by tion of pumping high-capacity stations powered construc the through solved be could area urban the in problems drainage Subsequent moved. or systems were wholly or decommissioned partially drainage old, extremely sometimes existing, The datum. own their given were extensions new the or city, the of that to adjusted was datum their either and disappeared cities the around polders small many that was result The began. construction which after stratum, this in incorporated was ture the bare the All peatland. underground infrastruc over laid was sand of layer athick began struction according to the tabula rasa asphalt. with covered was West-Nederland of part Asubstantial city. alarge of size the area and Rotterdam-The occupy an Hague airports Schiphol the aviation; was there that of top On roads. tertiary and secondary of construction or way network was supplemented by the widening together. grow to started cities the that extent an such to estates, industrial and developments ing hous by consumed were cities the of outskirts the on land of tracts Vast working. and living of ration This coincided with an increasingly rigorous sepa norm. the became front out acar and back and front garden with house row the multiplied, ant increase in land use. enormous an by compounded was this of impact The cities. the did as rapidly, grew Holland of omy econ and population the War World Second the acterised by rapid urbanisation. after Especially was rolled out across the country: a new motor anew country: the across out rolled was density and scale unprecedented of infrastructure automobile an War World Second the of wake the In villages. remote relatively previously in live to possible it made now car by commuting that (fig. 007) (fig. of the landscape ‘makeability’ the in belief Dutch The Water system 2015 – The countryside underwent far-reaching underwent The countryside constructed were estates housing new Most 42 This trend was intensified by the fact fact the by intensified was trend This 41 The living area per inhabit principle: before principle: con ------impossible to drain. If we compare the total sur total the compare we If drain. to impossible were that lakes bigger ever in resulting extraction, Vinkeveense were Plassen, also used for sand the and Plassen Reeuwijkse the like areas, some extracted; been had peat the after reclaimed be could area every Not century. twentieth the responsible. partly is water influent of volume increased the that obvious seems it but subsidence, to uted attrib often is there flooding recent The Gouda. more water entered the territory of Woerden and that so Rijn, Oude the to reverted area this of drainage the district Rijn Leidsche new the of tion construc the after Mijdrecht, at polders new the in datum the of adjustment the despite Amstel the into discharge to continue could it While Utrecht. of city the of west the to area the for channel drainage the as Bijleveld the of downgrading the is example One systems. old these over oversight of aloss to led sometimes entities organisational bigger into boards water of merging ever. The how remaineddrainage boundaries intact, basin associated their and systems old Some land. Hol of disposition hydraulic and administrative new this in away faded polders, the in and tive repeated both Old mergers. borders, administra of aresult as size in grew which boards, water the of responsibility the be to continued defences flood water inland and river primary Smaller rivers. major the and coast the along defences the of trol were downgraded. Rijkswaterstaat assumed con gen the height of the dykes and enlarging the dijkrin National Delta Programme, which included raising the flood Sea North 1953 the After Zuiderzee. the of reclamation partial and closure the to led initiative national a of 1916, disaster flood the of wake the In measures. protection flood in dent pletely dependent on mechanical drainage. com became Randstad the alone: gravity by sea the or rivers big the into water excess charge dis longer no could Netherlands western the of parts large aresult, As important. more paratively com became canals drainage main the while lets extraction. sand and peat to lost been have land of metres kilo square of Dozens kilometres. square ninety than more little by reduced been has it tres), kilome 147 of square area asurface with meer reclamation projects the (including Haarlemmer many the despite overall, that find we today, tion situa the 1575 with in lakes by covered area face , was implemented. Many old secondary dykes dykes secondary old Many implemented. , was Peat extraction continued in the first half of half first the in continued extraction Peat There was also considerable scaling-up evi ------Corridor’, calculations for the Zaan and ‘Drawings Engel, H. Bussum 2016, 238-259. 2016, Bussum development spatial of nium urban landscape. Amillen landscape. urban (eds.), Abrahamse J.E. and Rutte R. in: area’, built-up the of expansion rapid the and motorways, state, welfare the growth: – Explosive ‘1950-2010 Rutte, R. and Y. Mil van Abrahamse, J.E. 42 (2015), 39-75. Atlas of the Dutch Dutch the of Atlas 41

OverHolland 16-17 16-17 - ,

67 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 68 Watersysteem en stadsvorm in Holland gebieden, zoals de Reeuwijkse en Plassen de Vin kon na vervening worden sommige drooggemalen; wingebied elk Niet eeuw. twintigste de van helft debet eraan is. toegenomen hoeveelheid instromend water mede de dat hand de voor ligt het maar bodemdaling, aan toegeschreven vaak wordt daar wateroverlast beperkt, want als de ingelanden iets echt niet wil niet echt iets ingelanden de als want beperkt, de De ingingen. speelruimte ingelanden was genomen die tegen de wil van de meerderheid van de landsheer konden dan maatregelen worden op de landsheer om te bemiddelen. Op gezag van van een conflict kon de dijkgraafeen beroep doen geval in maar woord, laatste het behielden den ‘hemen’, en werden door hen gekozen. De ingelan den, vertegenwoordigden de ingelanden, de term ‘dijkgraaf’. Zijn de medebestuurders, heemra de vandaar (graaf), landsheer de van woordiger bestuursvoorzitter werd dan gezien als vertegen rechtserkenning verlenen aan een polder. De Hollandse graaf of de Utrechtse bisschop) kon (de landsheer De nodig. bestuur een was zaken van gang de op toezicht het voor maar woord, laatste het hadden ingelanden De waterpeil. Zo ontstond een polder met een gereguleerd werking om de waterhuishouding te verbeteren. grond) in een bepaald gebied besloten tot samen gevormd als de ingelanden (de gebruikers van de studiegebied. het van deel oostelijk het in de tijd werden die gebieden steeds groter, althans ken en soms vele tientallen In de polders. loop van grote regio met daarbinnen honderden kunstwer een voor andere sluis, of dijk enkele een voor sommigepende waren schaal: verantwoordelijk nen een omschreven gebied van zeer uiteenlo waterschappen beheren waterstaatswerken bin De 2015. en 1900 1680, 1575, in studiegebied het in waren actief waterschappen welke zien te is 017 019) 015, en 013, (afb. kaartenreeks de Op gingen verloren door turf- en zandwinning. afgenomen. Tientallen vierkante kilometers land is kilometer vierkante negentig dan meer iets met saldo per kilometer) 147 van vierkante vlakte (waaronder de met Haarlemmermeer een opper wateroppervlakte ondanks alle droogmakerijen de dat we zien situatie, huidige de met lijken 1575 verge in meren de van omvang totale de we Als ontstonden. meren maken te droog te meer niet en grotere steeds waardoor zandwinning, keveense werden Plassen, tevens voor gebruikt waterschappen boezemgebieden en ontwikkeling Overzicht Het winnen van turf ging door in de eerste eerste de in door ging turf van winnen Het Waterschappen ofwel polders werden ------keizerlijke bemoeienis een heeft reeks voortref Die keizer. de van voordracht op benoemd Rijk werden de bisschoppen in het Heilige Roomse Tot 1122 gekomen. goede ten niet waterstaat de van organisatie de is Dat macht. landsheerlijke de om tijd lange Utrecht van bisschop de en Holland van graaf de streden Daar ingewikkelder. situatie in polder dedammerdijk bij Heining. Halfweg Spaarn de op stond Rijnland van heemraadschap dood worden veroordeeld. De galg van het hoog werken, kon zonder tussenkomst van de graaf ter Wie schade toebracht aan essentiële waterstaats heemraadschap de hoge jurisdictie verleende. het van bestuur het graaf de dat bewoners, de van welvaren het voor belangrijk zo staatswerken water de van onderhoud van staat goede een gende waterschappen. In sommige gebieden was heemraadschap gezag uitoefenen over de inlig samen. de baljuwschappen en heemraadschappen dus heemraadschap. In Holland vallen de grenzen van het van dijkgraaf de werd baljuw aangestelde aantal De heemraadschappen. door graaf Floris een van instellen het door gemaakt aan einde een eeuw dertiende de van helft tweede de in daar V Floris graaf heeft Holland In bezwaren. kleefden aan van het karakter die vrijwillige samenwerking voor de samenwerkende polderbesturen, maar worden Aanvankelijk beheerd. was dat een taak moest dat boezemwater, werd buitenwater het derde toen de kust en de rivieren werden bedijkt: water geen beherend toezicht nodig. Dat veran buiten dat had afstromen, kon zee de of rivieren op verval vrij onder dat Zolang buitenwater. het landen. wasvaardbaar voor een van meerderheid de inge aan die oplossing een van zoeken het tot ook felijke bemiddeling beperkte zich als regel dan gra De beginnen. veel niet ook graaf de kon den, Oude Rijn in 1165 ontstond stroomopwaarts stroomopwaarts 1165 in ontstond Rijn Oude de van afdamming de Door regel. die op dering (1155-1190) uitzon een IBarbarossa Frederik zer Duitse keizers hadden daarop geen invloed meer. De opgeleverd. bestuurders sterke geen heeft dat ren werden uitgevochten in de Utrechtse kapittels; tieke en territoriale conflicten tussen dielandshe werden bemand door allerlei zetbazen. De poli kapittels de in zetels de dat ervoor zorgden bant Bra van hertog de en Gelre en Holland van ven Utrechtse kapittels het benoemingsrecht. De gra de 1122 Vanaf kregen aangelegenheden. waardelijke steun van de keizer in bestuurlijke schop van Utrecht rekenen op de bijna onvoor felijke bestuurders opgeleverd. Ook kon de bis In het Grootwaterschap Woerden lag de de lag Woerden Grootwaterschap het In een kon privileges grafelijke de Dankzij Polders loosden hun neerslagoverschot op Door zijn grote persoonlijke gezag was kei was gezag persoonlijke grote zijn Door ------Rijn. Ten noorden van Lei van Ten noorden Rijn. Oude de en IJssel landse benedenloop van de Hol de Gouwe, de Rotte, de veel molens langs de Schie, liggen er Holland: van deel den, vooral in het zuidelijk in de lagergelegen gebie gelt de hoofdafwateringen van poldermolens weerspie Het verspreidingspatroon 1575 008-011) (afb. Poldermolens en gemalen heid van het land. land. het van heid maakbaar de van idee het versterkte afwatering de van complete mechanisering de Haarlemmermeer. De landse droogmakerijen en Zuid-Hol grote de in zien te is capaciteit de van ding meest opvallende uitbrei moderne gemalen. De len zijn vervangen door Alle molens en stoomgema 2015 daarvan. gen lemmermeer en de gevol droogmaking van het Haar de voor aangelegd zijn andere zes Amsterdam; bij Oranjesluizen nieuwe de bij Twee grote gemalen liggen Hollandse droogmakerijen. vooral rond de grote Zuid- molens door gemalen, geleidelijke vervanging van een bredere spreiding en de ingrijpend, maar we zien niet verandert patroon Het 1900 makerijen. vooral rond de grote droog noordelijke richting zien, bovendien een uitbreiding in verspreidingspatroon laat molens bijgekomen; het er zijn Daarom in. der ver steeds klinkt veen Het belangrijke afwateringen. bij 1575 in als net liggen De meeste poldermolens 1680 meer. gebied bij het Haarlemmer het van ligging lage de wege concentratie molens van den ligt een opvallende ------ity’ of the landscape. landscape. the of ity’ the belief in the ‘makeabil reinforced system drainage the of mechanisation plete com The Zuid-Holland. of province the in reclamations large the and mermeer Haarlem the in seen be can capacity of expansion ing strik most The stations. ing replaced by modern pump been have stations pumping steam and mills wind All 2015 meer. age of the Haarlemmer the reclamation and drain for constructed were others six Amsterdam; near luizen Oranjes new the at located pumping stations are Two large Zuid-Holland. of province the in reclamations aroundespecially the large steam pumping stations, by mills water of ment replace gradual the and do see a wider distribution change dramatically, but we not does pattern The 1900 the large reclamations. direction, around especially anortherly in expansion an shows also pattern bution distri the added; were mills Therefore, in. sink to ues contin peat The points. age located at drain important polder water mills were the of most 1575, in As 1680 the Haarlemmermeer. near area low-lying the in concentration of water mills anotable is there Leiden, of North Rijn. Oude and sel (figs. 008-011) pumping stations and mills water Polder of the rivers Hollandse IJs Hollandse rivers the of reaches lower the along and Gouwe, and Rotte Schie, rivers the along mills many are there Holland: of part especially in the southern areas, lower-lying the in systems drainage main the polder water mills reflects of pattern distribution The 1575 ------008 010 ste oillsanduinstations telsel van olensenealen andscae anduiltu area andscha eneouin lectrical and dieseluin station letrisch endieseleaal en ater uitenater nland ater innenater rained lae rooaeri enand iereerHaarleereer tooealenstea uinstation tea uinstation tooeaal older aterill olderolen idal arshtidalarea elderetideneied rained lae rooaeri la lei eat een and hihlo and hoolaa en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied ste oillsanduinstations telsel van olensenealen andscae anduiltu area andscha eneouin lectrical anddieseluinstation letrisch endieseleaal en ater uitenater nland ater innenater rained lae rooaeri enand iereerHaarleereer tooealenstea uinstation tea uin station tooeaal older aterill olderolen idal arshtidalarea elderetideneied rained lae rooaeri la lei eat een and hihlo and hoolaa en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied ther veri ischare areas ithaindischareconduit itaterinseieden ethoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ater sste atersstee chihol eiden ilereer Cruquius uideree Astel elland inland 1900 1575 Airort uchthaven uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin are canal revaart en ater uitenater nland ater innenater rainae asinoundar aterscheidin ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in enand iereerHaarleereer tooeaalstea uinstation ihon ion ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora andairortrunas nele enstart enlandinsanen 009 011 ther veri ischare areas ithaindischareconduit itaterinseieden ethoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ater sste atersstee len en poldermolens 2015. Elektrische en dieselgema 011 molens 1900. Stoomgemalen en polder 010 Poldermolens 1680. 009 Poldermolens 1575. 008 chihol eiden ilereer Cruquius uideree Astel elland inland ther veri Adinistrative oundaries estuurlie renen ischare asins itaterinseieden ischare assinsandadinistrativeoundaries itaterinseieden enestuurlie renen Airort uchthaven uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etraction area ervenin are canal revaart en ater uitenater nland ater innenater rainae asinoundar aterscheidin ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in enand iereerHaarleereer tooeaalstea uinstation ihon ion ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora andairort runas nele en start enlandinsanen H H inland Astel uideree eiden oll olla a - n n - d d water mills 2015. mills water ing stations and polder Electrical andElectrical diesel pump 011 and polder water mills 1900. Steam pumping stations 010 Polder water mills 1680. 009 Polder water mills 1575. 008 rovincial oundar rovincierens ater oardoundar aterschasrens en ater uitenater nland ater innenater ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in uiltu area eoud eied 2015 1680 -

69 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad Adinistrative oundaries estuurlie renen ther veri ischare asins itaterinseieden ischare assinsandadinistrativeoundaries itaterinseieden enestuurlie renen H H inland Astel uideree eiden oll olla a n n d d ther veri ater oardsandaindischareconduit aterschaen enhoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort it a tadsaart rovincial oundar rovincierens ater oardoundar aterschasrens en ater uitenater nland ater innenater ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in uiltu area eoud eied eiden ilereer Amstelsluizen uideree Astel Cruquius Rijnland ater oards erieter de indi are canal revaart ulvert sste uierstelsel en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etraction area ervenin lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal tea uinstation tooeaal ihon ion asteater ill uilaterolen ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora nele e i ea de under construction eedi inaanle ea de eedi aterschaen ain drainaechannel Hoodaaterin ther veri ater oardsandaindischareconduit aterschaen enhoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort it a tadsaart eiden ilereer Amstelsluizen uideree Astel Cruquius Rijnland onclusion a onclusieaart ther veri ecial notations iondere aanduidinen ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ater oards erieter de indi are canal revaart ulvert sste uierstelsel en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin lectrical or diesel uinstation letrisch odieseleaal tea uinstation tooeaal ihon ion asteater ill uilaterolen ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora nele e i ea de under construction eedi inaanle ea de eedi aterschaen ain drainaechannel Hoodaaterin oue lectrical or diesel uinstation letrisch odieseleaal uiltu area eoud eied nland ater innenater aila line oore nele e atdeltalevel i odeltahoote e i irection odrainae Aaterinsrichtin olin olderlaes aaeleen olderlassen older older andin ater itdiend ater ld drainaesituation ude situatieaaterin idal area etideneied otora ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo onclusion a onclusieaart ther veri ecial notations iondere aanduidinen ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort oue lectrical or diesel uinstation letrisch odieseleaal uiltu area eoud eied nland ater innenater aila line oore nele e atdeltalevel i odeltahoote e i irection odrainae Aaterinsrichtin olin olderlaes aaeleen olderlassen older older andin ater itdiend ater ld drainaesituation ude situatieaaterin idal area etideneied otora ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo 70 Watersysteem en stadsvorm in Holland 013 012 Del f l a n Schie d S c hie R Rotte ijnlan l a n Rijn d uitwatering van d Rijnland bij Gouda Kri m IJssel Hollandse p e H n olla erw n aard d Amstella Woerd Waterschappen 1575. 013 bestuurlijke grenzen 1575. Uitwateringsgebieden en 012 Amstel Lek e n n d S t i c h 1575 1575 t Vecht

(Utrech t ) Waterschappen 1680. 015 bestuurlijke grenzen 1680. Uitwateringsgebieden en 014 015 014 Del f l a Schie n d Drainage areas and admin 012 Water boards 1575. boards Water 013 istrative boundaries 1575. S c hie Rotte R ijnlan l a n Rijn uitwatering van d d Rijnland bij Gouda Kri H IJssel Hollandse m olla p e n n - d erw aard Amstella Woerd Drainage areas and admin 014 Water boards 1680. boards Water 015 istrative boundaries 1680. e n n d Amstel Lek 1680 1680 Utrech Vecht t - 017 016 Del f l a Schie n Zuid-Hollan d d S c hie Rotte R ijnlan l a Rijn n uitwatering van d d Rijnland bij Gouda Kri IJssel Hollandse m p e n erw aard N oor Woerd Waterschappen 1900. 017 bestuurlijke grenzen 1900. Uitwateringsgebieden en 016 d Amstella -Holla e n Amstel n Lek d n d Utrech 1900 1900 Vecht t Waterschappen 2015. 019 bestuurlijke grenzen 2015. Uitwateringsgebieden en 018 019 018 Del f l a n d Schie Zuid-Hollan Drainage areas and admin 016 Water boards 1900. boards Water 017 istrative boundaries 1900. d S Rotte c hie e R n de Rijn ijnlan l uitwatering van a nd Rijnland bij

Gouda d Kri m IJssel Hollandse p e n - erw aard N oor Drainage areas and admin 018 Water boards 2015. boards Water 019 istrative boundaries 2015. d -Holla Amstel, GooienVech Amstel n R Lek d S ijnlande t i c Utrech h tse n t 2015 2015 Vecht t -

71 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 72 Watersysteem en stadsvorm in Holland 020 een klein handwatermolen is 1545 uit Sluyter Pieter onder Zoeterwoude door Polder Groote de van kaart de uit uitsnede deze Op 1644 in Leiden gebouwd als als gebouwd Leiden in 1644 kante werd binnenkruier in acht Deze Rijn. den aan dijkse molen bij Koudekerk Honds de van 2012 uit Foto kregen ze meer capaciteit. werden molens groter en eeuw zeventiende de In schap van Rijnland). (Archief Hoogheemraad tiende-eeuwse wipmolen zes een staat Erboven polder werd ontwaterd. de waarmee zien, te tje 022 021 020

- - - - - Hondsdijksepolder (Wikime de naar verplaatst toen DeRijnland. molen werd hoogheemraadschap van het aan 1693 in molen de verkocht stadsbestuur HetMarepoort. Leidse de buiten Slaagsloot de aan vuilwatermolen. Hij stond ale Atlas Noord-Holland). sche architectuur (Provinci fraai voorbeeld van neogoti wereld is bovendien een ter stoommachine ste Dezedrooggemaakt. groot Haarlemmermeer werd het 1852 en 1849 tussen stoomgemalen waarmee de van een was Cruquius De dia Commons). 022 022

- - - - Dit boezemgemaal bij Kat

het Cultureel Erfgoed). monument voor (Rijksdienst rijks als aangewezen 2010 in is gemaal Het spuisluizen. de en uitwatering de via Rijnland op de Noordzee, van uitwatering de voor malen in Het Rijnland. zorgt citeit van de vier boezemge capa grootste de heeft Het 1954. in gebouwd werd wijk 023 023

- - - - 021 Hondsdijk mill near Koude the of 2012 from Photo capacity. more gained and windmills became larger century, seventeenth the In Rijnland). Hoogheemraadschap van (Archief mill smock century asixteenth- is it Above polder. the drain to used hand-operated watermill asmall shows Zoeterwoude Groote Polder below the of map 1545 Sluyter's Pieter from detail This 023 den in 1644 as awaste- as 1644 in den Lei in built was mill smock octagonal inside winder This Rijn. den aan kerk 021 020

- - used to drain the Haarlem the drain to used steam pumping stations the of one was Cruquius Commons). (Wikimedia the Hondsdijksepolder to moved then was mill The to the Rijnland water board. 1693 in mill the sold council The LeidenMarepoort. city the outside Slaagsloot the on stood It mill. water tion at Katwijk was built in in built was Katwijk at tion boezem This Atlas Noord-Holland). architecture (Provinciale neo-Gothic of example fine a also is world the in engine steam largest This 1852. mermeer between and 1849 022 022 023 023

pumping sta - - pumping stations in Rijn boezem four the of capacity largest the has It 1954. het Cultureel Erfgoed). voor (Rijksdienst 2010 in nated a national monument pumping station was desig The gates. sluice and outlet discharge the via Sea, North the into Rijnland of drainage the of care takes It land. - - count, a polder board was able to exercise its its exercise to able was board a polder count, coincided. ofboundaries the and bailiwicks polder boards the therefore, Holland, In board. polder the of reeve dyke the became Floris Count by appointed ( boards polder of anumber establishing by it to end an Vput Floris Count century, thirteenth the of half second the in naturevoluntary of that In Holland collaboration. the to drawbacks were there but managers, polder collaborating for atask was this Initially managed. be to had and water surface polder became water undyked the rivers: the and coast the along built were dykes when changed This managed. be to need not did it alone gravity by sea the and rivers ter ( dykes the beyond water the into tion landowners. of amajority to acceptable was that solution a find to trying to restricted usually therefore was mediation His it. about do could lord the much not was there something, to opposed really were landowners the if limited; was manoeuvre for room The lord. the of authority the on taken be then could landowners of majority the of will the against went that Measures ate. medi to lord the on call could reeve dyke the flict con of event the in word, last the retained owners hemen heemraden the dijkgraaf representative of the lord ( the as regarded was board the of chairman The Utrecht) could grant a polder legal recognition. of Bishop the or Holland of Count (the lord local landsheer The aboard. required operations day-to-day of supervision say,but final the had ers landown The level. water aregulated with polder a was result The management. water the improve to forces join to decided area acertain in district) ingelanden the area. study the of part eastern the in least at size, in increased dozens of Over polders. time those territories dreds of engineering works and sometimes many sluice, others for a vast region hun encompassing or dyke odd the for responsible were some size: differing widely of territories specified within ture boards manage the water management infrastruc water The 2015. and 1900 1680, 1575, in area study the in active were boards water which shows 017 019) 015, and 013, (figs. maps of series The ). As long as that water could then flow into into flow then could water that as long As ). boezem of theOverview development of By virtue of the privileges granted by the the by granted privileges the of virtue By Polders discharged their excess precipita Water boards or polders were formed when , and were chosen by them. While the land the While them. by chosen were , and (dyke reeve). His fellow board members, members, board fellow His reeve). (dyke (owners of land in a water board board awater in land of (owners , represented the or landowners, areas andwater areas boards heemraadschappen graaf ), hence the term term the hence ), ). The bailiff bailiff The ). buitenwa or or ------drainage canals discharging into discharging drainage canals the Haarlemmer the IJ. the into Utrecht of west the to lands the and Woerden of drainage the facilitate to together work to Holland and Utrecht forced and demolished be dam the that ordered Barbarossa Frederik upstream, further 1165 flooding to in led Rijn Oude the of damming the When authority. personal able consider his to thanks rule this to exception an (1155-1190) was IBarbarossa Frederik although matter, the in say any had longer no Emperors The managers. effective and strong deliver not did that and Chapters Utrecht the in out fought were lords cal and territorialbetween conflicts the territorial politi The men. straw their by held were Chapters the in seats the that it to saw Brabant of Duke the and Gelre and Holland of Counts The Chapters. Utrecht the to ceded was Utrecht of Bishop the appoint to 1122 In right the matters. administrative Emperor’s unconditional virtually in support the on count also could Utrecht of Bishop The administrators. outstanding of succession Emperor. That imperial involvement delivered a appointed on the recommendation of the were Empire Roman Holy the in 1122Until bishops board. water the of organisation the to detrimental proved This Utrecht. of Bishop the and Holland of Count the between struggle power longstanding a of object the was it as complicated more was in the polder. Heining Halfweg at Spaarndammerdijk the on stood board polder Rijnland the of gallows The count. the from could be sentenced to death without intervention infrastructure essential this damaged who one granted the polder board ultimate authority. Any the well-being of the that inhabitants the count for vital so was infrastructure management water the of maintenance timely areas, some In wick. control relationships under suffered the conflicts van Woerden, but even he encountered opposition. water management problems plaguing the Land the to solution a finding in succeeded Holland, of Count Beieren, van Albrecht like administrator Astrong Utrecht. of bishops the to exceptions, few wield such authority and this applied equally, with a IJssel. Hollandse the and Amstel the Rhine, the via drain to able was Woerden schap Grootwater the this, of a consequence As IJssel. south of Woerden to discharge into the Hollandse polders the allowing Lek, the by fed be to ceased river this 1285, in IJssel Hollandse the in dam a of construction the After added. were Amstel, Heicop and Bijleveld, which discharged into the of canals drainage easterly more the Later meer. authority over the water boards within the baili the within boards water the over authority In Grootwaterschap Woerden the situation In Amstelland, too, the regulation of water water of regulation the too, Amstelland, In to emperor last the was Barbarossa Frederik 43 At first this was done in the west, via via west, the in done was this first At 44 ------Hague 1908, 773-910. 1908, Hague van Zuid-Holland II waterschappen en polders tos, De waterkeeringen, Mat de Teixeira L.F. 33-38; 2009, Utrecht 1226-1995, Waterschap van Woerden Geschiedenis van het Groot- Grenswater. Es, van J. 75. 14), (note 2003 Ven de Van 13); (note 1990 Dekker 44 43 , The , The , -

73 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 74 Watersysteem en stadsvorm in Holland met dat van de bisschoppen van Utrecht, uitzon ook maar keizers, Duitse de van gezag het met Bijleveld aan toegevoegd, die op de Amstel afwa Amstel de op die toegevoegd, aan Bijleveld werden daar de oostelijke weteringen Heicop en via weteringen naar het Haarlemmermeer. Later samenwer tot Holland en Utrecht gewesten de wordenBarbarossa afgebroken. De keizer dwong Frederik van last op moest dam de wateroverlast; lijke slagkracht tussen de Hollandse graven en de de en graven Hollandse de tussen slagkracht lijke deling werd door het versterkt verschil in bestuur schaalverschil in de waterstaatkundige gebiedsin een kleiner schaalniveau worden geregeld. Dit mingen. Peilbeheer en waterveiligheid konden op die weinig last hadden van grootschalige overstro deel van het gebied waren hoger gelegen polders oostelijk het In eenheden. bestuurlijke grote eeuw werking. Daar vormden zich al in de dertiende sturen zich zagen eerder tot genoodzaakt samen gen door de bodemdaling zo groot dat polderbe veenweidegebied was het risico op overstromin ingezien, om adequater te kunnen optreden. In het king van polderbesturen over het algemeen eerder samenwer van noodzaak de werd was, overlast meeste de waar geldt: lijnen grote In schappen. gedeelte een lappendeken vormt van kleine water actief, hetheemraadschappen terwijl oostelijk hoog grote aantal klein een vanouds was bied de ontwikkelingen nog verder gecompliceerd. gelden. Dat ook heeft in waterstaatkundig opzicht stad Amsterdam zich als regionale macht te laten de begon eeuw veertiende de In gevolg. tot dood zijn met tijd, die van schaakbord politieke het goed overzicht te houden op de vele pionnen op om lastig het Vwas Floris graaf als bestuurder tige ruimte tot machtsontplooiing. Ook voor een krach heren als die Van Amstel en Van Woerden volop kregen bisschop de van gezag verzwakte sterk het Door Utrecht. en Holland tussen conflicten waterstaatkundige verhoudingen geleden onder tegenwerking. Woerden te kampen had, maar ook niet zonder van Land het in men waarmee problemen kundige oplossing weten te vinden voor de waterhuishoud een heeft Holland, van graaf Beieren, van Albrecht deringen daargelaten. Een sterke bestuurder als sel kon afwateren. IJs Hollandse de als Amstel de Rijn, de via zowel Woerden Grootwaterschap het dat Vandaar ren. Woerden op de konden Hollandse IJssel afwate vanuit de zodat Lek, de polders ten zuiden van gevoed meer niet rivier deze werd 1285 in IJssel Hollandse de in dam de van bouw de Door terden. vinden. plaats laten te IJ het op Utrecht van westen ten omking, de afwatering van Woerden en de landen Na Frederik Barbarossa was het afgelopen afgelopen het was Barbarossa Frederik Na In het westelijk gedeelte van het studiege de van regeling de heeft Amstelland in Ook 41 Dat gebeurde aanvankelijk in het westen, 42 ------later De duinen onder Rijnland. vormden aanvan pas kwamen IJpolders de IJ; het van bedijking de heerlijkheden of een stadsbesturen; voorbeeld is ingrepen nodig waren, werden die uitgevoerd door niet bezig met de Waar kustverdediging. grote onbeheersbare vormen aannam. de waterproblematiek voor het polderbestuur daar dat moment het op erbij kwamen Nigtevecht Aar en de Bijleveld, en Weesp, Muiden, Diemen en de oostkant toegevoegd: de polders tussen de aan gebieden kleine aantal een werd eeuw tiende Sticht. het vanuit waterlozingen illegale over klachten na volgd door het hoogheemraadschap Amstelland opge later jaar vijf 1520; in opgericht werd Amstel van Hetvan heemraadschap Nieuwer- Holland. drie grote hoogheemraadschappen in het westen het metvergelijkbaar kleinste Schieland, van de Deze warende Krimpenerwaard. in schaalgrootte schap Woerden en het hoogheemraadschap van gevoegd. Rijnland bij 1857 in werd vormde, schap water zelfstandig een dat Gouda, Rijnland. bij eeuw twintigste de in –kwam Rijnland van westen tendijks gelegen polder Velserban – ten noord bui de tijd; de door veranderd nauwelijks is land belangrijkste waterschap. De begrenzing van Rijn en grootste oudste, het was Rijnland gebied. studie het van helft de ongeveer samen beslaan (1289) Delfland en (1273) Schieland (1257), land gen gebieden. en oudere waterschappen lagen in de lagergele waterproblematiek:uit voortvloeiende de grotere uitvoort landschappelijke verschillen en de daar ouderdom van waterschappen komt dus deels en schaal De niet. Sticht het in opgelegd, werking Utrechtse in bisschoppen: Holland werd samen reeksen fusies samengevoegd totdat organisaties diegebied. Alle kleinere waterschappen werden in schaalvergroting in het oostelijk deel van het stu van de rijksoverheid. van de waterschappen gebracht, maar onder regie zijn de duinen weer2005 onder territoriaal beheer van Bij dede waterschapshervorming provincies. hetopgave; onder beheer duingebied kwam van houd van de primaire zeeweringen een nationale oprichting van Rijkswaterstaat werd het onder beschermen van het achtergelegen gebied. Na de die belang haddenRijnland, bij het duurzaam moderne tijd viel deen duinenrij onder Delfland kelijk in een natuurlijke de vroeg kustverdediging; hoogheemraadschap Amstelland, het Grootwater gemaakt. einde een werd toestand deze aan Rijnland; van hoofdafwateringen de van een De waterschappen hielden zich aanvankelijk De drie grote hoogheemraadschappen Rijn In de twintigste eeuw zien we een enorme enorme een we zien eeuw twintigste de In Ten oosten van deze grote drie lagen het het lagen drie grote deze van Ten oosten 44 In de loop van de zestiende en zeven 43 Gouda beheerde tot die tijd de Gouwe, Gouwe, de tijd die tot beheerde Gouda ------Mattos, de Teixeira L.F. 33-38; 2009, Utrecht Woerden, 1226-1995 Groot-Waterschap van het van Geschiedenis Grenswater. Es, van J. 75. 13), (noot 2003 Ven de Van 12); (noot 1990 Dekker water. Het hoogheemraad Giebels, HollandsL. 43 1908, 773-910. Zuid-Holland schappen en polders van De waterkeeringen, water 54-57. en veen water van Land Amstelland. Brand, N. en Haartsen A. 44 12-24.Utrecht 2002, 1857 na Rijnland van schap 42 41 , Utrecht 2005, 2005, , Utrecht

II, Den Haag Haag Den II, ,

- - , water discharge from Sticht Utrecht. illegal of complaints after board water district Amstelland the by succeeded was it later years five 1520; in founded was board polder Amstel Nieuwer- The Holland. of part western the in boards water district three big the of smallest the Schieland, to size in comparable three all board, Woerden and district the water Krimpenerwaard Grootwaterschap Amstelland, of board water drainage channels. chief Rijnland’s of one Gouwe, the of management Gouda’s to end an 1857, putting in Rijnland by annexed was board, water independent an ously previ Gouda, century. twentieth the in Rijnland by subsumed was Rijnland, of northwest dykes the outside lies which polder, Velserban the time; over changed scarcely have borders Its board. water important most and biggest oldest, the was land Rijn area. study the half roughly cover together (1289) Delfland and (1273) Schieland (1257), land areas. lower-lying the in were boards water concomitant water the larger issues: and older the and differences landscape to part in due was boards water the of age and size the So not. was land cooperation was imposed, in Sticht Utrecht it Hol in bishops: Utrecht the and Holland of counts the between power administrative in difference the by reinforced was zoning hydraulic the in scale in difference This level. local the at regulated be could defences flood and management level water and flooding widespread to susceptible less were area study the of part eastern the in polders vated ele more The century. thirteenth the as early as there created were entities administrative Large quick to recognise the need for cooperation. were boards polder that acute so was sidence the peatlands the danger of due flooding tosub In flooding. to prone most areas those in sooner operate effectively, was usually appreciated to order in cooperate to boards polder for need the speaking, Broadly boards. water small of work apatch was part eastern the while boards, water district big of number asmall by dominated been ment. still further, including in the field of watermanage regional power, which complicated developments a as itself assert to started Amsterdam of city the century fourteenth the In life. his him cost tually even that contest ahazardous time, the of board chess political the on pawns many the on eye an to keep difficult it Vfound Floris Count like trator adminis apowerful Even strength. of displays for scope of plenty families Van Woerden and Amstel Van the like grandees local gave authority ened between Holland and Utrecht. The bishops’ weak To the east of the big three lay the district district the lay three big the of To east the The three big district water boards of Rijn of boards water district big three The long had area study the of part western The 45

46 In the the In ------became the Amstel, Gooi & Vecht water board. Utrecht of city the as far as Vecht the of water the and polders Vecht the all with along board, water district Amstelland 1997, the and 1991 in the management of water quality. Another incen Another quality. water of management the to apply not did that but organised, regionally be Smaller-scale water level management could still oddities. rooted historically disparate than rather determines the territorial division of management water the of course the whereby approach basin European Union’s of championing a drainage the was mergers these behind factor deciding The part. western the in those to size in equal were that organisations in resulting mergers, of series a in amalgamated were boards water smaller the All area. study the of part eastern the in scaling-up of the national government. direction the under but boards, water the of ment the dunes were returned to the territorial manage 2005 of reforms board water the of part As inces. prov the to delegated was dunes the for bility responsi while task, anational became structure infra defence sea primary the of maintenance of the After Rijkswaterstaat, dunes. establishment the behind area the of protection long-term the in interest an had both who Rijnland, and Delfland under fell dunes of chain the period modern early the in defence; coastal anatural formed once had dunes The Rijnland. under fell later only polders IJ the IJ; the of dyking the of case the in as councils, town or estates landed of owners the by out ried major interventions were they required, were car of theresponsibility water Whenever boards. problem. water the manage to able longer no were boards polder respective their when moment the at fold the entered Nigtevecht and Diemen Weesp, Muiden, and Bijleveld, the and Aar the between polders the added: were side eastern the on areas small of a number centuries seventeenth and sixteenth the of course absorbed by Amstelland. were Diemerdijk the and board water district burg Zee the 1970 In board. water district Rijnlanden Stichtse the in together came eventually polders the Woerden Grootwaterschap and all the Rhine them of To north the merged. boards water district organisational demands than water level control. qualityspeaking, control imposed much higher technically that fact the was scaling-up for tive In the twentieth century there was a huge ahuge was there century twentieth the In defencesCoastal were not originally the In 2005 the Krimpenerwaard and Schieland the Krimpenerwaard In 2005 47 As a result of mergers mergers of aresult As - - 48 - - - - - Tijdschrift voor Waterstaats 17ede eeuw’, 18e en in Amstelland in polders de in ‘Schaalvergroting T. Stol, den Rijn 1971, introduction. aan woord en, Alphen beeld hoogheemraadschap in Amstelland. Een Zwaan, J. 54-57. en veen water van Land Amstelland. Brand, N. and Haartsen A. 12-24.Utrecht 2002, 1857 na Rijnland van Het hoogheemraadschap Giebels, HollandsL. water. 13-21. geschiedenis 48 47 46 45 , Utrecht 2005, 2005, , Utrecht

3 (1994), 3(1994), , -

75 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 76 Watersysteem en stadsvorm in Holland waterschap Amstel, Gooi en Vecht. het ontstond hiermee Utrecht; stad de in tot Vecht de van water het en Vechtpolders alle met samengevoegd 1997 en 1991 in fusies door werd gevoegd. van Zeeburg en de bij Diemerdijk Amstelland Hoogheemraadschap het werd 1970 In landen. polders het hoogheemraadschap De Stichtse Rijn Grootwaterschap Woerden samen met alle Rijn het vanuit tijd de van loop de in zich vormde daarvan Ten noorden gefuseerd. 2005 in zijn waard en van het Schieland hoogheemraadschap ting. beheer. Ook dat was een impuls tot schaalvergro veel hogere organisatorische eisen dan het peil Technisch stelde het kwaliteitsbeheer eveneens maar voor het waterkwaliteitsbeheer gold dat niet. op kleinere schaal nog regionaal te organiseren, risch gegroeide curiositeiten. Het peilbeheer was indeling van het zorgbeheer en niet allerlei histo water moest bepalend zijn door de territoriale het van loop De doorslaggevend. Unie Europese stroomgebiedbenadering van het water door de een voor pleidooi het was Daarbij westen. het in ontstonden die in schaal niet onderdeden voor die Het hoogheemraadschap van de Krimpener 45 Het hoogheemraadschap Amstelland 46

------13-21. geschiedenis Tijdschrift voor Waterstaats 17ede eeuw’, 18e en in Amstelland in polders de in ‘Schaalvergroting T. Stol, den Rijn 1971, inleiding. aan woord en, Alphen beeld hoogheemraadschap in Amstelland. Een Zwaan, J. 46 45 3 (1994), 3(1994), - Amsterdam, Leiden, Gouda Leiden, Amsterdam, stedenDrie Amsterdam, Leiden, Gouda Leiden, Amsterdam, citiesThree

77 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 78 Watersysteem en stadsvorm in Holland Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap

Slo terdijkermee Nieuwe Meer Rijnland Rijnland

r Overtoom Overtoom

Kostverlorenvaart

Overtoomse

vaart

Boerenwetering

Singel A A mstelland mstelland IJ Dams Dams luis luis Ams Amsterdam te Amsterdam l pen in verschillende kleuren. waterschap de met 1575, Amsterdam, watersysteem 024 Wa tergraafsmeer - in different colours. boards water the with 1575, Amsterdam, water system 024 IJ IJ 1575 Diemen Diemen vormden de hoofdwegen en met (samen de burg geïncorporeerd. De Amstel-Lastage en IJdijken Geldersekade. Ten oosten werd de havenwijk de de en Kloveniersburgwal de Singel, het aan tot Amstelland moest door Amsterdam worden afge uit water het al verhogen: te afwateringscapaciteit de directe omgeving naar Amsterdam. De Kost De Amsterdam. naar omgeving directe de gegravenOvertoom), voor de scheepvaart vanuit Heiligewegsvaart of (de Overtoomsevaart huidige tering, een middeleeuws en afwateringskanaal, de BuitenDiemen de (wit). stad liepen de Boerenwe Ten(groen). oosten van de Watergraafsmeer lag Rijnland van grens de bij vlak (paars), Amstelland sloten openingen. afge drijfbomen met via toegankelijk alleen waren deze IJ; afgesloten palenrijen door het langs dijks ven ontstonden. De winterhavens lagen buiten binnenha een en buiten- een zodat af, IJ open het burgwallen De sloot waren Damsluis aangelegd. Voor de van behoeve ten die sluizen bestaande de op –aangesloten kosten de vanwege voerd. De Achterburgwallen werden – ongetwijfeld 70 centimeter. 029). afb. op zien te zem, boe oranje de en blauwe (de Amstel de van den stad verdeeld in twee peilgebieden aan weerszij veling van de veenontginning. Binnendijks was de de stegen volgden ertussen de agrarische verka infrastructuur; stedelijke de van basis de wallen) wallen. de rond Achterburg 1380 burgwallen aangelegd, Parallel aan de Amstel werden rond 1350 de Voor structuur. stedelijke de van graat een sluis. kwam vanbedijking de zuidelijke in IJ-oever; de dam de van onderdeel als afgedamd werd Amstel De monding. de bij dijken de op lag bebouwing ste oud De stad. de van succes het voor belang ciaal cru van was Zuiderzee, de naar Noordzee de van handelsroute de op locatie, Deze 024-027). (afb. IJ het in Amstel de van monding de bij ginning handelsnederzetting in een laaggelegen veenont Amsterdam ontstond rond 1200 als ambachts- en en de Kolksluis). Amstelland (later samen met de Haarlemmersluis was het belangrijkste uitwateringspunt van problemen met de waterkwaliteit. De Damsluis dat leiddeminimaal; al in de middeleeuwen tot Amsterdam 1575Amsterdam Amsterdam lagAmsterdam in het hoogheemraadschap zo’n van getijdenverschil een kende IJ Het De middeleeuwse stad groeide in fasen. 48 Omstreeks 1425 werd de stad uitgebreid 49 47 Het verval van de Amstel was was Amstel de van verval Het 50 De rivier fungeerde als ruggen De burgwallen dienden om de ------99-196. Amstelodamum Jaarboek Amsterdam’, te geschiedenis van den Dam Breen, ‘TopographischeJ.C. omtrent Katwijk Zee, Noord de in tot Rhyn den uyt Boezem, Rhijnlands een Meerder Loozing voor verkrijgen te door daar om Sluyzen en doorgravingen, Concept Bolstra, M. Bolstra: van kaart de uit gegevens verschil is gebaseerd op getijden 112-149. Het 2018, Amsterdam Oeroud (red.), Zandvliet K. en Lesger C. Boomgaard, J. in: Amstel’, de van ding Stadswording aan de mon 1200-1390. ‘Amsterdam Jayasena, R. 54-91; 2018, Amsterdam Oeroud (red.), Zandvliet K. en Lesger C. Boomgaard, schappelijk belicht’, J. in: dam archeologisch en land geschiedenis van Amster vroegste De storm. een uit ‘Ontstaan Gawronski, J. 49 221-223. 100-105, 16), (noot 2020 Jayasena 32-41. landschap een van Biografie land. AtlasSchmitz (red.), Amstel E. en Kosian M. Abrahamse, J.E. in: dorpen’, de tussen Stad ‘1200-1600. Schmitz, E. en Abrahamse J.E. 50 48 47

, Bussum 2012, 2012, , Bussum , Amsterdam , Amsterdam , Amsterdam

, 1740. , 7 (1909), 7(1909), - - - - - the town was extended up to the Singel, Klove Singel, the to up extended was town the sluice. a included dam the IJ; the of shore southern the of dyking the of part as dammed was Amstel The success. city’s the to crucial was Zuiderzee, the to Sea North the from route trade the on location, This 024-027). (figs. IJ the into flowed Amstel river the where place the at marshland reclaimed alow-lying in traders and craftspeople of tlement aset as 1200 around being into came Amsterdam shipping headed The Kostverlo- for Amsterdam. toomsevaart (today’s dug for Overtoom), local and or thedrainage Over canal, Heiligewegsvaart amedieval Boerenwetering, the waterways, two were city the Outside (white). Diemen lay meer Watergraafs the of To east the (green). Rijnland with border the to close (purple), board water floating barriers. by blocked openings via reached be only could They posts. of rows by off closed was which IJ, the along dykes the outside lay harbours winter The harbour. inner an and outer an creating IJ, open the Voorburgwallen. the off closed The Damsluis for built been had that locks existing the to nected –con money save to order in –undoubtedly were nelled The Achterburgwallen through Amsterdam. metres. 029). fig. in the (the Amstel blue and orange boezems of side either zones datum two into divided was city the dykes the Inside marshland. reclaimed followed the agricultural subdivision of the thethe alleys urban infrastructure; in between of basis the canals) main the with (together and thoroughfares main the were dykes IJ and Amstel The incorporated. was east the to quarter harbour niersburgwal and Geldersekade and the Lastage burgwallen ( that all the water from Amstelland had to be chan be to had Amstelland from water the all that fact the with cope to required capacity drainage in increase the achieve to used were canals The Amstelland’s most important discharge point. andwith the the was Kolksluis) Haarlemmersluis together (later Damsluis The Ages. Middle the in quality water with problems causing already was were built, followed in around 1380 by the Achter the by 1380 around in followed built, were Voorburgwallen the Amstel, the to parallel 1350, urban structure. Amsterdam 1575Amsterdam Amsterdam lay within the Amstelland district district Amstelland the within lay Amsterdam centi- 70 about of range atidal had IJ The The medieval town grew in stages. Around Around stages. in grew town medieval The 49 51 The river formed the backbone of the the of backbone the formed river The The Amstel’s fall was minimal, and this this and minimal, was fall Amstel’s The burgwallen are canals). 50 Around 1425 Around shown shown 52 -

------99-196. Amstelodamum 7(1909), Jaarboek Amsterdam’, te geschiedenis van den Dam Breen, ‘TopographischeJ.C. Katwijk omtrent Zee, Noord de in tot Rhyn den uyt Boezem, lands Meerder Loozing voor Rhijn een verkrijgen te door daar om doorgravingen, en Sluyzen Concept stra, Bol M. Bolstra: by map the from data on based is range tidal 112-149. The 2018, Amsterdam Oeroud (eds.), Zandvliet K. Lesger C. andBoomgaard, J. in: Amstel’, de van ding Stadswording aan de mon- 1200-1390. ‘Amsterdam Jayasena, R. 54-91; 2018, Amsterdam Oeroud (eds.), Zandvliet K. Lesger C. andBoomgaard, schappelijk belicht’, J. in: dam archeologisch en land geschiedenis van Amster vroegste De storm. een uit ‘Ontstaan Gawronski, J. 221-223. 100-105, 17), (note 2020 Jayasena 42-61. 2012, aLandscape of Amstelland. The Biography of Atlas (eds.), Schmitz E. Kosian M. andAbrahamse, J.E. in: villages’, among Acity ‘1200-1600. Schmitz, E. and Abrahamse J.E. 52 51 50 49 , 1740. ,

, Amsterdam , Amsterdam , Amsterdam

, Bussum , Bussum - - - -

79 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 80 Watersysteem en stadsvorm in Holland huidige Overtoom zijn naam aan ontleent. de waar aangelegd, overtoom een dam die over 1514 In werd Kostverlorenvaart. de in gelegd dam een werd Er om. Spaarne het buiten Vlaanderen, naar Zuiderzee de van route kortere een tot leiden immers zou het had; tegen bezwaar daar Haarlem omdat niet hij kreeg functie deze maar deze uitermate zijn geschikt als scheepvaartroute, opzichte van de heersende zuidwestenwind zou (Stadsarchief Amsterdam). (Stadsarchief Damsluis blootgelegd eerste die van opvolgers de van een werd 1915, rond Dam, de op dantshuis Comman het van afbraak de Bij IJ. het van king mermeer. uitloper van het steeds groter wordende Haarlem Meer, Nieuwe het lag Ten zuidwesten graafsmeer. Water grotere veel het oostkant de aan kermeer, ring van op Rijnland het IJ. afwate als 1413 in werd aangelegd verlorenvaart als onderdeel van de bedij eeuwdertiende aangelegd de in werd Damsluis De 025 025 025 Ten westen van Amsterdam lag het Sloterdij het lag Amsterdam van Ten westen

- - 51 (Stadsarchief Amsterdam). (Stadsarchief vissersboten aangemeerd zijn steiger de Aan zien. te het midden is de Damsluis 1611. uit In Visscher Jansz Claes door Dam de richting Damrak het over Gezicht Door zijn ligging ten 026 026

- - - - 2014, 75. 2014, Middeleeuwen de in Gooi het en duinen de tussen gebied het van grafie boeren. Een historische geo Amsterdamse Bont, de C. (Stadsarchief Amsterdam). (Stadsarchief uncovered was Damsluis first that to successors the of one 1915, around Square, Dam on House dant's demolition of the Comman the During IJ. the of dyking the of part as century thirteenth the in structed con was Damsluis The 025 025 51

, Hilversum , Hilversum - - - 026 Haarlemmermeer. ever-expanding the of offshoot an Meer, Nieuwe the lay To south-west the Watergraafsmeer. larger much the of side east the on dijkermeer, name. its gets toom ( 1514, in aportage and verlorenvaart Kost the in built was Adam river. Spaarne lem’s IJ. the to Rijnland from water excess 1413 in built carry to was renvaart was built on the dam, which is where today’s Over today’s where is which dam, the on built was (Stadsarchief Amsterdam). (Stadsarchief jetty the at moored are boats Fishing seen. be can Damsluis the middle the In 1611. Visscher, Jansz Claes towards Dam Square by Damrak the across View from the Zuiderzee to Flanders bypassing Haar bypassing Flanders to Zuiderzee the from route ashorter provided have would which use, its its intended function because Haarlem opposed prevailing but south-westerly it wind, never fulfilled the to owing effective very proved have should 026 026 To the west of Amsterdam lay the Sloter- the lay Amsterdam of To west the

53 Given its location it it location its Given overtoom - ) - - 2014, 75. 2014, Middeleeuwen de in Gooi het en duinen de tussen gebied het van grafie boeren. Een historische geo Amsterdamse Bont, de C. 53 , Hilversum , Hilversum - 027 1615. Balthasars, van Rijnland door Floris kaart de uit uitsnede een Amsterdam en omgeving op Balthasars, 1615. Balthasars, Floris by Rijnland of map the from adetail in ings Amsterdam and surround 027 027

-

81 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 82 Watersysteem en stadsvorm in Holland Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap

Sloterdijkermeer Nieuwe Meer Nieuwe Meer Rijnland Rijnland

Haarlemmertrekvaart

Spaarn Overtoom

dammerdijk Haarlemmerpoort Haarlemmerpoort Overtoomsevaart G Stads- G Stads- odshuispolder odshuispolder Kostverlorenvaart en en

Jordaan Boerenwetering

Grachtengordel IJ A A mstelland mstelland Haarlemmerdijk Haarlemmerdijk Dams Dams luis luis Ams Amstelsluize te Amstelsluize l n n Amsterdam Amsterdam pen in verschillende kleuren. 1680, met de waterschap de met 1680, Amsterdam, watersysteem 028 W W Nieuwe Vaart at at ergraaf ergraaf - smeer smeer IJ IJ in different colours. boards water the with 1680, Amsterdam, water system 028 1680 Diemer- Diemer- zeedijk zeedijk en de oorlogsvloot. handel de voor haveneilanden nieuwe van aanleg lagen op dijkhoogte vanwege het overstromings het vanwege dijkhoogte op lagen IJ-oever tot stand. tot IJ-oever mingen een nieuwe vloedkering langs de zuidelijke overstro reeks een na kwam 1682 In uitbreiding. behoeve van het oostelijk gedeelte van de stads ten verlegd Diemerzeedijk de van deel een werd 1663 na en 1612 in rechtgetrokken werd merdijk ten behoeve van de de stadsuitbreiding: Haarlem gevaar. Het dijkenstelsel moest worden aangepast volgde. nog die plannen reeks waterkwaliteit, evenmin als de vrijwel eindeloze de van verbetering tot niet leidde plan ambitieuze Dit zwart. en geel in aangegeven 029) (afb. kaart gracht twee kwamen vuilwaterboezems, op de Amstelland terechtkwam. In de verdedigings de zeesluizen, zonder dat stadswater vervuild in spuien door het openen en beurtelings sluiten van sluizen gebouwd om de grachten te kunnen door te verbeteren. gelegd in een (ijdele) poging om de doorstroming aan Vaart Nieuwe de werd 1648-1649 In gorisch. cate dat weigerde voeren, te af stad de via meer bijvoorbeeldsing, door water uit het Haarlemmer oplos een aan meewerken kunnen had dat land, rosmolens enmolens, spuisystemen ingezet. Rijn waterverontreiniging: zo werden onder meer wind maar liefst zeven peilgebieden. in verdeeld binnendijks nu was stad De terde. ten, waardoor de doorstroming verder verslech Amstelwater werd verdeeld over nog meer grach waterkwaliteit had dat geen het effect: schaarse breiding verliep veel systematischer, maar op de alsgeschikt stedelijke structuur. De tweede uit weidegebied; het agrarisch landschap bleek niet veen stuk verstedelijkt een Jordaan de was stad oude de in stegen de als Net doorstroming. welijks wijk met veel en (en industrie nau dus vervuiling) enzand, de op polderpeil gelegen een Jordaan, van de grachtengordel, dat werd opgehoogd met deel westelijk het ontstond fase eerste de Tijdens industrie. vervuilende veel met wijken reeks een grachtengordel werd aangelegd met daaromheen gens rondom naar het zuiden en oosten. De fasen uitgebreid, eerst naar het westen, vervol twee in werd stad De 028-031). (afb. oppervlak In de Gouden EeuwAmsterdam in vervijfvoudigde Amsterdam 1680 Amsterdam In of kort na 1629 werd de oostelijke Amste oostelijke de werd 1629 na kort of In Het waterfront werd kilometers lang door de Amsterdam ondernam van alles tegen 52 In 1672-1673 werden de Amstel 55 54 Deze buitendijkse eilanden 53 ------437-444. 52), (noot 2019 Abrahamse 161-170. 111-122, 52), (noot 2019 Abrahamse 395-447. 52), (noot 2019 tiende Abrahamse eeuw: Amsterdam in de zeven in waterbeheer het over Zie 2019, 436-437. Dutch Golden Age the in Amsterdam of History APlanning Making. the in Metropolis Abrahamse, J.E. 55 54 53 52 , Turnhout - the sea locks, without the polluted city water end closing and opening alternately by out flushed be to canals the allow to built were Amstelsluizen the and scant throughflow. Like the lanes in the his the in lanes the Like throughflow. scant and pollution) also (hence industry of alot with datum, polder at adistrict Jordaan, the and sand, with raised was which of height the zone, canal the of part western the of development the saw stage a lot of sprang up. The first polluting industry with districts of aseries it around and out, laid was zone canal The east. and south the to then and west the to first stages, two in extended was city The 028-031). (figs. fivefold increased Amsterdam During the Age Golden the built-up area of attempt to improve throughflow. a(vain) in built was Vaart Nieuwe the 1648-1649 In categorically. refused city, the via mermeer example by channelling water from the Haarlem for solution, a finding in cooperated have could which horse mills and Rijnland, systems. sluice to combat water including windmills, pollution, areas. datum ordnance seven than fewer no into divided now was city the dykes the Inside further. still deteriorated flow the that result the with canals, more even among divided was Amstel the from water of supply meagre the quality: water the on effect little had this systematically, more out ried car was extension second the Although structure. urban an for basis unsuitable an be to proved of the peatland agricultural pasture; landscape piece urbanised an was Jordaan the centre, torical merchant shipping and the navy. for piers finger new of construction the to owing followed. that plans of succession endless virtually the than more any quality, water the improve to nothing did plan ambitious this However, 029). (fig. map the on black and yellow in indicated moat, defence the in created were reservoirs Two waste-water Amstelland. in up ing southern shore of the IJ. the of shore southern the along built was barrier flood anew events, flood of asuccession following 1682, In extension. urban the of section eastern the accommodate to moved was Diemerzeedijk the of part 1663 after Haarlemmerdijk was straightened in 1612 and the expansion: urban of interest the in modified be to had system dyke The flooding. of danger the of because height dyke to raised were piers Amsterdam 1680 Amsterdam Amsterdam deployed every available means The waterfront was now kilometres long long kilometres now was waterfront The 57 54 56 In 1672-1673 1672-1673 In 55 These undyked undyked These - - - - 437-444. 54), (note 2019 Abrahamse 161-170. 111-122, 54), (note 2019 Abrahamse 447. 395- 54), (note 2019 hamse Abra see: century, teenth seven the in Amsterdam For water management in 2019, 436-437. Dutch Golden Age the in Amsterdam of History APlanning Making. the in Metropolis Abrahamse, J.E. 57 56 55 54 , Turnhout - -

83 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 84 Watersysteem en stadsvorm in Holland deels over bestaande vaarwegen. gegraven, nieuw deels Gouda, en Utrecht Weesp, richting trekvaarten Muiden, kwamen Haarlem, Er overstromingsgevaar. het vanwege afstand op meer in 1641-1644. in meer het in kleinere Sloterdijker 1622, drooggemaakt smeer vormde een constante dreiging en werd Watergraaf Het bedijkt. stad de buiten loever 029 56 De stad hield verveningen verveningen hield stad De 57 - - 1000 jaar ruimtelijke ontwik verstedelijking in Nederland. de van Atlas (red.), hamse Abra J.E. en Rutte R. in: krimp’, en uitbreiding atie, differenti in verstedelijking: Verschuivingen‘1500-1850. Rutte, R. en Abrahamse J.E. 148. 139- (1981), 31 uitvoering ambitieus plan’, in Werk Sloterdijk en omgeving, een station nieuwe ‘Het Corpel, A.J. 26-30; (1950-1951), 2 uitvoering in meer’, Werk in‘Zandwinning de Sloter Pennock, meerpolder: J.J. over de48; Sloterdijker 21), (noot 2012 Schmitz en smeer: Kapper Abrahamse, Zie over de Watergraaf 209, hier: 188. hier: 209, keling , Bussum 2014, 186- 2014, , Bussum 57 56 ------dug, partly making use of existing waterways. existing of use making partly dug, newly partly appeared, Gouda and Utrecht Weesp, leading Muiden, canals Barge ing. to Haarlem, 1641-1644. in Sloterdijkmeer smaller the 1622, in drained was threat, aconstant posed which Watergraafsmeer, The dyked. was limits city the outside Amstel distance because of the subsequent risk of flood In or shortly after 1629, the east bank of the the of bank east the 1629, after shortly or In 58 The city kept peat extraction at a at extraction peat kept city The dam). geel Amster (Stadsarchief en zwart in aangegeven twee vuilwaterboezems, verdedigingsgracht liggen de In roze. in Buiten-Amstel de groen, in aangegeven deeld. De Binnen-Amstel is lende peilgebieden ver de Amstelsluizen in verschil door is Amstel De rood. in aangegeven Jordaan, de ligt daarvan Ten westen gordel. uitgebreid met de grachten is boezem blauwe De stad. vormen de middeleeuwse boezems blauwe en oranje De aangegeven. heeft den de verschillende peilgebie kleuren in 1675 rond paert stadsarchitect Daniël Stal (noorden onder) waarop Gedrukte stadsplattegrond 029

59 ------Bussum 2016, 188-211: 188-211: 2016, Bussum Spatial Development of AMillennium Landscape. Urban Dutch the of Atlas (eds.) Abrahamse and J.E. Rutte R. in: contraction’, and differentiation, expansion inChanges urbanization: – ‘1500-1850 Rutte, R. and Abrahamse J.E. esp. 190. 139-148. (1981), I31 plan’, omgeving, een ambitieus nieuwe station Sloterdijk en ‘Het Corpel, A.J. 26-30; in uitvoering ning in de Slotermeer’, Werk ‘Zandwin Pennock, der: J.J. on the Sloterdijkermeerpol 48; 21), (note 2012 Schmitz Kapper andAbrahamse, On Watergraafsmeer see: dam). low Amster (Stadsarchief yel and black in indicated boezems waste-water two are there moat defence the In pink. in Buiten-Amstel the green, in indicated is Amstel The Binnen- Amstelsluizen. the by areas level water different into divided is Amstel The red. in indicated Jordaan, the lies this of west To the canals. of ring the with extended been has boezem blue The city. eval boezems blue and orange The 1675. around areas level water ent differ the colours in cated tect indi Daniël Stalpaert below) on which city archi (north map city Printed

029 59 58

define the medi the define

2 (1950-1951), 2(1950-1951), ,

------

,

- - 031 030 030 030 showing a view in anorth in aview showing 1710, c. Stoopendaal, Engraving by Daniël moat (Stadsarchief Amster moat (Stadsarchief boezem waste-water the with former Stadstimmertuin Amstelsluizen along the the connects A sewer below). (north Stalpaert Daniël by Amstelsluizen the of design final the showing 1672 from Map dam). dam). 1713 Amster (Stadsarchief Nicolaas Visscher, 1702- PublishedHogesluis. by the from Amstelsluizen, the of direction erly vuilwaterboezem in de Stadstimmertuin met de voormalige de langs sluis de onder). Een riool verbindt (noordenDaniël Stalpaert de Amstelsluizen door van ontwerp definitieve het met 1672 uit Plattegrond archief Amsterdam). verdedigingsgracht (Stads archief Amsterdam). Visscher, 1702-1713 (Stads Uitgegeven door Nicolaas Hogesluis. de vanaf sluizen, richting op de Amstel- een gezicht in noordelijke 1710, met ca. Stoopendaal, Gravure van Daniël 031 031 031 031 030 030

in the defence defence the in

- - - - -

85 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 86 Watersysteem en stadsvorm in Holland Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap Rijnland Rijnland G root e IJpolders

Haarlemmertrekvaart P P et et roleumhaven roleumhaven

Overtoomsevaart Lennepk J ac

ob

van

Amstelland anaal

z z Noord Noord Marni

xst

eekanaal raa eekanaal t Hout havens W W est est erdoksdijk Am erdoksdijk ste B Amstelsluize l Amstelsluize uikslot erham O O B B n n V V uit uit ost ost olewijker olewijker enpolder enpolder erdoksdijk erdoksdijk pen in verschillende kleuren. 1900, met de waterschap de met 1900, Amsterdam, watersysteem 032 Amsterdams stadswater Amsterdams stadswater Lozingsk Lozingsk A A W W mst mst Havengebied at at Nieuwe V Oost erdam erdam ergraaf ergraaf IJ anaal anaal elijk - smeer smeer aart O O ranjesluizen ranjesluizen Z Z

eeburg eeburg in different colours. boards water the with 1900, Amsterdam, water system 032

1900

Merwedekanaal Merwedekanaal Merwedekanaal S Durgerdam Durgerdam ifon Buiten-IJ Buiten-IJ Diemer- Diemer- zeedijk zeedijk oude stad kwam onder één peil. Veel binnenslui Veel peil. één onder kwam stad oude – de met Haarlemmermeer stoomkracht droogge invloedrijk maar kaart, de –buiten en tenpolder werden ook de Buiksloterham, de Volewijker Bui IJpolders Grote de Naast viel. IJpolders Grote een groter project, waarbinnen droogmakerij de keerskundige overwegingen. leidde opnieuw tot dempingen, nu vooral om ver Dat stad. middeleeuwse de van deel westelijk het in plaats cityvorming vond Station Centraal het van bouw de Na Jordaan. de in name met teit, grachten gedempt in verband met de waterkwali In deKostverlorenvaart. oude binnenstad werden de met verbinding nieuwe een 1886, in nepkanaal gedempt na de opening van het bredere Van Len De kon Overtoomsevaart opgelost. worden gemaal bij Zeeburg had veel waterproblemen het vertakt: fijn minder veel was breidingen stadsuit nieuwe deze in watersysteem Het wijken. ken; ten zuiden van de stad luxere kwamen woon havens en spoorlijnen industrie en arbeiderswij de bij verrezen westzijde en oost- de Aan stad. de rond verrees wijken nieuwe van ring Een ven. Petroleumha en Houthaven westelijke de naar en Havengebied Oostelijk nieuwe het naar stad oude de vanuit zich verplaatste zeehandel De in. land hardAmsterdam te groeien. andere bleven bestaan. zen in raakten sommige onbruik, werden gesloopt, waardoor de waterkwaliteit sterk vooruitging. Zeeburg, stoomgemaal het 1879 in kwam lens plaats van de slecht functionerende vuilwatermo sifon gebouwd onder het door. Merwedekanaal In teLozingskanaal kunnen handhaven, werd een het via uitwatering de Om verbeterde. sterk achterland het met verbinding de dat dekanaal, kortkanaal daarop geopend; volgde het Merwe 032-036). (afb. zen Oranjeslui de van bouw de met Zuiderzee de van afgesloten IJ het werd 1872 In spoornetwerk. het van sluitstuk als gebouwd werd Station Centraal het toen aangelegd werd spoor het later waarop door de aanleg van de Wester- en Oosterdoksdijk, afgesloten IJ het van 1829 in werd Amsterdam teit. sen plannen kampen met een slechte waterkwali reek ondanks stad de bleef eeuw negentiende de van deel grootste het en achttiende de In uit. meer Tussen en breidde 1663 1850 Amsterdam niet omringende waterschappen Rijnland en Amstel Amsterdam 1900 Amsterdam Het Noordzeekanaal maakte deel uit van van uit deel maakte Noordzeekanaal Het begon infrastructuur nieuwe de Door 58 In 1876 werd het Noordzee het werd 1876 In 60 De stad schoof de de schoof stad De 59 De De ------‘De jeugdjaren‘De van stadsin Ostende, Hoek den van J.H. 9-35. 2000, sum/Amsterdam tweede Gouden Eeuw de in Amsterdam (red.), e.a. Bakker M. in: lijkheid’, werp tussen wens en werke stad ontworpen. Stadsont ‘De Wagenaar, M. 15-40; 1877-1940 Amsterdam in ontwikkeling revolutiebouwers. Project en Speculanten Smid, R. 148-163. (1968), boek Amstelodamum genieur Van Jaar Niftrik’, damum IJtunnel’, Jaarboek Amstelo vanstaansgeschiedenis de ont ‘De Schoewert, L. 60 59 58 89 (1997), 123-146. (1997), 89 , Nijmegen 2019, 2019, , Nijmegen

60 60 - , Bus ------city started to expand into the territory of the sur the of territory the into expand to started city Oranjesluizen (figs. 032-036). (figs. Oranjesluizen the of construction the by Zuiderzee the from off closed was IJ the 1872 In network. railway the of piece crowning the as built was Station Centraal when laid later was line railway the which on dijk, the construction of the Wester- and Oosterdoks by IJ the from off cut was Amsterdam 1829 In ity. qual water poor experience to continued city the nineteenth century, despite innumerable plans, the of most and eighteenth the In 1850. and 1663 between further any expand not did Amsterdam the map, but influential – the Haarlemmermeer, Haarlemmermeer, the – influential but map, the sloterham, Volewijker Buitenpolder and – outside Buik the IJpolders, Grote the as well As scheme. drainage IJpolders Grote the included that plan traffic. road increasing of account on mainly time this in, filled being canals more to leading city, medieval the of part western the dominate to Station, businessCentraal developments started in the After of theparticular construction Jordaan. in quality, water poor of because in filled were in Canals Kostverlorenvaart. the historical centre the with link a new 1886, in Van Lennepkanaal wider the of opening the after in filled be could Overtoomsevaart The dense. less became city the of areas new these in network water the problems, water the of many solved had Zeeburg at station pumping the that Now areas. residential upmarket more came south its to city; the of west and east the to lines railway the and docks the along arose neighbourhoods trial and working-class Indus city. the around up sprang districts new of Aring west. the in Petroleumhaven and Houthaven the to and east the in Havengebied Oostelijk new the to city old the from moved trade Maritime rounding and Rijnland water Amstelland boards. pace. arapid at grow to began Amsterdam were others remained standing. demolished, some disuse, into fell sluices city’s the of Many datum. ordnance asingle by covered was city cal a vast improvement in water quality. burg bringing pumping steam-driven about station, Zee the by replaced were mills waste-water ing Inthe 1879 Merwedekanaal. the poorly function avia the siphon was Lozingskanaal, built under drainage To maintain hinterland. the with nections the Merwedekanaal, whichthe greatly Merwedekanaal, improved con Noordzeekanaal was followed opened, shortly by Amsterdam 1900 Amsterdam The Noordzeekanaal was part of a larger a larger of part was Noordzeekanaal The infrastructure, new the all by Boosted 60 In 1876 the the 1876 In 61 The histori The 62 The The ------9-35. 2000, Bussum/Amsterdam de tweede Gouden Eeuw in Amsterdam (eds.), al. et Bakker M. in: werkelijkheid’, ontwerp tussen wens en stad ontworpen. Stads- ‘De Wagenaar, M. 15-40; 1877-1940 Amsterdam in ontwikkeling revolutiebouwers. Project- en Speculanten Smid, R. 148-163. (1968), boek Amstelodamum ingenieur Van Jaar Niftrik’, jeugdjaren‘De van stads- Ostende, Hoek den van J.H. 123-146. Amstelodamum Jaarboek IJtunnel’, de vanontstaansgeschiedenis ‘De Schoewert, L. 62 61 60 , Nijmegen 2019, 2019, , Nijmegen 89 (1997), (1997), 89 60 60 , -

87 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 88 Watersysteem en stadsvorm in Holland 033 stad. beter georganiseerde verveningen dichter bij de nu de kwamen eeuw negentiende de In maakt. 035 61 034 2012, 73-88. van een landschap Atlas Amstelland. Biografie (red.), Schmitz E. en Kosian M. Abrahamse, J.E. in: Eeuw’, Gouden tweede Een ‘1800-1950. Schmitz, E. en Abrahamse J.E. 61 , Bussum , Bussum the city. to closer edged had operations extraction peat organised better now the century nineteenth the In power. steam of help the with drained all were 63 (Stadsarchief Amsterdam). (Stadsarchief het te Merwedekanaal zien onder sifon de van aanleg de is 1890 uit Oosterhuis Gustaaf door foto deze Op dam). Amster 1867 (Stadsarchief uit Oranjesluizen de van Plattegrond van de bodem archief Amsterdam). (Stads- Oosterhuis Pieter door 1871 uit foto een gemaal Schellingwoude op schoorsteen van het stoom de vanaf gezien bouw De Oranjesluizen in aan 2012, 73-88. aLandscape of phy (Stadsarchief Amsterdam). (Stadsarchief under the Merwedekanaal siphon the of struction con the shows Oosterhuis Gustaaf by photo 1890 This 035 archief Amsterdam). Oranjesluizen, 1867 (Stads- the of bottom the of Plan 034 archief Amsterdam). (Stads- 1871 Oosterhuis, Pieter by aphoto in station woude steam pumping of Amstelland. The Biogra The Amstelland. of Atlas (eds.), Schmitz E. and Kosian M. Abrahamse, J.E. in: Age’, Golden A second ‘1800-1950. Schmitz, E. and Abrahamse J.E. 63 chimney of the Schelling construction seen from the The Oranjesluizen under 033 035 035 034 033

, Bussum , Bussum ------dam is bruin. is dam Het stadswater van Amster het Noordzeekanaal in grijs. van die blauw, in Amstelland groen aangegeven, die van boezems van Rijnland zijn in De 1878-1879. uit kaarten eerste editie Waterstaats de van 25 blad uit Uitsnede 036 036

- - first edition of the Water the of edition first the of 25 sheet from Detail brown. are Amsterdam of waters city The grey. in zee-kanaal Noord the of those blue, in Amstelland of those green, Rijnland are indicated in boezems The 1879. staatskaarten from 1878- 036 036

of of - -

89 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 90 Watersysteem en stadsvorm in Holland Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap S S lot lot Hav W W Hav erplas erplas est est -1,0 m NAP engebied engebied Rijnland Rijnland elijk elijk

Haarlemmertrekvaart +1,0 m NAP P P et et roleumhaven roleumhaven

Lennepk J ac

ob A A van anaal +0,5 m ms ms NAP

tel, GooienVecht tel, GooienVecht

z z Noord Noord

eekanaal eekanaal Hout +1,0 m NAP havens +1,5 m NAP +2,0 m NAP +0,3 m NAP

Am ste l +2,0 m NAP pen in verschillende kleuren. 2015, met de waterschap de met 2015, Amsterdam, watersysteem 037 Lozingsk Lozingsk Binnen-IJ W W at at Nieuwe +1,5 m ergraaf ergraaf NAP anaal anaal - V smeer smeer aart O O ranjesluizen ranjesluiz

in different colours. boards water the with 2015, Amsterdam, water system 037

-4,5 m NAP

A

m

s t

2015 e r

d

a en m

- R +0,2 m Z Z

NAP Sifon

i eeburger- eeburger- j

n

k a

eiland eiland n

Buiten-

a

a l IJ door steeds strengere milieuwetgeving voortko meer onder stad, de uit geheel vrijwel verdween blijven functioneren. Vervuilende bedrijvigheid een eigen peilbeheer in. Het gemaal Zeeburg is voerde Rijkswaterstaat Amsterdam-Rijnkanaal; het Zeeburgereiland. op Sluisbuurt de en kaart) de (buiten IJburg 1990: jaren de vanaf IJ het in woonwijken buitendijkse van bouw de is verschijnsel nieuw A10. relatief Een ringweg de van aanleg de door ontsloten werd stad De as. per vrachtvervoer het van introductie het westen weg, de Grote IJpolder in. IJpolder Grote de weg, westen het naar stad de uit verder steeds tijd de van loop de Rijnland. Rijnland. van koste ten opschoof westwaarts dat Vecht, en Gooi Amstel, later Amstelland, waterschap het in als afvoer. Veel kleine polders werden opgenomen trokken, en oude weteringen verloren hun functie de verschillende peilen in de stad werden gelijkge De inring. binnensluizen raakten onbruik doordat den gehouden als secundaire of tertiaire waterke wer stand in dijken oude veel omdat intact, deels Westelijk Havengebied is nog industrie gevestigd. het in Alleen beleid. Europees en rijks- uit mend omgeving. sindsdienfungeert als recreatieplas voor de Sloterplas Deze Tuinsteden. Westelijke de voor werd ontpolderd ten behoeve van de zandwinning ten. De in drooggemaakte Sloterdijkermeer 1644 en bedrijventerreinen aangelegd. havens buitenwijken, opgezette ruim uitgestrekte, Wereldoorlog werden rond de stad in hoog tempo Tweede de na maar gebouwd, wijken compacte betrekkelijk grote, reeks een werd Tot 1940 042). 037- (afb. gegroeid snel ongekend eeuw twintigste de in is Amsterdam van oppervlak bebouwde Het een vermindering van het uitwateringspun aantal in een verdunning van en de hoofdafvoerstructuur minder water wat aangelegd, opnieuw resulteerde op de veenbodem werd aangebracht, werd relatief een metersdik waarvoor zandpakketuitbreidingen, Het Merwedekanaal werdHet Merwedekanaal verbreed tot De binnenhavens verdwenen geheel door de Amsterdam 2015Amsterdam Het historische dijkenstelsel bleef groten 63 Het Westelijk Havengebied schoof in 62 In deze nieuwe nieuwe deze In 64

------overzicht van de havenont Zie voor een historisch (noot 21), 50-51. 21), (noot 2010 Schmitz en Kosian Abrahamse,wikkeling: 150-158. Amstelodamum Maandblad II’, toekomst zijn aan bouwt ‘Amsterdam Sleeswijk, Wegener C. 26-29. 2014, ontwikkeling, Bussum 1000land. jaar ruimtelijke de verstedelijking in Neder van Atlas (red.), Abrahamse J.E. en Rutte R. in: dam’, J.E. Abrahamse, ‘Amster Abrahamse, J.E. 64 63 62

47 (1960), 47 (1960), - - - the city and into the Grote IJpolders. Grote the into and city the from away westwards, further moved Havengebied industrial estates. industrial and docklands suburbs, out laid spaciously vast, by surrounded rapidly was city the War World Second the after but built, were districts compact fairly large, of aseries 1940 Before 037-042). (figs. century twentieth the in rate unprecedented an at grew Amsterdam of area built-up The of Rijnland. expense the at westwards expanded which board) water &Vecht Gooi Amstel, the (later board water Amstelland the into incorporated were lost their drainage function. Many small polders canals drainage old and aligned, were levels water different the once disuse into fell sluices town The defences. flood tertiary or secondary as retained were dykes old many because intact largely Westelijk Havengebied. the in located is industry remaining only The policies. EU and government of out arising tions result of increasingly strict environmental regula a as city the from disappeared but all have ties activi Polluting operate. to continued has station the water level in the The Zeeburg pumping canal. of management the for responsible became staat Rijkswater Canal: thebecame Amsterdam-Rhine and on the Zeeburgereiland. Sluisbuurt map) the (outside IJburg 1990s: the since IJ the in islands artificial on areas residential undyked tively recent development is the construction of Arela A10 road. the of ring construction the by improved was city the to access Road transport. freight rail and road of introduction the following the surrounding area. for lake arecreational as served has Sloterplas Tuinsteden development. Since then, the resulting Westelijke the for extraction sand of interests the in again up fill to allowed was 1644, in reclaimed number of discharge outlets. The Sloterdijkermeer, the in adecrease and infrastructure drainage main the of out thinning afurther to led which dug, were watercourses few relatively sand, of layer thick ametres- by covered was soil peaty the which Amsterdam 2015Amsterdam The historical dyke system has remained remained has system dyke historical The wasThe Merwedekanaal widened and The inner-city docks disappeared altogether 64 In these new extensions, for for extensions, new these In 65 Over time, the Westelijk Westelijk the time, Over 66 - - - - J.E. Abrahamse, ‘Amster Abrahamse, J.E. 50-51. 23), (note 2010 Schmitz Kosian andAbrahamse, of For a historical overview 150-158. Amstelodamum Maandblad II’, toekomst zijn aan bouwt ‘Amsterdam Sleeswijk, Wegener C. 28-31. development spatial of A millennium landscape. urban Dutch the (eds.), Abrahamse J.E. and Rutte R. in: dam’, port development, port see: 66 65 64

, Bussum 2016, 2016, , Bussum 47 (1960), 47 (1960), Atlas of of Atlas -

91 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 92 Watersysteem en stadsvorm in Holland 040 038 039 het bij Lozingskanaal Zee Het elektrische gemaal aan archief Amsterdam). Zeeburgerschutsluis (Stads- the with Vaart Nieuwe the left the On station. pumping Zeeburg the with kanaal Lozings the of view Aerial dam). ment Amster (Stadsarchief Depart Works Public the by architecture was designed The 1943. in installed was station pumping new The photo. a1969 in Zeeburg at station pumping The dam). tion Amster (Stadsarchief sta pumping steam the to successor the was 1912 and in built was Zeeburg near Lozingskanaal the at station The electrical pumping Amsterdam). schutsluis (Stadsarchief Vaart met de Zeeburger Zeeburg. Links de Nieuwe gemaal het met kanaal Lozings het van Luchtfoto Amsterdam). (Stadsarchief de Dienst Publieke Werken tectuur is ontworpen door archi De 1943. in geplaatst nieuwe gemaal werd Het 1969. uit foto een op Zeeburg bij gemaal Het Amsterdam). stoomgemaal (Stadsarchief het van opvolger de was en 1912 in gebouwd werd burg 038 040 039 038 040 039 ------042 041 archief Amsterdam). (Stads- background the Schellingwouder bridge in the with the Oranjesluizen, of 1980 from photo Aerial Amsterdam). (Stadsarchief 1984 from aphoto in Oranjesluizen the to next station pumping The Amsterdam). wouderbrug (Stadsarchief achtergrond de Schelling de op met Oranjesluizen, de van 1980 uit Luchtfoto Amsterdam). (Stadsarchief 1984 uit foto een op Oranjesluizen de naast gemaal Het 042 041 042 041 -

93 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 94 Watersysteem en stadsvorm in Holland Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap K K a a t t wijk wijk Rijnland

Mare Leiden Leiden

waterschap Rijnland. Leiden, watersysteem 1575, 043

Nieuwe Nieuwe

Rij Rij

n n

O Zijl u

d

e

R

i j

n

H

o

g

e water board Rijnland. Leiden, water system 1575, 043

R

i

j

n

d

i

1575 j k

het hoogheemraadschap. bevoegdheid hadden. en heemraden binnen de stadsvrijheid geen dijkgraaf dat mening van was Leiden maar recht, dat claimde Rijnland stad. de in waterkeringen en wateren op toezicht het over en waterstaat, de van kosten de aan ingelanden de van bijdrage de over overstroming. Het eiland tussen de twee Rijntak twee de tussen eiland Het overstroming. door waterstaatkundige werken beschermd tegen nauwelijks werd daarentegen Rijn de van noorden ten gebied Het (Breestraat). Rijndijk Hoge de door beschermd was Rijn de van zuiden ten gebied Het toponiem. het uit blijkt zoals hoog, lag Kerk huidige Witte Singel. de aan tot westen en zuiden het naar uitbreiding een volgde Daarna Vestestraat. de aan tot Burcht, de van oostelijk en Vest, Oude de aan tot Rijn, eerste uitbreiding vond plaats ten noorden van de Rijnland. werden opgelegd door het boezemwaterbeheer in hoogheemraadschap. De waterpeilen rond de stad het van zetel de was –en grondgebied lands over de waterkwantiteit. Het lag midden in Rijn ondiep. en smal was stadsgrachten van stelsel fijnvertakte het maar diep, betrekkelijk en breed waren vestinggrachten en Rijntakken De taat. ling van de grachten, zonder het gewenste resul In 1445 werden regels uitgevaardigd tegen vervui waterkwaliteit in de eeuw vijftiende problematisch. plaatste tussen beide meren. Desondanks werd de ver water veel wind de omdat waterkwaliteit, de voor goed was Dat Meer. Zoetermeerse het ken bleef onbedijkt. fasen uit in het omliggende veengebied. zuidoever. de langs Rijndijk Hoge de van onderdeel was Breestraat De hoofdstraat. de werd Breestraat de toe; elkaar naar groeiden kernen Deze Rapenburg. het en Langebrug) (nu gracht kerk en het grafelijk hof, omgeven door de Vollers Rijn en samenkwamen een kern rond de Pieters Nieuwe en Oude de waar Burcht, de ningskernen: vanuitvanaf verschillende bewo het jaar 1000 Leiden ontwikkelde zichdoor het water (afb. 043). Ook de stadsplattegrond van Leiden werd bepaald zaken die de waterstaat betroffen. waterstaat de die zaken bevoegdheden van Rijnland werden tot beperkt tussen Leiden en Rijnland gesloten waarin de Leiden 1575Leiden Het gebied rond de Burcht en Hooglandse Hooglandse en Burcht de rond gebied Het Leiden moest ook controle zien te houden Leiden lag tussen het en Haarlemmermeer In de middeleeuwen breidde de stad zich in 66 Leiden lag regelmatig overhoop met 68 In 1595 werd een akkoord akkoord een werd 1595 In 67 Er waren conflicten 69 Op het het Op 65 Een Een ------117-138. 3, (1996) risch 28 Tijdschrift van Rijnland’, Holland Histo het hoogheemraadschap van 1595 van akkoord ‘Het Amstel-Horák, van M.H.V. 154-159. 11), (noot 2006 Dam Van en Tielhof Van stad Hollandse een in afval en luchtje. Straten, water, groen een met Leiden Smit, C. 164. 149- 3, (1996) Holland 28 ding’, Historisch tijdschrift waterhuishou haar voor zelf zorgt Barendregt, ‘Leiden L. 110-113. 2014, Bussum jaar ruimtelijke ontwikkeling 1000 Nederland. in lijking (red.), Abrahamse J.E. en Rutte R. in: ‘Leiden’, Rutte, R. , Leiden 2001, 59. 2001, , Leiden Atlas van de verstede de van Atlas 69 68 67 66 65 , - - - in into stages the surrounding peatland. river. the of bank south the along Rijndijk Hoge the of part was Breestraat street. main the becoming Breestraat with merged, gradually cores These and Rapenburg. gracht (now Langebrug), Vollers the by encircled court, count’s the and (church) Pieterskerk the around acore converged, rivers Rijn Nieuwe and Oude the where Burcht, from several1000 different settlement the cores: year the from developed Leiden 043). (fig. water by dictated was plan street the too, Leiden, In taining to water management. per matters to confined was authority Rijnland’s which in agreement an reached Rijnland and den no jurisdiction within the city limits. mittee ( com executive its that believed Leiden but right, that claimed Rijnland city. the in defences flood and waterways of supervision the about and ment, manage water of costs the to contribution ers’ by Rijnland’s polder water surface management. set were city the around levels water The board. water district that of seat the was and territory Rijnland’s of middle the in was It water. of volume shallow. and narrow was town in canals of network intricate the but deep, fairly and wide were canal defensive outer the and Rhine the of branches two The result. desired the without enacted, were canals the polluting against laws In 1445 century. fifteenth the in lem board. water the with odds at frequently was Leiden lakes. Nevertheless, water quality became aprob became quality water Nevertheless, lakes. two the between awater alot displaced wind the because quality water the for good was That andHaarlemmermeer the Zoetermeerse Meer. ofbranches the Rhine remained undyked. two the between island The flooding. against it protect to works hydraulic few had Rhine the of north area the contrast, In (Breestraat). Rijndijk Hoge the by protected was Rhine the of south area The suggests. church the of name the as countryside, surrounding the above aplateau on Singel. Witte today’s as far as west and south the to expansion an by followed was This Vestestraat. to Burcht, the of east and Vest, Oude as far as Rhine, the of north was expansion Leiden 1575Leiden During the Middle Ages the town expanded expanded town the Ages Middle the During Leiden also needed be able to control the Leiden was located between two lakes, the the lakes, two between located was Leiden stood Kerk Hooglandse the and Burcht The 69 college van dijkgraaf en heemraden There were conflicts about the landown the about conflicts were There 71 With respect to to respect With 70 In 1595 Lei 1595 In 67 The first first The ) had ) had - - - - 68 - - -

117-138. risch Tijdschrift van Rijnland’, Holland Histo het hoogheemraadschap van 1595 van akkoord ‘Het Amstel-Horák, van M.H.V. 154-159. 12), (note 2006 Van Tielhof and Van Dam stad Hollandse een in afval en luchtje. Straten, water, groen een met Leiden Smit, C. 164. Holland ding’, Historisch tijdschrift waterhuishou haar voor zelf zorgt Barendregt, ‘Leiden L. 108-111. 2016, Bussum development spatial of nium Amillen landscape. urban (eds.), Abrahamse J.E. and Rutte R. in: ‘Leiden’, Rutte, R. , Leiden 2001, 59. 2001, , Leiden Atlas of the Dutch Dutch the of Atlas 71 70 69 68 67 28 (1996) 3, 149- 3, (1996) 28

28 (1996) 3, 3, (1996) 28 - - - ,

95 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 96 Watersysteem en stadsvorm in Holland Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap K K a a t t wijk wijk

Vliet

Rijnland Rijnland

Haarlemmer

t rekvaar

Mare t Leiden Leiden

waterschap Rijnland. Leiden, watersysteem 1680, 044

Stinksloot

Nieuwe Nieuwe

Rij Rij

n n

O Zijl u

d

e

R

i j

n

H

o

g

e water board Rijnland. Leiden, water system 1680, 044

R

i

j

n

d

i

j

1680 k

expansie werd aangejaagd door de (sterk vervui (sterk de door aangejaagd werd expansie konden worden doorgespuid. De zuidelijke stads grachten Leidse de waarmee gebouwd molens en Arkegracht en de Dolhuisgracht. debrug, Papengracht, de Pieterskerkgracht, de zer Wetering. Boshui de aan Poort Witte de buiten en Wetering buiten de aan Hoogewoerdspoort de Roomburger molens kwamen stad de van zuiden ten Slaagh; de aan gebouwd molen tweede een werd stad de van in verschillende boezems Ten opgedeeld. noorden Amstelsluizen) de van aanleg na Amsterdam in als (net werd Singel) Witte en (Zoeterwoudse gracht van Rijnland en Leiden vielen hierin samen. lands afwatering van zuid De naar noord. belangen Rijn van richting de gezien hand de voor lag Dat stad. de van noorden ten sloot een in door gracht stads de onder duiker een via water vuile het len, later vervangen door een maalde windmolen, inliep. weer stad de water vuile het nenstad werden afgeschot om te voorkomen dat bin de van deel dit in grachten De Maredorp. deel in het noordelijke stads vuilende (textiel)industrie te gebaseerd op lossen, concentratie van de ver op probleem dat om masterplan een met Hout van waterkwaliteit. de van tering Zoetermeerse Meer in 1614 tot verdere verslech het van droogmaking de met samen leidden gen aan de oost- en zuidoostzijde. De stadsuitbreidin grotere een 1659 vanaf en noordwestzijde de aan kleinere een 1645 in stand, tot uitbreiding schalige groot een noordzijde de 1611 aan In kwam siteit. lende) textielnijverheid en de groei van de univer 044). (afb. veen laaggelegen het in uit kanten In de zeventiende eeuw breidde Leiden naar alle aan. pompen of molens sluizen, aan peilbeheer; de stad legde geen afvoerkanalen, zelf niet deed Leiden op. invloed geen hier stad de had Rijnland met akkoord het uit voortvloeide ven. Ondanks de relatieve die zelfstandigheid kant moesten paalfunderingen onder water blij overstromingen zien te voorkomen, aan de andere men moest kant ene de aan waterpeil: het van fluctuaties van beperking de in Leiden voor belang grootste het lag waterkwantiteit de van gebied overkluisd om de stank te verminderen: de Lange de loop van de tijd werden steeds meer grachten In minder. steeds systeem dit voldeed stad de van Leiden 1680 Leiden De landen ten zuiden van de Rijn hadden schotten van systeem een werd 1634 Vanaf Iets voor 1600 kwam stadssecretaris Jan Jan stadssecretaris kwam 1600 voor Iets 73 Maar door Maar de voortgaande groei 74 71 Een rosmo 72 - 70 - De De ------8. 73), (noot 1926 Korswagen 7-9. 1926, Leidsche grachten der stank de van oorzaken Korswagen, De J.H. 159-164. 11), (noot 2006 Dam Van en Tielhof Van (nootBarendregt 1996 66). 65). (noot 2014 Rutte, 74 73 72 71 70

, Leiden Leiden coincided in this instance. and Rijnland of interests The north. to south from ran drainage Rijnland the that given sense good made This city. the of north the to ditch drainage a into moat city the under aculvert via water the pumped awindmill, by replaced later mill, A horse Arkegracht and the Dolhuisgracht. the Pieterskerkgracht, the Papengracht, the Langebrug, the stench: the lessen to over vaulted were canals more and more time Over grow. to continued city the as ineffective increasingly sluices, watermills orsluices, pumps. canals, drainage build not did city the ment; manage water-level of charge in not was Leiden Rijnland. with agreement the by afforded ence independ of measure the despite influence, no had city the this over But water. under remained foundations pile the that essential was it other the on flooding, prevent to important was it hand one the on level: water the in fluctuations limit to est inter Leiden’s in much very was it volume, water into the river via sluices in the Hoge Rijndijk, which which Rijndijk, Hoge the in sluices via river the into the Boshuizer Wetering. on Poort Witte the outside and Wetering burger built outside the Hoogewoerdspoort on the Room were mills city the of south the to Slaagh; the on built was watermill asecond city the of north the To Amstelsluizen). the of construction the after divided into several boezems was Singel) Witte and (Zoeterwoudse moat city the of section southern The through. flushed be to canals Leiden’s allow to constructed was mills 044). (fig. peatland low-lying the into direction every in expanded Leiden century seventeenth the In the waste water from seeping back into the city. the into back seeping from water waste the prevent to planks with lined were city the of part this in canals The Maredorp. of district northern onbased concentrating polluting in industries the problem, that solving for plan amaster with up deteri-oration in water quality. afurther in 1614 in resulted Meer Zoetermeerse the of reclamation the and extensions urban these Together southeast. and east the to one bigger even an 1659 from and northwest the to one asmall 1645 in side, northern the on emerged extension 1611 In alarge-scale university. and textilepolluting) the industry of growth the 72 Leiden 1680 Leiden The land to the south of the Rhine drained drained Rhine the of south the to land The water and stoplogs of asystem 1634 From Shortly before 1600 the city secretary came came secretary city the 1600 before Shortly The expansion was fuelled by the (highly (highly the by fuelled was expansion The 75 But the system became became system the But (as in Amsterdam Amsterdam in (as 74 76 - - - 73 -

- 8. 75), (note 1926 Korswagen 7-9. 1926, Leidsche grachten der stank de van oorzaken Korswagen, De J.H. 159-164. 12), (note 2006 Van Tielhof and Van Dam (noteBarendregt 1996 68). 67). (note 2016 Rutte 72 76 75 74 73

, Leiden

97 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 98 Watersysteem en stadsvorm in Holland Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap K K a a t t wijk wijk B B uit uit

ensluis ensluis

U B B

i

t innensluis innensluis

w

a

t

e

r

i

n

g

s

k

a

n

a

a

l

O O

eg eg

Rijnland Rijnland

st Vliet st

gee gee

st st

er er

k k

anaal anaal

Mare Leiden Leiden

waterschap Rijnland. Leiden, watersysteem 1900, 045

Nieuwe Nieuwe

Rij Rij

n n

O Zijl u

d

e

R

i j

n

H

o

g

e water board Rijnland. Leiden, water system 1900, 045

R

i

j

n

d

i

1900 j k

bij Katwijk werd hersteld. In 1802 begon de plan de begon 1802 In hersteld. werd Katwijk bij Rijn Oude de van uitwatering de wel: nu lukte plan kon worden doorgespuid. Zijn plan niet kwam ver met rosmolens en later mogelijk stoomgemalen die ontstond, boezem aparte een zodat sluiten, der Paauw stelde voor om de stadswateren af te Van lossen. te op watervervuiling de om maken te plan integraal een om opdracht de Paauw der demping van het bleven Rapenburg vanwege het vanwege de watervervuiling. problematisch. het rioleringssysteemsucces: van Leiden bleef veel niet had Dat meststof. als gebruikt worden op een centraal punt, om vervolgens te kunnen waarbij afvalwaterringssysteem werd verzameld der dan een model. (afb. 045-049). sluizen de van opening de met toegevoegd punt lozings nieuw een werd later jaar vijf en vorming op peil werd gehouden, snel achteruitgingen. andere kunstwerken waarmee de waterkwaliteit en watermolens de dat kwam daarbij op, niet ling inwonertal loste het probleem van de watervervui stad. de van vergroening tot en heid 1815. in 28.000 tot 1670 in 70.000 van Dedramatische krimp. stadsbevolking liep terug met maken te Leiden kreeg Eeuw Gouden de Na voorden gemaakt geschikt gebruik als trekvaart. wer Mare de en Rijn Oude de Vliet, De hadden). kleiwinning (waar Leidse steenbakkers een belang stromingsrisico’s geen voorstander van was) en de over de vanwege Leiden (waar stad de van ving matig conflicten over hetslagturven in de omge iets ten oosten en ten noorden van Leiden. respectievelijk Mare, de en Zijl de veenriviertjes lemmermeer. Daarbij werd gebruikgemaakt van de Haar de op aangewezen neerslagoverschot het van afvoer de voor Rijn de van noorden ten den gebie de waren Katwijk bij Rijnmond de van den beschermd tegen overstromingen. Na het verzan goed relatief waren Deze Rijndijk. Hoge de in zen een uitwatering op de rivier door middel van slui onuitgevoerde en onuitvoerbare plannen. reeks een tot Amsterdam, in als net leidde, Dat Liernurstelsel ingevoerd, een pneumatisch riole in na Leiden, de cholera-epidemie het van 1866, leidde tot het teruglopen van de bebouwingsdicht In 1826 kreeg stadsarchitect Salomon van van Salomon stadsarchitect kreeg 1826 In 1900 Leiden Een groot aantal grachten werd gedempt De neergang van de textielindustrie en het In de vroegmoderne periode waren er regel 80 78

79 Net als in Amsterdam werd werd Amsterdam in als Net 81 Initiatieven voor de de voor Initiatieven 75 Dat Dat 77 Een Een 76

------Inwonertallen van Neder Lucassen, J. en P. Lourens www.rijnland.net/over-rijn KNOB Leiden rond Bulletin 1800’, en Haarlem in groening functieverandering en ver krimpende stad. Renovatie, de in ‘Bouwen Walda, M. 9-12. 73), (noot 1926 Korswagen 1800 1300- ca. steden landse Koepoortsgracht. IJzeren Grachten en de de volgden 1864 en 1863 dorpse Achtergracht. In Vollersgracht en de Mare de 1861 in vestgrachten, volgde een reeks binnen 1850 in Jacobsgracht, de met 1809 in begon Dat 86-120. 67), (noot 2001 Smit 138-143. 43), (noot 2002 Giebels 66). (noot 1996 Barendregt 2020); (16 juni watering-gereed non/1807-de-katwijkse-uit schiedenis-en-ca land/erfgoed/artikelen-ge

, Amsterdam 1997, 112. 1997, , Amsterdam 119 (2020), 25-46. 119 (2020), 78 77 76 81 80 79 75

------were also pressed into service. Leiden, of north and east slightly respectively streams, peat Mare and Zijl The precipitation. excess of drainage the for Haarlemmermeer the on dependent were Rhine the of north areas the theAfter silting-up of at the Katwijk Rhine estuary were relatively well protected against flooding. importance for the streetscape. The Oegst The streetscape. the for importance its of because implemented never were canal sewage was system) intro system (the Liernur the cholera a epidemic new, of 1866, pneumatic Amsterdam, this resulted in a series of unimple of aseries in resulted this Amsterdam, the Mare were adapted for use as barge canals. canals. barge as use for adapted were Mare the and Rijn Oude Vliet, The brickmakers). Leiden’s of interests the (in extraction clay and flooding) of of the city (opposed by Leiden because of the risk vicinity the in dredging peat over conflicts quent geesterkanaal, a widening of the river Vliet, was was Vliet, river the of a widening geesterkanaal, of water pollution. tem remained problematic. sys sewage Leiden’s and successful very not was central point and subsequently used as fertiliser. It a at collected was water waste whereby duced stage. model the beyond get not did plan His pumps. steam-driven possibly later and mills horse using boezem separate a create to waterways city the off closing posed pro Pauw Van der pollution. water tackling for plan integrated an devise to commissioned was 045-049). (figs. sluices of opening the with added was point outfall new a later years five and 1802 in began Planning restored. was Katwijk at Rijn Oude the of outlet the however: ceed, mented and unfeasible plans. control water rapidly quality deteriorated. to supposed were that works hydraulic other and watermills the because least not however, lem, 1815. in 28,000 to 1670 in 70,000 from declined lation matic demographic contraction. The urban popu After the Golden Age, Leiden experienced a dra population did not solve the water pollution prob city. the of greening the to and density 77 In the early modern period there were fre were there period modern early the In Leiden 1900 Leiden A great many canals were filled in because because in filled were canals many A great Pauw der van Salomon architect city 1826 In The decline of the and textile the industry 81 This led This in turn to a decline in building In Leiden, as in Amsterdam, in the wake of of wake the in Amsterdam, in as Leiden, In that would be flushed through through flushed be would that 83 Plans to Plans fill in theRapenburg 82 79 One plan did suc did plan One 80 78 - As in in As ------poortsgracht followed. Koe the and Grachten IJzeren the 1864 and 1863 dorpse Achtergracht. In Vollersgracht and the Mare the by 1861 in and 1850, in canals inner-city several Jacobsgracht, followed by the with 1809 in began That 86-120. 69), (note 2001 Smit 138-143. 45), (note 2002 Giebels (noteBarendregt 1996 68). 2020); 16 June (accessed uitwatering-gereed canon/1807-de-katwijkse- geschiedenis-en- land/erfgoed/artikelen- www.rijnland.net/over-rijn KNOB Leiden rond Bulletin 1800’, en Haarlem in groening functieverandering en ver krimpende stad. Renovatie, de in ‘Bouwen Walda, M. 9-12. 75), (note 1926 Korswagen 1800 1300- ca. steden landse Inwonertallen van Neder Lucassen, J. and P. Lourens , Amsterdam 1997, 112. 1997, , Amsterdam 119 (2020), 25-46. 119 (2020), 83 82 81 80 79 78 77 - - - - -

99 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 100 Watersysteem en stadsvorm in Holland het wegvallen van de als Haarlemmermeer onder om 1880 in stoomgemaal een van installatie de na waterkwaliteit Leidse de op (neven)effect een 046 ter. het systematisch uitmalen van stadswa vervuild over maakten afspraak een 1893 in Leiden en land Rijn toen zeker vangen, te op boezem de van deel vergroot. Katwijk bij sluis de ook werd reden deze Om boezem. Rijnlands van verkleining gende making van het meer en de samenhan daarmee aanleg van het kanaal anticipeerde op de droog 1837. De van Haarlemmermeer het van stroming werdnaal bij aangesloten. Katwijk waardoor dede Mare op Vliet, het uitwateringska Oegstgeesterkanaal gereed, een verbreding van het kwam 1840 In onuitgevoerd. stadsgezicht verbeteren. De aanleiding lag in een zware over zware een in lag aanleiding De verbeteren. te verder Rijn de van afwatering de om gegraven 84 De nieuwe uitwatering bij Katwijk kreeg pas pas kreeg Katwijk bij uitwatering nieuwe De 82 Het werd werd Het 83 ------(noot 83). (noot 1984 Leeuw De en Anes 1984, 31-40. Katwijk 1404-1984 van uitwateringssluizen De e.a., Boomgaard J.E.A. in: 1807-1984’, periode de in Katwijk te teringssluis vernieuwingen van de uitwa sluis. Veranderingen en ‘De nieuwe‘De uitwaterings Leeuw, W. de en Anes P.S. 2020). juli (22 oegstgeester-kanaal-1840- holland.nl/collecties/ geschiedenisvanzuid- 82 84 83 , Leiden - - the Haarlemmermeer’s reclamation and the asso of anticipation in constructed was canal 1837. This in Haarlemmermeer the of flooding severe the by prompted was drainage, Rhine the improve to 1893 about the systematic pumping out of pol of out pumping systematic the about 1893 in agreement an to came Leiden and Rijnland after especially more and basin, storage the of part as Haarlemmermeer the of withdrawal the for compensate to 1880 in installed was station ing pump asteam after until quality water Leiden’s on the at sluice Katwijk. boezem Rijnland the of size the in reduction ciated Katwijk. at canal discharge the to connected was Mare the which of aresult as 1840, in completed luted town water. town luted The new discharge at Katwijk had no effect effect no had Katwijk at discharge new The 84 , which also prompted the enlargement of The Oegstgeesterkanaal, which was dug dug was which Oegstgeesterkanaal, The 86 85 - - -

Historical overview by Mel raadschap van Rijnland). (Archief Hoogheem Katwijk includingRijnland, sluices at of drainage the improve to 1570 since designed been had that canals and sluices various the 1740 of from Bolstra chior (note 85). (note 1984 Leeuw De and Anes 1984, 31-40. Katwijk 1404-1984 van uitwateringssluizen De al., et Boomgaard J.E.A. in: 1807-1984’, periode de in Katwijk te ingssluis nieuwingen van de uitwater luis. Veranderingen en ver nieuwe‘De uitwateringss Leeuw, W. de and Anes P.S. 2020). July 22 (accessed oegstgeester-kanaal-1840- holland.nl/collecties/ geschiedenisvanzuid- Katwijk (Archief Hoogheem Katwijk verbeteren, onder meer bij afwatering van Rijnland te waren ontworpen om de 1570 vanaf die kanalen en van de verschillende sluizen Melchior Bolstra uit 1740 Historisch overzicht door raadschap van Rijnland). 046 046 046 86 85 84

, Leiden ------049 047 048 Leiden en Omstreken). (Erfgoed 1879 Mulder, Jacobus Pieter by Katwijk at station pumping steam the of drawing plan Site en Omstreken). Leiden (Erfgoed 1900 Zon, der van J.A.W. by photo a in Katwijk at sluices and station pumping steam The Leiden en Omstreken). (Erfgoed 1830 c. Nader, Michael Ludwig by sluice the of view with Katwijk at canal drainage The Omstreken). en Leiden (Erfgoed 1879 uit door Pieter Jacobus Mulder Katwijk bij stoomgemaal Situatietekening van het Omstreken). en Leiden (Erfgoed 1900 uit Zon der van J.A.W. door foto een op Katwijk bij sluizen Het stoomgemaal en de Leiden en Omstreken). (Erfgoed 1830 ca. Nader, Michael Ludwig door sluis de op gezicht met Katwijk Het bij uitwateringskanaal 049 048 047 049 048 047

101 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 102 Watersysteem en stadsvorm in Holland Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap +10 m NAP K K a a B t t wij wij uit k k ensluis

Boezemgemaal Katwijk

U

i

t

w

a

t

e

r

i

n

g

s

k

a

n

a

a

l

O O

e e

g g

s V s

t lie t

ge

t ge

e e

s s

t t

e e

r -2,0 m r

k NAP k

anaa anaa

l l Rijnland Rijnland

Mare NAP 0 m +1,3 m -0,5 m NAP NAP B B roek roek Leide Leide waterschap Rijnland. Leiden, watersysteem 2015, 050 +0,5 m NAP

Merenwij Merenwij en en

n n

Nieuw Nieuw S S

imont imont

e e

-0,6 m

k k

Rij Rij NAP

jes jes

n n

O Zijl u

d

e

R

i j

n

H

o

g

e water board Rijnland. Leiden, water system 2015, 050

R

i

j

n

d

i

2015 j k

situatie in Leiden in de twintigste eeuw groten eeuw twintigste de in Leiden in situatie een onopgelost probleem. water in de grachten was nog ondertussen altijd ten behoeve van de afwatering van Rijnland. van afwatering de van behoeve ten om het Oegstgeesterkanaal verder te verbreden plannen zijn Er vergroot. wordt werken bestaande deels hetzelfde; alleen de capaciteit van regelen alleen enigszins terug te dringen. maat diverse door maar lossen, te op niet bleem binnen dit veengebied. was polder diepste de het -1,70 waarmee m, NAP lemmermeer. Deze polder had een zomerpeil van Broek en Simontjes, tussen Leiden en de Haar polder lage de in ligging zijn vanwege aanneemt, het waterbeheer soms problematische vormen voorbeeld is de bloemkoolwijk Merenwijk, waar Een stad. de van uitmaken laten te deel schap gebeurde dat minder, om het onderliggende land Later zandlaag. metersdikke een met opgehoogd werden wijken hiertoe net als in andere steden 1960 en 1950 jaren de In stad. de van noorden waaronder enkele diepgelegen veenpolders in het den volgebouwd met vooral laagbouwwoningen, ken. modernistische wijken tot bloemkool- en vinexwij van variërend schaal, grotere veel nog een op gen rond het centrum aangelegd. wijken compacte relatief van ring een Amsterdam, Voor de Tweede Wereldoorlog werd, net als in 050). (afb. groeien te snel Leiden begon 1900 na schaal, en omvang van bescheiden relatief nog Was de stadsuitbreiding in de negentiende eeuw de Slaaghsloot in gebruik genomen. bij rioolwaterzuivering een werd 1937 In gesloten. aan- riool het op binnenstad gehele de ook was 1970 jaren de in pas buitenwijken; de in begon men waarbij aangelegd, daarop jaren de in werd rioolstelsel met elektrische bemaling. Dat systeem gesloten een van aanleg de tot gemeentebestuur Na 1950 volgdeNa 1950 een tweede reeks stadsuitbreidin bestaan. blijven vandaag van dag de op tot echter Leiden. in waterkwaliteit de van verbetering sterke een samen met de de-industrialisering op termijn tot wateroverlast; gezien de lage ligging is dat pro met maken te regenval zwaardere de door heeft 88 Leiden 2015Leiden Op hoofdlijnen bleef de waterstaatkundige De problemen met de waterkwantiteit zijn zijn waterkwantiteit de met problemen De Kilometers poldergebied rond de stad wer 89 Ook de wijk De Kooi Kooi De wijk de Ook 86 In 1923 besloot het het besloot 1923 In 85 De stank van het het van stank De 87 Dit leidde 90

------2007, 14. 2007, gramma 2007-2010 inclusief uitvoeringspro Leiden, in water op Visie land, Waterplan Leiden. heemraadschap van Rijn Gemeente Leiden en Hoog 1868). 1; Haag (Den 30 blad editie, Waterstaatskaart, eerste 65). (noot 2014 Rutte 134. 131- 67), (noot 2001 Smit 73). (noot 1926 Korswagen ten’: treurige toestand der grach zoo thans ‘de in inzicht zoek gaf door historisch onder 1926 uit proefschrift Een 65). (noot 2014 Rutte 90 89 88 87 86 85 , Leiden - - - - - Slaaghsloot. the near opened was plant treatment sewage a 1937 In sewer. the to connected was city inner entire the that 1970 until not was it suburbs; outer ininstalled the following beginning with the years, was It pumping. electrical with system sewage aclosed build to decided council city the 1923 water in the remained canals unresolved. merely mitigated by means of various measures. various of means by mitigated merely resolved, be cannot that aproblem is this location givenprone toits rainfall; during flooding heavy centre. city the around built was districts compact fairly of aring Amsterdam, in War, as World Second Before the Leiden050). developed rapidly (fig. 1900 after scale, and size in modest relatively been had expansion urban nineteenth-century If Rijnland. Rijnland. to the still further geesterkanaal draining assist of Oegst the widen to plans are There increased. hydraulic engineering works however, was, existing of capacity the century; twentieth the situation in remained Leiden unchanged in largely land area. peat this in polder deepest the it making metres, -1.7 NAP of level water asummer had polder der, between Leiden and Haarlemmermeer. This pol Simontjes en Broek low-lying the in location sometimes proves problematical because of its management water where Merenwijk, is this of ple ful organic layouts. fanci to modernist rectilinear from day the of ion landscape to become part of the city. One exam One city. the of part become to landscape underlying the allow to order in frequently less done was this on Later sand. of layer metres-thick a with raised was sites new-build of level ground the cities, Dutch other in as ’60s, and 1950s the In city. the of north the to polders peat lying low- afew including city, the around land polder developments covered many square kilometres of varying in style and in layout style varying according to the fash scale, larger afar on extensions urban of wave asecond was there 1950 After today. continue water in quality Leiden. in improvement amarked to led eventually this Leiden 2015Leiden Generally speaking the speaking waterGenerally management However, the problems with water volume volume water with problems the However, 87 Meanwhile, the problem of malodorous 91 De Kooi is another district that is is that district another is Kooi De 89 Together with de-industrialisation, 90 The mainly low-rise housing 88 In In - - - - 92 - - 2007, 14. 2007, gramma 2007-2010 inclusief uitvoeringspro Leiden, in water op Visie Rijnland, Hoogheemraadschap van Gemeente Leiden en 92 1868). 1; Hague (The 30 sheet tion, Waterstaatskaart 67). (note 2016 Rutte 134. 131- 69), (note 2001 Smit 75). (note 1926 Korswagen research: canals’ based on historical the of state appalling present ‘the into insight provided thesis PhD A 1926 67). (note 2016 Rutte 91 90 89 88 87 Waterplan Leiden. , first edi , first , Leiden - -

103 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 104 Watersysteem en stadsvorm in Holland Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap S S

chieland chieland

Gouwe Gouwe Heerlijkheid B Heerlijkheid B Hol l an ds G e G I o J o s uda s uda e l en en loemendaal loemendaal de de De Donkere G G o o uda uda Rijnland Rijnland

sluis

F

l

u

w

e

l e

n

S l e g i n K K Mallesluis rimpenerwaard rimpenerwaard P P older W older W E E lf lf Hoeven Hoeven illens illens verschillende kleuren. met de waterschappen in 1575, watersysteem Gouda, 051 Nieuwenbroek Nieuwenbroek de T de T evecoop evecoop G G rav ravecoop en en different colours. in boards water the with 1575, system water Gouda, 051 ec oop Rokkebroek Rokkebroek Haast Haast 1575 en K en K Lange Lange ort ort recht recht e e de veertiende eeuw werd Gouda ommuurd. Hier noordwesten de stad binnen en vormt de ruggen de Alpherwetering verbonden met de Oude Rijn. beheerde de Gouda uitwatering tweede van Rijn een zelfstandig waterschap. Desondanks oosten van de stad gelegen polder Bloemendaal en noorden ten de met vormde maar Rijnland, geen deel uit van het hoogheemraadschap van maakte Gouda Rijnland. van afwatering tweede de Spaarne het naast Gouwe de werd Daardoor en de bodemdaling in het veen, moest de uitwate de moest veen, het in bodemdaling de en verzanding vanvoortgaande IJssel de Hollandse Rijn. ring uiteindelijk worden teruggelegd naar de Oude om de Donkere Sluis te ontlasten. tevens als scheepvaartroute voor kleinere bootjes, Dezede buitengracht Hanepraaisluis. diende met Singel Fluwelen de Gouwe: de voor aan tering afwa secundaire een Rijnland legde 1536 In land. tot ver in de negentiende eeuw zou behouden. ze die structuur en omvang de stad de kreeg mee centraal gelegen ringgracht. kern. Ze werden omgracht, maar kregen ook een uitbreidingen liggen meters lager dan de oudste gepland werd uitgebreid. De laatmiddeleeuwse fasen meerdere in 1400 tot stad de dat zien laat opgehoogd. sterk is stad de van deel oudste Dit marktplein. het en kerk de rond ook aanvankelijkontwikkeling, langs de Haven, later stads tot leidde Dat water. over (handels)routes van web het in spin een als Gouwemonding de bij Gouda van heren de van kasteel het lag aanleg de Door getijdenhaven. een was Haven de Gouwe: de van monding de bij niet lag sluis De IJssel. landse door middel van de Donkere Sluis met de Hol Gouwe de verbond deze gegraven; 1250 rond werd Haven De stadsplattegrond. de van graat 051). (afb. IJssel Hollandse de in uitmondt Gouwe de waar plek de op handelsroute, mogelijk door de centrale ligging aan een cruciale was Dat steden. Hollandse grootste de van een Gouda ontwikkelde zich in de middeleeuwen tot Noordzee en was een getijdenrivier. de met contact in Maas Nieuwe de via stond IJssel De (tweezijdig bedijkte) Gouwe komt in het het in komt Gouwe bedijkte) (tweezijdig De 1575 Gouda De Gouwe werd in de dertiende eeuw door door eeuw dertiende de in werd Gouwe De Een regelmatig patroon van ringgrachten 93 Rond het einde van van einde het Rond 91 96 De Hollandse Hollandse De Door de de Door 92 - 94 - - - 95 - - -

2020). oktober (29 hanepraaisluis/ eu/historische-sluizen/ goudawaterstad. ook Zie 70. 11), (noot 2001 Ven de Van 87-88. 17), (noot 2016 Borger, Horsten en Roest 2001,Zwolle/Zeist 48-52. Gouda (red.), W. Denslagen de middeleeuwen’, in: in Gouda van ontwikkeling Visser, ruimtelijkeJ.C. ‘De 314-315. 7), nieuwenhuyze 2018 (noot Van en Rutte ontwikkeling: van stadswording en stads overzicht kort een voor Zie 2020). juni (9 brug/ Gemeente-Gouda/Gouda- lands/South-Holland/ nl.tideschart.com/Nether door een smallere bedding. zelfde watervolume moet stroomopwaarts toe: het getijdenverschil op de rivier het neemt opstuwing Door 314-315. 7), (noot 2018 Rutte en Vannieuwenhuyze 96 95 94 93 92 91 - - - - , Donkere Sluis. the the on pressure relieving vessels, smaller for route ashipping as served also canal outer This the Singel Fluwelen with the Hanepraaisluis. Gouwe: the for channel drainage asecondary dug Rijnland’s second drainage outlet. In Rijnland 1536 managed Gouda Nevertheless, east. and north its to polder Bloemendaal the with together board water independent an formed it instead, board; water district Rijnland the of territory the within sit not did Gouda Spaarne. the alongside drainage structure until well into the nineteenth century. unchanged inthe size remained virtually city and that result the with wall acity by surrounded was Gouda century fourteenth the of end the Around flows into the Hollandse IJssel (fig. 051). (fig. IJssel Hollandse the into flows Gouwe river the where spot the on route, trading facilitated by its central location along a crucial was This Holland. in towns biggest the of one into developed Gouda Ages, Middle the During moved back to the Oude Rijn. Oude the to back moved be to had eventually discharge peat, the in ence ing. Alpherweter the by Rijn Oude the to connected moat. located acentrally had also but canals, by enclosed were They core. urban oldest the than lower metres several are extensions medieval late The 1400. to up city the of expansion phased raised. substantially was city the of part oldest this of height The square. market the and church the around also later Haven, the along routes. This generated urban development, initially (trade) water of anetwork of point focal the at Gouda of lords the of castle the put construction Its harbour. atidal was Haven the because Gouwe the of mouth the at located not was latter The Sluis. Donkere the of means by IJssel Hollandse the with Gouwe the connected 1250, around in dug was which Haven, The plan. street the of bone back the forms and northwest the from city the North Sea via the Nieuwe Maas, was a tidal river. atidal was Maas, Nieuwe the via Sea North the to connected was which IJssel, Hollandse up of the Hollandse IJssel, along with soil subsid soil with along IJssel, Hollandse the of up 97 This made the Gouwe the second Rijnland Rijnland second the Gouwe the made This Gouda 1575 Gouda In the thirteenth century, the Gouwe was was Gouwe the century, thirteenth the In the reveals canals ring of pattern A regular enters banks) both on (dyked Gouwe The 98 Owing to Owing the continuous silting- 93 The The 95 96 -

- - 94 29 October 2020). October 29 (accessed hanepraaisluis/ stad.eu/historische-sluizen/ 70. See also goudawater 11), (note 2001 Ven de Van 87-88. 18), (note 2016 Roest and Horsten Borger, 2001,Zwolle/Zeist 48-52. Gouda (ed.), W. Denslagen de middeleeuwen’, in: in Gouda van ontwikkeling Visser, ruimtelijkeJ.C. ‘De 314-315. 8), (note and Vannieuwenhuyze 2018 development, Rutte see: urban formation and urban of overview ashort For 2020). 9June (accessed brug/ Gemeente-Gouda/Gouda- lands/South-Holland/ nl.tideschart.com/Nether through a narrower channel. pushed is water of volume same the as goes, water the upstream further the increases range tidal the Owing to upward pressure, 314-315. 8), (note 2018 Rutte and Vannieuwenhuyze 98 97 96 95 94 93 - - ,

105 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 106 Watersysteem en stadsvorm in Holland Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap S S

chieland chieland

Gouwe Gouwe Heerlijkheid B Heerlijkheid B Hol l an ds G e G I o J o s uda s uda e l en en loemendaal loemendaal de de Mallegatsluis G G o o uda uda

Rijnland Rijnland

F

l

u

w

e

l e

n

S l e g i n K K Hanepraaisluis rimpenerwaard rimpenerwaard P P older W older W E E lf lf Hoeven Hoeven illens illens verschillende kleuren. met de waterschappen in 1680, watersysteem Gouda, 052 Nieuwenbroek Nieuwenbroek de T de T evecoop evecoop G G rav ravecoop en en different colours. in boards water the with 1680, system water Gouda, 052 ecoop Rokkebroek Rokkebroek Haast Haast 1680 en K en K Lange Lange ort ort recht recht e e vooral na het Rampjaar 1672, ging het econo het ging 1672, Rampjaar het na vooral soete en gesonde lucht’ in Gouda. in lucht’ gesonde en soete ‘seer de van sprak Blaeu Joan steden: Hollandse andere in dan beter wel echter daardoor werd eeuw de Havensluis aangelegd (afb. 052-056). (afb. aangelegd Havensluis de eeuw werd tijdens de eerste van helft de zeventiende gaan te tegen haven de van verzanding Om IJssel. de van verzanding de door moeilijker steeds eeuw zeventiende de van loop de in werd dat maar IJsseldijk, de in sluizen de via afgewaterd worden bleef op hoofdlijnen Aanvankelijk ongewijzigd. kon grootschalig verveend op de grens tussen Rijnland werd Gouwe de van Ten westen kwam. gevaar het onderhoud van dijken en kunstwerken in geen waterschapslasten meer werden betaald en achter als waardeloze waterplassen, waardoor bleven en uitgeveend werden land stukken Grote turf. de aan verdienen te om land hun van ven naren hadden geen andere keuze dan het afgra prijs van landbouwgrond namen af. Veel landeige de en landbouw de van productiviteit De Gouda. misch niet goed in het veenweidegebied rond huizenlast: stonden regelmatig onder water. landse boezem. Gouwe. de op uitgeslagen werd dat laten, te in water IJssel door spuien te grachten de dus men begon houden, te peil op waterkwaliteit de Om markt. Turf de en Zeugstraat de door Kerksluis de via en Gouwe de door routes: verschillende twee via eenlaat, paar honderd meter verderop. Dat ging Ver Amsterdams het aan tot verplaatste kracht met zich die golf, flinke een ontstond Zo open. die drukte en deuren binnenste de tegen kracht grote met water het kwam geopend, werden deuren buitenste de Als in. waterdruk de tegen deuren van de Donkere Sluis worden geopend omloopriolen met schuiven konden de gekruiste van middel Door werd. hoger haven de in peil derop in de Havengracht, werd gesloten, zodat het De Donkere zo’n Sluis, vierhonderd meter ver laten. te in IJssel Hollandse de uit water om gezet ren genoemd. Bij vloed werd de Havensluis open eeuw niet uitgebreid. Gouda tussen de veertiende en de negentiende is steden Nederlandse andere meeste de als Net Gouda de grachten kon ook doorspuien, wel schu waarmee systeem een ontstond Zo deuren. kruisende van voorzien werd Sluis Donkere De leidde in lagergelegen stadsdelen tot waterover Gouda 1680 Gouda In de tweede helft van de zeventiende eeuw, eeuw, zeventiende de van helft tweede de In 99 Dat leidde tot van vervuiling de Rijn 100 De waterkwaliteit in Gouda Gouda in waterkwaliteit De 97 De stedelijke structuur structuur stedelijke De 101 Het schuren schuren Het 102 - - - - 98 - - -

- - - - Nederland. 1000 jaar ruimte jaar 1000 Nederland. in verstedelijking de van Atlas (red.), Abrahamse J.E. 100), 62. 100), (noot 1988 Smit en Klapwijk versing van Rijnlands boe ver de in Gouda van rol de en jaar 150 afgelopen de in Gouda te waterkwaliteit ‘De Smit, C.J. en Klapwijk S.P. 11). (noot 2001 Ven de Van informatie. deze van aanreiken het voor Verwey Hans aan dank Met 054). (afb. afgebeeld sluisdeur de is 1644 uit ront IJsself het van Waes van mentatiewaarde door Aert met topografische docu tekening een op maar gen, leg te aan deze wens een om gaat het of ligt dan er onduidelijk of de Havensluis is den-Holland (SAMH) Mid Streekarchief in 1630 1615 en uit stukken In bron. Havensluis bestaat geen de van aanleg de Over 181. hier: 170-185, 2014, lijke ontwikkeling steden grote De waterwegen. aan –Stadswording ‘1000-1500 IJsselstijn, M. en Rutte R. 159-164. 11), (noot 2006 Dam Van en Tielhof Van 154-159. 11), (noot 2006 Dam Van met Van Rijnland: Tielhof en conflict in Gouda bracht verergerde dit probleem en volmolens op waterkracht twee van bouw De 59-60. hier: 59-75, 1988, Leiden 1100 heden tot ca. van Gouda rond Waterbeweging (red.), Giebels L. in: zem’, boom 100 99 98 97 102 101

’, in: R. Rutte en en Rutte R. ’, in: , Bussum , Bussum , ------IJssel to enter. The Donkere Sluis, some four hun four some Sluis, Donkere The enter. to IJssel Hollandse the from water allow to opened was Havensluis the tide flood At canals. the (‘scour’) flush to Gouda allowed that asystem creating doors, cruciform with fitted was Sluis Donkere ‘very sweet and healthy air’ in Gouda. in air’ healthy and sweet ‘very the of spoke Blaeu Joan Holland: in cities other in than quality water abetter in result did it Although to the pollution of the Rijnland boezem Rijnland the of pollution the to regularly inundated. regularly were there houses the and flooding, in resulted process scouring the city the of areas lying centuries. expanding the between fourteenth and nineteenth stopped Gouda cities, Dutch other most Like the Zuidplas. Later on, outside Rijnland, a series of of aseries Rijnland, outside on, Later Zuidplas. the in resulted extraction peat large-scale Schieland, and Rijnland between border the on Gouwe, the of To west the works. hydraulic and dykes of be thereby paid, compromising the maintenance bog pools for which no drainage rates needed to worthless behind leaving peat, of stripped were land of tracts Large peat. the from money make to land their up dig to but option other no had ers and the of price farming land fell. Many landown of an economic downturn. Agricultural production grip the in were Gouda around pastures peatland the 1672, of year disaster the after especially tury, sequently discharged into the Gouwe. sub was which IJssel, the from water with canals the flush to started they quality water maintain to Thus, Turfmarkt. the and Zeugstraat the through Kerksluis the via and Gouwe the through routes: different two followed scouring The on. further metres hundred afew Verlaat, Amsterdamse the reach to momentum sufficient with wave sizeable a creating and open them pushing force, great with doors inner the hit water the opened, were doors outer the As pressure. water the against opened be to Sluis Donkere the of doors crossed the permitted slides with culverts Loop rise. to Haven the in level water the causing closed, was Havengracht, the in away further metres dred the seventeenth century (figs. 052-056). (figs. century seventeenth the of half first the during constructed was Havensluis the up, silting from harbour the To prevent IJssel. seventeenth century because of the silting-up of in thecourse of difficult increasingly thebecame that but IJsseldijk, the in sluices the via city the drain to possible was it Initially unchanged. Gouda 1680 Gouda In the second half of the seventeenth cen seventeenth the of half second the In 99 The urban structure remained largely 104 103 101 . 102 In lower- 100 This led led This

The The - - - - (note 102), 62. 102), (note 1988 Smit and Klapwijk 159-164. 12), (note 2006 Van Tielhof and Van Dam 154-159. 12), (note Tielhof and Van Dam 2006 with conflict Rijnland: Van into Gouda brought and exacerbated the problem two water-driven fulling mills of construction The 59-60. esp. 59-75, 1988, Leiden 1100 heden tot ca. van Gouda rond Waterbeweging (ed.), Giebels L. in: zem’, versing van Rijnlands boe ver de in Gouda van rol de en jaar 150 afgelopen de in Gouda te waterkwaliteit ‘De Smit, C.J. and Klapwijk S.P. 12). (note 2001 Ven de Van tion. for providing this informa Verwey Hans to thanks With 054). (fig. value mentary have topographical docu to considered Waes van Aert by IJssel the of drawing a1644 in depicted is gate sluice the However posed. pro being merely was or existed already Havensluis the whether unclear is it SAMH) Archives, (Regional archief Midden-Holland Streek- in 1630 1615 and from documents In sluis. of the Haven construction the for source no is There 100 183. 172-187, 2016, sum esp. spatial development of Amillennium landscape. urban Dutch the of Atlas (eds.), Abrahamse J.E. and Rutte R. in: boom’, urban big The waterways. and tion forma –Town ‘1000-1500 IJsselstijn, M. and Rutte R. 104 103 102 101 99

, Bus , ------

107 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 108 Watersysteem en stadsvorm in Holland 053 veenplassen te liggen. grote tussen Gouda kwam Zo drooggemaakt. in tegenstelling tot veel andere nooit verveningen werden Die plassen. Reeuwijkse de van ontstaan een reeks polders afgegraven. Dat leidde tot het Rijnland buiten later werd Gouda van noordoosten Ten Zuidplas. de in resulterend Schieland, en midst of large peat lakes. lakes. peat large of midst the in up ended Gouda how is which reclaimed, never were these sites, extraction peat other many Unlike Plassen. Reeuwijkse the to rise giving Gouda, of northeast peat of stripped were polders (Rijksmuseum, Amsterdam). (Rijksmuseum, lijk zeventiende-eeuws anoniem, waarschijn links), vlucht) van Gouda (noorden Stadsplattegrond (vogel Gouda (north left), anony left), Gouda (north of view) (bird's-eye Map Amsterdam). (Rijksmuseum, century mous, probably seventeenth 053 053 053 053

- - - 055 054 056 Midden-Holland) (Streekarchief 1920 ca. schuttend zeilschip, een met Mallegatsluis De Waterstad). sende deuren (Gouda krui de met Sluis Donkere de 2011 van in Renovatie Amsterdam). afgebeeld (Rijksmuseum, het midden is de Havensluis van Rechts 1644. uit Waes van Aert door IJssel landse van Gouda aan de Hol de aan Gouda van waterfront het op Gezicht Holland). (Streekarchief Midden- sailing ship, c. 1920 a with Mallegatsluis The stad). form doors Water (Gouda

Donkere Sluis with cruci the 2011 of in Renovation Amsterdam). (Rijksmuseum, Havensluis the is centre of right Depicted 1644. Waes, van Aert by IJssel Hollandse the on Gouda of waterfront the of View 056 055 054 056 055 054 - - - -

109 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 110 Watersysteem en stadsvorm in Holland Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap Schieland Schieland

Zuidplaspolder

Gouwe Gouwe Middelburg

Hol Polder la nd se IJ s s e l Mallegatsluis GoGouda uda

Rijnland Rijnland

F

l

u

w

e

Hav l

Stoomgemaal e Stoomgemaal

n

S i n g e l ens Krimpenerwaard Krimpenerwaard luis Reeuwijkse Plassen Waaiersluis Waaiersluis verschillende kleuren. met de waterschappen in 1900, watersysteem Gouda, 057 Polder Broekvelden en Vettenbroek different colours. in boards water the with 1900, system water Gouda, 057 Haast Haast 1900 recht recht aanleg van het stoomgemaal stond het boezem het stond stoomgemaal het van aanleg werd tot 1954 op dezelfde manier voortgezet. voortgezet. manier dezelfde op 1954 tot werd grachten de van schuren van systeem Het Gouda. negentiende eeuw geen grachten gedempt in stelling tot steden andere werden Hollandse in de tegen In stand. in lang opmerkelijk bleef nenstad gebouwd. Waaiersluis de 1854-1856 in werd daarmee de scheepvaart In (voltooid combinatie 1862). landse werd IJssel gekanaliseerd ten behoeve van bod kregen opgelegd. De bovenloop van de Hol maalver een polders dat hoog, zo nog vaak water stad. de van deel oudste het dan waterkwaliteit in de uitbreidingen, die lager lagen slechte de van verbetering een tot leiden zou begroette de aanleg met omdat enthousiasme, die stad De Singel. Fluwelen de door boezem lands Rijn uit water het van procent zestien ging maal land. vanonderdeel van het Rijn hoogheemraadschap ook Gouda werd jaar dat In vangen. te op meer gevolge van de droogmaking van de Haarlemmer verkleining van boezemwateren Rijnlands ten door het Rijk een stoomgemaal gebouwd om de de (in datzelfde jaar vernieuwde) Hanepraaisluis 057-061). (afb. drooggelegd molens van behulp met 1840 en 1825 tussen werd Zuidplas De dingen. stadsuitbrei de en spoordijk de van aanleg de van werden voor gebruikt zandwinning ten behoeve vooral arbeiderswoningen. De Reeuwijkse Plassen de singels geleidelijk ingevuld met bebouwing, buiten gebied het werd eeuw negentiende de van einde het tegen maar stadsuitbreiding, tot meteen bewaard gebleven. goed opmerkelijk daardoor is Gouda van stad binnen De station. het naar om zich keerde stad De onbruik. in geleidelijk raakte en liggen te trisch excen kwam lag, IJssel Hollandse de en Haven de langs dat stad, de van hart economisch Het omgekeerd. ware het als binnenstad Goudse de werd station het van locatie de Door stad. de van noordkant te liggen, op enkele honderden meters de aan kwam station Het Utrecht-Rotterdam. spoorlijn de op aangesloten Gouda werd 1855 In Gouda 1900 Gouda De middeleeuwse waterstructuur in de bin deNa inwerkingstelling van het stoomge bij 1857 in werd Singel Fluwelen de Langs niet leidde station het van ingebruikname De 103 Ondanks de de Ondanks ------1988, 39-57, hier: 49. hier: 39-57, 1988, 1100 heden tot ca. van Gouda rond beweging L. in: Gouda’, in gemalen Twee generaties boezem- 1936. van dieselgemaal het en 1857 van gemaal stoom Giebels, ‘Het L.A.M. Giebels (red.), Water- Giebels (red.), 103

, Leiden - of the railway embankment and the urban exten urban the and embankment railway the of construction the for extraction sand for exploited were Plassen Reeuwijkse The housing. workers’ with particular in developed, gradually was canals the beyond area the century nineteenth the of end the by but expansion, urban to lead immediately city centre is remarkably well preserved. Gouda’s aresult As station. the towards turned city The disuse. into fell gradually and centre the outside up ended IJssel, Hollandse the and Haven the along lay which city, the of heart economic former The head. its on turned effectively was tre cen city Gouda’s location, station’s the to Owing city. the from metres hundred afew side, north the Rotterdam railway line. The station was built on Utrecht- the to connected was Gouda 1855 In the city. of part oldest the than lower were which districts, new the in quality water poor the in improvement an to lead to supposed was it because astically Singel. The city greeted its construction enthusi Rijnland boezem operational, per sixteen cent of the water from the board. water district Rijnland the of territory the of part became Gouda year same that In Haarlemmermeer. the polder water surface following the reclamation of Rijnland’s in reduction the compensate to year) Singel at (restored in the the Hanepraaisluis same Fluwelen the on station pumping steam-driven 057-061). (figs. watermills of help the with 1840 and 1825 between drained was Zuidplas The sions. same manner until 1954. system of the ‘scouring’ continued canals in the were filled in during thenineteenth century. The canals no Gouda in Holland, in towns other to contrast In time. long aremarkably for persisted 1854-1856. in built was Waaiersluis the that, with combination In 1862). (completed shipping for canalised were IJssel Hollandse the of reaches upper The pump. often still so high that polders were forbidden to boezem the in water the station, pumping Gouda 1900 Gouda The inauguration of the station did not not did station the of inauguration The After theAfter new pumping station became a built government national the 1857 In The medieval water system in the inner city city inner the in system water medieval The 105 Despite the installation of the steam steam the of installation the Despite flowed through the Fluwelen Fluwelen the through flowed was was - - - 1988, 39-57, esp. 49. esp. 39-57, 1988, 1100 heden tot ca. van Gouda rond beweging L. in: Gouda’, in gemalen Twee generaties boezem- 1936. van dieselgemaal het en 1857 van stoomgemaal ‘Het Giebels, L.A.M.

Giebels (ed.), Water- Giebels (ed.), 105

, Leiden

111 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 112 Watersysteem en stadsvorm in Holland 059 058 Amsterdam). (Rijksmuseum, 1843-1860 tion of the Haarlemmermeer reclama the of plates and maps ten of asuite from IX Map IJssel. Hollandse near theHanepraaisluis the and Singel Fluwelen the on location its showing Gouda, in station pumping land water board's steam Rijn the of 1857 from Map Holland). (Streekarchief Midden- photo a1904 in Gouda in IJssel Hollandse the near Singel Fluwelen at station pumping steam 1857 The seum, Amsterdam). (Rijksmu 1843-1860 meer king van de Haarlemmer en platen van de droogma de van platen en kaarten tien van Suite de uit IX Kaart IJssel. Hollandse de Hanepraaisluis bij de en Singel Fluwelen de aan metRijnland, de situering Hoogheemraadschap van het van Gouda in 1857 uit stoomgemaal het van Kaart Holland). (Streekarchief Midden- 1904 uit foto een op Gouda in IJssel Hollandse de bij Singel Fluwelen aan 1857 uit stoomgemaal Het 059 058 059 058 - - - - - 061 060 waterstaat). (Rijks- left to right from flowing IJssel Hollandse the Below, right. the on (1937) diesel pumping station Hordijk Pijnacker P.A. the and left the on (1936) Lock Juliana the with Gouda of side southwest the on 1927 from constructed kanaal Gouwe- the of view Aerial Midden-Holland). station (Streekarchief Hordijk diesel pumping Pijnacker P.A. the and Lock Juliana the Gouda: of side southwest the on Gouwekanaal the in works new the of photos four with 1937 from Postcard naar links (Rijkswaterstaat). Hollandse IJssel van rechts Onderaan stroomt de 1937. uit Hordijk Pijnacker rechts het dieselgemaal P.A. uitJulianasluis en 1936 de links met Gouda van zuidwestkant de aan kanaal 1927 aangelegde Gouwe- vanaf het van Luchtfoto chief Midden-Holland). Pijnacker Hordijk (Streekar P.A. dieselgemaal het en Julianasluis de Gouda: van zuidwestkant de aan Gouwekanaal het in werken nieuwe de van foto’s vier met 1937 uit Ansichtkaart 061 060 061 060 -

113 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 114 Watersysteem en stadsvorm in Holland Legenda binnenzijde omslag / Legend on front flap

S Hog c hieland

e Schieland endeKrimpenerwaard Z eedi s e jk Gemaal AbrahamKroes -6,0 m NAP

Zuidplaspolder

Gouwe Gouwe

Middelburg

J

Gouwekanaal Gouwekanaal ulianaslui Gouwekanaal Hol Polder la nd se IJ s s e l s

-2,0 m NAP P.A. Mallegatsluis G G Pijnac o o uda uda Rijnland Rijnland ker Hordijkgemaal 0,0m

NAP Schieland endeKrimpenerwaard F +2,0 m

NAP l

u

w

e

H l

e

n

a S

i n g e v l e -1,8 m NAP n s lui s W W Reeuwijkse plassen aaiersluis aaiersluis verschillende kleuren. met de waterschappen in 2015, watersysteem Gouda, 062 different colours. in boards water the with 2015, system water Gouda, 062 -1,5 m Haas Haas 2015 NAP t t rec rec h h t t men op bevel van de burgemeester van Nieuwer van burgemeester de van bevel op men doordat overstroming aan Gouda ontkwam 1953 fysiek afgesloten van het water. water. het van afgesloten fysiek ook nu werd station, het van aanleg de wege van rivier de van afgekeerd had al eeuw tiende duiker. een door vervangen 1954 in dijk de op keersdruk ver de vanwege werd Havensluis De verhoogd. tempo snel in stad de voor IJsseldijk de werd ramp de Na staat. slechte in waren IJsseldijken de gen; gesla was meter vijftien van gat een waarin lopen, liet Groenendijk de in schip een IJssel de aan kerk installatie gebouwd. maar ook grachten. met het dempen van ‘zijlen’, kleine waterlopen, lijkertijd ging de aanleg van hand riolering in hand voorgezet, zoals het al eeuwen gebeurde. daarom werd ‘schuren’ Het liep. om stad de buiten nu stroom de omdat stad de in waterkwaliteit de tering maar een van verslechtering Rijnland, van sluis. stad. binnen de uit 1936 in oplevering de vanaf dween ver scheepvaart De Haven. de door die van ging vervan ter ontworpen was IJssel Hollandse de en Gouwe de tussen scheepvaartroute nieuwe Deze verbondenIJssel door middel van de Julianasluis. Hollandse de met Gouwekanaal, het van aanleg 062). (afb. Plassen A12weg Reeuwijkse de en werdBloemendaal, volgebouwd tot aan de rijks laaggelegen poldergebied, waaronder de polder Het buurgemeenten. van annexatie de na gegroeid bebouwde van oppervlak de stad zeer sterk het is 1960, na vooral eeuw, twintigste de In voor Gouda. De binnenstad, die zich in de negen de in zich die binnenstad, De Gouda. voor Dat het verving stoomgemaal bij de Hanepraai opgeleverd, met het bijbehorende Stroomkanaal. Hordijk Pijnacker Mr. P.A. dieselgemaal het 1937 104 105 Gouda 2015 Gouda Bij de Julianasluis werdBij de Julianasluis een waterzuiverings Dat leidde tot een verbetering van de afwa de van verbetering een tot leidde Dat In 1927 werd een begin gemaakt met de de met gemaakt begin een werd 1927 In 109 In combinatie met deze werken werd in in werd werken deze met combinatie In

De dijkverzwaring had grote gevolgen gevolgen grote had dijkverzwaring De 107 108 Tijdens de watersnood van van watersnood de Tijdens 106 Tege ------(1930), Moordrechtse Ver(1930), Kost Verloren de (1911), Agnietenwater het (1903), Tuinstraat en Groeneweg de om daarbij ging Het 77. 104), (noot 1988 Dijksman Giebels (noot 1988 38). 73. 11), (noot 2001 Ven de Van 109 74. 100), (noot 1988 Smit en Klapwijk hier: 384. 382-386, 2001, Zwolle/Zeist Gouda (red.), Denslagen W. in: Gouda’, van sering W. (1961-1962): Raam korte en Raam (1954), Vismarkt Nonnenwater en Achter de Tweede Wereldoorlog het de na en (1940), ven Nieuweha (1939), Verlaat Bloemendaalse (1938), Kazernegracht (1935), laat hier: 77. heden 1100 tot ca. van Gouda Waterbeweging rond (red.), Giebels L. in: 1940’, na zem stadsboe Goudse de in gen ‘Ontwikkelin Dijksman, A.A. 104 Denslagen, ‘De moderni Denslagen, ‘De , Leiden 1988, 77-89, 77-89, 1988, , Leiden 107 106 108 105

, - - - - - turned its back on the river in the nineteenth cen nineteenth the in river the on back its turned already had which centre, city The Gouda. for consequences huge had reinforcement dyke The because of the volume of traffic on the dyke. the on traffic of volume the of because aculvert by replaced was Havensluis 1957, the In raised. hastily was city the near IJsseldijk the of stretch the disaster, the of wake the In repair. of state apoor in were dykes IJssel the Groenendijk; the in breach afifteen-metre into driven be aship that ordered IJssel den aan Nieuwerkerk of mayor the when flooding escaped Gouda waterways (zijlen minor of in filling the by accompanied was system sluis. the steam pumping station at the Hanepraai- 1937. replaced in It completed was Stroomkanaal, Pijnacker with theP.A. Hordijk, accompanying Mr. station pumping diesel-powered the works, from the city centre. city the from disappeared shipping 1936 in completion its After Haven. the through route the replace to designed was IJssel Hollandse the and Gouwe the between new This via shipping the route Julianasluis. IJssel connectedthe to Gouwekanaal, the Hollandse 062). (fig. Plassen Reeuwijkse the and A12 the as far motorway as developed was polder, including the polderlow-lying area, Bloemendaal annexation The of neighbouring municipalities. the after significantly expanded area built-up city’s the 1960, after especially century, twentieth the In physically cut off from the river as well. as river the from off cut physically now was built, was station railway the when tury Julianasluis. ries. centu for done had it as waterways the ‘scour’ to continued consequently city The city. the side out now was flow water the because city the in quality water in adeterioration but Rijnland, of age 108 107 Gouda 2015 Gouda In 1927 work started on the construction of of construction the on started work 1927 In A water treatment plant was built near the the near built was plant treatment A water drain the in improvement an produced This At the same time, the laying of the sewage sewage the of laying the time, same the At 110 During the flood disaster of 1953, of 1953, disaster flood the During ) as well as canals. as well ) as 106 In combination with these these with combination In 109 111 - -

- - 73. 12), (note 2001 Ven de Van 74. 102), (note 1988 Smit and Klapwijk esp. 384. 382-386, 2001, Zwolle/Zeist Gouda (ed.), W. Denslagen in: Gouda’, van nisering W. (1961-1962): Raam korte en Raam (1954), Vismarkt de Achter and nenwater Second World War, Non the after and, (1940) haven Nieuwe (1939), Verlaat Bloemendaalse (1938), Kazernegracht (1935), laat Moordrechtse Ver(1930), Kost Verloren (1911), water Agnieten- (1903), straat Tuin and Groeneweg were concerned waterways The 77. 106), (note 1988 Dijksman 40). (note 1988 Giebels esp. 77. heden 1100 tot ca. van Gouda rond Waterbewegingbels (ed.), Gie L. in: 1940’, na boezem stads Goudse de in ingen A.A. Dijksman, ‘Ontwikkel- Denslagen, ‘De moder- Denslagen, ‘De , Leiden 1988, 77-89, 77-89, 1988, , Leiden 111 110 109 108 107 106

------,

115 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad ste oillsanduinstations telsel van olensenealen andscae anduiltu area andscha eneouin ste oillsanduinstations telsel van olensenealen andscae anduiltu area andscha eneouin lectrical anddieseluinstation letrisch endieseleaal en ater uitenater nland ater innenater rained lae rooaeri enand iereerHaarleereer tooealenstea uinstation tea uinstation tooeaal older aterill olderolen idal arshtidal area elderetideneied rained lae rooaeri la lei eat een and hihlo and hoolaa en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied lectrical anddieseluinstation letrisch endieseleaal en ater uitenater nland ater innenater rained lae rooaeri enand iereerHaarleereer tooealenstea uinstation tea uinstation tooeaal older aterill olderolen idal arshtidal area elderetideneied rained lae rooaeri la lei eat een and hihlo and hoolaa en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied ste o ills anduinstations telsel van olens enealen andscae anduiltu area andscha eneouin ste o ills anduinstations telsel van olens enealen andscae anduiltu area andscha eneouin lectrical anddieseluinstation letrisch endieseleaal en ater uitenater nland ater innenater rained lae rooaeri enand iereerHaarleereer tooealenstea uinstation tea uinstation tooeaal older aterill olderolen idal arshtidalarea elderetideneied rained lae rooaeri la lei eat een and hihlo and hoolaa en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied lectrical anddieseluinstation letrisch endieseleaal en ater uitenater nland ater innenater rained lae rooaeri enand iereerHaarleereer tooealenstea uinstation tea uinstation tooeaal older aterill olderolen idal arshtidalarea elderetideneied rained lae rooaeri la lei eat een and hihlo and hoolaa en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied ther veri ischare areas ithain dischareconduit itaterinseieden ethoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ater sste atersstee ther veri ischare areas ithain dischareconduit itaterinseieden ethoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ater sste atersstee chihol eiden ilereer Cruquius uideree Astel elland inland chihol eiden ilereer Cruquius uideree Astel elland inland Airort uchthaven uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin are canal revaart en ater uitenater nland ater innenater rainae asinoundar aterscheidin ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in enand iereerHaarleereer tooeaalstea uin station ihon ion ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora andairortrunas nele enstart enlandinsanen Airort uchthaven uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin are canal revaart en ater uitenater nland ater innenater rainae asinoundar aterscheidin ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in enand iereerHaarleereer tooeaalstea uin station ihon ion ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora andairortrunas nele enstart enlandinsanen ste o ills anduinstations telsel van olens enealen andscae anduiltu area andscha eneouin ste o ills anduinstations telsel van olens enealen andscae anduiltu area andscha eneouin ste o ills anduinstations telsel van olens enealen andscae anduiltu area andscha eneouin ste o ills anduinstations telsel van olens enealen andscae anduiltu area andscha eneouin lectrical and dieseluinstation letrisch en dieseleaal en ater uitenater nland ater innenater rained lae rooaeri enand iereerHaarleereer tooealenstea uin station tea uin station tooeaal older aterill olderolen lectrical and dieseluinstation letrisch en dieseleaal en ater uitenater nland ater innenater rained lae rooaeri enand iereerHaarleereer tooealenstea uin station tea uin station tooeaal older aterill olderolen idal arshtidalarea elderetideneied rained lae rooaeri la lei eat een and hihlo and hoolaa en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied idal arshtidalarea elderetideneied rained lae rooaeri la lei eat een and hihlo and hoolaa en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied lectrical and dieseluinstation letrisch en dieseleaal en ater uitenater nland ater innenater rained lae rooaeri enand iereerHaarleereer tooealenstea uin station tea uin station tooeaal older aterill olderolen lectrical and dieseluinstation letrisch en dieseleaal en ater uitenater nland ater innenater rained lae rooaeri enand iereerHaarleereer tooealenstea uin station tea uin station tooeaal older aterill olderolen idal arshtidalarea elderetideneied rained lae rooaeri la lei eat een and hihlo and hoolaa en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied idal arshtidalarea elderetideneied rained lae rooaeri la lei eat een and hihlo and hoolaa en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ischare areas ithaindischareconduit itaterinseieden ethoodavoer ther veri ater sste atersstee ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ischare areas ithaindischareconduit itaterinseieden ethoodavoer ther veri ater sste atersstee chihol eiden ilereer Cruquius uideree Astel elland inland chihol eiden ilereer Cruquius uideree Astel elland inland ther veri Adinistrative oundaries estuurlie renen ischare asins itaterinseieden ischare assinsandadinistrativeoundaries itaterinseieden enestuurlie renen Airort uchthaven uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin are canal revaart en ater uitenater nland ater innenater rainae asinoundar aterscheidin ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in enand iereerHaarleereer tooeaalstea uinstation ihon ion ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora andairortrunas nele enstart enlandinsanen ther veri Adinistrative oundaries estuurlie renen ischare asins itaterinseieden ischare assinsandadinistrativeoundaries itaterinseieden enestuurlie renen H H inland Astel uideree eiden Airort uchthaven uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin are canal revaart en ater uitenater nland ater innenater rainae asinoundar aterscheidin ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in enand iereerHaarleereer tooeaalstea uinstation ihon ion ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora andairortrunas nele enstart enlandinsanen oll olla a H H inland Astel uideree eiden n n oll olla d d a n n d d rovincial oundar rovincierens ater oardoundar aterschasrens en ater uitenater nland ater innenater ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in uiltu area eoud eied rovincial oundar rovincierens ater oardoundar aterschasrens en ater uitenater nland ater innenater ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in uiltu area eoud eied ste oillsanduinstations telsel van olensenealen andscae anduiltu area andscha eneouin ste oillsanduinstations telsel van olensenealen andscae anduiltu area andscha eneouin lectrical anddieseluinstation letrisch endieseleaal en ater uitenater nland ater innenater rained lae rooaeri enand iereerHaarleereer tooealenstea uinstation tea uinstation tooeaal older aterill olderolen idal arshtidalarea elderetideneied rained lae rooaeri la lei eat een and hihlo and hoolaa en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied lectrical anddieseluinstation letrisch endieseleaal en ater uitenater nland ater innenater rained lae rooaeri enand iereerHaarleereer tooealenstea uinstation tea uinstation tooeaal older aterill olderolen idal arshtidalarea elderetideneied rained lae rooaeri la lei eat een and hihlo and hoolaa en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied ther veri ischare areas ithaindischareconduit itaterinseieden ethoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ater sste atersstee ther veri ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ischare areas ithaindischareconduit itaterinseieden ethoodavoer ater sste atersstee ther veri ischare areas ithaindischareconduit itaterinseieden ethoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ater sste atersstee ischare areas ithaindischareconduit itaterinseieden ethoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ther veri ater sste atersstee chihol eiden ilereer Cruquius uideree Astel chihol eiden ilereer Cruquius uideree Astel elland inland elland inland chihol eiden ilereer Cruquius uideree Astel chihol eiden ilereer Cruquius uideree Astel elland inland elland inland ischare asins itaterinseieden ther veri Adinistrative oundaries estuurlie renen ischare assinsandadinistrativeoundaries itaterinseieden enestuurlie renen ihon ion ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo Airort uchthaven uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin are canal revaart en ater uitenater nland ater innenater rainae asinoundar aterscheidin ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in enand iereerHaarleereer tooeaalstea uinstation otora andairortrunas nele enstart enlandinsanen Airort uchthaven uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin are canal revaart en ater uitenater nland ater innenater rainae asinoundar aterscheidin ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in enand iereerHaarleereer tooeaalstea uinstation ihon ion ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora andairortrunas nele enstart enlandinsanen ischare asins itaterinseieden ther veri Adinistrative oundaries estuurlie renen ischare assinsandadinistrativeoundaries itaterinseieden enestuurlie renen H H inland Astel uideree eiden Airort uchthaven uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin are canal revaart en ater uitenater nland ater innenater rainae asinoundar aterscheidin ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in enand iereerHaarleereer tooeaalstea uinstation ihon ion ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora andairortrunas nele enstart enlandinsanen Airort uchthaven uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin are canal revaart en ater uitenater nland ater innenater rainae asinoundar aterscheidin ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in enand iereerHaarleereer tooeaalstea uinstation ihon ion ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora andairortrunas nele enstart enlandinsanen oll olla a H H inland Astel uideree eiden n n oll olla d d a n n d d ther veri ater oardsandaindischare conduit aterschaen enhoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort it a tadsaart rovincial oundar rovincierens ater oard oundar aterschasrens en ater uitenater nland ater innenater ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in uiltu area eoud eied ther veri ater oardsandaindischare conduit aterschaen enhoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort it a tadsaart eiden ilereer Amstelsluizen uideree Astel Cruquius Rijnland rovincial oundar rovincierens ater oard oundar aterschasrens en ater uitenater nland ater innenater ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in uiltu area eoud eied Amstelsluizen uideree Astel eiden ilereer Cruquius Rijnland ater oards erieter de indi are canal revaart ulvert sste uierstelsel en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin lectrical or dieseluin station letrisch o dieseleaal tea uin station tooeaal ihon ion asteater ill uilaterolen ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora nele e i ea de under construction eedi inaanle ea de eedi aterschaen ain drainaechannel Hoodaaterin ater oards erieter de indi are canal revaart ulvert sste uierstelsel en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin lectrical or dieseluin station letrisch o dieseleaal tea uin station tooeaal ihon ion asteater ill uilaterolen ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo e i otora nele ea de under construction eedi inaanle ea de eedi aterschaen ain drainaechannel Hoodaaterin ther veri ischare areas ithaindischareconduit itaterinseieden ethoodavoer ivil enineerinorsor drainae unsteren tvaaterintransort ater sste atersstee ivil enineerinorsor drainae unsteren tvaaterintransort ther veri ischare areas ithaindischareconduit itaterinseieden ethoodavoer ater sste atersstee Cruquius chihol eiden ilereer uideree Astel elland inland chihol eiden ilereer Cruquius uideree Astel elland inland ther veri Adinistrative oundaries estuurlie renen ischare asins itaterinseieden ischare assinsandadinistrativeoundaries itaterinseieden enestuurlie renen ther veri Adinistrative oundaries estuurlie renen ischare asins itaterinseieden ischare assinsandadinistrativeoundaries itaterinseieden enestuurlie renen Haarleereer enand iereerHaarleereer Airort uchthaven uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etraction area ervenin are canal revaart en ater uitenater nland ater innenater rainae asinoundar aterscheidin ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in tooeaal ihon ion ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluice uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora andairortrunas nele enstart enlandinsanen ther veri Adinistrative oundaries estuurlie renen ischare asins itaterinseieden ischare assinsandadinistrativeoundaries itaterinseieden enestuurlie renen ischare asins itaterinseieden ther veri Adinistrative oundaries estuurlie renen ischare assinsandadinistrativeoundaries itaterinseieden enestuurlie renen H H inland Astel uideree eiden H H inland Astel uideree eiden Haarleereer enand iereerHaarleereer Airort uchthaven uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etraction area ervenin are canal revaart en ater uitenater nland ater innenater rainae asinoundar aterscheidin ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in tooeaal ihon ion ontrol loc eersluisschutsluis ischare sluice uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora andairortrunas nele enstart enlandinsanen oll olla oll olla a a H H inland Astel uideree eiden H H inland Astel uideree eiden n n n n oll olla d d oll olla d d a a n n n n d d d d stea uinstation ther veri ater oards and aindischare conduit aterschaen en hoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort it a tadsaart rovincial oundar rovincierens ater oardoundar aterschasrens en ater uitenater nland ater innenater ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in uiltu area eoud eied rovincial oundar rovincierens ater oardoundar aterschasrens en ater uitenater nland ater innenater ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in uiltu area eoud eied shi loc shi loc transort stea uinstation ther veri ater oards and aindischare conduit aterschaen en hoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort it a tadsaart eiden ilereer Amstelsluizen uideree Astel Cruquius Rijnland rovincial oundar rovincierens ater oardoundar aterschasrens en ater uitenater nland ater innenater ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in uiltu area eoud eied rovincial oundar rovincierens ater oardoundar aterschasrens en ater uitenater nland ater innenater ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in uiltu area eoud eied shi loc transort eiden ilereer Amstelsluizen uideree Astel Cruquius Rijnland onclusion a onclusieaart ther veri ecial notations iondere aanduidinen ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort 116 Watersysteem en stadsvorm in Holland ater oards erieter de indi are canal revaart ulvert sste uierstelsel en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal tea uinstation tooeaal ihon ion asteater ill uilaterolen ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora nele e i ea de under construction eedi inaanle ea de eedi aterschaen ain drainae channel Hoodaaterin onclusion a onclusieaart 063 ther veri ecial notations iondere aanduidinen ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort oue ater oards erieter de indi are canal revaart ulvert sste uierstelsel en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal tea uinstation tooeaal ihon ion asteater ill uilaterolen ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora nele e i ea de under construction eedi inaanle ea de eedi aterschaen ain drainae channel Hoodaaterin Abraham Kroes oue A20 drooggelegd 1839 Nieuwe hoofdafwatering Zuidplaspolder Gemaal W addinxv lectrical or dieseluin station letrisch odieseleaal uiltu area eoud eied nland ater innenater aila line oore nele e atdeltalevel i odeltahoote e i irection odrainae Aaterinsrichtin olin olderlaes aaeleen olderlassen older older andin ater itdiend ater ld drainaesituation ude situatieaaterin idal area etideneied otora ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo -5.8 m NAP S chieland lectrical or dieseluin station letrisch odieseleaal aila line oore e atdeltalevel i odeltahoote e i irection odrainae Aaterinsrichtin olin olderlaes aaeleen olderlassen older older uiltu area eoud eied nland ater innenater nele andin ater itdiend ater ld drainaesituation ude situatieaaterin idal area etideneied otora ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo ther veri Adinistrative oundaries estuurlie renen ischare asins itaterinseieden ischare assinsandadinistrativeoundaries itaterinseieden enestuurlie renen een Moordrecht Rijnland ischare asins itaterinseieden ther veri Adinistrative oundaries estuurlie renen Z ischare assinsandadinistrativeoundaries itaterinseieden enestuurlie renen en deKrimpenerwaard H H inland Astel uideree eiden uidplaspolder oll olla a H H inland Astel uideree eiden n n oll olla d d a n n d d ther veri ater oardsandaindischare conduit aterschaen enhoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort it a tadsaart ther veri ater oardsandaindischare conduit aterschaen enhoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort it a tadsaart

rovincial oundar rovincierens ater oardoundar aterschasrens en ater uitenater nland ater innenater ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in uiltu area eoud eied

Dijken opdeltahoogte NAP m -1,8 ther veri ater oardsandaindischare conduit aterschaen enhoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort it a tadsaart ther veri ater oardsandaindischare conduit aterschaen enhoodavoer ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort it a tadsaart NAP

eiden ilereer Amstelsluizen uideree Astel Cruquius Rijnland

eiden ilereer Amstelsluizen uideree Astel Cruquius Rijnland G rovincial oundar rovincierens ater oardoundar aterschasrens en ater uitenater nland ater innenater ischare canal itaterinsanaal e e Hollandse ssel Hollandse ssel hine dischare via oue inavoeroue via otte otte chie chie echt echt Astel Astel hine in uiltu area eoud eied

-5,3 m -5,3 ouw

eiden ilereer Amstelsluizen uideree Astel Cruquius Rijnland

eiden ilereer Amstelsluizen uideree Astel Cruquius Rijnland

e

Gouwekanaal Gouwekanaal Hollandse Gouwekanaal onclusion a onclusieaart ther veri ecial notations iondere aanduidinen ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ater oards erieter de indi are canal revaart ulvert sste uierstelsel en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal tea uinstation tooeaal ihon ion asteater ill uilaterolen ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora nele e i ea de under construction eedi inaanle ea de eedi aterschaen ain drainaechannel Hoodaaterin ater oards erieter de indi are canal revaart ulvert sste uierstelsel en ater uitenater nland ater innenater asteater ill uilaterolen ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal tea uinstation tooeaal ihon ion otora nele e i ea de under construction eedi inaanle ea de eedi aterschaen ain drainaechannel Hoodaaterin onclusion a onclusieaart

ther veri ecial notations iondere aanduidinen ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort IJ oue ater oards erieter de indi are canal revaart ulvert sste uierstelsel en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal tea uinstation tooeaal ihon ion asteater ill uilaterolen ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora nele e i ea de under construction eedi inaanle ea de eedi aterschaen ain drainaechannel Hoodaaterin ater oards erieter de indi are canal revaart ulvert sste uierstelsel en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal tea uinstation tooeaal ihon ion asteater ill uilaterolen ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora nele e i ea de under construction eedi inaanle ea de eedi aterschaen ain drainaechannel Hoodaaterin s se

l 0 m NAP

Rijnland oue Bloemendaal -1,8 m NAP m -1,8 lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal uiltu area eoud eied nland ater innenater aila line oore nele e atdeltalevel i odeltahoote e i irection odrainae Aaterinsrichtin olin olderlaes aaeleen olderlassen older older andin ater itdiend ater ld drainaesituation ude situatieaaterin idal area etideneied otora ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo Bloemendaal lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal uiltu area eoud eied nland ater innenater aila line oore nele e atdeltalevel i odeltahoote e i irection odrainae Aaterinsrichtin olin olderlaes aaeleen olderlassen older older andin ater itdiend ater ld drainaesituation ude situatieaaterin idal area etideneied otora ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo A12 G

+ 2,0 m NAP ouda

NAP Reeuwijk-B +3,5 m +3,5 ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ater oardsandaindischareconduit aterschaen enhoodavoer ther veri it a tadsaart

ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ater oardsandaindischareconduit aterschaen enhoodavoer ther veri it a tadsaart -1,8 m NAP m -1,8 W (1854/56) eiden ilereer Amstelsluizen uideree Astel Cruquius Rijnland aaiersluis eiden ilereer Amstelsluizen uideree Astel Cruquius Rijnland rug onclusion a onclusieaart onclusion a onclusieaart ther veri ecial notations iondere aanduidinen ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ther veri ecial notations iondere aanduidinen ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ater oards erieter de indi are canal revaart ulvert sste uierstelsel en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal tea uinstation tooeaal ihon ion asteater ill uilaterolen ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora nele e i ea de under construction eedi inaanle ea de eedi aterschaen ain drainaechannel Hoodaaterin

Reeuwijkse onclusion a onclusieaart onclusion a onclusieaart ther veri ecial notations iondere aanduidinen ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ther veri ecial notations iondere aanduidinen ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort

oue oue

ater oards G erieter de indi are canal revaart ulvert sste uierstelsel en ater uitenater nland ater innenater uiltu area eoud eied rained lae rooaeri eat etractionarea ervenin lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal tea uinstation tooeaal ihon ion asteater ill uilaterolen ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo otora nele e i ea de under construction eedi inaanle ea de eedi aterschaen ain drainaechannel Hoodaaterin

e

k

oue a oue

n

a

l i

P

s e

lasse

e r

lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal

uiltu area eoud eied nland ater innenater aila line oore nele e atdeltalevel i odeltahoote e i irection odrainae Aaterinsrichtin olin olderlaes aaeleen olderlassen older older andin ater itdiend ater ld drainaesituation ude situatieaaterin idal area etideneied otora ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal uiltu area eoud eied nland ater innenater aila line oore nele e atdeltalevel i odeltahoote e i irection odrainae Aaterinsrichtin olin olderlaes aaeleen olderlassen older older andin ater itdiend ater ld drainaesituation ude situatieaaterin idal area etideneied otora ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo d

e

H n lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal uiltu area eoud eied nland ater innenater aila line oore nele e atdeltalevel i odeltahoote e i irection odrainae Aaterinsrichtin olin olderlaes aaeleen olderlassen older older andin ater itdiend ater ld drainaesituation ude situatieaaterin idal area etideneied otora ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal uiltu area eoud eied nland ater innenater aila line oore nele e atdeltalevel i odeltahoote e i irection odrainae Aaterinsrichtin olin olderlaes aaeleen olderlassen older older andin ater itdiend ater ld drainaesituation ude situatieaaterin idal area etideneied otora ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo R

o eeuwijkse P l

Sticht

l

a

n

d

s e

se

I lassen J

Rijnlanden

s s

e

l

( -2,0 m NAP 1 Haast

8

6

2

)

rec h t onclusion a onclusieaart ecial notations iondere aanduidinen ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ther veri onclusion a onclusieaart ecial notations iondere aanduidinen ivil enineerinorsor drainaetransort unsteren tvaaterintransort ther veri oue oue lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal uiltu area eoud eied nland ater innenater aila line oore nele e atdeltalevel i odeltahoote e i irection odrainae Aaterinsrichtin olin olderlaes aaeleen olderlassen older older andin ater itdiend ater ld drainaesituation ude situatieaaterin idal area etideneied otora ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo lectrical or dieseluinstation letrisch odieseleaal uiltu area eoud eied nland ater innenater aila line oore nele e atdeltalevel i odeltahoote e i irection odrainae Aaterinsrichtin olin olderlaes aaeleen olderlassen older older andin ater itdiend ater ld drainaesituation ude situatieaaterin idal area etideneied otora ontrol locshiloc eersluisschutsluis ischare sluiceshiloc uisluisschutsluis aoat lit aovertoo bestuurlijke relatie ten opzichte van het water het van opzichte ten relatie bestuurlijke vanbasis de verschillen in omvang ligging, en LeidenAmsterdam, en Gouda zijn gekozen op steden. de in kwaliteit water de of peilbeheer het van verbetering de aan doordat waterschappen niet wilden meewerken of profiteerde van gebied groter veel een waar steden zorg moesten dragen voor voorzieningen de tijd tot allerleibijvoorbeeld conflicten, doordat van loop de in leidde Dat lagen. ze waar schappen hoogheemraad de van taken de met geweest stedelijk waterbeheer is altijd sterk verweven het maar krijgen, te bevoegdheden eigen tijd de van loop de in wisten steden De afwatering. de en scheepvaart de voor waren cruciaal die lagen ken het waterbeheer, omdat er ook meestal kunstwer van perspectief het vanuit belang van ook waren plaatsen Die kruisen. elkaar land en/of water over watersysteem, waar meerdere (handels)routes het in plekken strategische op lagen steden, eeuw. de – Schieland en Delfland Rijnland, van schappen grote organisaties nodig. De hoogheemraad vroeg al studiegebied, het van deel westelijk gen gele lager het in –vooral waren Daarvoor werd. steeds intensiever, kostbaarder en complexer teerd in waarbij polders, de waterstaatszorg steeds beter worden en bedijkt gecompartimen versnelde de bodemdaling en moest het gebied elektrische en dieselgemalen. ook eeuw twintigste van vanaf en stoomgemalen veel grotere capaciteit, vanaf de achttiende eeuw een met bovenkruiers eeuw zeventiende de vanaf ven aanvankelijk gebruiken: kleine watermolens, ten dienst om de veenontginningen te kunnen blij den de mens steeds geavanceerder technieken de tijd vorderde en de bodem verder ston daalde, buitenwater maar naarmate werd dichtgedrukt), het door vloed bij die klep scharnierende boven (eenvoudige spuisluisjes, voorzien van een naar kon door plaatsvinden, middel van klepduikers verval vrij onder afwatering de zodat water, het Aanvankelijkbodemdaling. lag het veen hoger dan den worden die bestreden, weer leidde tot verdere alleen door middel van diepere ontwatering kon de gevolgen in waarvan bodemdaling werking, een voortdurend en onomkeerbaar proces van natuurlijke De veenontginning processen. zette sieve wisselwerking tussen menselijk ingrijpen en het resultaat van de constant veranderende, inten sinds de middeleeuwse veenontginningen en is gekregen vorm heeft Holland in watersysteem Het ‘grote drie’ – dateren allemaal uit de dertiende Conclusie Conclusie De drie in dit artikel onderzochte steden steden onderzochte artikel dit in drie De De steden, zeker de succesvolle, grotere Naarmate de techniek verder voortschreed, ------electrical and diesel-powered pumps. As technol century twentieth the in and pumps, steam-driven century eighteenth the in winders, cap with seventeenth higher-capacity century smock mills the in watermills, small first peatland: reclaimed the using continue to possible it made techniques advanced increasingly of asuccession further, still sank land the and passed time as but tide), high during seawater by shut pushed be would that flap ahinged with sluices discharge (simple allowing gravitational drainage via flap culverts water, the than higher been had peatland the tially Ini subsidence. further to led turn in which ing, only be combatted by means of deeper dewater thesubsidence, consequences of which could of process irreversible and aconstant initiated reclamation Peatland processes. natural and tions intensiveing, interaction human between interven chang constantly the of outcome the is and Ages Middle the of reclamations peatland the since ever evolving been has Holland in system water The in the landscape. From there they expanded into into expanded they there From landscape. the in elevation aartificial on routes, trade more or one on lies core oldest the cities, three all In board. water the vis-à-vis relationship administrative and size, location, in differences of basis the on selected –were Gouda and Leiden Amsterdam, cities. the in quality water the or management water-level improving in orate area or because water boards declined to collab- larger much a benefited that facilities maintain to required were cities because example for flicts, con of manner all to led this time Over lay. ies cit the territory whose in board water district the of tasks the with interwoven closely always was management water urban but affairs, water own cities succeeded in securing authority over their the time of course the In well. as there located usually were drainage and shipping to crucial were thebecause hydraulic engineering works that management water of perspective the from ant routes intersected. Such places were also import- (trade) water and land several where system, water the within places strategic occupied cities, century. thirteenth the from date –all three’ ‘large – the water boards and ofSchieland Delfland Rijnland, district The area. study the of part western lying in thetated especially lower- large organisations, necessi activities these on early Quite complex. and costly intensive, more and more became ties self-contained water polders; management activi into divided and dyked better be to needed land subsidenceogy accelerated progressed, and the Conclusion The three cities studied in this article – article this in studied cities three The larger successful, the especially cities, The ------

117 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 118 Watersysteem en stadsvorm in Holland Geen van de problemen waarmee we in deze tijd tijd deze in we waarmee problemen de van Geen geïntegreerd in uitbreidingsplannen. de laatste jaren voorzieningen voor waterberging toenemende piekbelasting op te vangen, worden in stadsuitbreidingen, soms ook ongewild. Om de gebouwd, is water weer meer prominent aanwezig van de binnensteden in zeer diepe polders werden enopgehoogd, er bovendien wijken op afstand menten in minder zwang radicaal kwam, werd handhaven van oorspronkelijke landschapsele het toen 1970, jaren de Vanaf opgehoogd. werden door, toen stadswijken met grote zandpakketten aanvankelijk trend die zette eeuw twintigste de In zien. te uitbreidingswijken in (hoofd)vaarwegen de grachtenstelsels waren vooral nog grotere van plaats in zichtbaar; minder stadsdelen nieuwe ring van werd de stoombemaling, het water in invoe de na eeuw, negentiende de In afwatering. takte grachtenstelsels, bedoeld voor verkeer en uitbreidingen worden gekenmerkt door fijnver vroegmoderne, veelal lager liggende, bepolderde structuur van steden in de de middeleeuwen; waterlopenbestaande en dijken bepaalden de een groot deel gebaseerd op het watersysteem: weerstand stuit van monumentenzorgers. veel op eeuw negentiende de sinds al het omdat del werd echter onder toegepast, beperkt meer grachten, leidden tot verbetering. Dat laatste mid men. Betere bemaling, maar ook dempingen van opgeno daarin Gouda werd 1857 in pas Rijnland; van hoogheemraadschap het en stad de tussen conflicten tot wel daar leidde Dat IJssel. landse Hol de in getijdenverschil grote het van maken te gebruik door wel, dat kon Gouda kleinere veel Het realiseren. te wist stadswater het van den zonder stoomkracht voldoende doorstroming ste beide van geen doordat ook kwam dat eeuw; twintigste en negentiende de in lossen te op pas teit. Beide steden wisten hun waterproblematiek conflicten over hetpeilbeheer en de waterkwali had van regelmatig Rijnland, hoogheemraadschap het van zetel de bene nota Leiden, Ook voeren. te af Amsterdam door water extra bijvoorbeeld weigerden medewerking aan een oplossing door Rijnland name met en Amstelland van schappen vormen maar aan, de omliggende hoogheemraad periode namen die problemen onbeheersbare ring en de waterkwaliteit. In de vroegmoderne eeuwen te kampen met problemen met de afwate die groei, en door zijn ligging, al vanaf de middel stad van de Noordelijke Nederlanden en had door grootste de 1500 rond werd Amsterdam veen. Daaromheen breidden ze uit in het laaggelegen landschap. het in verhoging kunstmatige een op handelsroutes, doorgaande meer of een langs ligt steden drie de van elk van kern oudste De schap. De huidige waterproblematiek is niet nieuw. voor is stadskernen huidige de van vorm De ------voor de toekomst. goed geïnformeerde en weloverwogen keuzes van maken het bij dienen kan daarvan gevolgen de en keuzes gemaakte daarbij de verleden, het uit tie steeds belangrijker. Inzicht in de besluitvorming func mogelijke of huidige hun en watersystemen gevolg wordt daarvan kennis over historische Als klimaatadaptatie. voor strategieën in en heer tioneren. Ze spelen een rol in het huidige waterbe watersystemen persistent zijn en nog (deels) func waterschapgrenzen laat zien dat historische teringssystemen, kunstwerken en bestuurlijke en afwa van analyse ruimtelijke De beleid. nieuw van data kunnen bij worden de gebruikt ontwikkeling ring van en landgebruik waterbeheer. Historische van een meer samenhangende, integrale benade deheeft afgelopen jaren de noodzaak aangetoond verandering (zoals toenemende weersextremen) klimaat van besef groeiende Het zijn. afleesbaar lange tradities van en peilbeheer waterveiligheid misch en fragiel landschap, waarin de eeuwen doorslaggevende factor lijkt. een tijd, vroeger in dan minder situatie, kundige treedt verstedelijking op, waarbij de waterstaat dijken, sluizen dammen, en gemalen. Daarbinnen wordt gereguleerd door complexe systemen van door mensenhand aangelegde watersysteem grotendeels en natuurlijke deels daarin het met moeten Het dienen. cultuurlandschap wikkeling’) en leefmilieu, tegenwoordigindustrie, ‘natuuront landbouw,tegenstrijdige (verstedelijking, belangen stadsbesturenpen, en andere overheden, die late middeleeuwen op de agenda van waterschap waterveiligheid en waterkwaliteit al staan sinds de gelstijging, funderingsproblematiek, bodemdaling, Fluctuatiesbleem. in rivierwaterafvoer, zeespie daire afvoer voor Rijnland (naast Halfweg en en Halfweg (naast Rijnland voor afvoer daire gehouden. De Gouwe functioneerde als secun worden kon peil op stad de in waterkwaliteit de afwatering kon worden zeker gesteld en de voorbij Gouda getijdenwerking kende, waardoor tot die IJssel, Hollandse de op uit watert Gouwe bovenstaande kaartanalyse. de en GIS het van toepassing een van voorbeeld als staat, voor stad de waar geven te weer matiek de huidige waterstaatkundige situatie de proble en analyse historische de van basis op om gedaan poging een is Gouda van analysekaart de Met casus. als gekozen stad deze is Daarom Gouda. rond en in acuut meest het waterveiligheid en ling is de problematiek rond waterbeheer, bodemda behandeld, zijn hierboven die steden drie Van de kampen, is niet is kampen, Analyse Gouda Analyse Het Hollandse veen is een complex, dyna complex, een is veen Hollandse Het In bruin is oude situatie weergegeven: de de weergegeven: situatie oude is bruin In in enige vorm al eeuwen een pro ------ries. Since the late Middle Ages, fluctuations in fluctuations Ages, Middle late the Since ries. been a problem in one form or another for centu have experienced being currently problems the plans. extension into integrated been has storage water load, water peak increasing the absorb to years, recent In design. by always not extensions, urban in presence visible ahighly again once is Water ders. pol deep very in centres city from adistance at built were districts new and raised, routinely less were sites development favour, of out fell sites and theraising of wholesale artificial development original landscape elements became fashionable of retention the when 1970s, the After sand. of layers thick with raised artificially were sites ment that trend initially continued, when new develop century twentieth the In waterways. (main) larger feature to likely more were extensions urban the canals, of networks of instead city; the of areas new the in visible less became water pumps, century, following the introduction of steam-driven nineteenth the In drainage. and traffic water for acterised bycanal fine-grained networks intended ally lower-lying, impoldered extensions were char usu early-modern, the Ages; Middle the in towns of structure the dictated dykes and waterways existing system: water the from part large in ies. strong opposition from heritage preservation bod encountered it century nineteenth the as early as has been used sparingly, not least because from brought improvement. However the latter remedy canals, of in filling the as well as pumps, cient effi More territory. Rijnland’s into incorporated was Gouda that 1857 until not was it board; water district Rijnland the and city the between conflicts to led this But IJssel. Hollandse the in range tidal was Gouda of city smaller much The power. steam without throughflow sufficient achieve to able was city neither because part in centuries, twentieth and nineteenth the in problems water their resolve to managed only cities Both quality. water and ment manage water-level over board the with conflict in itself found frequently headquarters, its had board water district Rijnland the where Leiden, Even draining additional water through Amsterdam. refused to collaborate on a solution, such as Rijnland, especially more and boards water district yetunmanageable, the surrounding Amstelland the early modern period those problems became In Ages. Middle the in quality water and drainage experiencinglocation, started problems with its and growth that to thanks and, Netherlands ern in the became city Amsterdam the largest North the surrounding Around 1500 peatland. low-lying The current water problems are not new. All All new. not are problems water current The derives cores urban current the of form The able to do that by exploiting the big big the exploiting by that do to able ------sidered choices for the future. in making well-informedcan assist and well-con consequences their and made choices the with Insight into the decision-making of the past along function are important. increasingly becoming future potential or current their and systems water historical of knowledge aresult, As adaptation. change climate for strategies in and agement man water current in arole play They function. still extent) an (to and persist still systems water historical that shows boundaries board water and administrative and works hydraulic systems, age drain of analysis spatial The policies. new of ment develop the in used be can data Historical ment. manage water and use land to approach grated inte coherent, amore for need the onstrated dem has events) weather extreme in increase an the growing awareness of climate as change (such years, recent In legible. are protection flood and turies-long traditions of water-level management cen- the which in landscape fragile and dynamic factor. adecisive be to appears times, earlier in than less although ation, tion whereby occurs, the water management situ that Within urbanisa pumping stations. landscape and sluices, and locks dams, dykes, of networks complex by regulated is system water man-made natural the containing butlandscape partly largely cultural The nature’). of development ‘the days Stroomkanaal and the high discharge capacity of of capacity discharge high the and Stroomkanaal the and Gouwekanaal the of construction the to Owing Spaarndam). and Halfweg with (along land Rijn for channel drainage asecondary as tioned func Gouwe river The city. the in quality water ensuringGouda, proper drainage and adequate beyond apoint to action tidal to subject was which the Gouwe discharged into the Hollandse IJssel, and the foregoing map analysis. GIS the of application the of example an as city, water management problems currently facing the the visualise to endeavoured have we situation, management water current the and Gouda of sis analy historical the on Based study. acase as sen cho was city the that reason this for is It Gouda. around and in acute most are protection flood surrounding water management, subsidence and problems the above, with dealt cities three the Of farming, industry, living environment, and industry, living environment, nowafarming, (urbanisation, interests conflicting serve to have which authorities, other and councils town boards, water of agendas the on featured all have quality water and protection flood foundations, unstable river water discharge, sea level rise, subsidence, Analysis of Gouda Analysis The peatland of Holland is a complex, acomplex, is Holland of peatland The The historical situation is indicated in brown: brown: in indicated is situation historical The ------

119 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 120 Watersysteem en stadsvorm in Holland plannen zijn vooralsnog niet tot uitvoering geko uitvoering tot niet vooralsnog zijn plannen Spaarndam). Door de aanleg van het Gouweka het van aanleg de Door Spaarndam). ten en het heropenen van de Havensluis. voorgemaakt het uitgraven van gedempte grach de bevordering van het plannen watertoerisme vanwege cultuurhistorische belangen en vanwege waterproblematiek. Sinds de jaren worden 1990 gebiedseigen, specifieke oplossingen van de rivier. de van af stad oude de sluit slechtering van de ruimtelijke de dijk kwaliteit: veiligheid, maar leidde tot een behoorlijke ver voor zorgde Dat gebracht. Deltahoogte op dijken IJssel de werden 1953 Na Waaiersluis). (de legd aange sluis met dam een werd 1862 In naliseerd. geka Gouda van stroomopwaarts werd rivier de 1810 werden plannen voor gemaakt de veiligheid: Vanafstromingsgevaar van IJssel. de Hollandse met wateroverlast. ding in de polder te heeft Bloemendaal maken uitbrei naoorlogse de ook maar Gouda, van gen zijn het grootst in de laatmiddeleeuwse uitbreidin problemen De dien. van gevolgen alle met gelegd, zijn daarna uitbreidingen opheeft aan polderpeil stad de maar wateroverlast, met heeft maken te niet deze dat hoog zo ligt kern middeleeuwse vroeg De Gouda. voor consequenties grote heeft Dat stad. de bij dicht tot polders en plassen diepe van ontstaan het tot geleid hebben en oorzaakt, maaiveldhoogte en grondwaterstand hebben ver ingrepen in de bodem grote veranderingen in werden ze ook groter. dieper; door het afkalven van de venige oevers steeds daardoor werden A12. plassen de De van aanleg de en Bloemendaal wijk de van behoeve ten zandwinning voor benutten te (opnieuw) sen plas de en voeren te uit niet deze om Staten ale Provinci besloten 1930 in maar maken, te droog Plassen Reeuwijkse de ook om gemaakt plannen eeuw negentiende de vanaf zijn Er opbarstrisico. hoog een daardoor heeft en diep zeer is der werd deze in drooggelegd. 1840 De Zuidplaspol Daarom IJssel. Hollandse de en Gouwe de langs ging voor de omliggende polders en de dijken bedrei een vormde Zuidplas De eeuw. twintigste de in ver tot stad de bij vlak tot zandwinning en turf- van resultaat het is Dat Plassen. Reeuwijkse houding. ingrepen in en landgebruik landschap, waterhuis sterk is toegenomen. Daarbij kwamen drastische waardoor de hoeveelheid te verwerken water daar Gouda, naar verlegd deel belangrijk een voor Pijnacker is Hordijk de afwatering van Rijnland dieselgemaal het en Julianasluis de van teit naal en het Stroomkanaal en de grote spuicapaci Voor de binnenstad wordt gezocht naar naar gezocht wordt binnenstad de Voor Een ander probleem is vanouds het over deze dat zien te is hoogtelijnen beide de Op Gouda ligt tussen de Zuidplaspolder en de 110 Die Die ------gekeken voor oplossingen. ongetwijfeld naar de rijksoverheid zal worden fase latere een in waarbij NAP, onder meter zes dan meer van diepte een op bouwen gaan te door recept worden lokaal grote problemen gecreëerd oud Naar woningbouwlocatie. als aangewezen de provincie de heeft Zuid-Holland Zuidplaspolder kertijd de stadsuitbreiding voort op de oude voet: grachten. de in peil het van verlaging de optie met betrekking tot de waterproblematiek is een economische impuls te geven. De meest reële binnenstad de om terug toerisme van vorm de in terug op een oud verdienmodel: het verkeer komt feite in men grijpt plannen die Met attractie. tische 2011 functioneren de kruisende deuren als toeris sinds gerestaureerd; Sluis Donkere de is Wel men. Maar op een heel andere schaal gaat tegelij gaat schaal andere heel een op Maar - - met water met werk het aan Samen 2009. landse Waterstad 2005- Gouda Hol Tuijn, van J. 110 , Gouda 2009. , Gouda

- realistic option with respect to the water problem most The boost. economic an centre city the give to tourism of form the in returns now traffic model: revenue afamiliar to back hark fact in plans those All attraction. atourist been have doors 2011 cruciform its since restored; been however, has, Sluis Donkere The fruition. to come yet not Havensluis. the reopen to and canals filled-in the excavate to plans in resulted have tourism water promote to adesire and ests sought. cultural-historical Since the inter 1990s being are problems water the to solutions cific river. the from off city historical the shuts dyke the quality: but led to a substantial deterioration in spatial raised to Delta height. This provided protection were dykes IJssel the 1953 After Waaiersluis). (the built was lock with adam 1862 In canalised. resulting in the river upstream of being Gouda protection, city’s the for made were plans onwards flooding posed by theHollandse FromIJssel. 1810 flooding. extension in the polder Bloemendaal is prone to post-war the even but Gouda, of extensions eval medi late the in serious most are problems The entails. that all with datum, polder at built were extensions subsequent but flooding, of risk at be not to elevated sufficiently is core medieval early The Gouda. for implications major has That city. the to close polders and lakes deep of emergence the to led and level groundwater and level rain these interventions major caused in changes ter well. as size in grew they banks, peaty the of in caving the with and, deeper ever became lakes the aresult, A12 As the of motorway. construction used in the development Bloemendaal and the be to sand of extraction the for again) (once lakes the exploit to instead but proceed to not decided Council Provincial the 1930 in but well, as Plassen Reeuwijkse the drain to made been have plans century nineteenth the Since bursting. of risk high a at consequently is and deep very is plaspolder The Zuid and was drained in accordingly 1840. IJssel Hollandse the and Gouwe the along dykes the and polders surrounding the to athreat posed Zuidplas The century. twentieth the into well until city the of vicinity the in extraction sand and peat of result the are which Plassen, Reeuwijkse the management. water and use land landscape, in interventions drastic were there addition, In process. to had city the water the increasing dramatically to volume of Gouda, shifted drainage Rijnland’s of part alarge Hordijk, the and the Julianasluis pumping station Pijnacker For the inner city, locally appropriate, spe of threat the is problem age-old Another that lines contour two the from clear is It and Zuidplaspolder the between lies Gouda 112 Those plans have have plans Those - - - - - be called upon to find solutions. will government national the track the down where some that ensuring NAP, below metres six than more of adepth at build to continuing by locally created being are problems major formula, old an Following housing. for alocation as plaspolder Province of Zuid-Holland has earmarkedProvince of the Zuid-Holland Zuid the before: as continues expansion urban scale, canals. the in water the of level the lower to is But at the same time and on a very different different avery on and time same the at But - - met water met werk het aan Samen 2009. landse Waterstad 2005- Gouda Hol Tuijn, van J. 112 , Gouda 2009. , Gouda

-

121 OverHolland 21 – Architectonische studies voor de Hollandse stad