Watersysteem en stadsvorm in Holland 46 001 001 Polderkaart van de landen Polder map of the lands tusschen Maas en IJ door between Maas and IJ by W.H. Hoekwater uit 1901. W.H. Hoekwater, 1901. Watersysteem en stadsvorm Water system and urban form in Holland in Holland Een verkenning in kaartbeelden: A survey in maps: 1575, 1680, 1900 en 2015 1575, 1680, 1900 and 2015 Jaap Evert Abrahamse, Menne Kosian, Reinout Rutte, Jaap Evert Abrahamse, Menne Kosian, Reinout Rutte, Otto Diesfeldt, Iskandar Pané, Yvonne van Mil, Otto Diesfeldt, Iskandar Pané, Yvonne van Mil, Thomas van den Brink en Arnoud de Waaijer1 Thomas van den Brink and Arnoud de Waaijer1 1 In 1901 verscheen de Polderkaart van de landen 1 In 1901, the Polderkaart van de landen tusschen Dit onderzoek was een This study is the outcome of tusschen Maas en IJ in druk. Deze monumentale samenwerking tussen de Maas en IJ (Polder map of the lands between a collaboration between the gekleurde wandkaart (afb. 001) was vervaardigd Rijksdienst voor het Cultu- Maas and IJ) appeared in print. This large col- Rijksdienst voor het Cultu- door W.H. Hoekwater, afkomstig uit Charlois, van reel Erfgoed en de Faculteit oured wall map (fig. 001) was the work of W.H. reel Erfgoed (Cultural Herit- beroep onderwijzer.2 De kaart had een educatief Bouwkunde van de Techni- Hoekwater of Charlois, a teacher by profession.2 age Agency) and the Faculty doel: Hoekwater wilde laten zien hoezeer laag sche Universiteit Delft. De The map had an educational purpose: Hoekwater of Architecture at Delft teksten zijn geschreven University of Technology. Nederland ‘een eigenaardig land’ was, aangelegd wanted to show just what a ‘singular country’ this door Jaap Evert Abrahamse, The text was written by Jaap en in stand gehouden door ‘wilskracht en genie low-lying area of the Netherlands was, built and de Hollandse stad voor studies Architectonische Menne Kosian en Reinout Evert Abrahamse, Menne 3 – der vroegere en tegenwoordige bewoners’. In zijn Rutte; deze dienen als toe- maintained through the ‘sheer willpower and Kosian and Reinout Rutte; toelichting geeft Hoekwater een korte technische lichting bij de kaarten, die genius of earlier and current inhabitants’.3 His it serves to explain the inleiding, maar vooral een opsomming en beschrij- werden samengesteld door explanatory notes consist of a brief technical accompanying maps, which ving van de boezemsystemen en bijbehorende Otto Diesfeldt en Iskandar introduction and, most notably, a summary and were compiled by Otto Pané op basis van een his- Diesfeldt and Iskandar Pané kunstwerken, met tabellen van de verschillende description of the storage drainage systems and torisch GIS dat werd based on a historical GIS 21 OverHolland waterstanden. Hoekwater had twee versies van gemaakt door Thomas van associated hydraulic engineering works, with made by Thomas van den zijn toelichting laten drukken, één voor gemeente-, den Brink en Arnoud de tables showing the different water levels. Hoek- Brink and Arnoud de Waai- polder- en waterschapsbesturen en één voor Waaijer in samenwerking water had two versions of his explanatory notes jer in collaboration with and scholieren. met en onder leiding van printed, one for municipal, polder and water board under the leadership of Op zijn kaart liet Hoekwater onder meer zien Yvonne van Mil en met hulp administrators and one for school children. Yvonne van Mil, and with the van Menne Kosian. Het help of Menne Kosian. The uit welke waterstaatkundige eenheden het gebied schrijven van deze tekst was Hoekwater’s map showed the hydraulic writing of this text would not tussen Maas en IJ bestond en hoe die eenheden niet mogelijk geweest zon- engineering works in the area between the rivers have been possible without uitboezemden op de buitenwateren. Hoekwater der de medewerking van Maas and IJ, and how those entities discharged the assistance of Guus J. had de kaart op eigen initiatief getekend, zonder Guus J. Borger, die een into the waters outside the dyke system. Hoek- Borger, who provided a opdracht van een hoogheemraadschap of enige eerdere versie van kritisch water had drawn the map on his own initiative, gratefully received critical commentary on a draft andere organisatie. Sinds de zestiende eeuw zijn commentaar voorzag, waar- without having been commissioned to do so by van dankbaar gebruik is version of the text. van diverse hoogheemraadschappen grote wand- gemaakt. a district water board or any other organisation. 2 kaarten gemaakt in opdracht van de colleges van 2 Since the sixteenth century, large wall maps of Rotterdamsch Nieuwsblad, dijkgraaf en heemraden. Die oudere kaarten tonen Rotterdamsch Nieuwsblad, various water board districts had been made at ‘Binnenland’ section, het grondgebied van het betreffende hoogheem- rubriek ‘Binnenland’, the behest of dyke and polder boards. Those older 10 November 1883: https:// 47 raadschap met de daarin gelegen waterlopen en 10 november 1883: https:// maps show the territory of the relevant water resolver.kb.nl/resolve?urn= ddd:011007780 (accessed de belangrijkste kunstwerken die het in beheer resolver.kb.nl/resolve?urn= board complete with watercourses and the main ddd:011007780 (9 septem- 9 September 2020). had. Geen van die kaarten overstijgt het schaal- ber 2020). engineering works under its control. None of those 3 niveau van een enkel hoogheemraadschap. Maar 3 maps transcends the level of scale of a single W.H. Hoekwater, Toelichting de kaart van Hoekwater is niet alleen vanwege zijn W.H. Hoekwater, Toelichting water board district. But it is not just its scale that bij de polderkaart van de schaal een uniek document. Hoekwater laat het bij de polderkaart van de makes Hoekwater’s unique. Hoekwater depicts landen tusschen Maas en IJ, complete watersysteem en het functioneren ervan landen tusschen Maas en IJ, the entire water system and its operation in an Amsterdam 1901. Amsterdam 1901. zien op een innovatieve manier. Via de kleurscha- innovative way, using colour schemes to enable keringen op de kaart is de loop van het water te viewers to follow the flow of water. volgen. Hoekwater’s map was the source of inspira- De kaart van Hoekwater was een van de tion for this system-level study of the urbanised inspiratiebronnen voor dit onderzoek, waarin op delta formed by today’s Randstad. The research systeemniveau wordt gekeken naar de verstede- was conducted by the Rijksdienst voor het Cultu- lijkte delta die wordt gevormd door de huidige reel Erfgoed (RCE, Cultural Heritage Agency of Randstad. Het onderzoek is uitgevoerd door de the Netherlands) and the Faculty of Architecture Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de facul- getoond in kaarten van het watersysteem, de 4 den, Amsterdam 1649. Zie teit Bouwkunde van de Technische Universiteit waterschappen en de uitwateringsgebieden. Kiezen voor karakter. Visie ook: Y. van Mil e.a., Het erfgoed en ruimte, s.l. Nederland van Blaeu. Stads- Delft in het kader van de Visie erfgoed & ruimte, De periodisering is historisch bepaald. De [2011]: www.cultureelerf- plattegronden en landschap die tot doel had om cultuurhistorische belangen te ijkpunten zijn gekozen op basis van enerzijds de goed.nl/publicaties/publica- in de 17e eeuw gereconstru- verankeren in de ruimtelijke ordening en te koppe- ontwikkelingsfasen in de techniek van dijk- en ties/2011/01/01/visie-erf- eerd in GIS, Amersfoort len aan actuele (water)opgaven.4 sluisbouw en bemaling en de mogelijkheden die goed-en-ruimte-kiezen- 2021. toe te passen, anderzijds de uitvoering van water- voor-karakter (10 septem- 9 De afwatering van een flink deel van Europa vindt staatkundige ingrepen en projecten in de steden ber 2020). Planbureau voor de Leef- 5 omgeving, Basiskaart Aqua- plaats door Nederland. Via de grote rivieren, en daarbuiten. Bovendien hangen deze ijkpunten In recente discussies over tisch: de Watertypenkaart, vooral de Rijn, komen enorme hoeveelheden af van de beschikbaarheid van (vooral cartogra- de samenstelling van water- Den Haag/Bilthoven 2010; water de Hollandse delta binnen (afb. 002). De fisch) bronnenmateriaal. Vanwege de beschik- schapsbesturen wordt de Rijkswaterstaat Meetkun- hoofddoelstellingen van het watersysteem zijn het baarheid van data is gekozen voor een iets andere noodzaak van deskundig- dige Dienst, Waterstaatkun- reguleren van de uitstroom van dat water naar de uitsnede dan die van Hoekwater: het studiegebied heid of belangenbehartiging dig Informatie Systeem zee, het met beleid ontwateren van het groten- wordt aan de zuidzijde begrensd door de (Nieuwe) in twijfel getrokken; som- (WIS), Delft 2001; Rijkswa- mige politieke partijen wil- terstaat Vaarweginformatie, deels agrarisch gebruikte laagland en op een Maas en de Lek, waar Hoekwater in het zuidoos- len af van het systeem van Vaarwegen en objecten, meer lokale schaal het peilbeheer en de water- ten de Oude Maas en de Merwede als grens heeft ‘geborgde zetels’, die wor- 2020: vaarweginformatie. kwaliteit in de steden en daarbuiten. Daartoe is in gehanteerd. den ingenomen door belan- nl/; Rijkswaterstaat Meet- de loop van vele eeuwen een complex, fijnmazig Het peiljaar 1575 was het vroegst mogelijke gengroepen, dat voortbor- kundige Dienst, Water- en grootschalig systeem aangelegd van polders, moment in de kaartreeksen. De kaarten van 1575 duurt op het oude principe staatskaart (5e editie), Delft boezems en hoofdafwateringen. zijn gemaakt op basis van de stadsplattegronden van hoofdingelanden en het 1984-1985. adagium ‘wie betaalt, Dit onderzoek gaat over het laaggelegen, van Jacob van Deventer uit ongeveer 1555-1570 bepaalt’. J. Coppes, ‘Morrel kwetsbare veengebied tussen de Lek en het IJ, in en de eerste waterschapskaarten, die kort na niet aan de waterschappen: het oosten begrensd door de Utrechtse Heuvel- 1600 verschenen.7 Het peiljaar 1680 markeert het ze doen het prima’, NRC rug, in het westen door de strandwallen en duinen einde van de Gouden Eeuw; toen waren de laatste Handelsblad, 21 augustus langs de kust (afb. 003). Het verstedelijkte veen in grote stadsuitbreidingen voltooid en de meeste 2020: www.nrc.nl/ nieuws/2020/08/21/morrel- laag Nederland is uit demografisch en econo- meren drooggelegd.