CONCEPT EINDVERSIE

Gemeente Westerwolde

Gemeentelijke detailhandelsvisie 2019

Gemeente Westerwolde

Gemeentelijke detailhandelsvisie 2019

Opdrachtgever: Gemeente Westerwolde Projectnummer: 1217.387 Datum: 1-7-2019

Broekhuis Rijs Advisering Postadres: Wederik 1 9801 LX Zuidhorn Tel. (0594-528358) E-mail: [email protected] Internet : www.broekhuisrijs.nl

Broekhuis Rijs Advisering 2

Inhoud

1 Inleiding 4

2 Huidige demografische situatie Westerwolde 7 2.1 Huidige bevolkingsgegevens 2.2 Demografische ontwikkelingen

3 Kwantitatieve analyse 12 3.1 Algemeen 3.2 Relevant onderzoek 3.3 Distributieplanologische analyse

4 Kwalitatieve analyse per winkelgebied 18 4.1 Ter Apel 4.2 Vlagtwedde 4.3 Bellingwolde 4.4 Sellingen 4.5 Blijham 4.6 Overige dorpen 4.7 Overige detailhandel buiten winkelgebieden

5 Trends en ontwikkelingen 26

6 Plan van aanpak per winkelgebied/kern 31 6.1 Ter Apel 6.2 Vlagtwedde 6.3 Bellingwolde 6.4 Sellingen 6.5 Blijham 6.6 Overige winkelgebieden

7 Conclusies 36

Bijlage 1: Verklarende woordenlijst Bijlage 2: Leden begeleidingscommissie Bijlage 3: Distributieplanologische analyses

Broekhuis Rijs Advisering 3

1 Inleiding

De gemeente Westerwolde is op 1 januari 2018 ontstaan door samenvoeging van de voormalige gemeenten Vlagtwedde en Bellingwedde. Binnen de nieuwe gemeente is de detailhandel een belangrijke sector. De detailhandel is niet alleen een belangrijke werkgever, maar draagt ook bij aan de leefbaarheid en de ruimtelijke kwaliteit van de centra en kernen in Westerwolde. De winkelgebieden zijn gebieden waar mensen elkaar ontmoeten en hebben dus voor veel mensen een maatschappelijke betekenis.

In de sector detailhandel is sprake van een zeer forse dynamiek. Naast demografische ontwikkelingen als vergrijzing, ontgroening en gezinsverdunning zijn er ook diverse andere ontwikkelingen waarneembaar, zoals schaalvergroting, ‘blurring’ en online winkelen. Er gebeurt zeer veel en de veranderingen gaan bijzonder snel.

Het is belangrijk om de sector detailhandel en de verzorgingsstructuur van de gemeente ook in de toekomst aantrekkelijk te houden. Om hiervoor te zorgen is een kader nodig om aantrekkelijke en levensvatbare centra te behouden. In een detailhandelsvisie voor de gemeente Westerwolde wordt de visie op de detailhandel en de verzorgingsstructuur duidelijk weergegeven.

Binnen de nieuwe gemeente bevinden zich diverse winkelgebieden met verschillende functies en toekomstkansen. De behoefte aan een actuele detailhandelsvisie voor de nieuwe gemeente als geheel met daaraan gekoppeld een meerjarige uitvoeringsagenda is groot. Dit is van belang zowel om het verzorgingsniveau van haar inwoners op verschillende schaalniveaus te optimaliseren als om in te kunnen spelen op vragen en aanbiedingen van marktpartijen, waaronder ontwikkelaars, beleggers, eigenaren en winkelformules.

In de detailhandelsstructuurvisie voor de nieuwe gemeente zal zowel voor de hoofddorpen als voor de gemeente als totaal de visie op de detailhandel in beeld gebracht worden. Op basis van de op te stellen visie kunnen vervolgens de juiste randvoorwaarden voor het toekomstige beleid geformuleerd worden en kunnen concrete beleids- en actiepunten ingezet worden voor een gezond toekomstig detailhandelsbeleid. Het nieuwe beleid, zoals verwoord in dit document, is in samenwerking met alle betrokken stakeholders, voor zover zij dit wensen, opgesteld.

Doelstelling Het doel van het gezamenlijk opstellen van een detailhandelsvisie voor de nieuwe gemeente is meerledig;

Broekhuis Rijs Advisering 4

❖ In de eerste plaats gaat het om het verkrijgen van inzicht in de actuele situatie van de detailhandel in Westerwolde. Zowel de kwantitatieve (distributieplanologische ruimte) als de kwalitatieve positie van de winkelgebieden in de gemeente Westerwolde wordt in kaart gebracht. Hierbij dient rekening gehouden te worden met de trends en ontwikkelingen in de detailhandel, de horeca, het vastgoed en de ontwikkelingen in de omliggende kernen. ❖ In de tweede plaats dient in de visie de positie van de winkelgebieden in de toekomstige voorzieningenstructuur van de gemeente en de regio duidelijk geformuleerd te worden. ❖ In de derde plaats moet duidelijk worden op welke wijze de winkelgebieden zich verder dienen te ontwikkelen tot toekomstbestendige centra.

Vraagstelling Op basis van de doelstelling zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld:

1. Wat is kwantitatief en kwalitatief de huidige stand van zaken van de detailhandel in de nieuwe gemeente? Hierbij komen tevens de sterke en zwakke kanten van zowel de hoofddorpen als de overige kernen in de gemeente aan bod. 2. Welke trends en ontwikkelingen zijn van belang voor het detailhandelsbeleid van de gemeente Westerwolde? 3. Welke functie en welk verzorgingsniveau binnen de regio dienen de verschillende centra na te streven en hoe kan dit zo concreet mogelijk worden bereikt? Hierbij letten we onder meer op de demografische situatie in de gemeente. 4. Welke mogelijkheden voor detailhandel zijn er in de toekomst voor de dorpen in de gemeente? Zijn er ook mogelijkheden om de detailhandelsfunctie te koppelen aan andere functies, waardoor er nieuwe geconcentreerde concepten voor de leefbaarheid van deze kernen ontstaan? 5. Hoe kan het detailhandelsbeleid ruimtelijk het beste vertaald worden en hoe kan het concreet in een plan van aanpak worden uitgewerkt?

Leeswijzer

Om deze vragen te kunnen beantwoorden wordt in hoofdstuk 2 de huidige situatie van de gemeente Westerwolde geschetst met de daarbij behorende demografische ontwikkelingen. Vervolgens worden in hoofdstuk 3 en 4 de kwantitatieve en kwalitatieve analyse van de huidige detailhandel per winkelgebied weergegeven, inclusief een distributieplanologische analyse. Daarna worden de belangrijkste trends en ontwikkelingen met betrekking tot de detailhandel in hoofdstuk 5 behandeld. Op basis van het voorgaande wordt in hoofdstuk 6 de toekomstige positie van de winkelgebieden geschetst en worden

Broekhuis Rijs Advisering 5 vanuit deze toekomstige positie de mogelijkheden voor versterking en profilering van de winkelgebieden aangegeven. Tot slot worden in hoofdstuk 7 de belangrijkste conclusies vermeld.

Broekhuis Rijs Advisering 6

2 Huidige demografische situatie Westerwolde

2.1 Huidige bevolkingsgegevens

Westerwolde is een nieuwgevormde gemeente met bijna 25.000 inwoners, gelegen aan de oostgrens van Groningen. Van noord naar zuid heeft de gemeente een lange grens met Duitsland. In de gemeente bevindt zich een aantal verschillende kernen van verschillende grootte en met verschillende soorten winkelgebieden. Sinds juni 2014 mag de gemeente Westerwolde zich Cittaslow noemen. Cittaslow is het internationale keurmerk voor gemeenten die op het gebied van leefomgeving, landschap, streekproducten, gastvrijheid, milieu, infrastructuur, cultuurhistorie en behoud van identiteit tot de top behoren.

De hoofdkern is Ter Apel, met een inwonertal van 9.6001. Inclusief de direct omliggende kernen, waaronder onder andere Ter Apelkanaal, bedraagt het inwonertal bijna 10.100 (bron: gemeente). Dit betreft het inwonertal exclusief het COA; hier verblijven nog eens 853 personen (bron gemeente). De tweede kern op basis van inwonertal is Bellingwolde, gelegen in het noorden van de gemeente. In het lintdorp Bellingwolde en directe omgeving wonen 3.240 mensen. De dorpen Vlagtwedde en Blijham zijn qua inwonertal iets kleiner; zij hebben beide ruim 2.600 inwoners. Ook Sellingen, waar minder dan 2.000 mensen wonen, beschikt over een eigen winkelgebied. In de overige dorpen is soms een enkele winkel aanwezig, maar van een volledig dagelijks pakket is geen sprake.

Figuur 2.1 Aantal inwoners gemeente Westerwolde Inwoners Westerwolde 1-1-2018 Ter Apel (excl. COA) 9.600 Vlagtwedde 2.630 Bellingwolde 3.240 Sellingen 1.845 Blijham 2.665 Wedde 1.275 Bourtange 815 Overige dorpen 2.614 TOTAAL gemeente 24.684 Bron: CBS Statline

Het inkomensniveau van de provincie Groningen blijft achter bij het gemiddelde inkomen van geheel Nederland. Het inkomensniveau van de provincie Groningen ligt ongeveer 9% onder het Nederlands gemiddelde. Het inkomensniveau van Westerwolde ligt ongeveer 8 (voormalige gemeente

1 Bron inwoneraantallen 1-1-2018, CBS Statline

Broekhuis Rijs Advisering 7

Bellingwolde) tot 12% (voormalige gemeente Vlagtwedde) onder het Nederlands gemiddelde.

Nieuwbouwplannen De afgelopen jaren is het inwonertal van de gemeente gedaald met ongeveer 130 per jaar. Naar verwachting zal de komende jaren de daling zich voortzetten. Westerwolde ligt in een duidelijk krimpgebied. Er zal nog wel sprake zijn van enige woningbouw in de hoofdkernen, maar dit is vooral bedoeld om vraag en aanbod beter op elkaar af te stemmen. In de nieuwe Woonvisie2 is aangegeven, dat de gemeente inzet op de realisatie van 200 nieuwbouw- woningen, om hiaten in de bestaande voorraad in te vullen. In principe zullen de komende 10 jaar dan ongeveer 75 woningen in Ter Apel worden gebouwd, 75 in Bellingwolde, Blijham en Vlagtwedde, en 50 in de overige kernen. Op kleine schaal zal er dus gebouwd worden, maar hier staat sloop van andere woningen (naar schatting 400) tegenover. Per saldo zal zowel het aantal inwoners als het aantal huishoudens verder dalen. Volgens de meest recente regionale bevolkingsprognoses zal het inwonertal de komende jaren dalen naar circa 23.000 over een jaar of tien.

Uit de gevoerde gesprekken met de begeleidingscommissie is gebleken dat de vraag naar passende huisvesting vanuit verschillende doelgroepen (ouderen en starters) best fors is. De huidige woningvoorraad sluit niet aan bij de vraag die er is. Dit betekent dat een deel van de huidige consumenten naar elders verhuist. Hierdoor wordt het economisch draagvlak voor de winkels minder. Vanwege de afname van het aantal bewoners per woning zal zelfs met de toevoeging van woningen het inwonertal en het aantal consumenten niet gaan stijgen. Het verzoek vanuit de begeleidingscommissie is om nog eens goed te kijken naar de woningbouwontwikkeling en de verdere doorontwikkeling van de dorpen.

Toerisme De verschillende kernen in Westerwolde hebben in meer of mindere mate te maken met de aanwezigheid van en extra bestedingen vanuit het toerisme. Het gaat dan vooral om de grotere kernen, maar niet uitsluitend. In de voormalige gemeente Vlagtwedde was sprake van maar liefst ruim 135.000 overnachtingen op jaarbasis (cijfers gemeente, 2018). In de voormalige gemeente Bellingwedde ging het om bijna 105.000 overnachtingen, samen ruim 240.000 per jaar. Het aantal overnachtingen lag de afgelopen jaren op een wisselend niveau. In 2014 was sprake van het faillissement van Parc Emslandermeer hetgeen een afname van het aantal overnachtingen betekende. Daarna is het aantal overnachtingen weer gestegen. In 2018 was eveneens sprake van een daling ten opzichte van het voorgaande jaar als gevolg van het faillissement van camping De Papaver in Sellingen en doordat groepsaccommodatie Westerweelde stopte.

2 Woonvisie Westerwolde 2019-2024, juni 2019

Broekhuis Rijs Advisering 8

Asielzoekerscentrum Ter Apel Aan de rand van Ter Apel ligt het asielzoekerscentrum. De bewoners hier zijn veelvuldig in het centrumgebied van Ter Apel te vinden, ofwel voor het doen van aankopen ofwel voor vermaak. In totaal gaat het momenteel om ruim 850 personen, waarvan 150 in de vrijheidsbeperkende locatie; er is plek voor ongeveer 2.000 personen. De aantallen schommelen; voor de toekomst is het onvoorspelbaar hoe hoog de bezetting zal zijn. Hoewel de budgetten beperkt zijn, zorgen zij derhalve voor extra inkomsten voor de ondernemers. Het AZC bezorgt Ter Apel daarnaast echter een imagoprobleem. Het gevoel van onveiligheid zou een deel van de (regio)consument mogelijk weerhouden van een bezoek aan Ter Apel.

2.2 Demografische ontwikkelingen

Vergrijzing Op dit moment is de grijze druk in Nederland 32% (1 januari 2018, CBS). Dat wil zeggen: tegenover elke honderd potentiële arbeidskrachten (20- tot 64- jarigen) staan 32 personen van 65 jaar of ouder. Vijftig jaar geleden waren dit er slechts 14. De verwachting is dat de grijze druk de komende jaren nog verder gaat toenemen. Rond 2040 bereikt de vergrijzing met 50% haar hoogtepunt. Daarna neemt de grijze druk af omdat de naoorlogse generatie “babyboomers” dan overleden zal zijn. De vergrijzing die al is ingezet is dus structureel.

In vergelijking met de landelijke situatie is de grijze druk in Westerwolde nu al ruim 38%. De verwachting is dat deze druk in het verlengde van die in Nederland ook verder zal toenemen.

De gedachte dat vergrijzing samengaat met meer vrij besteedbaar inkomen en meer consumptieve bestedingen gaat lang niet altijd op. De zorg neemt een grotere hap uit het inkomen en er worden soms nieuwe hypothecaire verplichtingen aangegaan om de oude dag verzekerd te hebben. Ook worden keuzes gemaakt tussen aankopen in een winkel en een recreatief uitje. De grote uitgaven blijven vaak beperkt tot inrichting van het huis en de aanschaf van een auto.

Naar verwachting komen er wel steeds meer 65-plussers met een hoger besteedbaar inkomen, ondermeer als gevolg van dubbele pensioenen. Vitale senioren hebben in 2020 hun leven anders ingericht. Voor een deel verhuizen ze naar de rustige provincies of ze beschikken daar over een huis. Hun koopkracht verschuift mee van de grote stad naar de provincie. Maar waarschijnlijk zullen in de provincie (zoals het noorden van het land) deze mensen vooral kiezen voor kernen met voorzieningen als woonplaats, en veel minder voor de kleine dorpen zonder voorzieningen.

De effecten van de vergrijzing op de bestedingen zijn waarschijnlijk positief, maar blijven ook afhankelijk van de algehele economische ontwikkeling. In ieder

Broekhuis Rijs Advisering 9 geval betekent vergrijzing dat iedere ondernemer op de hoogte moet blijven van wensen en bestedingspatronen van ouderen zodat zijn producten en diensten beter kunnen worden afgestemd op de oudere consument. Dit uit zich onder andere in kleinere porties in de foodsector, branchespecifieke aanpassingen, meer behoefte aan opticien- en audicien-producten en nieuwe winkelconcepten tot en met een ouderenwinkel.

Wanneer we kijken naar het aandeel 65+-ers in de gemeente Westerwolde, dan is dit inderdaad fors groter dan het Nederlands gemiddelde. In Westerwolde ligt dit percentage op 26,3 en landelijk is dit 18,8.

Ontgroening Waar het aandeel ouderen toeneemt, daalt het aandeel van de werkzame bevolking en van de kinderen/jongeren. Dit laatste wordt ontgroening genoemd. Rond 2025 zal het aandeel 65+’-ers in Nederland het aandeel jongeren inhalen. In de gemeente Westerwolde is dat al eerder gebeurd. De reden dat ontgroening hier apart vermeld wordt heeft te maken met het feit dat dit een behoorlijk effect kan hebben op de voorzieningen. Het is niet ondenkbeeldig, dat juist op het platteland het effect van ontgroening merkbaar zal zijn; de jongeren trekken sterker naar de grotere dorpen en steden toe. Daar zijn de voorzieningen voor hen volop aanwezig en zijn tevens passende woningen beschikbaar. De behoefte aan passende woningen is, zoals hiervoor al opgemerkt, wel aanwezig in de verschillende dorpen.

De groene druk (de verhouding van jongeren onder 20 jaar ten opzichte van de groep 20 tot 65-jarigen) is in de gemeente Westerwolde iets kleiner (35,5%) dan het Nederlands gemiddelde van 37,6%, waardoor de demografische druk als totaal op 83,9% ligt in Westerwolde. In Nederland als geheel ligt deze op 69,5% (cijfers CBS 1 januari 2018). Dit loopt aanzienlijk uit elkaar. Overigens zal ook landelijk de demografische druk sterk gaan toenemen. Het hoogtepunt zal naar verwachting rond 2040 liggen, op een niveau van meer dan 90%. Daarna zal een lichte daling optreden. Dit betekent dat de komende jaren steeds minder mensen (met arbeid) moeten zorgen voor steeds meer mensen zonder loon uit arbeid.

Het aandeel jongeren (onder 25 jaar) in Westerwolde bedraagt 23,5%, terwijl dit landelijk 28,4% is. Zowel de vergrijzing als de ontgroening is derhalve zeer sterk aanwezig in Westerwolde; dit is binnen de gemeente het minst sterk het geval in Ter Apel, maar duidelijk aanwezig in Vlagtwedde, Sellingen en Blijham.

Tabel 2.2 Leeftijdsopbouw gemeente en Nederland Westerwolde Nederland 0-25 jaar 23,5% 28,4% 25-65 jaar 50,3% 52,8% > 65 jaar 26,3% 18,8% Bron: CBS 2018

Broekhuis Rijs Advisering 10

Krimp In delen van Nederland is sprake van afname van de bevolking. Deze krimp zal in Noord-Nederland vooral plaatsvinden in het noorden en oosten van Groningen, een groot deel van Drenthe en het noordoosten en westen van Friesland. In de provincie Groningen heeft vooral het noorden en oosten hier mee te maken. Dit zien we ook terug in de gemeente Westerwolde.

Voor de detailhandel in Westerwolde kan de krimp steeds sterker voelbaar worden in de afname van het inwonertal in het verzorgingsgebied, en daarmee ook in een afname van de bestedingen. Dit zal in Westerwolde niet alleen in het buitengebied het geval zijn, maar ook in de hoofdkernen van de gemeente. Eén van de effecten van krimp is daarnaast dat de voorzieningen in de kleinere dorpen het steeds moeilijker krijgen en deels verdwijnen, hetgeen betekent dat de consumenten uit deze dorpen naar alternatieve aankoopplaatsen zullen uitwijken, zoals Stadskanaal, Veendam en Winschoten.

Broekhuis Rijs Advisering 11

3. Kwantitatief aanbod

3.1 Algemeen

In de Gemeente Westerwolde is in totaal ruim 38.600 m² winkelvloeroppervlak (wvo) aanwezig, waarvan ruim 16.000 m² wvo in Ter Apel is gevestigd (42% van het totaal). In figuur 3.1 is een overzicht van het aanbod in de gemeente gegeven, waarbij een onderscheid is gemaakt per winkelgebied en naar dagelijkse en niet-dagelijkse sector.

Figuur 3.1 Aanbod per branche in gemeente, in m² wvo

Bron: Locatus, februari 2019, bewerkt door Broekhuis Rijs Advisering

Uit figuur 3.1 is het winkelgebied van Ter Apel goed herkenbaar als hoofdwinkelgebied. Opvallend, maar herkenbaar, is het grote aanbod niet- dagelijks in Vriescheloo; dit komt vrijwel volledig voor rekening van de grote meubelzaak. Ook in Ter Apelkanaal is alleen sprake van niet-dagelijks aanbod. In de overige met name genoemde plaatsen is overal een kleine of grotere supermarkt aanwezig. Met name de kern Vlagtwedde heeft een redelijk volledig dagelijks aanbod.

In figuur 3.2 wordt het aantal winkels per sector en kern in de gemeente Westerwolde weergegeven. Westerwolde telt 138 winkelvestigingen, exclusief leegstaande panden. Wederom blijkt de belangrijke positie van het hoofdwinkelgebied van Ter Apel in de gemeente. In totaal zijn hier 50 winkels aanwezig. Op enige afstand van Ter Apel volgt Vlagtwedde met 19 winkels. Bellingwolde en Sellingen hebben elk meer dan 10 winkels; de overige kernen hebben een gering aanbod.

Broekhuis Rijs Advisering 12

Figuur 3.2 Aantal winkels per kern in gemeente

Bron: Locatus, februari 2019, bewerkt door Broekhuis Rijs Advisering

Binnen de verschillende winkelgebieden in de gemeente is een duidelijk verschil waarneembaar in het aanbod onderverdeeld naar branches. In figuur 3.3 is een overzicht van de belangrijkste winkelgebieden naar detailhandelsgroepen weergegeven. Hierbij is ook de leegstand meegenomen. De omschrijving van de categorieën en de daarbij behorende branches wordt in bijlage 1 weergegeven.

Figuur 3.3 Detailhandelsaanbod in m² wvo, naar groep

Bron: Locatus, februari 2019, bewerkt door Broekhuis Rijs Advisering

Het dagelijks aanbod is in alle genoemde winkelgebieden aanwezig, maar niet overal even sterk. Het dagelijks aanbod wordt met name bepaald door de aanwezigheid van één of meer supermarkten, en door de omvang van deze

Broekhuis Rijs Advisering 13 supermarkt(en). Dit bepaalt voor een belangrijk deel de aantrekkingskracht van een winkelgebied met de omvang van de kernen in de gemeente Westerwolde.

In de categorie Mode & Luxe heeft Ter Apel het grootste aanbod; in Vlagtwedde en Bellingwedde is een beperkt aanbod in deze groep te vinden. Datzelfde gaat op voor de groep In/Om Huis. In Sellingen en Blijham is nauwelijks enig ander aanbod dan dagelijks aanwezig. Voor de hoofdkern Ter Apel geven we hieronder een vergelijking met andere kernen van vergelijkbare omvang in Nederland ten aanzien van het totale aanbod. We maken een vergelijking met de groep van 7.500 – 10.000 inwoners (N=90) en van 10.000 tot 15.000 inwoners (N=101); Ter Apel ligt min of meer op de grens van beide groepen.

Figuur 3.4 Aanbod wvo per 1.000 inwoners Ter Apel

Bron: Locatus mei 2019

Uit de figuur komt naar voren dat in bijna elke groep voldoende aanbod aanwezig is, zelfs meer dan gemiddeld. Ook in vergelijking met de groep tot 15.000 inwoners is het aanbod groter. De enige uitzondering is de groep In/Om Huis; dit komt onder andere doordat een deel van dit aanbod in Ter Apelkanaal aanwezig is.

Uit de figuur is ook af te leiden dat de leegstand in Ter Apel ongeveer op het gemiddelde ligt. In de volgende figuur laten we de leegstandspercentages per kern in Westerwolde zien, met daarbij een onderscheid naar aantal verkooppunten en het aantal winkelmeters. Voor de hele gemeente ligt het leegstandspercentage op ruim 4%. Dit ligt onder het Nederlands gemiddelde van 6,6 of 6,8% (meters resp. verkooppunten). De enige plaats die hier iets boven zit is Ter Apel. Een leegstandspercentage van ca. 5% wordt gezien als frictieleegstand; er zullen altijd panden zijn die zo af en toe leegstaan door wisselingen in het aanbod. Als het leegstandspercentage

Broekhuis Rijs Advisering 14 zich boven de 5% bevindt is veelal sprake van langdurige of structurele leegstand en is er dus sprake van een probleem in meer of mindere mate.

Fig uur 3.5 Leegstandspercentages Westerwolde m² wvo # vkp Bellingwolde 3,2% 2,7% Blijham 0,0% 0,0% Sellingen 0,0% 0,0% Ter Apel 7,5% 7,0% Vlagtwedde 2,4% 2,0% GEMEENTE 4,1% 4,1% Bron: Locatus februari 2019

In Ter Apel staan in totaal 8 panden leeg, waarvan er 6 in het centrum aanwezig zijn; een deel hiervan staat structureel (langer dan 3 jaar) leeg. De andere 2 zijn grotere panden, buiten het centrumgebied. De leegstand hier vraagt om aandacht.

3.2 Relevant onderzoek

In 2016 en 2017 is een grootschalig koopstromenonderzoek3 uitgevoerd in de provincie Groningen. Ook de voormalige gemeenten Vlagtwedde en Bellingwedde hebben daaraan deelgenomen met de kernen Ter Apel en Bellingwolde. Voor uitvoerige uitkomsten verwijzen we naar deze twee rapportages. De belangrijkste uitkomsten geven we hier beknopt weer per kern.

Ter Apel De koopkrachtbinding onder de inwoners van Ter Apel bleek zowel in de dagelijkse als de niet-dagelijkse sector op een relatief hoog niveau te liggen. De koopkrachtbinding dagelijks bedroeg 92% en niet-dagelijks 44%. Wanneer de inwoners van Ter Apel elders hun aankopen doen gaan ze vooral naar Emmen. Op enige afstand volgen ook Stadskanaal en de stad Groningen. Het overgrote deel van alle bestedingen in Ter Apel is afkomstig van inwoners van Ter Apel zelf; dit betrof 85% respectievelijk 83% voor de dagelijkse en niet-dagelijkse sector. Van buiten de toenmalige gemeente was 9% van de bestedingen afkomstig. De bezoeker gaf over het algemeen een goede waardering aan verschillende aspecten van het winkelgebied; voor de parkeermogelijkheden en de kwaliteit van de winkels gaf de bezoeker een hoog cijfer. Voor de sfeer en gezelligheid gaf de bezoeker een opvallend laag cijfer. Ook de inrichting van de openbare ruimte en het aanbod aan daghoreca werden laag gewaardeerd.

Bellingwolde De koopkrachtbinding onder de inwoners van Bellingwolde lagt in de dagelijkse sector op een relatief hoog niveau; in de niet dagelijkse sector juist laag. De

3 Koopstroomonderzoek Provincie Groningen 2017, Broekhuis Rijs Advisering

Broekhuis Rijs Advisering 15 koopkrachtbinding dagelijks bedroeg 76% en niet-dagelijks 7%. Wanneer de inwoners van Bellingwolde elders hun aankopen doen gaan ze vooral naar Winschoten. Op enige afstand volgen de stad Groningen en Duitsland. Evenals in Ter Apel is het overgrote deel van alle bestedingen in Bellingwolde afkomstig van inwoners van de plaats zelf; dit betrof 82% respectievelijk 79% voor de dagelijkse en niet-dagelijkse sector. Van buiten de toenmalige gemeente was 6% van de bestedingen afkomstig. De bezoeker gaf een opvallende waardering aan verschillende aspecten van het winkelgebied; of goed of juist laag. Voor het parkeren (auto en fiets) en de bereikbaarheid gaf de bezoeker een hoog cijfer. Voor het aantal winkels en het aanbod aan daghoreca werd een lage waardering gegeven; gezien het beperkte aanbod is dit goed verklaarbaar.

3.3 Distributieplanologische analyse

In verschillende distributieplanologische onderzoeken (dpo's) uit het verleden werd het haalbare winkelaanbod vaak nauwkeurig berekend. Door grote onderlinge verschillen in typen winkelgebieden, branches en winkelformules moeten dergelijke distributieve berekeningen echter genuanceerd worden beoordeeld. Een distributieve berekening geeft een indicatie van overbewinkeling of uitbreidingspotenties, maar kan niet exact tot op de m² uitrekenen wat economisch haalbaar is.

Bij de distributieve berekening gaat het om de verhouding tussen vraag en aanbod. De vraagzijde wordt bepaald door de omzet van winkels per hoofd van de bevolking, de omvang van het verzorgingsgebied (het aantal inwoners), de mate waarin de inwoners hun aankopen doen in het betreffende winkelgebied (de koopkrachtbinding) en de mate waarin omzet van elders toevloeit (de koopkrachttoevloeiing). Aan de aanbodzijde spelen de omvang (m² verkoopvloeroppervlak) en de benodigde omzet per m² (vloerproductiviteit) een rol. Bij de distributieplanologische analyse maken we onderscheid tussen de dagelijkse en de niet-dagelijkse sector.

Voor de berekening gaan we uit van de inwonergegevens, zoals die hiervoor zijn weergegeven. Tevens maken we gebruik van de uitkomsten van het koopstromenonderzoek, voor zover het in de betreffende plaats voorradig is. Voor de cijfers van omzet per hoofd en vloerproductiviteit is uitgegaan van de meest recente gegevens van Panteia, die op basis van gegevens van Locatus en het CBS deze gegevens jaarlijks verstrekt. De omzetgegevens zijn gecorrigeerd voor het gemiddeld besteedbaar inkomen in de gemeente.

In bijlage 2 is de volledig uitgewerkte berekening voor de vijf kernen weergegeven. We volstaan hier met de belangrijkste bevindingen per kern.

• Ter Apel Op basis van de rekenkundige berekening blijkt dat er in Ter Apel een royaal winkelaanbod aanwezig is. Zowel in de dagelijkse als niet-dagelijkse sector is

Broekhuis Rijs Advisering 16 sprake van meer aanbod dan op basis van het aantal inwoners en de koopkrachtgegevens aanwezig zou dienen te zijn. Uit de som komt een ‘overschot’ aan meters naar voren van ruim 1.700 in de dagelijkse sector en 3.700 in de niet-dagelijkse sector. Dit betekent dat het huidige aanbod een lagere vloerproductiviteit heeft dan bedrijfseconomisch gezien wenselijk zou zijn. In de berekening is uitgegaan van het inwonertal van de kern Ter Apel, exclusief de bewoners van het asielzoekerscentrum; zij zijn meegenomen bij de toevloeiing. Op termijn zal, mede door een bevolkingsafname in de omgeving en een toename van het online winkelen, het aanbod nog verder van de vraag komen te staan. Per saldo komt het erop neer dat forse kwantitatieve toevoegingen niet gewenst zijn, tenzij op kwalitatieve gronden sprake is van een duidelijke versterking van het aanbod en de winkelstructuur.

• Bellingwolde In Bellingwolde zijn de vraag- en aanbodsituatie in de dagelijkse sector min of meer in evenwicht. De aanwezigheid van een volwaardige supermarkt voor de hele kern voldoet prima voor de plaats. In de niet-dagelijkse sector is de situatie anders. Volgens de berekening is hier in feite sprake van een overaanbod, maar in absolute getallen is er sprake van een beperkt aanbod.

• Vlagtwedde Evenals in Ter Apel is ook in Vlagtwedde sprake van een relatief groot aanbod in beide sectoren. Uit de som komt een ‘overschot’ aan meters naar voren van ruim 1.200 in de dagelijkse sector en 1.600 in de niet-dagelijkse sector. Wel speelt hier het toerisme een rol van betekenis. De bestedingen van toeristen zijn niet meegenomen in het koopstromenonderzoek, maar de toeristen en recreanten zorgen wel voor extra bestedingen. Niettemin zal er voor veel ondernemers een lagere vloerproductiviteit zijn dan wenselijk is. Ook hier geldt dan dat kwantitatieve toevoegingen niet gewenst zijn, tenzij op kwalitatieve gronden sprake is van een duidelijke versterking van het aanbod en de structuur.

• Blijham In Blijham is in absolute termen sprake van een gering aanbod. Hierdoor is het steeds moeilijker om op basis van een rekensom aan te geven of er sprake is van een overaanbod of dat er juist ruimte in de markt aanwezig is voor uitbreiding. Het huidige winkelaanbod is rekenkundig in evenwicht.

• Sellingen Wat hiervoor aangegeven is bij Blijham gaat ook op voor Sellingen; het aanbod aan winkels hier is immers ook gering, terwijl het inwonertal lager is. Dankzij het toerisme in Sellingen wordt de markt (vraagzijde) iets verruimd. Op basis van een distributieve rekensom kan wel worden geconcludeerd dat er meer dan voldoende winkelmeters aanwezig zijn. Dit betekent niet dat er direct gesaneerd moet worden. Bij meerdere aanwezige winkels hoeven momenteel niet alle kosten (huisvestingslasten en personeelskosten) doorgerekend te worden. Het probleem doet zich veelal pas voor bij opvolging.

Broekhuis Rijs Advisering 17

4. Kwalitatieve analyse per winkelgebied

De gemeente Westerwolde is een langgerekte gemeente. De afstand van de noord- naar de zuidpunt bedraagt al snel zo’n 45 kilometer. Er is niet één centrale grote plaats in het midden. De grootste kern is Ter Apel; deze ligt helemaal in de zuidelijke punt. Het gevolg hiervan is dat het noordelijke deel van de gemeente vooral op Winschoten georiënteerd is, terwijl het zuidelijke deel meer naar Ter Apel (en Emmen) gaat. In het tussengebied gaat van Vlagtwedde een behoorlijke trekkracht uit; verder is de consument in dit deel van de gemeente vooral op Ter Apel en Stadskanaal georiënteerd.

Op het gebied van de detailhandel is Ter Apel desondanks duidelijk de hoofdkern van de gemeente. Op enige afstand volgt Vlagtwedde met een beperkt bovenlokale functie. De overige grotere kernen hebben vooral een lokale functie; veel uitwisseling is tussen de kernen niet aanwezig; de afstanden zijn hiervoor te groot. Bovendien liggen goede alternatieven in de vorm van Emmen, Stadskanaal en Winschoten op relatief korte afstand. Deze plaatsen zijn uitstekend te bereiken.

In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de kwalitatieve positie van de verschillende winkelgebieden. De bestaande winkelstructuur wordt besproken en tevens worden de sterke en zwakke punten genoemd.

4.1 Ter Apel

Ter Apel is duidelijk de hoofdkern van de nieuwgevormde gemeente. Het winkelgebied in Ter Apel heeft dan ook als enige in de gemeente een bovenlokale verzorgingsfunctie.

Winkelstructuur De bewinkeling van Ter Apel ligt in het blok tussen de Hoofdstraat (kanaal), de Marktstraat, de Heemker Akkerstraat en de Molenweg. Aan de westzijde zijn als trekkers met name Aldi en Hema aanwezig, terwijl aan de oostzijde vooral de supermarkt van Coop een trekkersfunctie vervult. Aldi en Hema hebben parkeergelegenheid direct voor de deur, maar ze vormen geen integraal onderdeel van het centrum. De belangrijkste bronpunten worden gevormd door de parkeerterreinen bij Jumbo en bij Coop. Midden in het centrum is Action gevestigd, samen met de Lidl. Vanaf het Marktplein/Jumbo kan men binnendoor lopen langs o.a. Action, Kruidvat en Takko naar het Molenplein en Coop. Deze route is echter onaantrekkelijk, vooral doordat er sprake is van veel niet bepaald fraaie gevels, dichte winkelpuien en een stenige inrichting van de openbare ruimte. Wat sfeer betreft is de Hoofdstraat gezelliger. In principe is de winkelstructuur redelijk goed, en kan een bezoeker prima een rondje lopen, maar vooral vanwege de onaantrekkelijkheid van de panden en de solitaire positie van Aldi/Hema functioneert de structuur onvoldoende.

Broekhuis Rijs Advisering 18

Figuur 4.1 Centrumgebied Ter Apel

Bron: Google Earth, bewerkt door Broekhuis Rijs Advisering SWOT-analyse

Het huidige winkelaanbod in zowel dagelijks als niet-dagelijks is ruim, en bovendien sterk. De bezoeker kan overal rondom parkeren. In principe zit de winkelstructuur goed in elkaar; alles zit redelijk compact in elkaars buurt. Maar niet alles functioneert optimaal. Vooral de verbinding tussen het Marktplein en het Molenplein (met de gevel van Action) is niet aantrekkelijk; sfeer ontbreekt hier volledig. Bovendien is er in Ter Apel sprake van duidelijke leegstand. Het relatief grote aanbod in zowel de dagelijkse als niet dagelijkse sector helpt hier niet bij. Door de toenemende leegstand dreigt verpaupering van een deel van

Sterkte Zwakte Winkelaanbod Gevoel van veiligheid Parkeren rondom Presentatie en profilering ondernemers Winkelstructuur Beperkt verzorgingsgebied

Te groot winkelaanbod en leegstand Deel Hoofdstraat-Oost

Dichte wand Action Kansen Bedreigingen Weekmarkt Imago Beleving toevoegen Leeftijd ondernemers Toerisme Aantal inwoners en vergrijzing Looproutes versterken Toenemende leegstand en verpaupering

Ter Apel te ontstaan. Het feit dat een deel het ondernemersbestand een relatief hoge leeftijd heeft, geeft aan dat er op termijn mogelijk opvolgingsproblemen en daardoor verdere leegstand gaat ontstaan.

Broekhuis Rijs Advisering 19

Verder is het verzorgingsgebied niet heel erg groot. Op niet al te grote afstand ligt een veel grotere kern, namelijk Emmen. In de regio is sprake van een afname van het inwonertal en bovendien van vergrijzing. Sanering van een deel van het winkelgebied is wenselijk. Daarnaast kan overwogen worden om de belangrijke trekkers van het winkelgebied, de supermarkten, specifiek te bestemmen. Met een aanduiding in het bestemmingsplan kunnen op basis van ruimtelijke criteria (onder andere de parkeernoodzaak) de locaties van de supermarkten vastgezet worden. Dit is zowel vanuit het oogpunt van een goede spreiding over het centrum, als uit het oogpunt van het voorkomen van ongewenste ontwikkelingen wenselijk. Bij een verplaatsing van de Lidl dient de mogelijke komst van (nog) een supermarkt op de huidige locatie van de Lidl voorkomen te worden.

De weekmarkt is een toegevoegde waarde voor het centrum van Ter Apel. De weekmarkt zorgt voor sfeer en gezelligheid en voor extra consumenten uit de regio. Het is evenwel de vraag of het Marktplein de beste locatie is voor de markt. Op marktdagen worden veel parkeerplaatsen door de markt in beslag genomen. Positionering van de markt in het wandelgebied is aan te bevelen en de markt kan het centrum dan een extra impuls geven. Waar de weekmarkt wel voor sfeer in de plaats zorgt, wordt dit door de aanwezige horeca maar in beperkte mate aangevuld; er is kwalitatief onvoldoende horeca aanwezig. Ook voor de toeristen en recreanten is een gezellige ambiance van groot belang; de inrichting van de openbare ruimte, de horeca en het aanbod bepalen voor een belangrijk deel of de bezoeker het naar z’n zin heeft. Ondanks het slechte imago van Ter Apel en het gevoel van onveiligheid zal de bezoeker juist aangenaam verrast moeten worden door het aanbod en de sfeer.

4.2 Vlagtwedde

Vlagtwedde ligt ongeveer in het midden van de nieuwe gemeente, en is na Ter Apel qua grootte en verzorgingsfunctie de tweede kern. Het winkelgebied van Vlagtwedde heeft een beperkt bovenlokale verzorgingsfunctie voor de kern zelf en de direct omliggende dorpen. Daarnaast heeft Vlagtwedde een toeristisch recreatieve functie. De aanwezigheid van een zwembad is in dit verband een belangrijke voorziening.

Winkelstructuur

Het winkelgebied van Vlagtwedde ligt met name aan de Wilhelminastraat. Direct bij de kruising van wegen (N368 en N365) ligt een relatief nieuw winkelcentrum, waar de supermarkt van Jumbo de belangrijkste trekker is. Hierbij in de buurt zijn nog enkele andere winkels gevestigd; het parkeerterrein ligt aan de achterzijde. Een stuk verderop aan de Wilhelminastraat is de supermarkt van Aldi gevestigd, met eveneens parkeren aan de achterzijde. Tussen de Jumbo en de Aldi in zijn diverse andere winkels gevestigd, zoals DA

Broekhuis Rijs Advisering 20

Figuur 4.2 Centrumgebied Vlagtwedde

Bron: Google Earth, bewerkt door Broekhuis Rijs Advisering en Primera. Maar hier zijn ook veel niet-winkelfuncties aanwezig. De afstand is in meters niet erg groot, maar is wel te groot voor een bezoeker om lopend te doen. De route mist de nodige aankleding. Vervolgens ligt er nog een stuk winkelgebied voorbij Aldi en de Blokker. Al met al is sprake van een behoorlijk verspreid liggend aanbod.

SWOT-analyse

Sterkte Zwakte Winkelaanbod Uitgestrekt winkelgebied Toerisme/ recreatie 2 centra Jonge ondernemers Bereikbaarheid, achterland

Kansen Bedreigingen Weekmarkt Aantal toeristische overnachtingen Toerisme en recreatie Aantal inwoners en vergrijzing Samenwerking ondernemers

Kenmerkend voor het centrum is, dat het doelgericht bezocht wordt; ofwel voor de dagelijkse boodschappen ofwel voor de speciaalzaken.

Broekhuis Rijs Advisering 21

4.3 Bellingwolde

Bellingwolde is een echt lintdorp; het is heel uitgestrekt. Het ligt in het uiterste noorden van de gemeente. Het winkelgebied vervult een lokale verzorgingsfunctie.

Winkelstructuur

Figuur 4.3 Winkelgebied Bellingwolde

Bron: Google Earth, bewerkt door Broekhuis Rijs Advisering

Bellingwolde is een dorp met in feite twee concentraties. In het zuidelijke deel ligt de Coop-supermarkt, vlakbij de doorgaande route naar Duitsland, de N969. Deze supermarkt is goed bereikbaar vanuit alle delen van Bellingwolde. De aanwezigheid van een supermarkt van voldoende afmetingen, die goed bereikbaar ligt en voldoende parkeerplaatsen heeft, is het belangrijkste gegeven voor het dorp Bellingwolde. Met name op zondag is de Duitse bezoeker van groot belang. De supermarkt werkt hierin ook samen met Metting (gemakswinkel).

SWOT-analyse

Sterkte Zwakte Supermarkt Lintbebouwing Goed bereikbaar Verspreid en beperkt aanbod Beperkt verzorgingsgebied Parkeren (kwantitatief en kwalitatief)

Kansen Bedreigingen Duitse consument Nabijheid Winschoten Aantal inwoners en vergrijzing

Broekhuis Rijs Advisering 22

Bellingwolde bestaat eigenlijk uit een noordelijk en een zuidelijk deel, waartussen een lang lint aan bebouwing aanwezig is. De Coop-supermarkt ligt in het zuidelijke deel, bij een kruising van wegen. Overige winkels zijn nauwelijks aanwezig, en zitten net als een school en huisartsen verspreid over het lint. In het noordelijk deel zit o.a. een slagerij. Vooral ook door de langgerektheid, en de nabijheid van Duitsland en Winschoten is de omvang van het verzorgingsgebied beperkt. Wel is wellicht door deze grote afstanden het aandeel van online bestellen sterk aanwezig.

Het beperkte inwonertal, dat bovendien daalt en vergrijst, vormt een bedreiging voor het functioneren van de supermarkt op termijn. Het is dan ook belangrijk, dat de randvoorwaarden voor een supermarkt (zoals bereikbaarheid en parkeren) optimaal ingevuld blijven. Een gerichte marketingstrategie op de Duitse consument (met verwijzing op het ANWB-routebord) kan mogelijk voor extra omzet zorgen.

4.4 Sellingen

Sellingen is een groen dorp, dat niet aan grote verbindingsroutes is gelegen. Daardoor heeft het zijn verzorgingsgebied direct rondom de kern Sellingen verkregen. Het is een dorp dat van nature sfeer heeft, en mede daardoor ook veel toeristen aantrekt. De verzorgingsfunctie van het winkelgebied is ook hier lokaal, aangevuld met een toeristisch recreatieve functie.

Winkelstructuur

De winkels in Sellingen bevinden zich vrijwel allemaal aan de doorgaande route, de Dorpsstraat/Droga N976. Centraal in het dorp is de Coop-supermarkt

Figuur 4.4 Centrum Sellingen

Bron: Google Earth, bewerkt door Broekhuis Rijs Advisering

Broekhuis Rijs Advisering 23

gevestigd, vlakbij het gemeentehuis. Ook een bakker en een bloemenwinkel zitten hier vlakbij, alsmede de nodige horecavoorzieningen. Hoewel het aanbod in Sellingen niet groot is, is het wel geconcentreerd in het dorp. Iets meer verspreid liggen diverse winkels met ‘snuisterijen’, galerie-achtige winkels ed. Het kunstaspect is duidelijk waarneembaar in Sellingen; ook evenementen zijn hier deels op gericht.

SWOT-analyse

Sterkte Zwakte Supermarkt Weinig aanvullend aanbod Gemeentehuis Beperkt draagvlak Aanwezigheid horeca Samenwerking ondernemers Kleinschaligheid Kansen Bedreigingen Beleving, kunst Toerisme Toerisme Aantal inwoners en vergrijzing

Zoals voor veel dorpen is ook voor Sellingen de aanwezigheid van een supermarkt – van redelijke omvang – van groot belang. Verder is er weinig aanvullends op winkelgebied. Wel is er de nodige horeca te vinden, wat vooral ook een functie voor de toeristen heeft. Het consumenten draagvlak is echter gering; het aantal inwoners is beperkt en ook van buiten het dorp zullen relatief weinig mensen naar Sellingen gaan voor hun boodschappen. Dit aantal zal bovendien afnemen; de bevolking is al sterk vergrijsd. De aanwezigheid van het gemeentehuis is wel belangrijk; het zorgt voor veel toeloop, waarbij gelijktijdig het doen van boodschappen eenvoudiger is.

De samenwerking onder de ondernemers is niet erg groot; hierdoor is het lastiger om gezamenlijk op te trekken. Toch worden er wel veel evenementen georganiseerd. De plaats heeft het nodige te bieden voor de toeristen, maar het aantal overnachtingen staat onder druk, waarmee ook de kwetsbaarheid is aangegeven. Extra inkomsten vanuit het toerisme zorgen vaak voor de noodzakelijke aanvulling van de omzet.

4.5 Blijham

Blijham ligt onder de rook van Winschoten. Mede hierdoor is het winkelaanbod gering. Er is sprake van een lokale verzorgingsfunctie.

De winkelstraat in Blijham is van oudsher de Hoofdweg. Deze weg is dankzij komst van de N368 veel rustiger geworden. Aan de Hoofdweg ligt centraal in het dorp een pleintje; hier bevinden zich de twee meest bezochte winkels, de

Broekhuis Rijs Advisering 24

Spar en een winkel met allerhande spullen. Op het plein ervoor kan men parkeren; ook is hier een horecagelegenheid aanwezig. Elders langs de Hoofdweg zijn onder meer nog een fietsenzaak en een kringloopwinkel gevestigd. Deze worden vooral gericht bezocht.

Winkelstructuur

Figuur 4.5 Centrum Blijham

Bron: Google Earth, bewerkt door Broekhuis Rijs Advisering

SWOT-analyse

Sterkte Zwakte Bereikbaarheid Beperkt aanbod Aanbod geconcentreerd

Kansen Bedreigingen Toerisme/recreatie Nabijheid Winschoten Aantal inwoners en vergrijzing

Het aanwezige aanbod in Blijham bevindt zich redelijk geconcentreerd bij elkaar, op een goed bereikbare locatie. De Spar-supermarkt ligt aan de doorgaande route. Deze supermarkt is klein in omvang en biedt hierdoor geen volledig assortiment. Ook het overige aanbod aan winkels is zeer beperkt. Het toerisme en de recreatie zijn nu nog beperkt van invloed; wellicht liggen hier nog mogelijkheden voor de toekomst. Voor het overige is de nabijheid van Winschoten met een volledig aanbod aan winkels in de dagelijkse en niet- dagelijkse sector een forse bedreiging. Net als in de overige dorpen in de gemeente geldt ook in Blijham dat het consumenten draagvlak gering is en verder zal afnemen.

Broekhuis Rijs Advisering 25

4.6 Overige dorpen

Voor de overige dorpen geldt dat er nauwelijks winkelvoorzieningen aanwezig zijn. Het gaat dan vooral om solitaire winkels met hun eigen trekkracht, zoals o.a. de meubelzaak in Vriescheloo. In alle overige dorpen zal de nadruk met name op de leefbaarheid liggen, waarbij de detailhandel mogelijk een onderdeel kan zijn. Het gaat evenwel ook om overige voorzieningen zoals een dorpshuis, een school, een huisarts of een fysiotherapeut.

4.7 Overige detailhandel buiten winkelgebieden

In plattelandsgemeenten komt het nogal eens voor dat er sprake is van de verkoop van producten vanuit een agrarisch bedrijf. Ook komt het wel voor dat er sprake is van, in meer of mindere mate, de verkoop van producten vanaf een bedrijventerrein. Gezien het belang van het in stand houden van de verschillende winkelgebieden en de problemen waar zij mee te maken hebben is het niet wenselijk om detailhandel buiten winkelgebieden toe te staan. De verkoop van eigen producten vanuit agrarische bedrijven kan in beperkte mate worden toegestaan. Dit zal echter moeten gaan om een beperkte oppervlakte. Detailhandel op bedrijventerreinen kan alleen als ondergeschikte nevenactiviteit van een bedrijf. Hierbij gaat het dan ook om de ter plaatse vervaardigde producten.

Broekhuis Rijs Advisering 26

5 Trends en ontwikkelingen in de detailhandel

Op landelijk niveau spelen trends die ook op regionaal of locaal niveau zichtbaar zijn. Diverse trends zullen vroeg of laat gevolgen hebben voor het te voeren gemeentelijke detailhandelsbeleid. De belangrijkste trends geven we hier weer. Voor de demografische ontwikkelingen verwijzen we naar hoofdstuk 2.2.

Diversiteit bezoekmotieven De dynamiek in de detailhandel is groot. Vraag en aanbod zijn sterk in ontwikkeling. Ontgroening en vergrijzing veranderen de samenstelling van de bevolking. Door de veranderende economische bestedingsmogelijkheden per doelgroep en de toenemende mobiliteit en vrije tijd worden steeds hogere eisen gesteld aan het aanbod. Ontwikkelingen in communicatie, informatica en logistiek maken nieuwe formules en afzetkanalen mogelijk (factory outlet, e- commerce). Naast schaalvergroting (fusies, grotere units, filialisering en ruimere openingstijden) vindt verdere specialisatie plaats naar doelgroepen en producten. Formules volgen elkaar steeds sneller op, het trekkerbeeld in centra wijzigt en nieuwe buitenlandse formules komen op de markt. Ook vervallen de grenzen tussen detailhandel, horeca en andere aanbieders. Nieuwe integrale vormen van vrijetijdsbesteding (leisure) ontstaan.

Deze nieuwe vorm van tijdsbesteding is het sterkst waarneembaar in de winkelcentra van grote steden. Ook winkelcentra van kleinere kernen die meer bieden dan de dagelijkse voorzieningen kunnen van deze trend profiteren. De mate waarin een centrum als gezellig wordt ervaren, een goede samenstelling van het winkelaanbod, branchering, aanwezigheid van horeca en een gunstige verkeerssituatie (bereikbaarheid, parkeren en veiligheid) zijn daarvoor belangrijke voorwaarden.

Thuiswinkelen De opkomst van het gebruik van internet voor het doen van aankopen is de afgelopen jaren sterk blijven stijgen. In 2007 bedroegen de bestedingen ongeveer 5 miljard, in 2013 ruim 10 miljard euro. De groei is de afgelopen jaren derhalve steeds sneller gegaan.

Broekhuis Rijs Advisering 27

Bij het online shoppen wordt onderscheid gemaakt in producten en diensten (o.a. tickets, reizen). Voor de retail zijn vooral de onlineproducten van belang. Deze laten een veel sterkere groei zien dan de diensten. Inmiddels zijn de bestedingen aan producten ook hoger dan die aan diensten. Het aandeel bestedingen, dat online gedaan wordt aan producten is van bijna 8% in 2014 gestegen naar inmiddels 13 à 14% in 2016. Behalve de branches mode en speelgoed laat ook de food sector – hoewel in absolute zin nog klein - sterke groeipercentages zien. De bezorgservices en maaltijdboxen spelen hierin een grote rol. De ‘social media’ vervullen een steeds belangrijker rol in het leven van een consument. De smartphone is onontbeerlijk geworden. Potentiële consumenten kunnen op elke gewenste plek altijd van de meeste actuele aanbiedingen op de hoogte gehouden worden en kunnen daar vervolgens ook naar handelen. De social media worden volledig geïntegreerd in de online proposities. Zij dichten de kloof tussen het online en offline aanbod. Winkels maken inmiddels veel gebruik van de technische mogelijkheden; apps bieden vele kansen.

Hoewel de komst van het internet aanvankelijk heeft geleid tot het deels verdwijnen van bepaalde soorten winkels (fotozaken, reisbureaus), zien we nu ook een omgekeerde trend ontstaan. Enkele online-aanbieders kiezen ervoor om ook met een fysieke winkel in de stad aanwezig te zijn. Coolblue is hier een goed voorbeeld van.

Schaalvergroting Voor kleinschalige winkelcentra is het steeds moeilijker aan de toenemende eisen van de consument te voldoen. Er vindt een schaalvergroting plaats in de voorzieningenstructuur. De consument verwacht een completer assortiment, of het nu gaat om levensmiddelen, mode of meubelen. De noodzakelijk benodigde massa (=aantal m² wvo) voor een winkelgebied neemt toe. Ook op het niveau van de winkel vindt dit proces plaats: tien jaar geleden was een supermarkt van 600 à 800 m² wvo voldoende groot, tegenwoordig heeft een fullservice supermarkt het dubbele nodig. Ondernemers hebben daardoor soms een groter pand nodig om zich te huisvesten. Deze extra ruimte is in de bestaande compacte, historische centra vaak beperkt beschikbaar. Mede gezien de gewenste bereikbaarheid voor de consument en een efficiënte bevoorrading wordt de vraag naar een vestiging buiten bestaande winkelcentra steeds groter.

Branchevervaging en blurring Sterk samenhangend met de schaalvergroting is de trend van de branchevervaging. Eenieder kent de voorbeelden in zijn eigen omgeving; bouwmarkten verkopen ook planten, tuincentra verkopen ook huishoudelijke artikelen, supermarkten verkopen ook mediaproducten. Hier is sprake van een onomkeerbaar proces. Ook tussen sectoren treedt vervaging op, horecaconcepten met detailhandelsverkopen en omgekeerd komen steeds

Broekhuis Rijs Advisering 28 meer in beeld (‘blurring’). Meerdere disciplines worden onder een dak aangeboden, zoals retail, horeca, cultuur en vermaak. Een al langer bestaand voorbeeld is de bakker met lunchroom, maar ook in het kader van de behoefte aan beleving (zie verderop) komen steeds meer nieuwe concepten in beeld.

Toenemende concurrentie van winkelgebieden De detailhandel heeft te maken met een toenemend aantal vierkante meters aan winkelruimte. De groei van winkelruimte is veel groter dan de groei van de bevolking en de bestedingen. De uitbreiding van het aantal vierkante meters en de komst van nieuwe, vaak in de periferie van steden gelegen winkelgebieden kan leiden tot extra (verdringings-)concurrentie. Het legt in tijden van stagnerende bestedingen een grote druk op de vloerproductiviteit. Afnemende vloerproductiviteit en de druk op marges kunnen het rendement van de detailhandel ondermijnen.

Identiteit en authenticiteit, beleving De laatste jaren zijn identiteit en authenticiteit belangrijke thema’s in het ruimtelijk beleid, en een middel om een gebied onderscheidend vermogen te geven. Hierdoor kan een stad, wijk of regio op de kaart en in de markt geplaatst worden. De consument is door de toegenomen mobiliteit en behoefte aan andere vormen van tijdsbesteding bereid om langere afstanden af te leggen naar aantrekkelijke winkelcentra. Het onderscheid tussen het doen van boodschappen – efficiënt aankopen doen – en shoppen is steeds duidelijker geworden. Wanneer de consument ervoor kiest om te gaan shoppen, zijn de omgeving, sfeer en ambiance heel belangrijk. De ‘beleving’ van een winkelgebied wordt bepaald door diverse elementen. Het gaat dan onder andere om de servicegraad, de parkeergelegenheid, de inrichting van de openbare ruimte, de aanwezigheid van evenementen, de kwaliteit van de (dag)horeca, technologische snufjes zoals gratis wifi en apps met aanbiedingen. Dit alles draagt sterk bij aan het realiseren van een eigen identiteit van een stad of kern.

Wegvallen van het middensegment Juist het afgelopen jaar hebben we gezien dat de afhankelijkheid van een keten of franchiseformule risico’s met zich meebrengt. Diverse bedrijven hebben te kampen gekregen met een faillissement. Met name het middensegment heeft hier hinder van ondervonden. De profilering is niet altijd meer de juiste, waardoor de bedrijfseconomische situatie voor meerdere ketens nijpender is geworden. Bij een onvoldoende onderscheidend eigen gezicht zijn reeds diverse formules omgevallen. De omgevallen formules beperken zich niet alleen tot middelgrote spelers, maar ook de grote formules met weinig eigen profilering hebben het erg lastig. Bekende voorbeelden die moeilijke tijden doormaken zijn onder meer Hema en Blokker, maar zij hebben het tij (voorlopig) nog kunnen keren. Voor onder meer V&D is dit helaas niet gelukt.

Broekhuis Rijs Advisering 29

Merkontwikkeling Steeds vaker zijn in het straatbeeld winkels van een bepaald merk te vinden. Merk(en)winkels gaan zich gedragen als retailers; bv. Mexx, Puma, Diesel. Daarentegen gaat de ontwikkeling ook de andere kant op; bv. HEMA is min of meer een merk geworden.

Wijzigend trekkerbeeld Tot in de jaren ’90 van de vorige eeuw waren vooral de Nederlandse warenhuizen belangrijke ankerpunten in de verzorgingsstructuur. Het succes van de drie grote Nederlandse warenhuizen (V&D, Bijenkorf en HEMA) is de afgelopen tijd echter zeer wisselend geweest; V&D is inmiddels verdwenen. Nieuwe winkelketens bepalen nu eveneens looproutes in winkelgebieden. De positionering van nieuwe formules als de Mediamarkt, Saturn en Zara is voor de winkelstructuur zeer belangrijk.

Sanering supermarkten In de supermarktbranche is Albert Heijn in 2003 gestart met een prijsverlagingsslag. Andere supermarkten volgden snel met prijsverlagingen. Deze langdurige strijd tussen supermarkten heeft geleid tot een saneringsslag binnen de supermarktsector, die nog altijd gaande is. Naast het verdwijnen van de kleinere supermarkten zijn ook diverse supermarktformules, waaronder Edah, Konmar, Nieuwe Weme, C1000 en EmTé verdwenen. Een verdere reorganisatie van de branche is niet ondenkbaar. Dit zal gevolgen hebben voor de supermarktstructuur in de bestaande winkelgebieden.

Opvolgingsproblematiek De komende jaren bereiken veel ondernemers de pensioengerechtigde leeftijd. Veel zelfstandige ondernemers hebben de laatste jaren echter problemen met de opvolging van hun bedrijf. Het automatisme van ‘overdracht van vader op zoon’ verdwijnt. Dat betekent uiteindelijk dat veel winkels leeg komen te staan of van gedaante veranderen. Zowel in grote als kleine kernen speelt dit, maar de effecten zijn niet overal gelijk. In grotere plaatsen komt wellicht een filiaalbedrijf in het pand, mede afhankelijk van de locatie van de winkel. In kleinere kernen met een beperkt draagvlak ontstaat vaker leegstand. De ondernemer heeft door de vaak lage vaste lasten het nog lang kunnen

Broekhuis Rijs Advisering 30 volhouden, maar voor een nieuwe start na overname is de exploitatie niet meer rendabel te maken. Behalve leegstand in een dorp geeft dit voor de ondernemer nog meer problemen, aangezien het pand vaak ook dienst deed als pensioenvoorziening. Omdat er in de noordelijke provincies relatief veel kleine dorpen zijn, speelt deze problematiek hier sterker dan elders in het land.

Financiering en huurniveau Bij gewenste investeringen in een onderneming - of het nu gaat om de start van een onderneming, een vergroting, of een interieuraanpassing - lopen ondernemers vaak aan tegen een financieringsprobleem. Banken blijken veelal niet, of alleen tegen zeer forse tarieven, bereid tot financiering. Ook bij beleggers staat het noorden van het land niet boven aan het lijstje om te gaan investeren. Alternatieve vormen van financiering komen steeds meer in beeld. Crowdfunding en kredietunies bieden nieuwe financieringskansen voor ondernemers. Maar niet alleen de financiering roept problemen op; ook de huurprijzen geven vaak aanleiding tot discussies. De afgelopen jaren zijn op diverse locaties de huurniveaus gedaald, maar niet in alle gevallen is het huurprijsniveau aangepast aan de huidige werkelijkheid. Bovendien blijkt bij onderhandelingen over de huurprijs dat vastgoedpartijen vaak te weinig flexibel zijn om tot een acceptabele constructie voor de huur te komen.

Broekhuis Rijs Advisering 31

6. Plan van aanpak per winkelgebied/kern

In dit hoofdstuk geven we per winkelgebied aan hoe het plan van aanpak eruit kan zien. Naast deze acties per winkelgebied zijn er ook acties die in gezamenlijkheid opgepakt kunnen worden. Alle opgaven worden in de tabel 6.1 op de volgende pagina weergegeven In deze tabel wordt per actie achtereenvolgens ingegaan op de eerstverantwoordelijke partij, de planning, de rolde van gemeente, de kostenindicatie en de subsidiemogelijkheden. Met betrekking tot de planning wordt aangegeven korte of langere termijn. Met korte termijn wordt bedoeld de start in 2019. Dit is ingegeven door de provinciale subsidiemogelijkheden die er in 2019 zijn om de detailhandelsvisie tot uitvoering te brengen.

Een belangrijke gezamenlijke opgave omvat het door de ondernemersverenigingen oppakken van een marketingstrategie, in samenwerking met de gemeente. Het duidelijk formuleren van de eigen identiteit van ieder winkelgebied is overal van belang. De gemeente is nieuw samengesteld, waarbij mede door de langgerektheid van deze gemeente overleg en samenwerking niet automatisch tot stand komt. De gemeente kan hier als verbindende factor optreden. Overal liggen kansen op het gebied van marketing, waarbij per plaats de accenten wel anders zullen liggen. Maar de ondernemers kunnen hier veel van elkaar leren. Naast een duidelijke marketingstrategie per winkelgebied kunnen ondernemers uit de verschillende winkelgebieden elkaar ook ondersteunen door middel van het uitwerken van samenwerkingsmodules. Samenwerken is dan ook van het grootste belang. De kernwaarden van Cittaslow bieden mogelijkheden om de marketingstrategie gericht verder te versterken.

In de begeleidingscommissie is de bereidheid uitgesproken om elkaar te gaan ondersteunen en om door middel van reguliere overleggen elkaar op de hoogte te houden van ontwikkelingen en samenwerkingsmogelijkheden.

Eén van de belangrijke speerpunten voor de komende jaren kan het ontwikkelen van een gezamenlijke strategie zijn gericht op de Duitse consument. Het actief benaderen van deze doelgroep is voor de hele gemeente van belang. Het gaat dan niet alleen om het aanbieden van interessante producten, zoals koffie, maar vooral ook het inspelen op de vrije dagen van de Duitse consument. Juist op deze dagen dient de hele gemeente te bruisen van de activiteiten die de Duitse consument aanspreken.

Broekhuis Rijs Advisering 32

Tabel 6.1 Overzicht acties per kern

Broekhuis Rijs Advisering 33

6.1 Ter Apel

• Aanpak De Kruier De Kruier is een belangrijke verbindingsroute binnen het centrum. Om diverse redenen is deze route niet aantrekkelijk. Dit heeft onder meer te maken met de dichte wanden en mede daardoor de stenige uitstraling. Op dit moment wordt een bezoeker op geen enkele wijze verleid om de Kruier in te lopen, vooral niet vanaf de Markt. Het is belangrijk om de uitstraling en sfeer te verhogen door het aanbrengen van onder meer groenvoorzieningen, bij voorkeur in verticale zin. Dit kan ‘wandbekleding’ zijn, maar ook een combinatie van laag en hoog groen. Een landschapsarchitect kan hier een goed sfeerbeeld scheppen. Overleg met eigenaren en exploitanten van de panden (zoals bij Action) is een eerste stap om tot verbetering van de situatie te komen. Bij dit actiepunt is de gemeente dan ook de eerst aangewezene voor de aanpak; het gaat vooral om de inrichting van de openbare ruimte. • Verplaatsing weekmarkt De weekmarkt is een toegevoegde waarde voor het centrum van Ter Apel. Op dit moment wordt de markt gehouden op de Markt. Juist op de marktdag komen veel bezoekers naar Ter Apel. Maar de locatie de Markt is één van de belangrijkste parkeergelegenheden voor het centrum van Ter Apel. De beperkte parkeergelegenheid op de marktdag is aanleiding tot veel irritatie onder bezoekers. Daarom is een onderzoek naar een andere – minder belastende – locatie voor de markt aan te bevelen. Hierbij kan o.a. naar de Kruier als mogelijk nieuwe locatie worden gekeken. Bijkomend effect is dat bij een verplaatsing de gezelligheid en functie van de Kruier toenemen. In eerste instantie zal het marktwezen hier het voortouw moeten nemen en in overleg met de gemeente (en vervolgens de ondernemers) moeten gaan. • Monitoring leegstand De leegstand in Ter Apel ligt boven het niveau dat als frictieleegstand wordt aangeduid. Onderzoek naar de oorzaak van de leegstand is een eerste stap om tot oplossingen te komen. Bovendien bestaat de verwachting dat op termijn meer panden leeg zullen komen te staan, aangezien diverse ondernemers een leeftijd boven de 55 jaar hebben. Meer inzicht in de huidige èn toekomstige bezetting van winkelpanden in het centrumgebied is belangrijk om op tijd actie te kunnen ondernemen. Dit actiepunt kan als eerste door de ondernemers opgepakt worden; zij kennen de lokale situatie het best. De leeftijd van 55 jaar is bewust gekozen omdat investeringen, in het zicht van het stoppen met een bedrijf, al enige tijd van te voren worden bevroren of uitblijven. • Compacter centrum Het centrumgebied van Ter Apel is aan de ruime kant, terwijl op termijn het draagvlak van de voorzieningen verder zal afnemen. De verwachting is dan ook dat er niet veel winkels meer toegevoegd zullen worden, ook gezien de distributieve rekensom. Vooral het deel Hoofdstraat-Oost komt buiten de logische winkelroutes te liggen; mogelijk dat ondernemers genegen zijn naar het meer centrale deel te verhuizen. In ieder geval is het belangrijk om hier

Broekhuis Rijs Advisering 34 middels gesprekken meer zicht op te krijgen. Hierin zullen ondernemers en gemeente nauw moeten samenwerken. • Versterken looproutes Een belangrijke route om te versterken is de Kruier; dit is hiervoor al besproken. Maar er zijn meer looproutes om te versterken, zoals de verbinding Hoofdstraat - Markt. In overleg met de ondernemers zal hier de problematiek duidelijker in kaart gebracht moeten worden, waarna vervolgens de gemeente eerstverantwoordelijke zal zijn voor de uiteindelijke aanpassingen. • Presentatie panden Op dit moment zijn er diverse panden die zich veel beter en moderner – online en offline – zouden kunnen presenteren dan nu het geval is. De winkels (en overige panden) in het centrumgebied zijn het gezicht van Ter Apel naar buiten toe; het is belangrijk dat hier een goede presentatie tot stand gebracht wordt, waarbij het als een geheel naar voren dient te komen. Juist ook social media wordt hierbij steeds belangrijker. Met behulp van presentatie- en profileringsscans, waarbij ook het online gedeelte wordt meegenomen, kan de huidige stand van zaken per pand eerst goed in beeld gebracht worden. Daarna is het aan de ondernemers en eigenaren zelf om actie te ondernemen op de adviezen. Mogelijk kan daarna met behulp van een stimuleringsregeling nog ondersteuning geboden worden aan private investeringen. • Marketing Een gezamenlijke aanpak met ondernemers uit andere kernen is uiteraard zeer belangrijk. Voor Ter Apel zullen de accenten gelegd moeten worden op de Duitse consument en op het imago van Ter Apel als geheel. Dit laatste is van belang in verband met de aanwezigheid van het COA. Een positiever beeld naar buiten is heel belangrijk om consumenten een veilig gevoel en een aantrekkelijk winkelgebied te geven. De Duitse consument komt op dit moment slechts mondjesmaat naar Ter Apel, terwijl de afstand uiterst gering is. Voor veel inwoners net over de grens is Ter Apel de dichtstbijzijnde grotere kern.

6.2 Vlagtwedde

• Samenwerking ondernemers Vlagtwedde kenmerkt zich door een relatief sterk aanbod, maar dit aanbod zit nogal verspreid in de plaats. Het compacter maken van het centrumgebied door verplaatsingen is niet realistisch. Het is dan des te belangrijker dat ondernemers goed samenwerken om het product ‘Vlagtwedde’ beter onder de aandacht te brengen. Wellicht kunnen aantrekkelijke arrangementen of combideals voor bezoekers worden samengesteld. • Marketing Evenals bij de overige kernen is marketing en promotie een belangrijk thema. In het geval van Vlagtwedde zal de nadruk vooral op het toerisme gelegd kunnen worden. Rondom Vlagtwedde zijn enkele verblijfsaccommodaties van wie het aanbod (in de volle breedte, ook buiten detailhandel) nog beter gepromoot kan worden. Ook hiervoor is samenwerking een vereiste.

Broekhuis Rijs Advisering 35

• Looproutes versterken De afstand tussen de winkels in Vlagtwedde is relatief groot. Sommige winkels liggen op loopafstand van elkaar; het deel tussen Jumbo en de Kromme Elleboog is zo prima te lopen. Maar de route is niet aantrekkelijke genoeg; sfeerelementen kunnen de route leuker maken. De inrichting van de openbare ruimte kan dit verder versterken, met bijvoorbeeld meer (laag) groen als geleiding. Verwijzingen naar andere winkels kunnen behulpzaam zijn, of een eenduidige uitstraling, waardoor duidelijk is waar elders nog winkels aanwezig zijn.

6.3 Bellingwolde

• Marketing De marketing voor Bellingwolde zal vooral op de Duitse consument gericht moeten worden. Hierin kan de plaats samenwerken met bijvoorbeeld Ter Apel. Ook overleg met de ANWB over verwijsborden kan behulpzaam zijn. Dit laatste zal vooral op gemeentelijk niveau moeten gebeuren. • Randvoorwaarden supermarkt Voor een kern als Bellingwolde is de aanwezigheid van een supermarkt een heel belangrijke dorpsvoorziening. Het op peil houden van randvoorwaarden is dan ook van groot belang. Uiteraard dient het initiatief hiervoor bij de ondernemer(s) te liggen, maar een positieve grondhouding hierin van de kant van de gemeente is gewenst. Een van de randvoorwaarden is de parkeergelegenheid. Als die onvoldoende is zijn er voor de consument volop alternatieven voorhanden. Het zoeken naar oplossingen voor de huidige problematiek (vooral in de weekenden) zou in gezamenlijkheid opgepakt kunnen worden. Het gaat zowel om het aantal parkeerplaatsen als de kwaliteit van het parkeerterrein.

6.4 Sellingen

• Samenwerking ondernemers De samenwerking tussen ondernemers is van belang, altijd en overal. Maar wanneer in een plaats het aantal winkeliers beperkt is en de plaats relatief klein, ligt het voor de hand dat alle ondernemers – dus ook buiten de detailhandel – elkaar weten te vinden. Met z’n allen maken ze Sellingen tot wat het is. Iedere ondernemer kan hieraan zijn steentje bijdragen; 1+1 kan dan 3 worden. • Arrangementen Wanneer de samenwerking aanwezig is kan gezamenlijk het totaalpakket van Sellingen veel beter ‘vermarkt’ worden. Hiervoor kunnen verschillende aantrekkelijke arrangementen worden samengesteld, tussen detailhandel en horeca, tussen een galerie en horeca enz. Toerisme is van belang in Sellingen, en toeristen willen graag vermaakt worden. Door combinaties aan te bieden neemt de verblijfsduur toe.

Broekhuis Rijs Advisering 36

• Kunst en toerisme breed wegzetten Sellingen heeft een bepaalde uniciteit opgebouwd op het gebied van kunst en cultuur. Dit kan de komende jaren veel verder worden uitgebouwd. De aanwezigheid en vindbaarheid op het web en/of social media zijn hierbij van groot belang. Toeristen kunnen zich dan goed oriënteren. De ingrediënten voor een aantrekkelijk aanbod zijn aanwezig, er wordt al het nodige ondernomen in Sellingen, maar de bekendheid kan met de juiste marketing vergroot worden. Ook hier kunnen de elementen van Cittaslow worden ingezet om dit onderwerp goed over het voetlicht te brengen.

6.5 Blijham

Blijham is een plaats waar op dit moment geen speciale acties vereist zijn. Het winkelapparaat functioneert naar behoren. Voor het overige verwijzen we naar punt 6.6 hierna.

6.6 Overige winkelgebieden

In enkele andere dorpen zijn voorzieningen op het gebied van detailhandel aanwezig, maar niet overal is dit het geval. In kleine kernen is een centrale ontmoetingsplaats heel belangrijk. Dit is vaak een supermarkt, maar niet overal is deze nog aanwezig. Het is voor het behoud van leefbaarheid aan te bevelen om zoveel mogelijk de verschillende functies (detailhandel, horeca, dienstverlening, dorpshuis, onderwijs ed.) aan elkaar te koppelen, en zo mogelijk ook fysiek. Hoe sterker het cluster van voorzieningen, hoe groter de saamhorigheid en kans op levendigheid in het dorp. Met de huidige onlinemogelijkheden kunnen boodschappen aan huis worden bezorgd, maar er kan ook gedacht worden aan een centraal pick-up-point voor allerlei zaken. Dat kunnen de boodschappen zijn, maar ook een stomerijservice, apotheekdienst, bibliotheekuurtje enz. Een dorpshuis kan zo een centrale rol vervullen, maar dat kan ook een zorgcentrum of een huisartsenpost/fysiopraktijk zijn. De mogelijkheden en het succes van dergelijke nieuwe concepten zijn over het algemeen sterk afhankelijk van de aanwezige ondernemers, uit welke branche dan ook.

Broekhuis Rijs Advisering 37

7. Conclusies

• Groot aanbod, maar krimp en vergrijzing In de gemeente is sprake van een over het algemeen groot aanbod in de detailhandel. Dit betekent dat de inwoners volop keuze hebben bij het doen van hun boodschappen. Westerwolde ligt evenwel in een krimpgebied. De komende jaren zal het inwonertal verder dalen; dit betekent dat het draagvlak voor allerlei voorzieningen in de verschillende dorpen zal afnemen.

• Ter Apel is hoofdkern; kwalitatief optimaliseren Ter Apel is de hoofdkern van de gemeente Westerwolde. De plaats kent de meeste inwoners en het grootste aanbod op het gebied van de detailhandel. Zowel in de dagelijkse als niet-dagelijkse sector kan de inwoner en bezoeker vanuit de regio hier terecht voor het doen van aankopen. Voor het echte shoppen gaan de bezoekers naar Emmen of Stadskanaal, of nog verder. Ook in Ter Apel is het aanbod voldoende groot, de leegstand ligt boven hetgeen wenselijk is. Niettemin is de leegstand niet echt storend aanwezig, maar waakzaamheid is geboden. Voor de toekomst zal het accent vooral gelegd moeten worden op een compacter centrum met een optimalisatie van het aanbod; kwalitatieve aspecten zijn belangrijker dan de kwantitatieve.

• Grote afstand tussen winkelgebieden; elk eigen signatuur De gemeente kent een langgerekte vorm; de afstanden tussen de verschillende grotere kernen zijn aanzienlijk. En niet alle plaatsen hebben Ter Apel als meest nabije grotere kern. Hierdoor heeft elke plaats in de loop der jaren een eigen regiogebied of ‘klantenkring’ opgebouwd. Dat geldt vooral voor de grotere kernen Ter Apel, Vlagtwedde, Bellingwolde en Sellingen. De overige dorpen hebben uitsluitend een lokale verzorgingsfunctie, zonder toerisme. Oudeschans in het uiterste noorden en Bourtange in het zuiden nemen vooral een andere positie in vanwege het toerisme. Vanwege deze grote verscheidenheid vraagt elke plaats dan ook om een eigen benadering.

• Marketing van gebied, met verschillende accenten Een belangrijk overkoepelend aspect in de nieuwe gemeente is de marketing. Door de grote verscheidenheid, de grote afstanden en het gegeven van een nieuwe gemeente (waar de ondernemers elkaar nog onvoldoende kennen) maakt dat er gericht aandacht voor nodig is. Inmiddels wordt hier al aan gewerkt. Zoals in hoofdstuk 6 aangegeven liggen de accenten voor elke kern anders, maar gezamenlijk optrekken en van elkaar leren is van groot belang. Een gezamenlijke strategie op de Duitse consument is zeer wenselijk. De kernwaarden van Cittaslow kunnen bij de uitwerking goed benut worden.

• Grootste opgave ligt in Ter Apel In hoofdstuk 6 zijn voor de grotere kernen (qua inwonertal en detailhandelsaanbod) de belangrijkste actiepunten vermeld. Voor Ter Apel

Broekhuis Rijs Advisering 38 staan de meeste acties aangegeven. Voor een hoofdkern is een aantrekkelijk aanbod noodzakelijk; aantrekkelijk in de zin van winkels, maar ook in de zin van inrichting en sfeer. De verbinding tussen de verschillende onderdelen van het centrum (met name de Kruier) is cruciaal hierin. Daarnaast is de invulling van randvoorwaarden belangrijk; het parkeren dient zo goed mogelijk ingevuld te zijn. Door verplaatsing van de weekmarkt naar de Kruier kunnen wellicht twee vliegen in een klap worden geslagen. De eerste stappen voor een toekomstbestendig centrum dienen bij voorkeur nog in 2019 gezet te worden.

Broekhuis Rijs Advisering 39

Bijlage 1 Verklarende woordenlijst

Dagelijkse artikelen Levensmiddelen (food) en artikelen voor de persoonlijke verzorging.

Niet-dagelijkse artikelen Alle artikelen die niet onder dagelijks vallen(o.a. kleding, elektronica, huishoudelijke artikelen, DHZ-artikelen, bruin- en witgoed, wonen, vrije tijdsartikelen)

Food Voedings- en genotmiddelen

Frequent benodigd non-food Huishoudelijke artikelen, drogist, parfumerie

Modisch recreatief Kleding, schoenen, lederwaren

Overig recreatief Warenhuis, juwelier, optiek, hobby, media, sport, antiek

Doelgericht non-food Doe-het-zelf, wonen, bruin- en witgoed, plant & dier, auto & fiets

Overige detailhandel 2e hands artikelen, audicien, erotiek

Koopkrachtbinding De mate waarin inwoners uit een bepaald gebied (kern of gemeente) hun bestedingen in dat betreffende gebied doen.

Koopkrachtafvloeiing De mate waarin inwoners uit een bepaald gebied hun bestedingen buiten dat gebied doen.

Koopkrachttoevloeiing De mate waarin bestedingen in het betreffende gebied afkomstig zijn van inwoners van buiten dat gebied.

Wvo=winkelvloeroppervlak Winkelvloeroppervlak dat voor de consument toegankelijk is (dus exclusief kantoren, magazijn ed.)

Koopstromen Koopkrachtbewegingen tussen kernen, gemeenten of winkelgebieden door binding, afvloeiing en toevloeiing van koopkracht.

Vloerproductiviteit Gemiddelde detailhandelsomzet per vierkante meter winkelvloeroppervlak ------

Broekhuis Rijs Advisering 40

Bijlage 2 Leden begeleidingscommissie

Op verzoek van de gemeente is een begeleidingscommissie ingesteld, om het proces om te komen tot een detailhandelsvisie zo optimaal mogelijk te laten verlopen. Vanuit elke kern met detailhandel is verzocht tot deelname aan deze bijeenkomsten. Voor zover aanwezig is dit via de ondernemersverenigingen verlopen. Vanuit Blijham is hier geen vertegenwoordiging ontstaan, vanuit de overige kernen wel. In alfabetische volgorde zijn dit:

• Bellingwolde: de heer R. J. Brink (Coop supermarkt) • Sellingen: de heer J. Eitens (Hof van Sellingen), als vertegenwoordiger van de ondernemers in Sellingen • Ter Apel: Ondernemersvereniging, in de persoon van de heer H. Stuulen (Jumbosupermarkt) • Vlagtwedde: ondernemersvereniging, in de persoon van S. Hoving (Jumbo supermarkt) respectievelijk H. Vieregge (Blokker) • Marktwezen: de heer G. Super

Vanuit de gemeente Westerwolde is het proces begeleid door: • Mevrouw D. Benedictus • De heer G. Roelfes

Broekhuis Rijs Advisering 41

Bijlage 3 Distributieplanologische berekening per kern

Ter Apel Dagelijks Niet-dagelijks Omzet per hoofd (excl. btw) € 2.449 € 2.010 Inwoners 9.600 9.600 Koopkrachtbinding (%) 92% 44% Omzet verzorgingsgebied € 21.631.776 € 8.489.057 Toevloeiing koopkracht (%) 15% 17% Omzet toevloeiing € 3.777.608 € 1.722.742 Totale omzet € 25.449.148 € 10.227.780 Vloerproductiviteit € 7.634 € 1.819 Potentieel winkelaanbod m² 3.334 5.623 Aanwezig winkelaanbod m² 5.104 9.340 Ruimte in markt -1.770 -3.717

Vlagtwedde Dagelijks Niet-dagelijks Omzet per hoofd (excl. btw) € 2.449 € 2.010 Inwoners 2.630 2.630 Koopkrachtbinding (%) 85% 30% Omzet verzorgingsgebied € 5.475.298 € 1.585.669 Toevloeiing koopkracht (%) 35% 30% Omzet toevloeiing € 2.932.223 € 678.281 Totale omzet € 8.407.522 € 2.265.242 Vloerproductiviteit € 7.634 € 1.819 Potentieel winkelaanbod m² 1.101 1.245 Aanwezig winkelaanbod m² 2.360 2.880 Ruimte in markt -1.259 -1.635

Bellingwolde Dagelijks Niet-dagelijks Omzet per hoofd (excl. btw) € 2.475 € 2.052 Inwoners 3.240 3.240 Koopkrachtbinding (%) 76% 7% Omzet verzorgingsgebied € 6.093.209 € 465.502 Toevloeiing koopkracht (%) 18% 21% Omzet toevloeiing € 1.337.534 € 122.832 Totale omzet € 7.430.742 € 589.244 Vloerproductiviteit € 7.634 € 1.819 Potentieel winkelaanbod m² 973 324 Aanwezig winkelaanbod m² 1.067 1.753 Ruimte in markt -94 -1.429

Broekhuis Rijs Advisering 42

Sellingen Dagelijks Niet-dagelijks Omzet per hoofd (excl. btw) € 2.449 € 2.010 Inwoners 1.845 1.845 Koopkrachtbinding (%) 50% 15% Omzet verzorgingsgebied € 2.259.433 € 556.190 Toevloeiing koopkracht (%) 15% 20% Omzet toevloeiing € 398.723 € 139.048 Totale omzet € 2.658.157 € 695.238 Vloerproductiviteit € 7.634 € 1.819 Potentieel winkelaanbod m² 348 382 Aanwezig winkelaanbod m² 802 999 Ruimte in markt -454 -617

Blijham Dagelijks Niet-dagelijks Omzet per hoofd (excl. btw) € 2.475 € 2.052 Inwoners 2.655 2.655 Koopkrachtbinding (%) 45% 12% Omzet verzorgingsgebied € 2.956.409 € 653.920 Toevloeiing koopkracht (%) 15% 20% Omzet toevloeiing € 521.719 € 163.480 Totale omzet € 3.478.128 € 817.400 Vloerproductiviteit € 7.634 € 1.819 Potentieel winkelaanbod m² 456 449 Aanwezig winkelaanbod m² 685 444 Ruimte in markt -229 5

Broekhuis Rijs Advisering 43