Përjetim I Zonës Arkeologjike

University of Business and Technology in Kosovo UBT Knowledge Center

Theses and Dissertations Student Work

Fall 9-2019

PËRJETIM I ZONËS ARKEOLOGJIKE

Arjete Dodaj

Follow this and additional works at: https://knowledgecenter.ubt-uni.net/etd

Part of the Architecture Commons

Bartës Privat i Arsimit të Lartë KOLEGJI UBT

Programi për Arkitekturë

PËRJETIM I ZONËS ARKEOLOGJIKE Shkalla Bachelor

Arjete Dodaj

Shtator / 2019 Prishtinë

Bartës Privat i Arsimit të Lartë KOLEGJI UBT

Programi për Arkitekturë

Punim Diplome Viti akademik 2015 – 2016

Arjete Dodaj

PËRJETIM I ZONËS ARKEOLOGJIKE

Mentori: Dr.Arbër Sadiki

Shtator / 2019

Ky punim është përpiluar dhe dorëzuar në përmbushjen e kërkesave të pjesshme për Shkallën Bachelor

Abstrakti

Projekti për qëllim ka krijimin e lidhjes mes arkitekturës dhe arkeologjisë me qëllim ta njohim dhe ta vlersojm të vjetrën.

Pjesa kryesore e punimit është platforma e cila do të shërbej si një shteg ecje për të përjetuar dhe njoftuar me historinë, duke mundësuar qasje më të lehtë dhe vizura më të afërta me lokalitetin. E një rrugë e tillë do të shërbej për të kuptuar cilësit e veqanta të kësaj zone dhe peisazhit në përgjithësi. I ndërlidhur me shtegun do të jetë edhe muzeu i cili do të shërbej për të dokumentuar dhe ekspozuar dëshmi materiale të së kaluarës duke e njoftuar vizitorin më qartë me historinë para se ti drejtohet edhe „shtegut të përjetimit‟ duke qartësuar të gjithë kuptimet e tyre.

Dizajni i muzeut do ti përshtatet edhe peisazhit dhe zones përreth duke e ndjekur edhe konfiguracionin e terrenit dhe duke pasur respekt për kontekstin, i njejti koncept do të jetë edhe tek platforma e cila „do të jetë e pranishme por pa ndikuar shumë‟ si arkitekturë afër natyrës. Muzeu do të shërbej për të ekspozuar të gjithë artefaktet dhe gjetjet ne zonën e Dresnikut.

MIRËNJOHJE/FALENDERIME

Si fillim dua të falenderoj të gjithë ata për ndihmën, mbështetjen dhe kontributin që unë arrita në finalizimin e këtij projekti/punimi.

Falenderim i veqantë shkon për stafin e profesorëve në departamentin e Arkitekturës në Universiteti për Biznes dhe Teknologji (UBT), e veqanarisht për mentorin e temës professor Arber Sadiki te cilin e falenderoj sinqerisht për mbeshtetjen, inkurajimin, durimin dhe udhezimin e tij gjate gjithë procesit.

Falenderoj miqët per ndihmën dhe mbështetjen në qdo kohë.

Dhe së fundmi u jam shumë mirnjohëse familjes për mbështetjen, ndihmen e gjitha këshillat që nga fillimi i studimeve.

FJALORI I TERMAVE

MMPH – Instituti për Planifikim Hapësinor

Civitates – organ i qytetarëve/këshilli i qytetit

Villa Rustica – villë fshati

Opus incertum – teknikë ndërtimi

Aula – pjesa e pritjes, apo dhoma kryesore e pallatit

Kontrafora – përforcime të murit të cilat mundësonin theksimin vertikal

Afreska – formë e pikturës në murë.

Peristilit – oborri i mbrendshëm me portik shtyllash

Arcade – është radhitje e harqeve të mbështetura në kolona/shtylla apo skela

Absidë – pjesa e fundit e kishës me formë gjysmërrethore

Hipokaust – system i ngrohjes qendrore – hipo (nën), dhe causter (djegur)

Apodyterium – zhveshtore/dhoma e ndërrimit e pajisur me kabina dhe rafte

Frigidarium – pjesa e pishinës për tu freskuar

Tepidariu – pjesa e ngrohjes/sauna/banjë djerse

Caldarium – pjesa e furrës

Anologjia – proces i transferimit të informacionit

Toponimet – llojet e fjalëve që tregojnë emrat e vendeve, fushave, kullotave, qyteteve, rrugëve, shesheve.

Serapis – hyjni greko-egjiptian

Asclepius – perëndia e mjekësis në fenë dhe mitologjinë e lashtë Greke/djali i Apollonit

Onomastika – është degë e gjuhësisë që studion emrat e përveçëm të vendeve dhe të njerëzve.

Epigrafia – është një shkencë që merret me monumente të shkruara në materiale të forta si guri, terrakota, qelqi, kocka, metal.

Faraon – ishte titull që i jipej mbretit në Egjiptin e Lashtë, e që gjithashtu që konsideroheshin qenie hyjnore.

Nekropol – nga greqishtja do të thotë ("qytet i të vdekurve") paraqet një grumbull varrezash

Forum – (vend publik) vend grumbullimi, shesh. Qdo Municipium kishte një forum

Municipium – term latin për një qytet

Castrum – ishte një ndërtesë apo kamp i fortifikuar ushtarak

Cameo – cope byzheteri në formë ovale

Dextrarum iunctio – si term latin përkthehet (dextrarum-memorie dhe iunctio-lidhje) paraqet figura që bashkojnë duart në artin grek etrusk dhe romak që paraqiten si momente përshendetje

Tabula Peuntingeriana – harta rrugore e lashtë Romake

Tetrapylon – greqisht do të thotë katër porta monument i lashtë Romak i cili kishte portë në katër anët dhe gjindej në udhëkryqe

Svastika – symbol i hyjnisë, shpirtëror, mirësjelljes dhe fatit të mirë

LISTA E FIGURAVE

Fig. 1 Plani hapësinor i Kosovës………………………………………………...…....14 Fig. 2 Pozita gjeografike e Kosovës……………………………………………...…...15 Fig. 3 Harta e trashegimisë kulturore në Kosovë………………………………...…...16 Fig. 4 Lista e përhershme e trashegimisë kulturore…………………………………..16 Fig. 5 Harta me disa prej monumenteve të trashegimisë kulturore të Kosovës…...….17 Fig. 6 Harta me disa nga bukuritë natyrore të Kosovës……………………………….19 Fig. 7 Pozita gjeografike e komunës së Klinës………………………………………..21 Fig. 8 Shtrirja gjeografike e komunës së Klinës dhe komunave që e rrethojnë………22 Fig. 9 Pozita e qytetit të Klinës në raport me qendrat tjera…………………………...23 Fig. 10 Rrjeti rrugor në komunën e Klinës……………………………………………..23 Fig. 11 Plani rregullues urban i Klinës-Trafiku qendra………………………………...24 Fig. 12 Harta me zhvillimin ekonomik në komunen e Klinës………………………….25 Fig. 13 Harta e gjelbërimit…………………………………………………...... 26 Fig. 14 Trendafili i erërave në rajonet e Kosovës………………………………………26 Fig. 15 Rrugët dhe ndriqimi……………………………………………………………27 Fig. 16 Harta arkeologjike e komunës së Klinës……………………………………….28 Fig. 17 a-Enë dyvegjak………………………………………………………….……...29 Fig. 18 b-Enë njëvegjake……………………………………………………….………29 Fig. 19 c-Enë……………………………………………………………………………29 Fig. 20 d-Majë heshte…………………………………………………………………..29 Fig. 21 a-Kapëse rrypi………………………………………………………………….29 Fig. 22 b-Gjilpëra………………………………………………………………………29 Fig. 23 a-Salteleon……………………………………………………………………...30 Fig. 24 b-Rruaza qelibari dhe qelqi…………………………………………………….30 Fig. 25 a-Gjilpëra gjyzlykore……………………………………………………….…..30 Fig. 26 b-Gjilpëra gjyzlykore prej bronzit……………………………………………...30 Fig. 27 Mbishkrim latin në Budisalc…………………………………………………...30 Fig. 28 Fragment mbishkrimor…………………………………………………………31 Fig. 29 Enë……………………………………………………………………………...31 Fig. 30 Altarë, Dersnik…………………………………………………………………32

Fig. 31 Fragment bazamenti……………………………………………………………32 Fig. 32 Sarkofagu………………………………………………………………………32 Fig. 33 Silueta e lokacionit……………………………………………………………..33 Fig. 34 Distancat e lokacionit me qendër të qytetit…………………………………….33 Fig. 35 Banimi – dhe shfryetëzimi i sipërfaqeve……………………………………….34 Fig. 36 Potencialet e zhvillimit të qytetit……………………………………………….35 Fig. 37 Ortofoto viti 2001………………………………………………………………35 Fig. 38 Ortofoto viti 2009………………………………………………………………35 Fig. 39 Ortofoto viti 2012………………………………………………………………35 Fig. 40 Ortofoto viti 2012………………………………………………………………35 Fig. 41 Harta Topografike 1:25000…………………………………………………….35 Fig. 42 Gjelbërimi………………………………………………………………………36 Fig. 43 Rrugët dhe ndriqimi……………………………………………………………37 Fig. 44 Harta me diellosjen dhe erërat…………………………………………………38 Fig. 45 Transporti………………………………………………………………………49 Fig. 46 Zhurmat………………………………………………………………………...49 Fig. 47 Harta Tabula Peutingeriana…………………………………………………….40 Fig. 48 Harta me rrugën e vjetër Romake Via Lissus Naissus…………………………40 Fig. 49 Skulptura, koka e një femre…………………………………………………….42 Fig. 50 Monumente epigrafike 1……………………………………………………….42 Fig. 51 Monumente epigrafike 2……………………………………………………….43 Fig. 52 Pallati I…………………………………………………………………………44 Fig. 53 Pallati I 3D……………………………………………………………………..44 Fig. 54 Pallati II………………………………………………………………...………45 Fig. 55 Pallati II 3D………………………...…………………………………………..46 Fig. 56 Villa Rustica……………………………………………………………………46 Fig. 57 Vieux la Romaine………………………………………………………………46 Fig. 58 Villa hypocauste-Palencia……………………………………………………...46 Fig. 29 Stibadiumi……………………………………………………………………...47 Fig. 60 Stibadiumi ilustrim……………………………………………………………..47 Fig. 61 Horreumi……………………………………………………………………….47 Fig. 62 Horreumi ilustrim………………………………………………………………47

Fig. 63 Barakat e ushtrisë………………………………………………………………48 Fig. 64 Barakat e ushtrisë ilustrim 1……………………………………………………48 Fig. 65 Barakat e ushtrisë ilustrim 2 ………………………………………...…………48 Fig. 66 Barakat e ushtrisë ilustrim 3……………………………………………………48 Fig. 67 Muri rrethues…………………………………………………………………...49 Fig. 68 Muri rrethues Avila, Spain……………………………………………………..49 Fig. 69 Gamzigrad-Romuliana…………………………………………………………49 Fig. 70 Bazilika-Ulpianë……………………………………………………………….52 Fig. 71 Pamje e nekropolit……………………….……………………………………..52 Fig. 72 Stelë…………………………………………………………………………….52 Fig. 73 Bazilika dhe kapela e pagëzimit………………………………………………..52 Fig. 74 Mozaiku i Orfeut……………………………………………………………….53 Fig. 75 Artefakt- Unazë………………………………………………………………...53 Fig. 76 Stelë mbivarrore………………………………………………………………..53 Fig. 77 Fibula spirale…………………………………………………………………...54 Fig. 78 Stacioni Viciano në hartën Tabula Peuntingeriana…………………………….54 Fig. 79 Planimetri e Felix Romuliana………………………………….……………….55 Fig. 80 Foto e lokalitetit Gamzigrad Romuliana……………………………………….55 Fig. 81 Fig.81 Mozaiku në Pallatin e Galeriusit………………………………………..55 Fig. 82 Mbetjet e portalit hyrës………………………………………………………...55 Fig. 83 Mozaikë në Gamzigrad-Romuliana, Pallati i Galerius…………………………56 Fig. 84 Mozaikë në Gamzigrad-Romuliana, Pallati i Galerius…………………………56 Fig. 85 Mozaikë në lokalitetin antik në Dresnik……………………………………….56 Fig. 86 Mozaikë në lokalitetin antik në Dresnik……………………………………….56 Fig. 87 Planimetria e Gamzigrad-Romuliana, Pallati i Galerius……………………….56 Fig. 88 Lokaliteti antik i Dresnikut…………………………………………………….56 Fig. 89 Labirinti rrethor i Smirës-Labirinti Dardan……………………………………58 Fig. 90 Fibula spirale…………………………………………………………………...59 Fig. 91 Lokaliteti i Dresnikut-pallati II………………………………………………...63 Fig. 92 Lokaliteti i Dresnikut-mozaiku………………………………………………...63 Fig. 93 Lokaliteti i Dresnikut-pallati I…………………………………………………63

PËRMBAJTJA

1. HYRJE…………………………………………………….……….……...12

1.1 Përkufizimi dhe përshkrimi…………………………………………...12 1.2 Metodat hulumtuese…………………………………………………..12 1.3 Qëllimi dhe objektivat…………………………………………...……13

2. HISTORIKU……………………………………….……………………..14

2.1 Historiku i Kosovës…………………………………………………...15 2.2 Historiku i qytetit të Klinës…………………………….……………..21 2.3 Historiku i lokacionit………………………………………………….40

3. KARAKTERISTIKAT………………………………………………..50

3.1 Përshkrimi i zonave arkeologjike……………………………………..50 3.2 Zonat e rëndësishme arkeologjike…………………………………….51 3.3 Trajtimi i zonave arkeologjike në Kosovë……………………...…….57

4. ZHVILLIMI………..…………………………………………………17

4.1 Strategjia e zhvillimit të idesë………………………..………………58

5. PËRJETIMI I ZONËS ARKEOLOGJIKE, DRESNIK…………….....60

5.1 Zhvillimi i koncepti……………………………………………...... 60 5.2 Gjendja ekzistuese e zonës……………………………………………63 5.3 Legjislacioni per zonën………………………………..……………...63 5.4 Pjesa grafike e projektit……………………………………………….64

6. KONKLUZION………………………………………………………..71 7. REFERENCAT………………………………………..………………72

1. HYRJE 1.1 Përkufizimi dhe përshkrimi

Vlerat e trashëgimisë kulturore, të krijuara gjatë shekujve janë thesar i tërë një populli, duke përfshirë trashegiminë arkitekturore, shpirtërore dhe trashegimisë arkeologjike. Rezervatet arkeologjike janë hapësira të një rëndësie të veçantë për arkeologjinë të cilat ruhen për gjeneratat e ardhshme dhe ndahen në atë të „luajtshme (janë gjetjet gjatë gërmimeve arkeologjike, të gjetura rastësisht, të cilat janë pasqyrim ose evidencë e kreativitetit njerëzor), dhe të „paluajtshme (janë monumentet, vendbanimet, strukturat e ndërtuara nga dora e njeriut).

Arkeologjia shkencë e cila studion qytetërimet dhe kulturat njerëzore të së kaluarës. Ndërlidhja e dy shkencave si Arkitekturës dhe Arkeologjisë të cilat ndërlidhen dhe bashkëveprojnë midis jetës shoqërore dhe hapësirës përreth ndihmon edhe në aspektin e plotësimit të njëra tjetrës. E një ndërlidhje e tillë mes të „vjetrës dhe asaj të „re-së reflekton vazhdimsinë e kultures (resurrection/ringjalljen e saj).

Ndër shumë lokalitete të rëndësishme dhe me shumë vlera në Kosovë është përzgjedhur Dresniku i cili mendohet të ketë qenë edhe Residencë e Perandorisë Romake. E cila po ashtu gjatë asaj kohe mendohet të ketë qenë qendër e rëndësishme administrative e zones së Dukagjinit e kjo edhe për shkak sepse kjo qendër gjindej në një nga stacionet e rrugës së rëndësishme Via Lissus-Naissus.

1.2 Metodat hulumtuese

Ky punim si bazë ka pas metodën historike e fokusuar në hulmtime dhe të dhëna për historinë, dhe të kaluaren-studime arkeologjike duke studiuar qytetërimet dhe kulturat njerëzore të së kaluarës, gjithashtu është shqyrtuar edhe metoda normative e cila merret me pjesen e legjislacionit se si është e mbrojtur trashegimia e veqanarisht këto zona në Kosovë. Të dhënat nga këto metoda ndihmuan në kompletimin dhe realizimin e këtij punimi.

1.3 Qëllimi dhe objektivat

• Përjetim • Reflektim • Ringjallje • Adaptim • Edukim • Konzervim • Mbrojtje • Vizura/Peisazh • Integrim • Karakter human/njerëzor • Histori • Identitet • Kënaqësi me natyrën • Respekt • Motive • Dëftim/Diftim • Rrugë • Ndërlidhje

HISTORIKU 2.1 Historiku i Kosovës

Fig.1 Plani hapësinor i Kosovës Kosova e ndarë skematikisht në zona sipas karakteristikave dhe potencialeve të ngjashme zhvillimore.1

Struktura e zhvillimeve hapësinore në të ardhmen do të jetë në përputhshmëri me caqet madhore të cilët i synon populli i Kosovës. •Zhvillimi socio-ekonomik;

•Ruajtja dhe mbrojtja e mjedisit, resurseve natyrore dhe trashëgimisë kulturore;

•Zhvillimi dhe integrimi i infrastrukturës dhe komunikimit.2

1 Plani Hapësinor i Kosovës 2010 – 2020+ 2 Instituti për Planifikim Hapësinor f. 122

3 Fig.2 Pozita gjeografike e Kosovës

Kosova gjendet në Europën Juglindore e pozicionuar ne Gadishullin Ballkanik. Ajo kufizohet me: Shqipërinë (112 km gjatësia e kufirit), Maqedoninë (161 km), Serbinë (352 km) dhe Malin e Zi (77 km).Sipërfaqja e Kosovës është 10887 km² në të cilën jetojnë rreth 2.4 milion banorë, paraqet hapësir me dendësi të madhe të popullsisë (220 banorë në km²). Kosova është e rrethuar me male të larta, disa kreshta malore kalojnë edhe mbi 2000 m lartësi mbidetare (maja më e lartë Gjeravica 2.656m) 3 , që kanë përbërje të ndryshme gjeologjike, ndërsa në mes shtrihen dy fushëgropat më të mëdha, ajo e Dukagjinit dhe Kosovës. Nëpër territorin e saj kalojnë rrugë të rëndësishme, të cilat lidhin Evropën e Mesme me bregdetin e Detit Mesdhe. Si e tillë ajo ka një pozitë të rëndësishme strategjike në këtë pjesë të Evropës. Pozitën e mirë gjeografike Kosovës ia mundëson edhe llojllojshmeria e faktorëve natyrorë: përbërja gjeologjike, relievi, klima, hidrografia, vegjetacioni dhe tipet e tokave, si dhe pasuritë nëntokësore që janë bazë e mirë për zhvillimin ekonomik. Për nga mosha popullsia e Kosovës është e re, ku dominon mosha nën 19 vjeç dhe atë me 42.5%. Kryeqyteti i saj është Prishtina, kurse qytetet e tjera të mëdha janë: Prizreni, Mitrovica, Peja, Gjakova, Gjilani dhe Ferizaji.3

3 Wikipedia.org 22/09/19

4 Fig.3 Harta e trashegimisë kulturore në Kosovë

Lista e përhershme e trashegimisë kulturore

5 Fig.4 Lista e përhershme e trashegimisë kulturore

4 MMPH – Instituti për Planifikim Hapësinor f-78-79 5 MMPH – Instituti për Planifikim Hapësinor f-78-79

Trashegimia kulturore e Kosovës

Fig.5 Harta me disa prej monumenteve të trashegimisë kulturore të Kosovës

Trashëgimia kulturore është pasqyrë e vlerave dhe e nivelit kulturor të një populli. Tradita e trashëguar dhe shkalla e studimit dhe ajo e kujdesit ndaj trashëgimisë janë shprehje e dy komponenteve kyçe për përcaktimin e nivelit kulturor të një populli apo të një hapësire. 6 Kosova që nga parahistoria e hershme njihet si një vend i përshtatshëm për jetesë dhe i njohur për traditën kulturore, shpirtërore dhe materiale, kulture e cila që nga mesjeta u njoh si arbëror/shqiptar.Kosova krijoi identitetin me shtetin e Dardanisë (lV-I p.K) ku mbi këtë bazë trashegimore u krijuan dhe shtesëzimet e kulturave të tjera si (helene, romake, sllave-serbe, osmane), që nga kohët më të lashta siq është periudha e neolitit e cila dokumentohet mjaft mirë në shumë qendra të Kosovës.

6 Edi Shukriu Trashëgimia kulturore e Kosovës, 1dhjetor 2006 f.1

Lista e Trashegimisë Kulturore për Mbrojtje të përkohshme përfshinë 1595 asete të trashegimisë kulturore në kategorine e trashegimisë arkeologjike, me nënkategorite monument, ansambel dhe lokalitet arkeologjik/rezervat, pastaj kategorine e trashegimisë arkitekturore, me nënkategorite monument/ansambel, fusha e konservimit arkitekturor, si dhe objektet e luajtshme, peisazhet dhe kategoritë e trashegimise shpirterore.7 Trashëgimia Materiale e Kosovës është krijuar në mes të qytetërimeve antike, dhe asaj pas erës së Re, e cila trashëgon një thesar të pasur kulturor, dhe është pjesë e trashëgimisë kulturore botërore.

Kjo trashëgimi e pasur, gjendet në çdo pjesë të Kosovës, në parqet e qendrat arkeologjike, në parqet natyrore, në galeritë e artit, në arkivat fotografike e filmike, në kalatë dhe kullat, në monumente fetare dhe banesat popullore, në kalldrëmet e rrugicat e ngushta, në shatërvanët si edhe në të gjitha muzetë e saj.Trashëgimia materiale e Kosovës ka vlera në cilësi dhe sasi, është e njohur edhe jashtë vendit, dhe shumë tërheqëse për vizitorët që duan të shikojnë kryeveprat e kulturës dhe artit, për t‟u njohur me dëshmitë e parahistorisë, periudhës klasike, periudhës ilire etj.Veç muzeve të njohura, Kosova ka edhe shumë koleksione të artefakteve, jo të zakonshme, që befasojnë këdo dhe që shtrihen në çdo fushë, nga natyra tek arti, nga zejet tek etnologjia, nga arkaikja tek fetarja, nga materialja tek shpirtërorja.Trashëgimia kulturore jomateriale shpirtërore, në vete përmban mënyrat, paraqitjet, shprehjet, gjuhën, njohuritë dhe krijimtarinë popullore, si dhe veglat, objektet, artizanalet dhe hapësirat kulturore që përfaqësojnë ato, dhe që bashkësitë, grupet, por kur është rasti, edhe individët i pranojnë si pjesë përbërëse të trashëgimisë së tyre kulturore. Kjo trashëgimi kulturore jomateriale, është përcjellë brez pas brezi, është krijuar në shekuj e në vijimësi nga bashkësitë dhe grupet në funksion të mjedisit të tyre, të ndërveprimit të tyre me natyrën dhe të historinë e tyre, dhe u jep atyre ndjenjën e identitetit dhe vazhdimësisë, duke ndihmuar kështu për promovimin e respektit për diversitetin kulturor dhe të krijimtarisë tradicionale njerëzore.

7 Lista e Trashegimise Kulturore per Mbrojtje te perkohshme 03.10.2018

Resurset natyrore të Kosovës

Fig. 6 Harta me disa nga bukuritë natyrore të Kosovës

Kosova ka vende turistike, malore, shëndetësore, objekte natyrore dhe objekte kulturore, historike e që mund të shfrytëzohen nga vizitorët për ekskursione, sport, rekreacion, pushim, kulturë, për arsim e edukim.Malet dhe fushat e larta të mbuluara me borë që ngjiten me luginat poshtë tyre të freskëta e me gjelbërim, japin ndjenjën e qetësisë dhe të relaksit. Duke filluar nga Bjeshkët e Nemuna , Malet e Sharrit , Ujvara e Mirushës, Drini i Bardhë, Shpella e Gadimes, Shala e Bajgorës, Bjeshkët e Hasit e shumë rajone të tjera i japin pamje të papërshkrueshme shtetit të Kosovës.

Toka pyjore: pyjet kanë një rëndësi të madhe në Kosovë dhe ato janë një nga burimet më të mëdha natyrore të Kosovës. Ato përfshijnë 40.92% të sipërfaqes së përgjithshme të tokës në Kosovë. Pyjet në Kosovë janë me rëndësi të madhe sepse ato janë të pasura me biodiversitetin. Kosova ka gjithsej 464,800 hektarë pyje dhe një tjetër 28,200 hektarë tokë pyjore.

Flora: Kosova posedon një nga florën më të pasur në Ballkan, megjithëse përfshin vetëm 2.3% të zonës në Ballkan. Më e rëndësishmja në këto lidhje janë malet Alpeve Shqiptare dhe Malet e Sharrit. Deri më tani, në Kosovë janë identifikuar rreth 2,500 lloje të florës. Kjo larmi e madhe e bimëve në Kosovë paraqet një burim të vlefshëm natyror. Megjithatë, edhe me këto burime të pasura, flora në Kosovë nuk është përdorur në dobi të ekonomisë, madje as në të kaluarën.

Liqenet:në Kosovë, ka vetëm pak liqene natyrore. Ndër liqenet artificiale janë: Liqeni Radonjikut, Gazivodës, Batllavës, Përlepnicës dhe Badovcit.

Lumenjtë: 50.7% i përkasin (rrjedhin) Detit të Zi, këto janë: Ibri, Morava e Binçës dhe Sitnica së bashku me degët e saj Llapi dhe Drenica; 43.5% në detin Adriatik, këto janë: Drini i Bardhë dhe degët e saj në Deçan, Pejë, Prizren, Erenik, Klinë, Plazhë Topluha dhe Ujëvarat e Mirusha; dhe 5.8% në Detin Egje, këto janë: Lepenci dhe dega e saj Nerodimka. Lumenjtë në Kosovë kanë rrjedha të parregullta gjatë vitit, por ato zakonisht kanë rrjedha të larta në sezonin e dimrit dhe në pranverën e hershme. Të katër lumenjtë kryesorë në Kosovë janë: Drini i Bardhë, Lepenci, Morava dhe Iberi. Lumi Drini i Bardhë është lumi më i gjatë në Kosovë me një gjatësi prej 122 km.8

8 Wikipedia.org 20/09/19

2.2 Historiku i qytetit të Klinës

9 Fig.7 Pozita gjeografike e komunës së Klinës

Edhe Klina na del si vendbanim i hershëm ilir, me emër Chinna, të cilën e hasim te Ptolomeu që në vitet 87-150 (në hartën e Ptolomeut). Chinna në kuptimin Cin shpjegohet si kin në mes të Drinit të Bardhë dhe lumit Klina. Klina si komunë ka pozitë të përshtatshme gjeografike dhe ekonomike, shtrihet në perëndim të Kosovës, në veri-lindje të Rrafshit të Dukagjinit. Komuna e Klinës ka sipërfaqe prej 308.8 km. Kufizohet me këto komuna: në pjesën veriore me komunen e Istogut, në veri-lindje me komunen e Skenderajt, në lindje me komunen e Drenasit, në jug-lindje me komunen e Malishevës, në jug me komunen e Rahovecit dhe me Gjakovën dhe në përendim me komunen e Pejës.10

Komuna e Klinës ka 42.813 banorë me këtë strukturë kombëtare: shqiptarë 83.6 %, serb 12.5 %, dhe të tjerë 3.9%. Sipas PZHU-së të Klinës, 58 % të banorëve të lokacionit janë

9 Google 22/09/19 10 Strategjia e Zhvillimit Ekonomik-Komuna e Klines 2017-2021 f-10

21 të moshës aktive prej 18 deri 65 vjeçare, 26.2 % të moshës 6 deri 17 vjet, 11.6 % janë fëmijët deri në 5 vjet dhe 4.3 % janë të moshës mbi 65 vjeçare.

Kjo tregon për një strukturë të re të popullsisë e posaçërisht popullsisë së aftë për punë (18-65 vjet), që përfshinë mbigjysmën e banorëve të kësaj zone. Klina kufizohet me këto komuna: në pjesën veriore me komunen e Istogut, në verilindje me komunen e Skenderajt, në lindje me komunen e Drenasit, në jug-lindje me komunen e Malishevës, në jug me komunen e Rahovecit dhe me Gjakovën dhe në përendim me komunen e Pejës.11

12 Fig.8 Shtrirja gjeografike e komunës së Klinës dhe komunave që e rrethojnë.

11 Strategjia e Zhvillimit Ekonomik-Komuna e Klines 20/09/19 12 Strategjia e Zhvillimit Ekonomik-Komuna e Klines 2017-2021 f-13

Fig.9 Pozita e qytetit të Klinës në raport me qendrat tjera

13 Fig.10 Rrjeti rrugor në komunën e Klinës

13 Strategjia e Zhvillimit Ekonomik-Komuna e Klines 2017-2021 f-14

Pozita natyrore dhe konfiguracioni mundëson që Klina të ketë lidhje të mira rrugore dhe hekurudhore. Nëpër Klinë kalon rruga magjistrale Prishtinë Klinë-Pejë, rruga Klinë- Skenderaj-Mitrovicë, Klinë-Istog-Pejë si dhe vijat hekurudhore Fushë Kosovë-Klinë- Pejë dhe Fushë Kosovë-Klinë-Prizren.

14 Fig.11 Plani rregullues urban i Klinës-Trafiku qendra Rrjeti rrugor - Rrjeti rrugor në qytetin e Klinës zhvillohet përgjatë tri boshteve kryesore rrugore të cilat e lidhin qytetin me rrugët magjistrale siq janë Prishtinë - Pejë gjithashtu edhe udhëkryqi i Gjakovës ne pjesen jugore, me qytetin e Istogut në veriperëndim dhe me Skenderajn ne verilindje qe pastaj na lidhë me Mitrovicën dhe pjesen tjetër - Fushën e Kosovës.

Ngjajshëm me rrjetin rrugor është edhe rrjeti hekurudhorë e cila njihet si nyja e dytë hekurudhore në Kosovë pas asaj të Fushë Kosovës.Kjo nyje hekurushore degëzohet ne tri drejtime: Pejë, Prizren dhe Klinë - Fushë Kosovë për tu degëzuar më tej me Shkupin, Nish apo Beograd.Momentalisht është në qarkullim lidhja Prishtinë - Pejë (duke kaluar ne qytetin e Klinës) e cila kalon dy herë në ditë në secilin krah.

14 PRRU- KLINË f-51

15 Fig.12 Harta me zhvillimin ekonomik në komunen e Klinës

Kosova ka një zhvillim jo të barabartë ekonomik nëpër komuna si pasojë e zhvillimit jo te barabarte infrastrukturor, potenciale te pabarabarte te zhvillimit bujqesore, turistike, industrial, tregetare, zhvillimeve te pabarabarta te popullates etj.Siq shihet edhe ne harte Komuna e Klinës ka zhvillim te ndryshem ekonomik.si edhe shumica e komunave tjera ne Kosove.

Gjendja Kadastrale

Zona urbane përfshinë një sipërfaqe prej 439.6 ha dhe përfshinë gjithsej 2064 ngastra.

Pronësia Prej 2064 ngastrave të përfshira në zonën urbane, 46 ngastra janë në pronësi të komunës, duke përfshirë 6.6% të sipërfaqes. Ngastrat tjera janë në pronësi private, apo në pronësi shoqërore (në pritje të privatizimit) 16

15 Strategjia e Zhvillimit Ekonomik-Komuna e Klines 2017-2021 f-13 16 Burimi: Drejtoria e Kadastrit, Gjeodezisë dhe Pronësisë

Fig.13 Harta e gjelbërimit

17 Fig.14 Trendafili i erërave në rajonet e Kosovës

17 Google.com 20/09/19

Fig.15 Rrugët dhe ndriqimi

18 Fig.16 Harta arkeologjike e komunës së Klinës

Edhe qyteti i komunës së Klinës njihet me trashegimin kulturore kështu duke u ndarë në trashegimin Arkeologjike, trashegiminë Arkitekturore, në trashegimin e luajtshme, atë shpirtërore dhe peisazhet kulturore, të cilat i përkasin periudhave të ndryshme. Ndërsa lista e monumenteve kulturore në Klinë përfshin gërmadhat e Kishave dhe Manastirave, lokalitete arkeologjike parahistorike, nekropol tumular, dhe tuma ilire, të gjitha këto si vlerë e një qytetërimi të lashtë. Duke zotëruar një pozitë të mirë gjeografike dhe gjeo- politike, Klina gjithmonë është gjendur në udhëkryq të kulturave të mëdha, si dhe të kulturave etnike, të cilat kanë jetuar njëra pranë tjetrës, si: dardano-iliro-shqiptare, romake, bizantine, serbe, turko-osmane. Përveq objekteve të banimit të rëndësishme janë edhe artefaktet të cilat janë gjendur ne këtë Komunë.

Konstantin Porfirogenet në traktin e tij të njohur ''Shënime për popujt" shkruan në vitin 948-952, se ndër qytetet e banuara është edhe Dresniku - ''Desstinik.Vendbanim i hershëm është edhe Dollci i sotëm, i cili ishte i shënuar me emrin Zalug në hartën e Manastirit të Hilandarit në vitin 1200 nga Solovjevi.

18 Harta Arkeologjike e Kosovës f-325

Disa prej artefakteve/gjetjeve më të rëndësishme në Klinë

Përçevë

Fig.17 a-Enë dyvegjak Fig.18 b-Enë njëvegjake

19 Fig.19 c-Enë Fig.20 d-Majë heshte

Gllarevë

Fig.21 a-Kapëse rrypi Fig.22 b-Gjilpëra 20

19 Harta arkeologjike e Kosovës I f-97-98-99 Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati 20 Harta arkeologjike e Kosovës I f-113 Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati

Fig.23 a-Salteleon; Fig.25 a-Gjilpëra gjyzlykore; 24 b-Rruaza qelibari dhe qelqi 26 b-Gjilpëra gjyzlykore prej bronzit

Budisalc - KISHA SHËN GJERGJIT

Fragment stele Korniza anësore e saj është e zbukuruar në relieve me motivin e gjethes së rrushit. Fusha mbishkrimore është e sheshtë ku me vështirësi mund të lexohen disa germa me madhësi 5,5 cm, në një sipërfaqe prej 28 cm x 25 cm. A E T O A N I ...... V

Fig.27 Mbishkrim latin në Budisalc 22

21 Harta arkeologjike e Kosovës I f-114 Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati 22 Harta arkeologjike e Kosovës I f-115 Luan Përzhita, Fatmir Peja

Zllakuqan Fragment mbishkrimor i zbuluar në fshatin Zllakuqan të komunës së Klinës. Përbëhet nga korniza, e cila është e dekoruar në reliev me motive floreale të vargëzuar, në një sipërfaqe prej 47x8 cm. Mbishkrimi ruhet pjesërisht. Madhësia e germave është në rreshtin e parë 5 cm, rreshtin e dytë 4,5 cm, rreshti i tretë 5 cm, rreshti i katërt 5 cmdhe rreshti i fundit 4,5 cm. D A E A E I S I D I E V F R O

Fig.28 Fragment mbishkrimor 23 N I V S V O T V M ...... Nga mbishkrimi ruhen këto germa: N I . . . . . V I X I . . . . C V M I N . . . . . V I A N . . . . . E T ......

Fig.29 Enë

23 Harta arkeologjike e Kosovës I f-190 Luan Përzhita, Fatmir Peja

Dersnik

Fig.30 Altarë, Dersnik Fig.31 Fragment bazamenti 24 Në oborrin e kishës së Shna Premtes gjendet një altar prej mermeri. Ky fragment arkitektonik ka përmasat: lartësia 95 cm, gjerësia ballore 41-50 cm dhe gjerësia anëso re 35-44 cm. Në faqen ballore të kokës janë gdhendur anash dy palmeta dhe në mes një svastikë diellore. Gradinë është vendi ku janë gjetur herë pas here gjurmë muresh të vjetra, fragmente tullash dhe tjegullash si dhe fragmente enësh prej qeramike të përdorimit shtëpiak.

25 Fig.32 Sarkofagu

Artefakti unik jo vetëm në Kosovë është gjetur para katër ditësh në Dresnik të Klinës. Sarkofagu apo arka prej plumbi me kapak, numëron 20 figura të Merkurit siç njihej në periudhën romake apo atë të Hermesit që njihej në Greqinë Antike. Figurat në ballë të sarkofagut që daton nga fundi i shekullit II dhe fillimi i shekullit III janë punuar midis dy rretheve. Ato anash rrethohen një herë. Është 180 centimetra i gjatë, 54 i gjerë dhe 42 i lartë.

24 Harta arkeologjike e Kosovës I f-160 Luan Përzhita, Fatmir Peja 25 koha.net 8 Gusht 2015 Sarkofagu nga plumbi

Silueta e lokacionit

Fig.33 Silueta e lokacionit

Fig.34 Distancat e lokacionit me qendër të qytetit

Fig.35 Banimi – dhe shfryetëzimi i sipërfaqeve

Fig.36 Potencialet e zhvillimit të qytetit

Komuna e Klinës është urë lidhëse e disa prej qyteteve të Kosovës e veqanarisht të pjesës se Dukagjinit, e lidhje të mira i mundëson edhe vija hekurudhore që kalon nëpër

Fig.37 Ortofoto viti 2001 territorin e Klinës, ka një rëndësi të veçantë për zhvillimin e komunës. Ekonomia në territorin e kësaj komune viteve të fundit ka shënuar rritje të vazhdueshme.Si veprimtari të zhvilluara janë: tregtia, bujqësia,

Fig.38 Ortofoto viti 2009 pjesa e ndërtimtarisë, përpunimi i drurit, plastikës.Përafërsisht 98% të ndërrmarrjeve janë ndërrmarrje të vogla dhe të mesme. Sidomos pjesa e periudhës 2010/16, komuna ka investuar në realizimin e shumë

Fig.39 Ortofoto viti 2012 projekteve kapitale të cilët kanë ndikuar në përmirësimin e rrugëve infrastrukturës fizike për qytetarët e saj dhe bizneset.Klina ndahet në tri zona siq janë zona malore në mes (zhvillimin e bujqësis me pyje),

Fig.40 Ortofoto viti 2019 zona kodrinore me sip. heterogjene dhe toka pjesërisht të mira për prodhimin e lashtave dhe pjesës së blegtorisë, luginat e lumenjëve me tokat pjellore.

26 Fig.41 Harta Topografike 1:25000

26 Geoportal.rks

Fig.42 Gjelbërimi

Fig.43 Rrugët dhe ndriqimi

ERËRAT

Klima e këtij territori ka karakteristikat e klimës së butë kontinentale, me ndikim të klimës mesdhetare temperatura mesatare e ajrit është 11.3 gradë celsius.

Fig.44 Harta me diellosjen dhe erërat

Fig.45 Transporti

Fig.46 Zhurmat

2.3 Historiku i lokacionit

27 Fig.47 Harta Tabula Peutingeriana Tabula Peutingeriana ose Harta Peutingeriane,e cila në UNESCO- konsiderohet si trashëgimi botërore, është një kartë hartografike, që pasqyron rrjetin romak te rrugëve në kohën e vonë romake ku po në këtë hartë përmenden edhe një varg vendesh iliro- dardane si Theranda,Viciano(qytet i vjetër iliro-dardan në afërsi me Municipium Ulpiana qytet antik) ,Vindenis(është një lokalitet arkeologjik i cili ndodhet në fshatin Gllamnik në komunën e Podujevës).Distanca ndërmjet Vicianës dhe Therandës ishte 37 km kurse distanca ndërmjet Vicianës dhe Vindenisit ishte 29,6 km.28

29 Fig.48 Harta me rrugën e vjetër Romake Via Lissus Naissus Rruga antike Via Lissus (Lezhë)-Naissus (Nish) Romake ishte një rrugë diagonale, që lidh rajonin qendror të Ballkanit me bregdetin Adriatik e cila përafërsisht përmbante 36 qendra të fortifikuara dhe stacione të rëndësishme rrugore.

27 Wikipedia.org 22/09/19 28 Wikipedia.org 22/09/19 29 Vladimir Petrović Roman road f-99

Dhe shpërndarja e këtyre fortifikatave apo kështjellave përgjat rrugës Romake "Via Lissus-Naissus", ishte kryesisht rreth luginave të Drinit, aty ku edhe zhvillohej jeta më shumë në aspektin sepse ishin me resurset e ujit dhe më afër që u mundësonte dhe nihmonte në aspektin e bujqësis. E në njërën nga stacionet e kësaj rruge të rëndësishme gjindej edhe një qytet i lashtë Romak i njohur si Dresnik apo edhe si Desstinik që daton që nga shek.ll-lll, e që për herë të parë përmendet nga arkeologu britanik Sir Arthur Evans gjatë një hulumtimi të tij (në fund të shek. XIX) ku dokumenton ekzistencën e një Municipiumi në këtë zone, të cilën e dëshmuan edhe mbishkrimet epigrafike të cilat i përmend edhe Nikola Vulić në katër volumet e “Monument” ku aty ai përmend edhe Decurion-ët. Decurion ishin antarët e këshillit të qytetit Municipium i të njejtit mendim ishte edhe arkeologu Emil Cer kov.30 Gjithashtu studiuesi, historiani dhe arkeologu Prof.dr.Zef Mirdita beson se Dresniku ishte qendër administrative e zones së Dukagjinit, ai bën edhe një ndarje të re: territorin e municipii Ulpiani e ndan në tri njësi administrative politike. Njëra njësi (bazuar në materialin epigrafik të gjetur në fshatin Dresnik të Klinës, njesia e dytë në Popovlanë- Mushitishtë-Spoinë, 18 km në verilindje të Prizrenit, njesia e tretë në trevën e Llixhës së Kllokotit ; njesia municipale e lokalitetit të Dresnikut supozohet si qendër administrative municipale e tërë Rrafshit të Dukagjinit, e kjo falë pozitë së vet gjeografike, kurse dy njesitë e tjera duhet të jenë, nga pozita juridike, të karakterit civitates (këshilli i qytetit). Edhe territorin e Timacumminus Z.Mirdita e she si njësi në vete.Duke u bazuar në shpërndarjen gjeografike të mbishkrimeve autori bën një ndarje sipas së cilës nga 526 mbishkrimet e gjetura në Dardani 201 janë nga trevat e kolonisë Skupi, 58 nga trevat e municipii Ulpiani , 36 nga trevat e municipit të Dresnikut, 19 nga trevat e Prizrenit, 2 nga treva e Lixhës së Kllokotit , 47 nga treva e municipit Naissus dhe 85 nga treva e Timacun minus.Materiali epigrafik na ofron kështu 303 nomina dhe 1051 kognomina.31

30 MKRS Instituti Arkeologjik i Kosovës f-4 / Elvis Shala 31 Zef Mirdita, Antroponimia e Dardanisë në kohën romake, 1981 f-282

Vlerat Historike: Mbishkrimet epigrafike te cilat janë gjetur ne Dresnik na japin të dhëna për ndriçimin nga aspekti administrativ, shoqëror, antroponomik dhe shpirtërore jo vetëm të këtij vendi por edhe Dardanisë Antike.32 Monumentet epigrafike në këtë zone tregojnë për zhvillimin e kultit dhe religjionit në këtë periudhë. Prej hyjnive më të përmendura janë ato që lidhen me shëndetësinë. Në dy prej mbishkrimeve përmendet hyji Serapis kurse në një mbishkrim tjetër përmendet perëndia Asclepius. Këto mbishkrime na bëjnë të ditur se në Dresnik gjatë kësaj periudhe ka pasur një qendër shëruese. Burimi i ujit termal ekziston edhe sot, i njohur nga banorët me toponimin Banja, dhe vazhdon të përdoret për trajtimin e sëmundjeve të lëkurës. Mbishkrimi tjera epigrafike të lidhura me religjionin janë dy altarë përkushtuar Jupiterit. Njëri nga ta i përkushtohet Jupiterit Optimo Maximo, kurse te tjetri Jupiteri paraqitet me epitetin DEFENSORI. Mbishkrimet epigrafike të zbuluara në Dresnik japing të dhëna të reja lidhur me onomastikën Dardane. Në këto mbishkrime për here të pare shfaqen emrat si TVRITIA, SVPPA dhe PVTIDES. Ky i fundit është i rëndësishëm sepse japin të dhëna të reja sa i përket emrave të gjinisë femërore me prapashtesën e Dardanizuar DES. I njejti rast gjindet edhe në Pejë – PASADES dhe në Ulpianë – MAMADES.33 Ndër gjetjet më të rëndësishme janë edhe fragmente të figurave të punuara nga mermeri. Të gjitha janë pjesë të trupit të njeriut duke përfshirë fragmente si koka, krahërori dhe gjymtyrë tjera.

34 34 Fig.49 Skulptura Fig.50 Monumente epigrafike

32 Këshilli i Kosovës për Trashëgimi Kulturore f-3 33 MKRS Instituti Arkeologjik i Kosovës f-14 / Elvis Shala 34 MKRS Instituti Arkeologjik i Kosovës f-18 / Elvis Shala

Vlerat shoqerore: Krahas vlerave historike, arkeologjike dhe shkencore ky lokalitet ka vlere të madhe shoqerore, sepse paraqet qytetrim të një niveli shumë të lartë shoqeror, ekonomik, social, kulturor të asaj kohe. Vlera Shpirtërore: Vlerat shpirtërore që i janë dhënë këtij lokaliteti nga ata të cilët e ndërtuan dhe ata qe banuan, vërehen qarte si neë gjithë trashegimine e luajtshme dhe të paluajtshme.

Mozaiku, pikturat murale, sklulpturat i tregojne vlerat e larta shpirtërore të banorëve të athershem të Dresnikut. 36

35 Fig.51 Monumente epigrafike '

35 MKRS Instituti Arkeologjik i Kosovës f-14 / Elvis Shala 36 Këshilli i Kosovës për Trashëgimi Kulturore f-10

Vlerat Artistike: Vlerat artistike në ketë lokalitet janë pikërisht ato që e bëjnë kaq të rëndësishëm. Në pallatin kryesor që ka një sipërfaqe prej 392 m2, e tërë dyshemeja është e shtruar ne mozaik. Dyshemeja e aules me dimension 243m2 është ambienti më i madh i monumentit. Mozaiku polikrom përbehet nga gurët me dimensione 1-1.2 cm2 me 9 ngjyra te ndryshme. Ne mozaik na paraqiten figura gjeometrike si tetëkëndësha te zhvilluar. Lidhja e tetëkëndëshave me njeri tjetrin e formojnë kompozicionin në tërësi. Secila fushë është e veçante nga njëra tjetra sepse format që gjenden në to dallojnë. Dyshemeja në të gjitha hapësirat e këtij pallati është me mozaik polikrom, me forma të ndryshme gjeometrike nga njeri tjetri.37 Aula, absida dhe 5 dhomat na japin 7 mozaikë të ndryshëm të punuara me të njëjtën delikatesë dhe teknologji. Siç dihet në monumentet ku hasim mozaik, edhe muret kanë qenë të pikturuara, që u dëshmua nga copëzat e suvasë së pikturuar që u gjetën në ketë pallat, po ashtu muret e pallatit ishin të ndërtuara me teknikën opus incertum me trashësi 1.2m.38

39 40 Fig.52 Pallati I Fig.53 Pallati I 3D 1.Aula e cila është dhoma kryesore e pallatit, salla e pritjes e cila në këtë rast ka

dimenzione 10.8x22m me orientim jug-veri. Hyrja bëhet nga ana e jashtme me portë me gjerësi 3.8m, dhe përfundon me një absidë me diameter 4.1m, e ndarë nga Aula

vetëm me prag.Hapësira brenda saj ishte e zbukuruar me afreska. Nga ana e jashtme, absida ka tri kontrafora në formë gjysmë rrethore.16 Ndërsa Aula përforcohet me kontrafora drejtkëndore, një në anën lindore dhe dy në anën perëndimore, të cilat mundësonin „theksimin vertikal si lloj mure mbështetëse të cilat përdoreshin në arkitekturën e Romanikës.

37 Këshilli i Kosovës për Trashëgimi Kulturore f-9 38 Këshilli i Kosovës për Trashëgimi Kulturore f-3 39 MKRS Instituti Arkeologjik i Kosovës f-8 / Elvis Shala 40 MKRS Instituti Arkeologjik i Kosovës f-26-27 / Elvis Shala

Gjithashtu edhe në kompleksin tjetër të banimit janë gjetur pjesë më të mëdha në gjendje më të mirë, të copave të murit të pikturuara. Përveç pjesës artistike si pjesët arkitekturale, edhe në gjetjet e luajtshme hasim skulptura e stela (gurë mbivarrorë) të shumta në të cilën pasqyrohet niveli i larte kulturor e artistik.41 Pallati ll ka një organizim më kompleks me më shumë kthina, të vendosura përreth peristilit dhe atriumit si një oborr i hapur i kufizuar me shtylla të cilat ishin elemente të arkitekturës romake.Ngjajshëm si tek Pallati i edhe këtu muret janë me tekniken opus incertum dhe me trashësi 0.8m.43 42 Fig.54 Pallati II Hyrja në këtë pallat bëhet nga ana lindore përmes koridorit me arcade me katër harqe prej së cilit kalohet në peristil, i cili ka formë drejtkëndore dhe përbëhet nga hapësira e ecjes me gjerësi 3.6m, dhe kopshtit në mes me dimenzione 12.4x9.3m, i rrethuar me kolonadë me 18 shtylla jonike, nga 9 në secilën anë me formacion " C ". Nga hapësira e ecjes ofrohet qasje në kthinat përreth. Me qasje ballore në anën perëndimore të pallatit gjendet Aula me absidë me dimenzione 8.4x10.3 dhe diameter të absidës 3.5m, dhe kishte dysheme me hipokaust (system ngrohje nën dysheme). Aula ka qasje direkte në dhomat ndihmëse anësore. Në anën veriore të peristilit janë të rreshtuara tri dhoma ku perms asaj qendrore, bëhet lidhja me dy kthinat anësore. Ndërsa në anën jugore të peristilit gjendet hyrja në Banjon Romake e cila ishte e integruar Brenda kompleksit të Pallatit ll. Banjo përbëhet nga Apodyterium, Palestra, Frigidarium, Tepidarium dhe Caldarium (me dysheme të zbukuruar me mozaik mbi pjesën e hipokaust-it). Komunikimi në mes të këtyre kthinave është bërë njëra pas tjetrës dhe sipas klasifikimit të historianit arkitektural gjerman Daniel Krencker, banja e Pallatit ll është e tipit rreshtor. Pjesa e kontrafora-ve është e pranishme edhe tek Pallati ll të vendosura në murin perëndimor. 43

41 Këshilli i Kosovës për Trashëgimi Kulturore f-3 42 MKRS Instituti Arkeologjik i Kosovës f-8 / Elvis Shala 43 MKRS Instituti Arkeologjik i Kosovës f-28 / Elvis Shala

Pallati II ishte i emëruar si Villa Rustica e cila në kuptimin latin do të thotë villë fshati. Villa Rustica - dhe një lloj ilustrimi për të parë paraqitje 3D të saj.

3 4 6

5 2 2 7

1 44 45

Fig.55 Pallati II 3D Fig.56 Villa Rustica 1. Arcade 2. Artiumi & Peristili 3. Aula & Absida 4. Kontrafora 5. Banjo Romake 6. Hipokausti 7. Kthina ndihmëse

Hipokaust - paraqitje se si ishte e ndërtuar pjesa e ngrohjes qendrore.

46 46 Fig.57 Vieux la Romaine Fig.58 Villa hypocauste-Palencia

Hipokaust ishte system i ngohjes qendore e cila përveq ngrohjes së dyshemesë si funksion kryesor shërbente për të ngrohur edhe muret, e kjo mundësohej me një seri tubash nëpër të cilat kalonte ajri i nxetë. Fjala hipokaust rrjedh nga gjuha greke e lasht hipo që do të thotë (nën) dhe caust (djegur). Mbi pjesen e hipokaus-it në këtë rast i cili ishte i vendosur tek pjesa e Aulës dhe Absidës e mbi të ishte i punuar mozaiku polikrom me dorma të ndrysheshme gjeometrike.47

44 MKRS Instituti Arkeologjik i Kosovës f-28 / Elvis Shala 45 turbosquid.com 22/9/19 46 Wikipedi.org/ Vieux la Romaine & Villa hypocauste-Palencia (Španělsko) 22/9/19 47 Wikipedia.org 20/09/2019

Pjesë tjetër është edhe Stibadium-i , pjesa e banjës - Rimsko kupatilo e shkëputur nga pallatet), pjesa e barakave të ushtrisë, Horreum-i, dhe një pjesë muri rrethues me gjatësi përafërsisht 170m , ku dhe tregon pjesën e përfundimit të objekteve kryesore të cilat asaj kohe vendoseshin brenda murit rrethues si lloj mbrojtje dhe sigurie.

Stibadium-i ishte vend apo hapësir në të cilë janë mbledhur meshkujt për të diskuturat tema të ndryshme filozofike e që në të njejten kohë ka shërbyer edhe si hapësirë për socializim. Zakonisht kishte një fontan në mes për ta bërë më atraktive hapësirën. Rregull e kësaj ishte qe femrat aristorkrate e kishin të ndaluar qasjen sepse përdorej nga meshkuj.48

49 50 Fig.59 Stibadiumi Fig.60 Stibadiumi ilustrim Horreum-i shërbente si depo publike gjatë periudhës Romake. Në termin latin horreum do të thotë „hambar të cilët përdoren për të ruajtur ushqimin si grurin, vajin e ullirit, verën, ushqimet, veshmbathjes por edhe material si mermer. Ato ndërtoheshin me shkallë apo rampa për të pasur qasje të lehtë ne katet e mësipërme, muret kishin trashësi deri në 1m kjo për shkak të mbrojtjes nga zjarri, hapjet/dritaret ishin të ngushta dhe të vendosura lart për të penguar vjedhjen.51

49 50 Fig.61 Horreumi Fig.62 Horreumi ilustrim

48 Wikipedia.org 22/9/19 49 MKRS Instituti Arkeologjik i Kosovës f-8-9 / Elvis Shala 50 Wikipedia.org 22/09/19 51 Wikipedia.org 22/9/19

Barakat e ushtrisë –hapësira për ushqim dhe fjetje të cilat shfryetëzoheshin nga ushtarët.

Pika -G- paraqet një shembull të barakave nga një fortesë Romake.

52 53 Fig.63 Barakat e ushtrisë Fig.64 Barakat e ushtrisë ilustrim

53 53 Fig.65 Barakat e ushtrisë ilustrim Fig.66 Barakat e ushtrisë ilustrim

Në përfundim apo në pjesët e sakajshme të planit të fortesave gjindej edhe pjesa e mbrojtejes apo siq edhe quheshin barakat e ushtrisë. Planimetria e tyre ishte mjaft e thjeshtë me formë drejtkëndore dhe me gjatësi përafërsisht deri në 70-80 metra kjo varësisht edhe se qfarë qendre ishte apo se sa kapacitet kishte fortesa. Në pjesën e planimetrisë ishte pjesa e fjetjes e ndarë nga koridori dhe pjesa hyrëse me portik me shtylla.

52 MKRS Instituti Arkeologjik i Kosovës f-8 / Elvis Shala 53 pinterest.com 22/9/19

Muri rrethues – struktura mbrojtëse.

54 Fig.67 Muri rrethues

55 56 Fig.68 Muri rrethues Avila, Spain Fig.69 Gamzigrad-Romuliana Pjesë e kësaj qendre ishte edhe muri rrethues masiv, i cili për momentin është vetëm një pjes e identifikuar por që tregon një murë i cili ka kufizuar komplekset e banimit në këtë zone. Pjesa e identifikuar e murit rrethues gjendet në pjesën lindore dhe pjesen veriore. Pjesë e rëndësishme e këtij muri rrethues ishin edhe kullat vrojtuese. Këto kulla janë të vendosura në distance qdo 56m. Muri kishte trashësi 3.8m dhe ishte i ndërtuar me teknikën opus incertum, sikurse edhe kullat. Kullat kishin formë cilindrike me bazë rrethore. Trashësia e kullave dallon sipas pozicionit siq është kulla veriore me proporcione (diametric jashtëm 7.8m, trashësia e merit 3.9m) ky dallim qëndron pasi kulla kishte pozicion këndor. Sipas inqizimeve të bëra mendohet se muri verior ishte dëmtuar ndërsa për pjesët tjera dyshohet se nuk arritë të ndërtohen. Duke u mbështetur në të dhënat e deritanishme mendohet se muri ishte i projektuar në formë katrore me dimenzione (200x200m) e në qdo pjesë të murit ishin të vendosura nga katër kulla vrojtuese në distance 56m të cilat sipas analogjisë arrinin lartësi deri në 12m.57

54 MKRS Instituti Arkeologjik i Kosovës f-9 / Elvis Shala 55 Wikipedia.org / Avila, Spain UNESCO 56 Google/ Gamzigrad-Romuliana 57 MKRS Instituti Arkeologjik i Kosovës f-24 / Elvis Shala

KARAKTERISTIKAT

3.1 Përshkrimi i zonave arkeologjike

“Trashëgimi arkeologjike” nënkupton ndërtimet, strukturat dhe grupet e ndërtesave, vendbanimeve të zhvilluara, objektet e luajtshme, monumentet e llojeve të ndryshme dhe përbërjeve të tyre, të gjetura në tokë ose nën ujë. Trashëgimi arkeologjike mund të jetë e mbrojtur përmes një rezervati arkeologjik, ku të mbeturat qoftë të dukshme ose të fshehta (të padukshme) në terren duhet të mbeten të paprekura.58 Këto zbulime ruhen si prova të veprimtarisë së kaluar (qoftë parahistorike, qoftë historike apo bashkëkohore). Këto zona mund të variojnë nga ato me pak ose pa mbetje të dukshme mbi tokë, deri tek ndërtesat dhe strukturat e tjera që janë ende në përdorim. Vendet arkeologjike janë ato zona që ofrojnë informacione dhe materiale në lidhje me të kaluarën e largët të njerëzve. Arkeologët merren me veprimtaritë e njerëzve dhe natyrës, të cilat kanë krijuar prova të një të kaluare kulturore. Provat e tilla, të cilat mund të përmbajnë çdo mbetje të banimit njerëzor, quhen regjistrimi arkeologjik. Proceset e formimit të mjedisit përfshijnë proceset kimike, fizike dhe biologjike me të cilat natyra ndryshon materialet kulturore. Shkalla në të cilën këto procese prekin materialin kulturor mund të jetë në nivelin e objekteve (p.sh kalbja e drurit ose gërryerja e metaleve apo erosioni). 59 Vlerësimet e lokalitetit/parkut arkeologjik Fillimisht, arkeologët duhet të përcaktojën madhësinë, thellësinë dhe shtresimin e një lokacioni. Së dyti përcaktohet vjetërsia e lokalitetit. Së treti, llojet e objekteve dhe tipareve të pranishme përreth në zonë duhet të identifikohen. Gjithashtu është e nevojshme të dihen informacione rreth mjedisit dhe resurseve se si ndikuan ato në zhvillimin e jetesës në këtë zonë apo cilat ishin arsyjet e zhvillimit të një jetesë në atë zonë.59 Rezervatet arkeologjike janë hapësirat të një rëndësie të veçantë sepse ato ruhen për gjeneratat e ardhshme dhe përcaktohen në një plan nga Institucioni kompetent. Rezervatet e tilla klasifikohen si zona tё veçanta në pajtim me nenin 12 të Ligjit nr. 2003/14 për planifikim hapësinor. 60

58 Ligji për trashegimin kulturore të Kosovës Ligji Nr. 02/L-88 f-2 59 encyclopedia.com 20/09/19 60 Ligji për trashegimin kulturore të Kosovës Ligji Nr. 02/L-88 f-9

3.2 Zonat e rëndësishme arkeologjike

Shumica e vendeve të cilat kanë një park/lokalitet apo qfarëdo objekti apo strukturë e cila dëshmon për një të kaluar atëhere kanë një mbrojtje ligjore, si një mbrojtje e tillë është edhe UNESCO. Organizatë e cila ka për qëllim të kontibuojë në promovimin e bashkëpunimit ndërkomtarë në pjesen e arsimit, shkencës dhe kulturës.

Disa prej zonave më të rëndësishme në botë janë: Thuaju es-Sulltanit gjendet në qytetin e Palestinës dhe është një nga qytetet më të vjetra në botë, aty u zbuluan rrënoja të objekteve të banimit të cilat mendohen të jenë zhvilluar midis 10,000 dhe 9000 pes.Gjithashtu edhe skulptura e gjetje tjera si kafka e suvatuar apo edhe statuja e Ancestorit e ekspozuar në muzeun e Izraelit. Pompeii një qytet mjaft i rëndësishëm në kohën e perandorisë Romake i vendosur në qytetin e Pompei afër Napolit që mbulonte një sip. prej 64-67 hektarë, ndryshe njihet si zone nën mbrojtjen e trashegimis botërore të UNESCO-s61

Piramidat e Gizë-s gjithashtu janë një tjetër pasuri botërore e cila njashtu tregon për një qytetërim të një kohe po ashtu të lashtë. Qëllimi i ndërtmit të këtyre objekteve ishte që ato shërbenin si varreza për sunduesit apo faraonët e asaj kohe. Ato ndahen sit re piramida ajo e Keopsit, Kefrenit dhe Mikerinit. Stonehenge është gjithashtu një zone e rëndësishme e cila gjindet në Wiltshire në Anlgi e cila përbëhet nga një unazë gurësh të ngritur në këmbe e cila mendohet të jetë ndërtuar 3000-2000 para Krishtit61

Stonehenge është një monument parahistorik në Wiltshire në Anglia i përbëhet nga një grup gurësh në formë unaze, me secilin gurë në këmbë rreth 13m. Arkeologët besojnë se ai ishte ndërtuar prej 3000-2000 viteve para Krishtit. Ndryshe njihet edhe si një vend varrojeje sepse aty janv gjetur edhe kocka njërzore. Stonehenge është në listen e mbrojtur të UNESCO-së.61

61 Wikipedia 20/09/19

Disa prej zonave më të rëndësishme arkeologjike në Kosovë janë: Municipium Ulpiana-Justiniana Secunda në Graçanicë njihet si një nga qendrat më interesante arkeologjike në Kosovë kjo edhe si një udhëkryq i rrugëve antike që lidhje lindjen me përendimin ishin po ashtu edhe faktorë per themelimin dhe zhvillimin e një qytetërimi në këtë zone. Gjatë periudhës Romake Ulpiana ishte njëra nga qendrat kryesore komunikuese në mes të Konstantinopolit dhe Romës dhe shumë pranë këtij qyteti antik bëhej edhe kryqëzimi i rrugëve që lidhje detin Adriatik me detin Egje ne indirect me Detin e Zi. Via Lissus-Naissus dhe ajo e Scupit, ishin rrjete komunikuese tokësore që takoheshin pranë Ulpianës. Në vitin 169 e.s mendohet se Ulpiana e fiton statusin e municipit (Municipium Ulpianum). Qyteti i Ulpianës mendohet të ketë formë katërkëndëshi në këtë zone janë identifikuar dy bazilika, pallati me mozaik shumë ngjyrësh me motive të llojllojshme gjeometrike të hijeshuara me fytyra shpezësh, dhe hipokaust dhe disa monumente kulti dhe objekte sakrale, pjesë të mureve rrethuese së bashku me kullat mbrojtëse, castrum apo garnizoni ushtarak romak, e gjithashtu fragmente mbishkrimesh të stelave Dardane dhe gjetje tjera të artefakteve.62

63 63 Fig.70 Bazilika-Ulpianë Fig.71 Pamje e nekropolit

63 63 Fig.72 Stelë Fig.73 Bazilika dhe kapela e pagëzimit

62 Databaza e Trashegimisë Kulturore të Kosovës 20/09/2019 63 Wikipedia.org 20/09/2019

Vendenis (lokaliteti arkeologjik) edhe Statio Vendenis shtrihej në mesin e tri stacioneve rrugore të rëndësishëm që kanë qenë ngritur në Dardaninë e kohës Romake. Lokaliteti daton që nga shekulli I-IV dhe IV-VI. Në këtë zone është identifikuar sarkofagu nga mermeri që peshon 3 tonë i ekspozuar në Muzeun e Kosovës. Gjetje e rëndësishme e kësaj zone është edhe mozaiku i Gllamnikut apo Mozaiku i Orfeut i cili është i dekoruar me motive gjeometrike, e në pjesën qendrore të së cilës gjindej shfaqja figurale e Orfeut. Një gjetje tjetër e veçantë ëhtë edhe Sarkofagu i mermertë i ekspozuar në Muzeun e Kosovës, gjithashtu edhe një unazë martesore e arit me kameo (cameo) ku qartë dallohet paraqitja e shtrëngimit të duarve të djathta (dextrarum iunctio) dhe nënkupton një marrëveshje por edhe simbolizon besnikerinë dhe miqësinë.64

64 65

Fig.74 Mozaiku i Orfeut Fig.75 Unazë

66 Fig.76 Stelë mbivarrore Municipium d.d. (‘Dardanorum’) lokaliteti ndodhet në pjesen veriore të Kosovës në veri të Mitrovicës në komunën e Leposaviqit, në fshatin Soqanicë. Në gërmimet e kësaj zone janë zbuluar forumi, horrea, bazilika urbana dhe pjesë të termave dhe detaje të disa

64 Wikipedia.org 20/09/19 65 Wikipedia.org 20/09/19 66 Guidë Arkeologjike e Kosovës 20/09/19 f-62

53 objekteve shoqëruese si dhe nekropoli verior. Ndër gejtjet më të rëndësishme në këtë zone është fibula. 67

68 Fig.77 Fibula spirale

Uglar-Statio Viciano gjendet në pjesën më veriore-veripërendimore të komunës së re të Graçanicës e cila gjithashtu ishte një nga stacionet e rrugës antike Via Lissus-Naissus. Ky stacion ishte I regjistruar edhe në hartën me emërtimin Tabula Peuntingeriana, e cila ishte një kopje mesjetare e shekullit XV e një harte të kohës Romake të shek. III-të. E qësipas hartës distanca ndërmjet Vicianës dhe Therandës ishte 37 km kurse distanca ndërmjet Vicianës dhe Vindenisit ishte 29,6 km. Kjo zonë ishte e afërt edhe me qendren Municipium Ulpiana, e lidhte rrugën me këtë qytet antic të njohur posaqërisht për minierat e pasura me xehe të qmueshme.69 Viciano

70 Fig.78 Stacioni Viciano në hartën Tabula Peuntingeriana

67 Guidë Arkeologjike e Kosovës 20/09/19 f-61 68 Google.com 20/09/19 69 Guidë Arkeologjike e Kosovës 20/09/19 f-72 70 Wikipedia.org 20/09/19

Krahasimet (dhe ngjashmëritë) e zones arkeologjike Gamzigrad-Romuliana Serbi me zonën arkeologjike Dresnik në Klinë-Kosovë Gamzigrad-Romuliana, Pallati i Galerius ndodhet në „Dacia Ripenis, sot në Serbinë Lindore. Ajo përfaqëson pallatin e vonë Romak të ndërtuar në fund të shekullit III dhe fillim të shekullit IV nga perandori Caius Valeius Galerius Maximianus. Vendi njihet si Felix Romuliana i quajtur kështu pas nënës së perandorit. Zbulimet e kësaj zone janë mbetjet e fortifikatave, bazilikave me mozaik me vlerë, tempujve, banjot Romake dhe një tetrapylon. Kjo zone është edhe nën mbrojtjen e UNESCO-së.71

72 72 Fig.79 Planimetri e Felix Romuliana Fig.80 Foto e lokalitetit Gamzigrad R.

72 72 Fig.81 Mozaiku në Pallatin e Galeriusit Fig.82 Mbetjet e portalit hyrës Ajo që duhet analizuar dhe studiuar më tutje është pjesa se ngjajshmëritë e zones së Gamzigrad-Romuliana me zonën e Dresnikut janë të mëdha. Edhe pse lokaliteti i Dresniku mendohet të jetë një pjorjekt i papërfunduar ngjajshmërit me Gamzigrad- Romuliana vërehen tek pjesa fortifikuese e murit rrethues pastaj numri dhe lloji i objekteve së bashku me mozaikun brenda pallateve me ngjyra dhe forma gjeometrike të ngjashme. Nga ky përfundim dalim se njëra nga këto zona duhet të ketë marrë elemente nga tjetra apo ato janë ndërtuar në të njejten kohë.

71 whc.unesco.org 72 Wikipedia.ord 20/09/19

73 73 Fig.83,84 Mozaikë në Gamzigrad-Romuliana, Pallati i Galerius

74 74 Fig.85,86 Mozaikë në lokalitetin antik në Dresnik

75 76 Fig.87 Planimetria e Gamzigrad-Romuliana, Fig.88 Lokaliteti antik i Dresnikut Pallati i Galerius

Ngjajshmëritë vërehen edhe tek projekti i dy lokaliteteve është pjesa e murit rrethues me kullat vrojtuese, objektet brenda mureve pallatet, rezidencat e banimit, banjot romake, horreumi, stibadiumi, barakat e ushtrisë si dhe pjesa e hipokaustit në pallate.

73 Wikipedia.org 20/09/19 74 Wikipedia.org 20/09/19 75 Whc.unesco.org 76 MKRS Instituti Arkeologjik i Kosovës f-8-9 / Elvis Shala

3.3 Trajtimi i zonave arkeologjike në Kosovë

Duke u bazuar në periudhat dhe fazat në të cilat ka kaluar vendi edhe trashegimia kulturore ka pësuar dëmtime dhe shkatërrime të pakthyeshme të vlefshme për vendin. Përveq kësaj kanë ndikuar edhe proceset natyrore, si ndotja e mjedisit, strategjitë jo të mirëfillta, mungesa e inventarizimit janë po ashtu sfida shtesë me të cilat bazohet trashegimia kulturore të cilat në një formë apo tjetër ndikojnë në gjendjen e përgjithshme të aseteve kulturore.

Në listën e trashegimisë kulturore të Kosovës në mbrojtje të përkoshme janë 1567 asete të krijuara nga të gjithë popujt që kanë jetuar në Kosovë gjatë periudhave të ndryshme historike të cilat janë të mbrojtura dhe gëzojnë statusin e mbrojtjes nga MKRS. Lista përmban monumente, lokalitete të trashegimisë arkitekturale, lokalitete arkeologjike, zona të konzervimit arkitekturor, peisazhe kulturore dhe trashegimi shpirtërore.77 Edhe pse lista e aseteve të trashegimis kulturore të Kosovës njihet me një numër të madh të këtyre aseteve por që jo të gjitha janë në gjendje të mire apo të mbrojtura, e që shumica prej tyre gjenden në listë por që si mbetje fizike pothuajse të humbura e kjo nga mos kujdesi apo mbrojtja me ligj.

Ligji për Planifikimin Hapësinor, nga ana tjetër rregullon raportet e lokaliteteve të trashegimisë kulturore në lidhje me planifikimin hapësinorë të Kosovës dhe planifikim hapësinorë të komunave. Ky ligj gjithashtu parashikon dispozita të veqanta për planet hapësinore të zonave të veqanta të mbrojtura.

77 Lista e Trashegimise Kulturore per Mbrojtje te perkohshme f-1

ZHVILLIMI 4.1 Strategjia e zhvillimit të idesë Pjesa e konceptit të projektit/punimit lidhet ngushtë me historinë dhe kohën e civilizimit të Dardanëve, doket, zakonet, shprehitë, ritualet e të gjitha këto se si janë interpretuar me ikona e simbole të cilat janë prezantuar në monedha, veshje, vegla, pjesë të shtyllave apo stela të ndryshme siq më poshtë.

78 Fig.89 Labirinti rrethor i Smirës-Labirinti Dardan

Fjala labirint rrjedh nga fjala greke „labrys‟ që do të thotë „sëpat me dy teha‟ dhe „inthos‟ „vend‟. Labirinti i periudhës antike është skalitur në monumentin epigrafik të përkushtuar Hyjneshës Dardane.Labirinti rrethor me karakter epigrafik, u zbulua ne fshatin Smirë më 1988.Tekstet që i përmban monumenti e mundësojnë datimin e saktë që nga viti 211. Nga hapësirat që ndërlidhen me njëra-tjetrën formohen gjashtë kryqe të thyera apo svastika‟apo sauwastika (si një karakter,卐ose卍, respektivisht) është një figurë gjeometrike dhe ikonë e lashtë fetare në kulturat e Euroazisë.

Svastika përdoret si një simbol i hyjnisë dhe shpirtëror në fetë indiane e që në botën perëndimore, ai ishte një simbol i mirësjelljes dhe fatit të mirë deri në vitet 1930 ku dhe ndërroi kuptimi i tij. Labirinti përbëhet nga tri pjesë: 1. Kompozicioni qendror rrethor, 2. Hardhia e rrushit (pjesa e epërme) dhe 3. Degët e Lerthit (pjesa e poshtme). Degët e lerthit lidhen me nyjen profilaktike, e cila përforcon mbrojtjen e hyrjes në qarkun e mbyllur rrethor të

78 Edi Shukriu ‘Hyjnesha Dardane-Dea Dardanica’.

58 kompozicionit qendror. Kompozicioni qendror rrethor është mjaft kompleks dhe ai ka hapësira të lloj-llojshme që krijojnë 6 svastika (kryqe të thyera), 3 me rrema të kthyer në të majtë (lindja) dhe 3 me rrema të kthyer në të djathtë (vdekja). I tërë kompozicioni prezanton ciklin e vazhdueshëm të jetës (jeta-vdekja-ringjallja). 79

Në qendër të kompozicionit gjendet gjysmësfera e ndarë në tri pjesë si rrugëtim në tri botët të paramenduara dardane: botës tokësore, botës së nëndheshme dhe botës qiellore.

01 02 Fig.90 Fibula spirale

Fibula është një karficë zbukurimi që përveq pjeses decorative ato shërbenin edhe për ti fiksuar apo për ti mbajtur rrobat përbëhet nga dy disqe apo spirale të rrumbullakëta të cilat kundërshtojn njëra tjetrën.Secila prej spiraleve në fibulë përfaqëson „diellin. Fibulat janë gjetur edhe në pjesën e Shqipëris në Korçë, por edhe në Kosovë në tumat e Shirokës, të ngritura gjatë shek.Vll-Vl p.e.s spiralja me pamje të dyfishtë është edhe e ekspozuar në Muzen e Kosovës.Ajo i takon epokës së Hekurit, dhe cultures së Bardhit të madh (800-700 para Krishtit).Varreza me grup të tumave e Shirokës, pozicionohet në fshatin me të njejtin emër, rreth 1.5 në jug të Suharekës (Therandës). Është nekropol i grupit kulturor Dardan të tipit tumular e ndërtuar me konstruksione të varrezave me unaza rrethore e të ngritura prej gurëve të lumenjëve dhe të mbuluar me dhe. Gjurmimet e zhvilluara arkeologjike kanë konstatuar një nekropol të përdorur dhe të ripërdorur gjatë periudhës së bronzit e deri te koha e vonë e hekurit. Materiali arkeologjik i zbuluar këtu tregon për një invertar të larmishëm e të veqantë të zbukurimeve e të dekorimeve, si dhe enëve të importuara që mbase indikon shkëmbimet tregtare me botën helene e përtej.80

79 E. Shukriu, Dardania paraurbane, Dukagjini, Pejë 1996, 92. 80 Përmbledhje e të dhënave të publikuara nga Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit

PËRJETIMI I ZONËS ARKEOLOGJIKE, DRESNIK

5.1 Zhvillimi i koncepti

Analizë e rrugëve Diagonalet janë si rezultat se ku

shtrihen vijat e ecjes

Siq vërehët edhe në foton e situacionit lokaliteti i Dresnikut dhe gërmadhat e zbuluara takohen me një pike dukepasur secila një diagonal qendrore me objektin përballë, nga ky përfundim është analizuar edhe pjesa e vendosjes së shtegut se në cilat pika të zone do të shtrihet

Ngritja në një lartësi të caktuar duke na ofruar diagonale më të gjata të shikimit/vizurave

përjetim

trotuaret e ecjes

Koncepti i projektit është që të krijohet një shteg/shëtitore e cila i përcjell vizitorët në pika të caktuara kështu duke u ofruar pamje më të afërta dhe me perspektiva nga pika të ndryshme. Ideja është që të krijohet një strukturë e cila të mos konkurojë me mbetjet egzistuese arkeologjike por duke u japur atyre respektin dhë rëndësin e duhur e duke reflektuar historinë dhe kulturen e harruar.

Sturkturë qeliku e inkastruar

lirshmëri

Pjesa tjeter e projektit është edhe Muzeu i cili është i angazhuar jo vetëm për të mbledhur, ruajtur, dokumentuar por edhe duke pasqyrurar kulturen e identitetin si dëshmi materiale e së kaluarës e kështu duke e bërë atë të hapur edhe publikisht.

Karakter HUMAN

Vizura/Peisazh

Muzeu është menduar të jetë një strukturë e cila integrohet shumë mirë me natyren të jetë hapësirë për ngarje historike e kulturore. Muzeu përveq konzervimit do të jetë një hapësirë e adaptimit shumë funksionale me qëllim edukimi (në aspektin e arkeologjisë) dhe interpretimi (muze-arkeologjik)

Ndjek terrenin

Amfiteatri

5.2 Gjendja ekzistuese e zonës

Gjendja ekzistuese e zonës së Dresnikut siq shihet edhe në foto në pjesën e gërmimeve dhe e zbulimit të mozaikëve është punuar mjaft mire, edhe pse si zonë ka problemin e Fig.91 Lokaliteti i Dresnikut-pallati II infrastrukturës apo edhe pjesen e qasjes së vizitorëve. Pikë e rëndësishme është edhe mozaiku tek pallati I i cili gjithashtu ka nevojë për një strukturë e cila do ta

mbronte. Përveq zbulimit të Fig.92 Lokaliteti i Dresnikut-mozaiku objekteve janë zbuluar edhe një numër mjaft i madh i artefakteve ku shumica e tyre janë në Muzeun e Kosovës.

Fig.93 Lokaliteti i Dresnikut-pallati I

5.3 Legjislacioni per zonën

Lokaliteti arkeologjik i Dresnikut është zonë e mbrojtur me ligj dhe gjendet në Listen Kulturore për Mbrojtje të Përkoshme. E aporvuar nga Ministria e Kulturës, Rinisë dhe

EKSPOZITA ME E RENDESISHME E MUZEUT DUHET TE JETE LOKALITETI.

81 Google.com 21/09/19

5.4 Pjesa grafike e projektit