HÆGEBOSTAD SOGELAG

ÅRSSKRIFT 2015 Framsida:

Margrethe Handeland, den første kvinnelege ordførar i Hægebostad. Ho blei vald til ordførar i oktober 2015. Foto: Rune Eikeland ÅRSSKRIFT 2015 HÆGEBOSTAD SOGELAG

3 Grafisk produksjon: Setesdalstrykk as

ISBN 0809-5248

4 Innhald

Føreord om litt av kvart Torger Kvåle ...... s. 6 Handelsmenn i Snartemokretsen Thorbjørn Gysland ...... s. 00 Krigsminne Torger Kvåle ...... s. 00 Krigsseileren Ragnvald Hommen Tor Arild Bakke ...... s. 00 Intervju med folk som opplevde krigen Torger Kvåle og Rune Eikeland ...... s. 00 Toralv K Birkeland Sofie Qvarsten, Astrid Eikeland og Toralf Røstad Jørgen Mydland Olga Maria Haddeland fortel Asbjørn Eikeland Dagfinn Eikeland Sigurd Hopland, Ola Espeland, Trygve Naglestad og Karl Verdal To russiske krigsfanger på Erikstøl Thorbjørn Larsen Fedde ...... s. 00 Radioen Oddfrid Bjærum ...... s. 00 Bildesider Rune Eikeland ...... s. 00 Avisartiklar frå 1945 Rune Eikeland ...... s. 00 Rune-stier Tor Arild Bakke ...... s. 00 Lokalhistorisk litteratur ...... s. 00

5 Føreord om litt av kvart Av Torger Kvåle

Det store emnet som folk var opptekne av i 2015, var vel planane om kommunesaman - slåing. Kommunane skulle bli robuste, og ha minst 15000 innbyggjarar. Så då måtte Hægebostad med sine skarve 1700 gje seg ut på frieri – austover, nordover, vestover eller sørover? Audnedal og Hægebostad blei tidleg eit par, men kva meir? Kvinesdal og Åseral syntest friarane hadde for lite pengar med seg, og Hægebostad måtte sjå sørover eller austover, til Lyngdal, Lindesnes, Marnardal. Kanskje alle? Det ser ikkje ut til at Far - sund er noko alternativ, sidan Farsund- Lyngdal såg ut til å vera langt verre enn Hæge - bostad – Eiken.

Kommuneval og fylkestingsval - kan - skje det siste kommunevalet i Hægebo - stad som eigen kommune - ga nokre interessante utslag. For første – og kan - skje siste gong – fekk Hægebostad kvinneleg ordførar, Margrethe Hande - land. Den tradisjonelle koalisjonen mellom Høgre, Ap og Tverrpolitisk liste mista fleirtalet. Det var og spesielt at Høgre, som har hatt ein representant frå familien Eikeland sidan Albin Eikeland kom inn i 1968 som første representant for Høgre, ikkje lenger har nokon Eike - land som fast medlem. Men det er ikkje så verst med 1. og 2. varamann.

Denne gong var også kyrkjevalet omfatta med større interesse enn vanleg. For eller imot at likekjønna kan gifta seg i kyrkja, var det store spørsmålet. Etter valet skreiv sokneprest Bernt Rune Sandrib ein artikkel om at det ikkje skulle vigjast likekjønna par i Hægebostad sokn , og kom straks i riksmedia på det.

For dei fiskeinteresserte var spørsmålet om laks i elva. Laksetrappa i Kvåsfossen Albin Eikeland frå studietida i München. var teken i bruk, og det hadde gått ein

6 del laks oppover. Prøvefisket i 3 veker ga ingen fangst, så det blir å venta til neste år med å få den første (lovlege) laksen.

Dei store arrangementa i Hægebostad, Tinget og Kollemofestivalen, var begge vellykka. På Kollemofestivalen var det 16-17 orkester, og vel 230 campingbilar og caravaner, så det var godt med folk der. På Tinget var det som vanleg godt med folk, og den store at - traksjonen i år var Antons Timbershow som viste at dei kunne bruka Tigersvans og tøm - merøks så flisene skvatt rundt dei, og ikkje minst dansebandet Ole Ivars, som trekte mykje folk, i tillegg til det rikhaldige programmet som var både laurdag og sundag.

Tingcupen gjekk på laurdag med mange lag. Det blei siste gong på grasbanen på Kol - lemo, for ikkje så lenge etter sette gravemaskinane i gong med å laga eit forbetra idretts - anlegg her. Det blir både fotballbane med kunstgras og friidrettsanlegg med tartandekke, og med flomlys. Dette blir den sjette idrettsbanen etter krigen, medrekna idrettsplassen på Gyberg, banen i Hagan, grusbane og grasbane på Kollemo, ny grasbane på Kollemo og totalomlegginga no av den nåverande grasbanen.

I Tingparken skjer det stadig vekk noko. Kunstutstillingane skifter frå figurativ kunst til det nonfigurative. Vikingdagane i Tingparken blei haldne i i mai for tredje gong, og er eit populært besøksmål. Elles finn ein Alternativmessa der, og husflidslaga har fått seg fast tilhaldsstad der dei kan samlast.

Vegar interesserer alltid. Nå har vegvesenet halde på med å rusta opp Naglestadvegen med masseutskifting, omlegging av veg og asfaltering, så snart er nok denne vegen i

7 Skulestova på Kollemo blei ferdig i årsskiftet 1887/88, og stod til om lag 1980. Då blei det flytta til Lauen. For nokre år sidan fekk Heddan gard overta henne. Skulestova har blitt ein del foran - dra og forbetra, og er blitt ein fin tilvekst til reiselivsbedrifta på Heddan Gard. Her klipper ord - førar Ånen Werdal snora ved nyopninga 23. august i år. god stand. Ei annan kommunikasjonsform er via nettet, og det har begynt å koma 4G også til Hægebostad. Den første masta er sett opp på Bjærum.

Den største nyheten om noko som ikkje hende, var nok planane om fengsel på Jåddan. Det blei ikkje noko av det, så folk får læra seg å vera lovlydige andre stader enn i Hægebostad.

Hægebostad er vel utstyrt med serveringsstader, kvar med sine særpreg. På Heddan har det vore med tradisjonsmat - og mykje anna god. Her held Erling Stokkeland på, men det er generasjonsskifte på gang, ser det ut til.

På Mydland har Tone Lien og Arne Mydland utvikla spesialiteten hjort, og det er ein suk - sess. På Eilevstad har det etter eigarskiftet vore noko opp og ned, men det kjem nok att.

8 Når ein snakkar om tradisjonsmat må ein og dra fram dei som held på og sel komp og blodpølse i Kollemo grendehus. God mat! Det er også nokre som prøver seg på litt meir spesiell mat, så som rakaure og smalahove. På kommunehuset prøvde dei seg med vereiste for nokre år sidan utan den store suksessen. Det er elles berre å fylgje med og smaka seg fram!

Når det gjeld bedriftslivet elles i bygda, ser det ut til at Hamran Snekkerverksted held oppe tempoet godt. I sommar var bedrifta 85 år, og det måtte feirast med fest! Då blei det også opna eit lagerhotell, der henting av av plater til produksjonen nå blir gjort av industrirobot. Elles skiftar salgsutstillingane der i takt med utvikling av nye modellar. Den utstillinga som blei presentert då, hadde eit totaltilbod med ikkje berre kjøkken, men også garderobedelar der skap og bord var med og danna ein heilskap.

I januar i år blei det opna ein Frivilligsentral i tilknytting til aktivitetssenteret på Snartemo. Dei har fått i stand litt av kvart, som «Middag saman» ein gong i veka på bu- og omsorgssenteret, det er etablert frivillig følgeteneste, og datagruppe for eldre. Og meir kjem.

Hægebostad sogelag har halde på i 20 år nå, og gitt ut i alt 12 årsskrift med dette. Den reviderte utgåva av Ånen Lauen si bygdebok kom med sitt første bind i år. Det er plan - lagt to til. Det neste bindet vil ta for seg Birkeland, Helle, Kollemo, og alle gardane oppetter Laukroken til og med Valefjell. Bind tre vil ta for seg Tingvatn, Steinsland - skroken og austheia. Både bind to og tre er under arbeid, men kva år dei kjem ut, er det vel best å ikkje lova noko om. Elles så kan det fort gå som for mannen som dei klaga for at han heldt ikkje det han lova: Ein kan ikkje både lova og halda, sa han.

9 Handelsmenn i Snartemokretsen Thorbjørn Gysland

1. Ola Eielson Urestad, 1821 — 1896. Han hadde ei stund krambu saman med Ola Johan Johnson (Fanejunkarens son). Dette måtte vera i 1850-åra, for Ola vigde 1847 med Anna Johnsdtr. Snartemo (dotter til Kjempe-Jo.), og dei kjøpte gard på Svennevik i Lyngdal i 1850-åra. Anders Olsen Lauen dreiv butikk her i 1880-åra.

2. Knut Herbjørnsen Lurås frå Tinn dreiv landhandel på Monen til han selde garden til Sakarias Ånensen Espeland ca 1905.

Han kjøpte igjen br.nr 4 på Gysland og fortsatte handel der i nokre år.

3. Thorstein Gysland overtok bruk nr 1 på Gysland frå faren og starta landhandel der fra 1860-åra. Huset brant opp ca 1868, men Thorstein bygde nytt og fortsette landhandelen til han flytta til Seland i Konsmo i byrjinga av 1880-åra. Thorsten handla også med krø - ter, stav og tømmer som han fløyta til Lyngdal.

4. Ole T. Mydland handla på bnr 2 på Jåddan, Han bygde seinare hus på Klappan, Snar - temo, og flytta handelen dit.

Ole T. Mydland var i USA og fekk kappa av høgre handa, men lærte å skriva like godt med venstre hand. Han var varaordførar i Hægebostad og førte møteboka med vinstre hand.

Seinare overtok sonen Kristian Mydland handelen ei tid. Deretter handla Toralf Øydne og så broren Tobias Øydne, men han måtte slutta.

5. Ole Johnsen.Snartemo, son til fanejunkeren, er nemnd som handelsmann ved folke -

10 HB 1987/43 Jørgine Høiland i butikken sin ca 1923. teljinga i 1900, før han reiste til Amerika i 1901..

6. Johannes Bjørnstøl overtok handelen på br.nr 4 på Snartemo av Ole J. Snartemo (son til Jon Moy). Han døydde i 1911, og broren Tobias Bjørnstøl overtok, men slutta med forretning og bygde nytt hus på ei tomt der sonen Karl Bjørnstøl overtok og handla til uti krigsåra.

7. Lars Kjellingland handla på bnr 3 nedre Snartemo til han flytta til Birkeland og handla vidare der.

8. Jørgine Høyland bygde nytt hus bnr 5 øvre Snartemo og tok til med landhandel og handla i mange år. Jørgine hadde også nabo - huset bnr 12.

9. Asbjørn Lie frå Gudbrandsdalen leigde bnr 12 av Jørgine og handla der til ca 1947, då han kjøpte ei brakke sør for jernbanebrua og flytta handelen der. Asbjørn Lie døydde i 1954, og enkja Signe Lie handla vidare til ho døydde i 1963.

11 10. Olav Å. Hobbesland bygde nytt hus på Snartemo før krigen (1936 TK) og handla med bøker, elektrisk utstyr og diverse anna. Då Signe Lie slutta i 1963, begynte han også å med kolonial. OH døydde i 1984, og enka Tordis Hobbesland handla vidare til ho slutta i 1990.

11. Hægebostad samvirkelag starta opp ca 1938, og heldt fram til 1982.

Det var anleggsfolk i samarbeid med Lyngdal Handelslag (COOP) som starta opp bu - tikken.

Då Samvirkelaget vart lagt ned i 1982, starta Birkeland Handelslag filial der, og denne gjekk til 30. juni 2007.

12. Dessutan må ein ikkje gløyma den mest særprega forretninga av alle, Gunnar Øde - gård, opprinneleg frå Laudal. Frå det lisle huset han hadde rett ved Tribekken dreiv han skaphandel med alt som kunne tenkjast, ikkje minst omnar av alle slag, og av dette fekk han tilnamnet Omsen, som alle kjende. Omsen var original og ekte i sin veremåte.

«Omsen» leigde ut husvære på loftet, og der Frå Farsund Avis 1942. var det luftig og godt, for ein kunne sjå rett ut her og der. Ungdomen samlast gjerne hos han. Han var ein trufaste tilhengjar av Daniel Dybvad Brochmann sitt ”Samfunnspartiet”, og hadde plater med talane hans. Desse spela han for ungdomen, men interessa var ikkje alltid så stor for det, så han hadde også popu - lære melodiar med bl. a. Harry Brandelius som han spela innimellom for å halda oppe interessa.

12 Krigsminne Torger Kvåle

Det er i år 75 år sidan 1940, og 70 år sidan freden i i 1945.

Overfallet på Noreg 9. apri kom brått på Noreg. Ein god del frå Hægebostad var med i det lite ærerike felttoget i Setesdal i aprildagane i 1940, som enda med kapitulasjon utan at det hadde vore noko særleg kamp. Leiaren for felttoget melde seg seinare inn i NS…...

Hægebostad fekk ei særskild stilling under krigen, sidan sluttarbeidet på Sørlands banen var samla omkring bygginga av dei to lange tunellane Kvinesheitunnellen, som var så godt som ferdig, og Hægebostadtunnellen som var under arbeid. Okkupasjonsmakta ville gjerne ha jernbanen ferdig så snart råd var, og prøvde å overta arbeidet sjølv ei stund, men dei skjøna snart at dei norske ingeniørane og arbeidsstokken deira hadde dei beste føresetnader for å driva dette arbeidet. Det ser ut som dei prøvde å ha godt tilhøve til jernbanefolka. Samtidig heldt dei vakt over det som gjekk føre seg. Dei rekvirerte halve Eilevstad gard til hovudkvarter for styrkane, og her bygde dei brakker og skaut ut ein liten tunnell til lager og tilfluktsrom. På Gyberg, om lag der snekkarverkstaden er og tvers over her, bygde dei opp forsvarsanlegg med bunkersar og brakker. På vestsida av elva, mot Helle var det oppsett maskingevær og vaktpost, som kontrollerte all trafikk.

På stasjonsområdet var det ei vaktbu, og norske ungdomar og eldre med, blei kom - manderte ut som såkalla «borgarvakt».

På sørsida av stasjonen blei det bygd brakker, og det var brakker til bortimot 200 rus - sarfangar. Desse kom frå leirar på Lista. NSB og okkupasjonsmakta hadde gjorde av - tale om at det ikkje skulle brukast krigsfangar til arbeidet med Sørlandsbanen. Russarfangane blei for det meste sett til å hogga ved til knottproduksjon, og elles anna forefallande arbeid. Ein kjenner ikkje til at fangar omkom her, men dei fekk lite mat, noko denne soga fortel: Ein dag hadde det blitt tømt ut nokre skyller i vegskråningen etter matlaginga på Vest-Agderheimen (Der Hobbesland sin butikk var). Ein tropp med russararfangar kom marsjerande nordanfrå, og då dei såg skyllene, heiv dei seg ned i vegskråningen og skrapa opp det dei fekk tak i.

Det kom etter kvart i gang motstandsarbeid. Det blei forbode å ha radio. Grøvan frå Lyngdal organiserte motstandsarbeid, der i alle fall Jens Loka og Karl Birkeland var med. Det er ingen frå Hægebostad kommune som omkom under krigen. Det er likevel fleire med sterk tilknytting til Hægebostad som ga livet eller som på ein eller annan måte gjorde ein innsats for å gjera Noreg fritt att.

13 Dei eg her vil ta fram, er denne gong helst dei som ikkje har blitt omtala i Hægebostad kommune sitt hefte om krigen frå 1995. Desse er omtala i 1995-heftet:

Torgny Enger Thygesen vaks opp i Hægebostad, men flytta til Kristiansand like før han reiste ut som matros med skipet Sandanger. Det blei torpedert 12.5.1943, og Torgny omkom. På same båten var også Martin Gyberg, som overlevde.

Martin Gyberg, Harald Iversen, Bernt Skaret, Ola M. Lauen og Ragnvald Hommen var krigsseglarar.

Johan Iversen, Hægebostad. Baneformann. Han sat i Kristiansand og på Grini 8.1.45– 8.5.45 som gissel for son sin. Han hadde rømd til Sverige frå arbeidet på Værnes.

Reinert Ollestad, sat inne i tida 26.4.44–8.5.45 i Kristiansand og på Grini.

Jens Loka sat inne i tida 28.3.44–8.5 Han sat i Kristiansand og på Grini. Han blei ar - restert ei veke etter Pål Eiken.

Eg hadde kontakt med Arkivet om bl.a. kva Jens Loka eigentleg blei arrestert og sat inne for.

Her er noko av det historiker Thomas Hagen på Arkivet svara:

«De aller færreste nordmenn som satt i fang - enskap under andre verdenskrig, ble stilt for en rett. Den store majoriteten fikk derfor aldri noen «dom», de ble bare så å si «saksbe - handlet» av det tyske sikkerhetspolitiet til opphold i fengsler og leirer i Norge eller ut - landet. Heller ikke majoriteten av de norske NN-fangene var dømt i Norge forut for de - portasjon. Dette har betydning for spørsmå - let om hvor man kan finne kildemateriale som forteller om bakgrunnen for arrestasjon. I de tilfellene fanger faktisk ble stilt for en tysk domstol i Norge eller Tyskland, fins det nem - lig en hel del kildemateriale, vanligvis. Men altså ikke i de tilfellene der politiske fanger Etter krigen fekk krigsdeltakarar diplom for innsatsen under krigen. Dette er diplomet ble sluset gjennom systemet uten rettssak. som Jens Loka fekk. Ein kjenner til at Karl Birkeland også fekk eit liknande diplom. Jens Loka er den eneste av de tre du (Jens

14 Loka, Ole Albert Lauen, Reidar Hæåk) nevner som var aktiv deltaker i Milorg. Loka til - hørte gruppen på 24 mann som ble etablert ved Snartemo under ledelse av Ingvald Jo - hansen. Ved arrestasjonen ble «Milorg» oppgitt som arrestasjonsgrunn. Som du vet, var arrestasjonene i Farsund, Flekkefjord, Lyngdal, Eiken, Hægebostad osv. rundt påsketi - der i 1944 en etterdønning av opprullingen av Laudals organisasjon, som begynte aller - ede i desember 1942.

Ole A. Lauen og Reidar Hæåk ble begge utsatt for grov tortur på Arkivet. Dette framgår av et kartotek over torturerte fanger som ble laget under etterforskningen av landssvik- og krigsforbrytersaker ved Kristiansand politikammer i årene 1945-1947.»

Thomas Hagen, historiker ved Arkivet.

Dei eg vil ta fram, er Ingvald Johansen, Ola Stedal, Ole Albert Lauen, Reidar Hæåk, Hans Jakob Rolfsen Winge og brørne Rolf, Leiv, Alv og Olav Lea. Desse har sterk tilknytting til Hægebostad ved at dei er fødd her, eller har budd her lenge.

Det er også registrert nokre fleire som fangar frå Hægebostad i Fangeregisteret på Ar - kivet i Kristiansand.

Det som er oppført der, er fødselsdato, yrke, når arrestert, når sett fri, kvar sat dei ar - restert.

Av desse er det Theodor Tjøm ein legg merke til mest, med over eit år i fengsel. Han kjenner eg ikkje noko til , og vil vera takksam for opplysningar om han. Det same gjeld for ingeniør Rolf Backer .

Rolf Backer, 2.10.1903 Ingeniør 12.5.42–28.5.42: Bredtveit Olaf Skaret, 15.4.1922 Arbeider 4.1.43–19.1.43: Kristiansand Fernan Karl Sundt, 20.4.1921 Baneformann 11.1.45–8.5.45: Kristiansand, Grini Theodor Tjøm, 22.10.1912 Sjåfør/Veiarbeider 27.4.44–8.5.45: Kristiansand, Grini Severin Øydne, 27.4.1899 Ukjent 24.2.45–2.3.45: Kristiansand

Ingvald Johansen, (1899–1975) var frå Østre Toten. Han var gift med Marie Hansdtr. Bustad (1894–1989) frå Stryn.

Dette var ein familie som fylgde anlegga rundt omkring i Noreg. Ingvald flytta som smågut med foreldra sine til Dombås. Marie og Ingvald flytta til Snartemo i 1935 og budde her fram til 1949. Familien budde i brakke 1, inst i Øvregarden. Dei hadde tre born, Julius, Reidun og Ingrid. Ekteparet Marie og Ingvald busette seg som pensjonis - tar i Kristiansand.

15 Under krigen var Ingvald Johansen leiar for ei Mil.orggruppe på 24 mann med utgangspunkt i Snartemo, der bl. a. Jens Loka og Karl Birkeland var med.

Ingvald Johansen blei arrestert 31. mai 1944, og blei sitjande på Grini til krigen var slutt.

Trygve Naglestad fortalde i eit intervju for nokre år sidan at det kom nokre til han og spurde kvar Ingvald Johansen heldt til. Etterpå gjekk Trygve opp til Ingvald og fortalde det, men Ingvald ville ikkje rømma. Han let seg heller arrestera.

Ola Stedal. Han sat på Møllergata 19, Grini og i Sachsenhausen i tida 25.10.41–8.5.45

Ola Stedal var fødd i Ærvasskjerran på Steinsland i 1909 . Han var son til Anna og Beint Stedal, og døypt Ole Tobias. Då mora Anna døydde i 1920, flytta familien til Bjelland. Seinare kom Ola til Bruskeland i Laudal, der han kjøpte seg ein nyryddingsplass under Bruskeland. Han var ein arbeidsam og utseiande kar. Kona “søster Elise” var av den heilt motsette typen, stillfarande og mild.

Paul Sveinall skriv dette om han.

Krigen kom til å setja djupe merke i bygda Laudal. Her var folk ein kunne lita på, enten dei nå tilhøyrde motstandsarbeidet eller NS, og så var det slike som ein ikke kunne ha tiltru til. Ola var sjølvsagt klar over dette, men brydde seg lite om å vera forsiktig. På butikken hos Gustav Bruskeland sat han og la ut om okkupasjonsmakta og framferda deira. Gustav (motstandsrørsla) og ordførar Rygnestad (NS) heldt sine hender over Ola og prøvde å roa han ned. Men til inga nytte. Han la ut om det han visste og det han hadde høyrt, - og det var ikkje lite. Så måtte det gå galt. Rygnestad vart avsett som ord - førar, og Ola innkalla til forhør i Kristiansand. Her heldt han fram på same måten. Ges - tapo fekk det då føre seg at han var ein farleg agitator, og så blei Ola sendt til Oslo, og deretter til Grini. Her vart han lagt merke til for sin uredde tale, og derfor beden inn i den intellektuelle sirkelen kring professor Francis Bull. Ola vart svært oppglødd for arbeidet deira, og kunne vera til hjelp på fleire måtar. Nokre av dei andre i gruppa tålde det magre kosthaldet dårleg, og det gjekk nedover med dei. Då la Ola tilsides litt av sin rasjon og ga til dei. Francis Bull har i sine minner frå Grini ein fin omtale av Ola, “den staute bonden” frå Laudal, heimbygda til major Arne Laudal. Nå kom gruppa under streng overvaking, og Ola låg ikkje lågt nok i terrenget. Følgeleg blei han så sendt til Sachsenhausen, der han ikkje reikna med å overleva. Men heim kom han, og tok fatt på ny. Men han var merka av opphaldet, - ikkje det same humøret og livsmotet.

I Laudal blir Ola hugsa som den uredde, utseiande og trufaste bygdemannen. Og kona, “søster Elise”, som den gilde sjukepleiaren.

16 Ole Albert Lauen var var født på Lauen i 1882. Foreldra var landhandler Anders Olsen Lauen og Guri Ånensdtr. Mydland. Han var døypt Olaf Albert. Han var gift med Re - bekka K. Eikeland. Dei budde ei stund på Sletta. Han flytta til Grønndokka i Lyngdal, og det var der han budde då krigen braut ut. Huset hans, eit sveitserhus rett ved brua i Grønndokka, blei lenge kalla Lauenhuset. Han sat frå 8.3.43–8.5.45 i Kristiansand, på Grini, og i Natzweiler og Dachau i Tyskland. Han blei grovt torturert på Arkivet. Dette går fram av eit kartotek over torturerte fangar, som blei laga under etterforskningen av landssvik- og krigsforbrytersaker ved Kristiansand politikammer i åra 1945-1947.

Reidar Hæåk var fødd i 1919 på Konsmo. Han sat inne to periodar, i tida 3.8.42– 9.10.42: i Kristiansand og på Grini , og seinare 14.11.43–8.5.45, då han sat i Kristian - sand og på Mysen. Han og blei grovt torturert på Arkivet. Reidar Hæåk budde mange år på Tingvatn, etter at kona Inger Marie blei tilsett i postverket her.

Hans Jacob Rolfsen Winge var son til Alfa Rolfsen, dotter til stortingsmann og lens - mann Hans Jacob Rolfsen, og trønderen Kornelius Krogh Winge. Begge to var lærarut - danna. Faren var lærar på Tingvatn. Nå var ikkje lærarlønene særleg høge då, og dei fekk kjøpt Tangebruket på Lauen ca 1906, og budde her til 1910. Her blei Hans Jacob fødd 31.5.1909. Då fekk lærar Winge lærarstilling på Lista. Denne var mykje betre be - talt, og dei flytta dit.

Kornelius Winge døydde nokså snart etter. Då fekk kona Alfa overta lærarposten hans.

Hans Jacob tok lærarskule, men det kan mest sjå ut som han ikkje treivst med det, for han tok sjømannsutdanning i Farsund. Han seilte til sjøs i fleire år, tok skipper- og den høyere skipsførereksamen med utmerkelse, var også lærar ved sjømansskolen i 2-3 år.

Som så mange andre tykte han ikkje noko om den tyske okkupasjonen av Noreg, og ville gjerne slåst for å få landet fritt att. Saman med ein del kjenningar fekk han tak i ei skøyte, og den 13. september 1941 la han frå land saman med 12 andre frå Farsunds - området. (Dei har ikkje vore overtruiske, la ut den 13. og var 13 mann!) Ein annan som var med var Tor Hugo van der Hagen. Jacob Winge, som han helst kalla seg, var skip - per. Johannes Seland skriv om dette i Farsunds historie «En by og en bank». Han skriv mykje godt om Jacob, og roser han ikkje berre for eigenskapane som sjømann, men som ein med kalde nervar og rolege og oppmuntrande ord til venene om bord. Dei fekk dårleg ver over Nordsjøen, men tysdag 16. september kom dei fram til Montrose, like sør for Amsterdam. Då blei det laga til fest for dei, der bl. a. borgarmeisteren deltok.

Jacob Winge og Tor Hugo van der Hagen gjekk inn i Kompani Linge. Det var ei britisk militæravdeling som var oppretta med norske frivillige. Det offisielle namnet var Nor - wegian Independent Company No. 1 (NORIC 1), men gjekk under namn av kompani Linge etter sin første kaptein, Martin Linge. Norwegian Independent Company No. 1

17 ble opprettet av det britiske Special Operations Executive (SOE) i juli 1941 . Oberst John Skinner Wilson var den øvste leiaren.

Jacob kom inn i kompani Linge i oktober 41, og i romjula 1941 deltok han i eit raid i Lofoten. Ved Måløy fall kompanisjef Linge, og raidet blei ikkje rekna som særleg vel - lykka. Han var lærar ved den norske radiotelegrafistskolen I Londen neste vår, men tre - ivst ikkje med det. Han hadde reist til England for å slåst, og det var action han ville ha.

Han blei utnemnd til Second Lieutenant, dvs fenrik, 10.11.1942. Han dreiv ein del in - struksjon i kompani Linge i radiotelegrafi, men då han forstod at det var ein aksjon som skulle til Sørlandet, ba han om å få bli med. Kompani Linge planla to viktige operasjonar for denne vinteren. Den eine var Vemork-operasjonen. Den andre var Operation Char - hampton. Planen var ambisiøs. Dei skulle kapra inntil fem tyske skip ved Abelsnes, og føra dei til England. Gruppa på 41 mann blei sett i land 1. januar 1943. Ei gruppe soldatar re - kognoserte, og plan for åtaket blei lagt. Under rekognoseringa mista dei noko utstyr som så blei funne av tyskarane. Dei la om på vaktrutinane, slik at då angrepet kom, blei dei opp - daga og Lingekarane måtte trekkja seg tilbake utan å få utretta det dei var komne for. Dei rømde austover, og blei hjelpte av gode nordmenn til å gøyma seg. Dei enda til slutt i hytta til Olav Handeland på Hekkfjellet, og her blei dei verande til slutten av februar. Det var mange som hjelpte til med å skaffa dei livsopphald, og det kom og fly med utstyr som blei sleppt ned på heia til dei. Denne soga er vel kjent gjennom fleire bøker. Magne Haug - land har gitt ein svært grundig gjennom - gang av denne soga i boka «I natt gjelder det». I slutten av februar ville gruppa prøva å koma til England att. Dei blei frakta ned dalen og dei tok seg vestover. Gruppa delte seg. Den eine gruppa skulle få tak i ei fis - keskøyte og ta seg over til England. Den andre gruppa, under leiing av Odd Star - heim sjølv, skulle kapra vestgåande rute - båte «Tromøysund og føra den til England. Odd Starheim hadde gjort det før med søs - terskipet «Galtesund».

Gruppa som reiste med fiskeskøyte kom vel over til England. Derimot blei det raskt oppdaga at «Tromøysund» var kapra. Om føremiddagen 1. mars 1943 blei skipet senka av tyske fly, og alle Fotoet av Hans Jacob Rolfsen Winge er kopiert omkom. I denne gruppa var Jacob Winge frå Special Forces Hall of Honour. nestkommanderande.

18 I tida på Hekkfjellet høyrer ein lite til Jacob Winge. Det var Tor Hugo van der Hagen og Odd Starheim som ser ut til å ha kontakten med hjelpesmennene. Det kan og tenk - jast at Jacob Winge heldt seg i bakgrunnen med vilje. Han hadde mykje slekt, særleg i Hægebostad, der onkelen Olav Rolfsen var utnemnd til ordførar.

Post mortem blei han tildelt St Olavsmedaljen med eikegren, War Medal og Deltaker - medaljen.

Om familien Ingeborg og Karl Lea – prestepar i Hægebostad frå 1893 – 1906, og borna deira Rolv, Leiv, Olav Refsnes og Alv Lea.

Presteparet Lea kom til Hægebostad i september i 1893. Kona Ingeborg slekta frå Refs - nes i Grindheim. Karl Lea var 13 år som sokneprest i Hægebostad. I 1906 fekk han prestestilling i Kopervik, og familien flytta dit. Han avslutta si prestegjerning i Tjølling.

Den eldste guten Rolv var to år då familien kom til Hægebostad. I alt fekk dei 10 born, og 7 av dei blei fødde i Hægebostad.

Det er lenge sidan dei var i Hægebostad, og etter over 100 år er det lite minne om dei. Det ser ut til å ha vore dyktige, arbeidsame folk, som kom vel overeins med folk i bygda, og folk herifrå skal ha halde kontakt med dei så lenge dei levde.

Då Ingeborg blei gamal, skreiv ho ned ein del minne frå livet sitt, i det ho kalla Klad - debok fra Livets skole, siste klasse. Denne hadde vi med i Årsskrift for 2014. Ho gjev ei usminka og livfull skildring av åra i prestegarden, og av folkelivet i bygda.

Det ser ut til at det må ha vore ualminneleg evnerike born. Dei vaks opp i tida rett etter unionsoppløysinga, og dei må ha fått med seg sterk fedrelandskjærleik og offervilje til å gjera ein innsats for landet når det trongst, frå heimen.

Alle gutane fekk høgare utdanning. Tre av dei fullførte eksamen frå sjøkrigsskulen.

Alle sønene var aktive i motstandsrørsla under andre verdskrigen.

Den eldste, Rolv , f. 1891, var medlem av Oldellgruppa i Oslo. Han hadde utdanna seg som advokat og heldt til i Oslo då krigen braut ut. Han var gift med Iben (Ingeborg) Berseng, Lillehammer.

Eg siterer frå Wikipedia:

«Oldell var kodenavnet på den første radiosenderen som sendte regelmessig mellom Oslo og London under andre verdenskrig. Secret Intelligence Service-agent og admiral

19 Edvard Christian Danielsen fikk i opp - drag å etablere senderen for å oppnå kon - takt med Norge. 28. juni 1940 forlot han Storbritannia med Farsund som mål i en undervannsbåt. Han ble landsatt på Ul - lerøy 2. juli og kom seg videre til Oslo med tog, med radiosenderen, koder og in - strukser i en koffert på fanget.Senderen ble rigget opp hjemme i kjelleren til ma - rinekaptein Gabriel Smith. Telegrafist Si - gurd Johannessen og Lyder Larsen opererte senderen. Dette ble den første senderen under andre verdenskrig som hadde regelmessige sendinger mellom Oslo og London.

Den 23. mars 1941 opphørte sendingene, og det ble etter hvert kjent at den var blitt avslørt. Sigurd Johannessen var blitt stygt Rolv Lea. maltraktert av tyskerne under forhør, mens Lyder Larsen klarte å komme seg til Sverige. Han klarte ikke å komme i kontakt med Sjøforsvarets overkommando, da han ble avvist av den norske legasjonen i Stockholm. Fem av personene tilknyttet radiosen - deren ble henrettet av tyskerne den 26. november 1941. Det ble sendt 631 meldinger fra senderen, og 137 ble mottatt. Den var den mest aktive radiosenderen i Norge i den før - ste del av krigen.

Oldellgruppa samarbeidet med Torsvik-gruppa , som var en norsk flyktingeksport - gruppe under andre verdenskrig. Den ble ledet av Harald Torsvik og var aktiv i Ålesund fra mai 1940.

I begynnelsen arbeidet gruppen med norske og britiske soldater som hadde deltatt i Sør- Norge. Disse ble sendt over til Storbritannia med motorkuttere og fiskefartøy.

Gruppen hadde kontakter til Secret Intelligence Service organisasjonen Oldell i Oslo, og ble oppdaget av Gestapo i forbindelse med opprullingen av Oldell. Torsvik-gruppen ble revet opp på grunn disse og andre arrestasjoner og ved hjelp av provokatøren Finn Kaas våren 1941. Fem medlemmer av Oldell og Torsvik-gruppen ble dømt til døden, og ble henrettet 26.november 1941. Den ene av disse var Rolv Lea. Tre andre, blant dem Viggo Widerøe, ble dømt til tukthusstraffer i Tyskland.»

Desse dødsstraffene vekte stor oppsikt i si tid.

20 Max Tau var ein tysk jøde som rømte til Norge før krigen. Sitat fra hans bok: En flykt - ning finner sitt land:

«Jeg fortalte denne aftenen om hvordan jeg, som igrunnen var blitt innviet i diktningen gjennem Knut Hamsun, var blitt grepet da jeg i et tysk ukeblad (før krigen) så et bilde av ham der han reiste det norske flagg foran sitt hus.» Dette var altså Max Taus innvi - else til diktningen og til Norge. Så brøt Tau med Hamsun da krigen kom. Men derefter ble han bedt av hjemmefronten om å søke Hamsun i anledning av dødsdommen over Rolf Lea og fire andre. Hamsun ga Tau tillatelse til å sende et telegram til Hitler i hans navn. Tau skrev det, og satte Hamsuns navn under benådnings-ansøkningen, Tore Ham - sun løp opp i Reichskommisariatet med det.»

Under rettssaka ga ein av dei uttrykk for ei felles sinnstemning i fylgjande uttalelse: «Jeg tror vi har gjort vår plikt, og vi mener at saken vi har kjempet for er verd vårt liv. Det eneste som bekymrer meg er hvordan det skal gå min kone og barn. Du får si til henne at hun får holde hodet høyt og smile – slik skal hun ta det».

I boka «Slik dør menn», skriv fengselsprest Dagfinn Hauge gripande om møtet med desse fem som blei henretta.

Den nesteldste sonen var Leiv Lea, f 1895 . Alt frå han var liten utmerka han seg med å vera sjølvstendig, og han var ivrig med i idrett og sport. Han også utdanna seg som advokat. Han blir skildra som svært utadvendt og hadde stor omgangskrets, eit vinnande vesen og stor arbeidskapa - sitet. Han hadde advokatpraksis i Sta - vanger, og han blei landets yngste høgsterettsadvokat, 27 år gamal. Den re - korden står ennå. Alt frå 10. april var han aktiv i motstanden mot invasjons - makta, og organiserte ein motstands - styrke som gjorde motstand i Oltedal og Dirdal. Han gjekk aktivt inn i mot - standsrørsla, og var ein av pionerane i motstandsrørsla i Stavanger, og sentral i mange samanhengar der. Dei adminis - trative evnene hans, kontaktnettet og den store arbeidskapasiteten hans gjorde at han blei leiar for Milorg i Rogaland. Han blei arrestert av Gestapo i slutten av april og ført til Bergen. Han tok då Leiv Lea. sitt eige liv 2. mai for å sleppa å måtta

21 avsløra nokon. Han hadde planlagt dette på førehand, og fått sydd inn halve barber - blad i kleda sine.

Ein veg på Ullandhaug i Stavanger har fått namnet Leiv Leas vei .

Eit område i Dronning Mauds land i Antarktis blei kalla Milorgfjella. Her finn ein Lea - botnen , som har blitt oppkalla etter brørne Rolf og Leiv Lea.

Leiv Lea var gift med Hjørdis Hansen. Dei fekk tre born saman.

Olav Refsnes Lea f. 1898, blei også advokat. Han slo seg ned som sakførar i Farsund. Han blei tydelegvis ein akta mann der, og nazistyret oppnemnde han til ny «formann», men han blei snart fritatt frå dette vervet. Olav R. Lea og kona Tordis reiste frå Farsund 25. august 1943. Grunnen til at dei reiste, var illegalt arbeid, bl.a. i samband med radio - sendaren i Kvås. I Sverige gjekk han gjennom militærkurs, og fungerte en tid som in - tendant. Han var seinare sekretær og juridisk konsulent ved den norske legasjonen i Stockholm, og deretter sekretær ved Rettskontoret. (Frå «En by og en bank», av Johs. Seland). Han enda som politimeister i Stavanger, og blei 6. mars 1968 tildelt St. Olavs orden av 1. klasse.

Mora Ingeborg skreiv ein familiehistorie då ho blei gamal. Dette skreiv ho om Olav:

Olav var den første som ble oppkalt. Jeg hadde ivret for Olav og Per med alle de andre. Men far syntes ikke det var pene navn, og et pent navn kunne man da gi sine barn. Jeg var enig i at navnene ikke var bra nok, men jeg ville kalle opp fedrene, ville holde for - bindelsen med slekten. Nå ja, jeg fikk jo både Olav og Per. Olav var den minste av alle guttene. Da han ble født veide han bare tre kilo, fikk gulsot, så klokkerens kone kom hver aften og badet han. Da han var fire uker veide han fremdeles det samme. Han ble likevel den største av dem alle.

Da han var fjorten måneder falt han ut fra annen etasje. Barnepiken skulle legge ham, men først ville han se på dyrene som kom hjem. Puffet opp vinduet og falt. Da jeg kom til hadde Dadda løpt med ham under springen, men han var blå og vond å se på. Vår gamle trofaste Torkel stod på gården og hugget ved. Tå - rene rant nedover de skrukkede kinn og han sa så vakkert: Det var englehender Olav Refsnes Lea som politimeister i Stavanger. som tok ham. Ja englehender har ofte tatt

22 under og verget vår store, viltre gutteflokk. Det var jo også vår daglige bønn for vi kunne ikke følge dem fra elven til heien, fra jakten til fisket.

I Kopervik stupte han fra den høyeste råen på et skip. Etter middelskoleeksamen begynte han på kontoret hos lensmann Siqveland».

Alf 1896 – 1986. Han tok eksamen ved Sjøkrigsskolen i Horten i 1918. Han var gift med Borghild f. Næsheim) og budde i Haugesund. Dei hadde 2 søner.

Skipsfører i åra frem til 1938 da han ble innkalla til Marinen som vpl. marinekaptein.

Han var sjef på mineleggaren Gor og deltok i krigsoperasjonane på Vestlandet i 1940. I 1943 blei han sendt i krigsfangenskap til Tyskland og var der til freden kom i 1945.

Per f. 1907, fødd i Kopervik, var aktiv flygar i marinens flyvåpen England under krigen, og blei tildelt Krigskorset med sverd, Norges fremste dekorasjon for tap - perhet i strid.

I Hægebostad var dette ukjent før Anna Rossevatn i arbeidet med revisjon av byg - deboka for Hægebostad fann fram til dette.

Arthur Wilhelm Erikson under krigen 1940 – 1945. Arthur Wilhelm Erikson er eit kjent namn i kriminalsoga i Hægebostad og Konsmo.

No skal ikkje den soga repeterast her. Eg vil ta fram noko frå livet hans under kri - gen. Arthur var 18 år då krigen braut ut. Han budde då med mor si på Knaben. Far hans, som dessverre ikkje gav borna nokon god barndom, var då blitt jaga frå Knaben og hadde reist til Sverige, der han kom frå. Han var svensk rallar, opphavleg frå Vårdinge førsamling, Stockholm. Han Alv Lea. Alv Lea er far til Karl Martin Lea, som trefte mor til Arthur, Anna Sunde, då han har skaffa oss det meste av opplysningane om arbeidde på vegen opp Setesdalen, og ho familien Lea. arbeidde på Landeskogen sanatorium.

23 Torfinn N. Hageland skreiv om han i ein artikkel at Arthur hadde skaffa seg børse, blei tatt av tyskarane og sendt til Tyskland.

Det gjorde meg interessert i kva Arthur eigentleg hadde gjort, og kvar han hadde vore fengsla i Noreg og Tyskland.

Han var ikkje å finna i Stiftelsen Arkivet sine fangelister. Men Tomas Hagen på Arki - vet i Kristiansand hadde fylgjande opplysningar:

Han blei arrestert for motstand mot okkupasjonsmakta under andre verdenskrigen og blei sendt til Tyskland. Fangereisa hans er gjengitt i Nordmenn i fangenskap 1940-45 (Oslo 2004, s. 203):

«Arrestert, ukjent sted 19.7.42 – overført Vollan 31.7.42 – overført Falstad 18.11.42 – overført Akershus 26.1.43 – overført Fuhlsbüttel – overført Glasmoor 17.11.43 – til fre - den.»

I Kristian I Ottosens bok frå 2004 er det angitt at han var fra Aukra i Møre og Roms - dal.

Eg hadde kontakt med Aukra historielag for å forvissa meg om at det var «vår» Ar - thur det gjaldt. Han var ikkje kjend av Aukra historielag.

Arne Langås på Falstadsenteret i Trøndelag hadde utfyllande opplysningar om Arthur.

19.07.1942 blei Arthur Wilhelm Ericson, eller Ericsonn, som han sjølv signerte med, ar - restert for «Diebstal u. Brandstiftung» - tjuveri og brannstifting.

Fødestaden hans blei oppgitt til å vera Hagebostad, han har oppgitt å vera svensk stats - borgar. På eit anna fangekort er han oppført å vera utan fast bustad. Av religion er han «evgl.», og har ingen spesiell politisk oppfatning. Han var då på Aukra, ein øykommune vest for Molde, og det er nok derfor han er oppført der. Det blei bygd svære festnings - anlegg her. Han må truleg ha arbeidd på desse, enten som tvangsutskriven arbeidar eller friviljug.

Arthur W. Eriksen blei sendt til Vollan i Trondheim 31.7.1942. I «Luftwaffengeriht» (Kan han ha arbeidd på eit anlegg for flyvåpenet?) blei han dømd til 5 års fengsel, og sendt til Falstad 7.09.42. Eit anna fangekort viser at han kom til Falstad 18.11.42. Han kan ha blitt sendt rundt til fleire fengsel.

Etter Kr. Ottesen blei han den 26. januar 1943 overført til Oslo-Akershus. Han blei sendt vidare til Fuhlsbüttel 17.11.43 og seinare overført til Glasmoor.

24 Fuhlsbüttel konsentrasjonsleir låg rett utanfor Hamburg. Det var eit gamalt fengsel som hadde blitt omgjort til konsentrasjonsleir frå 1933. Under krigen fungerte det ofte som transittleir. Glasmoor var eit fengsel i Norderstedt nord for Hamburg i delstaten Schles - wig-Holstein. Av eit intervju med ein medfange går det fram at han også hadde vore i Køningswarthe ved Bautzen i Sachsen. Det ligg lenger aust i Tyskland, og kom inn i det som blei Aust-Tyskland. I DDR-tida blei Bautzen framleis brukt til leir og fengsel.

Det blei skrive mykje om Konsmomorda i 1946, og Dagbladet hadde eit intervju med ein medfange frå Tysklandstida. Han fortalde at AWE hadde fortalt han at han hadde vore på tyskararbeid på ei øy utanfor Ålesund. Vinteren var svært kald, og han hadde gjort innbrot, stole nokre ullteppe på lageret, og ein annan kasse, som viste seg å inne - halda ammunisjon Dette blei oppdaga seinare, og han blei stilt for krigsrett og dømd til 5 års fengsel.

Mykje av det Arthur elles fortalde, måtte vera reint oppspinn, som at han hadde vore med på å røva to jernbanevogner med ammunisjon på Røros rett etter 9. april 1940. Han skulle ha vore i Sverige der han skulle ha køyrd i hel ein 7 års gamal gut, og rømte der - ifrå til Noreg etter å ha spela galen.

Arthur var lærenem, lærte seg godt tysk og snakka korrekt tysk. Han var dyktig til å spela sjakk, men orka berre korte perioder. I Hamburg arbeidde han på ein fabrikk, i Bautzen som mekanikar, og i Glasmoor som skomaker. Han skreiv aldri brev heim. Han var eit rivjern til å arbeida.

Arthur blei benåda før krigen slutta. Det likte han slett ikkje, og fauk opp i eit veldig sinne då. Han ville sitja til krigen slutta.

Men han blei sendt heim. Då han kom heim til Noreg, reiste han til Hægebostad. Be - stefaren Lars Sunde var då gamal og sjuk, og budde på Naglestad. Det kan vera det var garden hans på Sunde som trekte, for medfangen til Arthur fortalde at det var hans store draum å få seg ein gard når han kom til Noreg att. Her ville han driva jakt og fiske, for han likte å skyta med gevær.

Etter fangeregisteret til Ottesen sat han til krigen slutta, men det stemmer truleg ikkje. Toralv Røsstad fortel at han kom til Naglestad før krigen slutta. Han fortalde lite frå det som hadde hendt, men han imponerte med bl. a. ei kunst han hadde lært seg. Han sleppte ein skarpslipt bajonett ned på eit spesielt punkt på armen, og bajonetten spratt av utan å skada. Ein av nabogutane skulle absolutt prøva dette, men det gjekk ikkje så vel, og blodet rann.

Arthur heldt seg på Sunde framover, men han blei meir og meir ein einstøing. Etter at han hadde sona straffa for ugjerningane sine, flytta han austover, skifta visstnok namn,

25 fekk seg arbeid, gifta seg og skal ha etterkomarar. Dei vonde barndomsåra forma han nok og gjorde han til den han blei. Men han er og eit døme på at det går an å reisa seg att etter å teke straffa si.

Dei var tre brør. I oppveksten budde dei to minste i lange perioder på barneheim i Far - sund. Det blir sagt at Arthur var så vanskeleg å ha med å gjera at dei ikkje kunne ha han på barneheimen. I ein sommarferie var broren Ludvig på Naglestad hjå Randi Røsstad. Samtidig var minstebroren Frans hos ein familie på Sunde. Frans grudde seg fælt til han skulle til barneheimen att, for det var hardhendt kustus der. Tobias Sunde skulle vera med han og levera han på barneheimen. Frans bad om at han måtte bli med han inn på bar - neheimen, og lova han « Eg skal ta slaga for deg.» Det gjekk ikkje så godt for Ludvig, og han reiste seinare til Sverige. Men Frans fekk utdanna seg til flygar.

Mora budde dei siste åra på Feda. Dei hermer etter ho at ho sa at på sine gamle dagar var det ingen ho fekk så mykje glede av som Arthur.

I Kristian Ottesen sin oversikt over Tysklandsfanger er Arthur W. Eriksen med. Men Arkivet i Kristiansand har han ikkje med på si liste over krigsfangar frå Agder, sidan det han blei dømd for, ser ut som vanleg kriminalitet.

Kjelder til soga om Arthur Wilhelm Eriksen: Historiker Tomas Hagen, Stiftelsen Arkivet. Arne Langås, Falstadsenteret Ellen Karin Tangen, Aukra historielag Toralf Røsstad. Sofie Qvarsten

26 Krigsseileren Ragnvald Hommen Av Tor Arild Bakke

Dette er en historie om krigsseileren Ragnvald Hommen slik undertegnede kjenner den. Jeg traff ham ved avduking av «Krigsmoderen» i 2008 i kommunestyresalen i Hæge - bostad, men mest informasjonen er hentet fra et åpenhjertig intervju skrevet av Thomas Anthun Nielsen og informasjon hentet fra artikler i ulike aviser og andre medier og fra hans nærmeste familie.

Jeg vil i hovedsak skrive om krigsseileren og arbeidet han la ned etter krigen for å iva - reta krigsseilernes interesser og også om livet slik han selv fortalte det i nevnte intervju. Undertegnede har i årsskrift for 2013 skrevet om Ragnvald Hommen og «Krigsmode - ren». Denne beundringsverdige innsatsen blir ikke omtalt her. Et annet nyere maritimt minnesmerke som Hommen var med å arbeidet frem, er "Nordstjernen" på Shetlands Larsens brygge i Bergen og han var engasjert i å føre tilbake navnet «Tyskerbryggen» i Bergen. Heller ikke dette blir mer omtalt her. Jeg laget en utstilling i forbindelse med

Her er et notat som Ragnvald Hommen har laget over «Julene til Sjøs» Det blir mange julaftener uten Ragnvald til bords. På sin måte forteller også dette mye om det å være sjømann, ektemann og far – også i fredstid.

27 grunnlovsjubileet 2014 - kommentert i årsskrift for 2014. Utstillingen står også i år i Tingparken opplevelsessenter, til minne om frigjøringen i 1945.

Ragnvald Hommen ble født i Hægebo - stad 12. november 1922. Han døde i Ber - gen 19. oktober 2011. Jeg var den gangen fungerende ordfører og sendte den triste siste hilsen fra Hægebostad kommune til Bergen hvor begravelsen var. Han var krigsseiler, sjømann, maskinist, fagfore - ningsmann, ektemann, far, venn og mye mer.

Ragnvald Hom men begynte som 16- åring sitt mangeårige liv til sjøs og ble så - ledes krigsseiler under 2. verdenskrig. Før dette seilte han i farvann hvor Japan Ragnvald Hommen 1946. i 1937 invaderte Mandsjuria og det ble en ny sino-japansk krig – en krig jeg kjen - ner litt til - min mor var misjonær i dette området på den tiden. En krig som ikke sto tilbake for Hitlers grusomheter.

Han seilte også da Polen ble invadert 1. september 1939 – før Norge kom med i 2. ver - denskrig 9. april 1940. Dette hadde betydning for det såkalte Nortraships sjømannsfond The Norwegian Shipping and Trade Mission eller Nortraship var en organisasjon som

M/T «Erling Brøvik» . Ragnvalds første skip 1939.

28 under andre verdenskrig administrerte den store Norske handelsflåten utenfor tyskkon - trollerte områder.

Nortraship ble dannet i april 1940 etter at den norske regjering hadde rekvirert hele den norske handelsflåten som befant seg utenfor tyskkontrollert område. Nortraships flåte besto av om lag 1 000 skip. Det var verdens største rederi og bidro avgjørende til den allierte innsatsen under andre verdenskrig.

I en rekke år etter krigen var det spesielt sterk strid om Nortraships Sjømannsfond, kjent som Nortraships hemmelige fond. Hommen var med på å fremme denne saken og han arbeidet utrettelig for en løsning.

Nortraships sjømannsfond, som ble opprettet av Stortinget 1948, stammer fra det så - kalte Nortraships hemmelige fond, opprettet under krigen. Det oppstod ved at norske sjø - folk fikk utbetalt hyrer etter de lavere britiske tariffer; differansen ble innbetalt til fondet av britiske myndigheter. Pengene skulle komme sjøfolkene eller deres etterlatte til gode etter krigen, men det oppstod strid om disponeringen av midlene, som 1947 utgjorde 43,7 mill. kr, og det nye fondet ble opprettet.

Høyesterett frifant 1954 staten for krav om at beløpet skulle fordeles blant krigsseilerne. Etter innstilling fra et utvalg oppnevnt 1969 for å vurdere saken på fritt grunnlag, ved - tok Stortinget 1972 å bevilge 155 mill. kr, fordelt på tre statsbudsjetter, til krigsseilerne eller deres etterlatte. Fondet ble opprettholdt og disponeres av Nærings- og handelsde - partementet. Det yter støtte til trengende krigsseilere og deres etterlatte.

Under seilasen etter krigen ble Hommen involvert i bor gerkrigen på Cuba, og senere Cuba-krisen. Likeså ble han berørt av konflikten på Haiti og Suez krigen.

Som 21-åring ble Hommen tillitsmann på skip for Norsk Sjømannsforbund, og var tid - ligere innom Scandina vian Seamans Club i USA. Under utdannelsen var han tilknyttet Jern og metall, for så som utdannet maskinist å bli medlem av Bergens Ma skinist for - ening, hvor han en kort tid var styremedlem.

Etter utdannelsen ble Hommen tilknyttet A/I Langfeldts rederi i Kristian sand. I mer enn 25 år var han ma skinist og inspektør og førte tilsyn med bygging av skip og maskineri.

Hommen ble aktivt med i krigsseiler beve gelsen fra han kom hjem et ter krigen høsten 1945. Dette var det første aksjonsutval get for Nortraships hemme lige fond.

I 1970 startet Ragnvald Hommen Bergen og Omegn Krigsseilerforening og ble dens første formann. Senere samme år ble han med på å stifte Norges Krigsseiler for bund, hvor han i lang tid satt i forbundsstyret.

29 Hommen var tilknyt tet fagbevegelsen i 53 år, de siste år som støttemedlem i BMF, og han var tilknyttet Det Norske Arbei - derparti siden 1936. Som innflytter til Bergen etter krigen, fant Hommen sin plass i mange miljøer og lag, og ble med i det første Eldrerådet i Bergen.

Det veldig store samfunnsengasjementet til Ragnvald Hommen tilskriver han selv sin oppvekst. Hans far var politisk aktiv og den unge Ragnvald lærte tidlig om or - ganisasjonsarbeid. Han sier selv at hans far var aktiv i arbeiderbevegelsen og han husker godt at faren holdt møter hjemme på 30-tallet. Vi barna satt som tente lys og lyttet på de voksne. Han mener selv at det var dette som tente den gløden han hadde resten av sitt lange liv. Bilde av Medaljeskapet. – F.t. utstilt i Tingpar - ken Besøkssenter Ragnvald Hommen ble tildelt syv krigs - medaljer fra både Norge, England og Russland, for sin innsats under krigen. Ja den siste, en Russisk, fikk han så sent som dagen før frigjøringsdagen i 2010. Han ble 1. juli.2001 også tildelt Kongens Fortjenst - medalje.

Krigen var en hard tid og satte merker i hans videre liv. Han fortalte veldig lite om sine opplevelser under krigen, men i nevnte intervju var han mer åpenhjertig

Her gjengir jeg i store trekk fra det Ragnvald Hommen fortalte i nevnte intervju med Ni - elsen.

Jeg ble ikke torpedert selv, men møtte dem som ble det og hørte historiene. Vi kunne sitte på en sjappe i Manhattan og snakke med karene som kom i land etter å ha blitt torpe - dert ute på havet. Historier og mennesker som ble sittende fast i ventiler og om kame - rater som hjelpeløst måtte se venner gå ned i dypet. Der ute på havet var det ingen Gud, det var mor de ropte på i sine siste stunder. Minnene må jeg slite med resten av livet. (Ragnvald var 86 år da han fortalte dette)

Krigsseileren og fagforeningsmannen kjempet fremdeles for rettferdighet for dem som seilte under norsk flagg i andre verdenskrig.

30 Vår innsats på havet ga sårt tiltrengte penger til eksilregjeringens innsats mot tyskerne. Verden har aldri noen gang sett et større rederi enn det vi var en del av. Når freden kom fikk alle sin del av kaken, bortsett fra oss som hadde jobbet der ute.

Verdens største rederi, som Nortraship ble kalt, med over 1.000 skip og 30.000 sjøfolk gjorde en uvurderlig innsats for de allierte før og under den andre verdenskrig. Om lag 500 skip og 4.000 sjøfolk fordelt på handelsflåten og marinen, kom aldri hjem til Norge etter krigen, men fikk i stedet en våt grav. 1.9 millioner bruttoregistertonn gikk tapt som en følge av torpederinger, miner, flyangrep eller angrep fra marinefartøy.

Han fortalte at han ikke brukte datamaskin. Men jeg har spilt inn historien min på kas - setter som jeg har. Kjekt å ha i tilfelle noen trenger dokumentasjon til en bok en gang. Jeg har ikke lyst på en bok om meg selv, i alle fall ikke mens jeg ennå er i live, fortset - ter han.

Nevnte informasjon var ikke med blant det Hægebostad kommune mottok fra Ragn - vald Hommen, når kommunen overtok dokumenter, bilder og medaljonger etter en av - tale med Ragnvald Hommen. Undertegnede har heller ikke hatt tilgang til nevnte informasjon.

Humøret endrer seg drastisk i det vi kommer inn på andre verdenskrig. Han ble mørk i ansiktet og brukte tid på å finne ordene. Et halvt liv har ikke klart å viske bort sorgen og sinnet han føler.

Han tar oss tilbake til Amerika hvor han oppholdt seg etter å ha blitt syk og havnet på sykehus.

Jeg ble syk på farten til Asia og kapteinen var redd for at jeg skulle dø, så han la kursen mot Amerika slik at jeg kunne få behandling. Jeg var bare guttungen da og det var stort å komme til USA. Jeg fikk kontakt med noen sykepleiere der borte som tok seg av meg og som tok meg ut. Det var en fin tid, mimrer han.

På den tiden var tapene store for handelsflåten og de allierte presset på for å øke inn - satsen til havs. Før Norge ble okkupert hadde handelsflåten vært i aksjon i syv måne - der. Norge ble under den første verdenskrig kalt «den tause allierte», noe den norske regjering ville fortsette med. I tiden før okkupasjonen av Norge mistet handelsflåten 58 skip og om lag 400 sjøfolk omkom.

Problemene begynte å tårne seg opp for de allierte. Norge ble okkupert og Frankrike var på randen av kapitulasjon. Nederland, som på den tiden hadde en stor handelsflåte, ville ikke inngå avtaler med de allierte for å unngå represalier fra Nazi Tyskland. Samtidig pågikk det lønnskamp blant sjøfolkene som ikke ville gå ned i lønn, noe som ville ha

31 gitt dem samme lønn som blant annet bri - tiske sjøfolk. (Jeg skyter her inn at norske sjøfolk hadde inngått en avtale om krigs - tillegg etter tyskernes angrep på Polen 1. september 1939. Andre sjøfolk som for eks. de engelske, hadde ikke slike avta - ler.)

På denne tiden ville britene ta over hele den norske handelsflåten, slik de hadde gjort med den danske, men regjeringen og dens utsending, ambassadør Erik Colban og skipsreder Ingolf Hysing Olsen, klarte å få til en avtale som sikret norsk kontroll over den delen av flåten som hadde sluppet unna tyskerne og deres medløpere.

Daværende utenriksminister Trygve Lie kom blant annet til en bergenstanker som lå til kai i Trinidad og sa «Gutter vi har laget et fond til dere. Dere skal få en plass i solen» Disse løftene fikk oss til å mønstre på båtene igjen og risikere livet for fedrelandet. Dette var vår måte å kjempe for et fritt Norge igjen. Alt vi ville var å få føre kongen og flag - get tilbake til Norge.

Fondet var Nortrships hemmelige fond, et fond som skulle kompensere nedgangen i skipshyren sjøfolkene fikk etter at Nortaship undertegnet en avtale med den britiske re - gjering 5, juni 1940. For å forenkle beregningen for britene ble det betalt 1 shilling per dødvekttonn per måned. Sannsynligvis fordi britene ikke ønsket at det skulle se ut som et frakttillegg ble man enig om at tillegget skulle «benevnes som ekstra betaling per mann per måned», dette etter uttrykkelig ønske fra Sir Cyril Hurcomb. Disse pengene skulle utbetales til sjøfolkene etter krigen.

Det var blant annet denne avtalen som fikk sjøfolkene, som på den tiden befant seg i USA, til å mønstre på båtene igjen. Om lag 40 båter lå til kai på østkysten av USA og sjøfolkene på disse hadde god kontakt med «Scandinavian Seaman’s Club, en organi - sasjon med bånd til kommunistene. Med den nye avtalen ville sjømennene miste mye av risikotillegget i hyren, noe som kunne være opp mot 300 prosent hvis en seilte i de farligste farvannene. Kapteinen på båtene fikk ikke mannskapet til å seile før Tyskland invaderte daværende Sovjetunionen, da først mønstret mannskapene på igjen, forklarer Hommen.

Totalt ble fondet på 43 millioner norske kroner og staten utbetalte 155 millioner kroner, eller 180 kroner per seilte krigsmåned etter et stortingsvedtak 27. april 1972. Pengene ble utbetalt «ex gratia», et latinsk uttrykk, som oftest ble brukt i en juridisk sammenheng, og betyr at man gir en erstatning ikke fordi en må, men for å få «saken ut av verden»

32 Offisiell unnskyldning til krigsseilerne ble så langt jeg har funnet, først gitt i tale/artik - kel av tidligere forsvarsminister Anne-Grethe Støm-Erichsen 05.08.2013. – 68 år etter at 2. verdenskrig var over. . Se mer om dette her: https://www.regjeringen.no/no/aktuelt/en-unnskyldning-til-krigsseilerne/id733172/

Mer om Nortraship kan du finne her: http://www.arkivverket.no/arkivverket/Tema/Andre-verdskrig/Sjoefart-i- krig/Nortraship

Hommen ble selv aldri torpedert, men det var nære på. En episode om bord på D/S Roald Amundsen har brent seg fast i hu - kommelsen hans.

Vi var på vei til havn i England og gikk i konvoi i den engelske kanal. Et uten - landsk skip ble beordret til å passere oss siden den skulle til en annen havn og ak - kurat da det lå langskips med oss på styrbord side, smalt det. Vi satt nede i messen og alle om bord trodde det var vi som var truffet. Jeg husker jeg løp ned i lugarene for å hente en av mann - skapet, en eldre maskinist som hørte dårlig. På veien ut løp jeg jeg ned en av offiserene, jeg var kun opptatt av å redde ut han eldre karen. Først da vi kom på dekk skjønte vi at det var skipet ved siden av som var truffet, kom det al - Julehilsen fra kong Haakon VII til alle norske vorlig fra Hommen. fartøy som seilte for Nortraship (Ett hver jul i 5 år). Hentet fra samlingen kommunen mottok Det er skummelt å tenke på hvor nære etter avtale med Ragnvald Hommen. vi var. Hadde ikke det skipet passert oss så hadde vi blitt truffet. Det var ikke lett å stå og se på karene på det andre skipet som kjempet for livet med å komme seg i båtene, sier han med en tungsindig mine.

Hjemkomsten ble ikke slik krigsseileren så for seg. Etter å ha fått æren av å avfyre kon - gesalutten, den siste salven handelsflåten avfyrte, fra D/S Roald Amundsen 7. juni 1945 i det utbrente Kirkenes, ble Hommens møte med gamlelandet av den triste sorten, et

33 D/S «Roald Amundsen».

D/S «Wyvern» - Hjemkomst Drammen 1945 inntrykk som fortsatt sitter hardt i ham. Etter flere år i nasjonens tjeneste ville han aller helst forlate landet han hadde kjempet for.

I det vi kom hjem etter krigen med D/S «Wyvern», sto tollerne klare til å beslaglegge bagasjen vår og kreve toll av oss, forteller Hommen.

Dette var velkomsten som møtte ham og kompisene som mønstret av i Drammen. Dette glemte han aldri.

Jeg visste at vi ikke skulle betale toll for bagasjen vår, det var vi blitt lovet så jeg tele - graferte til regjeringen for å få dette bekreftet. Først var vi 3 karer som ventet på svaret, så ble vi 2 før jeg satt alene igjen. Til slutt kom telegrammet som bekreftet at jeg hadde rett. Jeg gikk rett inn til tolleren og skjelte ham ut, og kalte ham blant annet nazist, jeg var så sint at jeg kunne ha kverket karen.

34 Han er fortsatt sint, over 60 år etter episoden med tolleren i Drammen.

Etter dette gikk jeg til den amerikanske basen og snakket med karene der. De skulle reise hjem dagen etter og jeg ba om å få være med. Jeg sa at jeg var så skuffet over mitt eget land at jeg ikke ville bo her mer. De ga meg en flaske gin og ba meg bli, nå som vi endelig hadde fått landet vårt tilbake fra tyskerne, sier han med sorg i stemmen.

Hommen stopper opp litt og ser ut i rommet. Tenker. Krigen har satt sine spor. Etter at han mønstret av begynte kampen mot minnene og sitt eget hode.

Jeg var på arbeid en dag og formannen ba meg komme opp på kontoret. Jeg skulle sig - nere noe, men klarte det ikke. Jeg klarte ikke å skrive navnet mitt en gang. Jeg brøt full - stendig sammen og ble sendt til legen. Jeg husker formannen spurte meg «er du rektig?» Legen ante ikke hva som feilte meg og ga meg neven full av noen piller og ba meg ta 14 dager på landet.

På den tiden ante ikke samfunnet hvordan de skulle behandle oss og de skadene vi hadde fått etter krigen. Samtidig visste ikke Norge hva de skulle gjøre med oss. Veldig mange fikk problemer etter krigen og led i stillhet.

En annen krigshelt, Gunnar Sønsteby, uttalte at de rett og slett ikke klarte å gi krigssei - lerne et godt tilbud. Mens fangene fra tyske fangeleirer og sabotørene kom samlet så hadde ingen oversikt over alle krigsseilerne som mønstret av i ulike havner og til ulike tider. Helsevesenet hadde ikke kunnskap om hvordan en skulle behandle traumene til dem som kom hjem.

Ragnvald Hommen reiste til broren Ismai i Hægebostad for å få ro i sjelen.

Hver kveld gikk jeg ned til elven og prøvde å skrive navnet mitt i sanden. I løpet av den andre uken klarte jeg endelig å skrive «R» i sanden. Jeg fikk tak i en flaske Karve, en billigversjon av konjakk, og delte den med noen kompiser av meg.

En av disse kompisene var tremenningen Martin Gyberg, en av de syv som reiste ut på sjøen fra det lille tettstedet Hægebostad på Sørlandet. Han var en av de overlevende fra en av de mest spektakulære redningene i krigen. Skipet hans, M/T «Sandanger», eid av bergensrederiet Westfal-Larsen & Co. A/S, gikk ned 12. mai 1943 da det ble torpedert av kaptein Hans Hartwig Trojer om bord på U-221.

Skipet var lastet med 7.000 tonn parafin og 7.000 tonn bensin da det ble truffet av tre torpedoer fra den tyske ubåten. Mannskapet klarte å få en livbåt på vannet, men både den og deler av mannskapet var dynket i bensin. Over alt var det brennende bensin og, ifølge sjøforklaringen, var varmen ubeskrivelig. På grunn av varmen oppsto det et meget

35 86 år gamle Ragnvald Hommen i samtale med journalist Nilsen. sjeldent fenomen. Det ble dannet forskjell i trykket slik at det ble dannet små tuneller i flammehavet som mannskapet kunne ro gjennom. 16. mai ble 19 av mannskapet reddet, 20 kom aldri hjem. Blant dem var kapteinen. Ragnvalds skolekamerat Thorgny Thyge - sen, fulgte også skipet til bunns.

Jeg blir aldri kvitt marerittene. Legene sier at siden jeg var så ung når det skjedde, vil jeg bære med meg minnene resten av livet. Hommen fortalte at han fortsatt våknet opp midt på natten. Gjennomvåt av svette, men det er ikke så lenge igjen nå, sa han alvor - lig. Han døde året etterpå.

36 FOTOKAVALKADE v/Rune Eikeland

Feiring av 280 år på Grendehuset 17. okt. F.v: Aud Irene Hobbesland, Arnt Vidar Klungland, Sven Ove Ro, Aina Urevatn Mydland, Stein Erik Eikeland, Toril Klungland og Kim Hommen.

Elias Ro er ivrig laksefiskar og ekspert med flugestanga. Blir skummelt for laksefisken i Lygna framover.

37 Anders Klungland og Arne Sandrib i Fiskelausvatn under Stakken Triathlon 8. aug.

38 Etterkommere etter Ånen Lauen, f.v: Sunni Gletne, Leiv Lauen og Målfrid Eikeland. På Snartemo ved utgivelse av bind 1 av bygdeboka, 5. mars.

Tur til Blomliknuten 7. juni. F.v: Torfinn Normann Hageland, Kari Ågedal og Jørgen Mydland.

39 Johannes Modalsli Grøtteland skaut ein flott kronhjort i nærheten av Årsvoll, 27. sep. Slaktevekt var 135 kg.

26700 stk, 40 g, dag 1 etter klekking. Silje Eikeland på Gyberg Kyllingfarm er tydeligvis midt - punktet …

40 Vilde Egeland Manflå i aksjon på agility showet på Tinget, 14. juni.

Tingvatns Ting 14. juni.

41 Ole Ivars på Tinget,14. juni.

Stor deltakelse på terrengløp for barneidretten på Kollemo, 10. sep.

Skikarusellen på Kollemo, 10. feb.

42 Bak f.v: Geir Eikeland (trener), Ada Emilie Hobbesland, Madelen Ottosson, Karen Emilie Jonasmo, Julie Kvåle, Celina Telhaug, Malin Håland, Alma Klungland, Linn Håland (trener) og Alan Telhaug (trener). Framme f.v: Helene Kvåle, Nancy Hellestøl, Silje Fredriksen, Sara Khudadad, Mari Beritu Eikeland, Jane Eilertsen, Ida Kvinlaug, Rakel Ødegård og Marita Orthe. Atle Eikeland (trener) og Susanne Eikeland var ikkje til stades då bildet blei teken.

Birkeland Handelslag med hardbarka spillere i fotballkampen på 17.mai. F.v: Vidar Moi, Sigvart Gyberg, Monika Eikeland Moi, Tanja Ro, Baard Eikeland og Vibeke Ro Stakkeland.

43 Spiller Geir Eikeland har lært av Sepp Blatter, og prøver å bestikke dommer Dag Stian Orthe med ostepop!

Fantastisk skiterreng. På Skadden, 2. april.

44 Intervju med folk som opplevde krigen Fortalt til Torger Kvåle og Rune Eikeland av Toralv K. Birkeland

Eg var bare 10 år då krigen slutta, så mykje av det som gjekk føre seg under krigen var det nok mor mi, Ingeborg, som fortalte etter krigen var slutt, og etter at eg blei vaksen.

Jens Loka og far min (Karl Birkeland) var med i noko heimefrontsarbeid. Mor for - talde at den natta då Jens blei henta på Halevollen av tyskerne 28. mars 1944 såg foreldra mine at ein bil kom til Halevod - den. Jens og far hadde før fått beskjed frå ein som sat fengsla i Kristiansand. Be - skjeden var skriven på dopapir og smugla Karl Birkeland ut frå fengselet i en sokk som skulle vas - kast. Der stod det at han kanskje måtte gi opp noen andre av dei som var med i det illegale arbeidet. Dette på grunn av at han blei pint hardt.

Det blir fortald at då Jens blei arrestert, ville han gjerne ha med bibelen sin. Vaktene ville nekta han det, men lensmannen som var med, meinte at det burde nok Jens få med seg. Og bibelen blei visst med.

I tiden etter denne meldinga sov Jens og far ikkje inne i hus om nettene, men var ute i fjøset eller andre gøymeplasser. Dei hadde eit krypinn under ein hellar oppe i grane - holtet, der vegen opp til byggefeltet nå går. Hellaren var tekt med tjørepapp og kamu - flert med tre og greiner på framsida ned mot Birkeland. Denne gøymeplassen restaurerte eg for noen år siden. Men da boligfeltet kom, blei det lagt veg rett over helleren. I dette området var det tett med svære grantre under krigen.

Den natta Jens blei tatt var den første dei hadde ligge inne på ei lang stund.

Min far hadde ei Winchester 32WCF rifle, denne hadde han visst fått i Kvås i heime - frontarbeidet. Denne børsa har eg endå.

Denne børsa var ein dag gjømt i ein striesekk oppe på høystaen, og da mor plukka ned høy kom denne seilande med.

45 I den tiden hadde me ein tenestegut som heitte Elias Høyland, og ein kveld ville han og min far på elgjakt. Dei hadde framme børsa, men min mor nekta dei, så det blei ikkje noe av.

Etter at Jens blei tatt reiste far, mor, Anne Marie, Tordis og eg til Kristiansand for å ta familiebilde. Dei var redde for at også min far kom til å bli tatt.

Me overnatta då hos ei tante til far, der vi sov i første etasje og ut mot gata, og om natta høyrde me tyskerne marsjere på gata rett utenfor.

Dagen etterpå tok min far med meg til eit stort hus med ei høg trapp utanfor, det kan ha vore Arkivet, og der spurde han etter Jens Loka. Men der sa dei han var sendt til Grini.

Då fangane frå Grini kom heim – der var Jens Loka med - var eg på Snartemo stasjon. Bilda av dette er godt kjent. Eg står ved sida av jernbanesporet i kortbukser.

Eg var også på stasjonen då kongen kom forbi, og toget stoppa på stasjonen.

Eg gjekk i skulen på Kollemo under krigen, og eg kan ikkje minnast me var redde tys - karane. Det hende me fekk sukker av ein tysker som gjekk forbi.

Ein gong under krigen, etter at Kvinesheitunnelen var åpna, var eg med min far til Kvi - nesdal for å sjå på ein hest. Far min handla med hestar. På tilbakevegen blei eg togsjuk og måtte kasta opp. Det var ei fæl lukt frå toget. Jernbanen var ikkje elektrifisert, og frå tyskarane var det ei spesiell soldatlukt. Eg var 9 år og for liten til å få opp vinduet på toget. Far min flytta seg rundt på toget på grunn av kontroll. Han hadde ikkje reise løyve, fortalde mor seinare.

I 1944 var me på Jåddan og slo hos mor til Torkel Jåddan, for Torkel var tatt av tyskerne. Det var då arbeid i gang med Jåddansbanen. Dei transporterte steinmasse med eit lite lokomotiv med vogner bak. Ein dag var eg med og køyrde i lokomotivet. Då spora det av skinnegangen og eg slo meg i haka, men det torde eg ikkje seia til han som var lok - førar. Han heitte Harry Boman og hadde budd heime hos oss. Eg var då ni år. Me lutslo. Når høyet var tørt, blei det delt i to delar, den eine delen blei kjørt inn i løa på Jåddan, og den andre blei kjørt heim til oss på Birkeland. Min far sendte meg då heim med noen svære høylass med hest.

Min far hadde eit sagbruk der han saga en del leigeskur. Det samla seg opp ein del sa - gespon. Ein dag kom ein tyskar ridande på ein stor, fin brun hest. To hestar drog ei stor høg vogn. Dei ville kjøpa sagespon, men min far ville ikkje selja, så dei måtte gå att. Dei ville koma tilbake dagen etter med papir på at dei kunne ta spon. Dei la att ein del sekkar som skulle fyllast dagen etter. På den tida hadde eg ei gammal bestemor, Maria

46 Naglestad, som budde her. Men før tyskarane kom tilbake, hadde ho tatt ein del sekker og gøymt med eit gjerde oppe i skogen. Om natta køyrde far og Elias Høyland heile sponen opp i ei steinrøys, så dei fekk ikkje noko spon dagen etter heller. Det blir fortalt at dei då ikkje vart særleg godt i lag då dei ikkje fekk med noko då heller.

I 1944 skulle tyskerne kjøpe mange hestar. Dei som hadde fått melding om at dei måtte levere hest, skulle møte ved stallane nedfor kyrkjegarden i Hægebostad. Me hadde då ein fin brun hest, den skulle dei ha. Den dagen då eg kom heim frå skulen sende far meg (9 år) til Steinsland med hesten og firhjulsvogn for å henta eit lass med stavknubber. Der hjelpte Gunvor Steinsland meg med å lessa, for noen av knubbane var vist for tunge for ein niåring. Ned Revskilet måtte eg stappe i ein hesjestaur i dei bakerste hjula til å bremsa med, slik at hesten kunne halda lasset, så det ikkje rant på for fort.

Seinare på dagen sende min far meg med hesten ned til Hægebostad, for han ville ikkje møta sjølv. Han hadde avtalt med ein nabo at han skulle hjelpa meg med å mønstre hes - ten for tyskerne. Men den kvelden halta hesten veldig, så dei ville ikkje ta han, og eg kom då heim med hesten igjen. Men far hadde kvikkskodd hesten før eg reiste, slik at den halta. Dette fiksa han då hesten var heime att. Tidleg, før eg var oppe, kom ein lens - mannsbetjent og ein tyskar og henta hesten, for det var visst noen som hadde tipsa dei om at dei trudde far hadde skodd hesten slik at den halta ved mønstringen. Denne hen - dingen var veldig lei, for det var ein veldig grei hest eg kjørte mykje med.

Blendingsgardiner måtte alle ha for vinduene om kveldane, og då hente det at tyskarne kom og banka hardt på døra og sa me måtte blenda betre.

Då det vart bomba på Knaben kom det mange fly i retninga frå Tingvatn. Dei kom då tilbake etter bombinga. Dette var visst fly frå England, og eit fly blei skote ned i Kon - smo. Eg har møtt ei dotter til flygaren og gitt ho ein oksygentank frå det flyet. Flygaren var frå Canada.

Under krigen var det lite kraftfor å få kjøpt, men det var noe som heitte cellulose. Det kom i firkanta ballar, og var oppdelt i flate tynne plater. Desse måtte me rive i små bitar og leggje dei i vatn nokre timer før dyra fekk dei.

Det var ikkje mange biler etter vegen under krigen. Noen køyrde på vedgass. Eg min - nest Karl Ødegård var hos far og fekk seg noen sekker med orekapp, som Fidjelands - karane hadde kappa under løa her. Desse brukte han på drosjen. Karl Ødegård hadde også lastebil, og køyrde mykje sand frå Håland til jernbanen. Det var også ein som heitte Jakob Berge som kjørte mykje frå Håland. Desse fekk me sitje på med nokre gonger når me skulle til Loka og slå.

Under krigen blei det sådd mykje kveite og havre. Dette blei treska på låven om haus -

47 ten. Han som kom med treskemaskinen skulle vega det ferdige kornet etter treskinga var ferdig, men under treskinga måtte alle inn og ha ein matpause. Då trur eg at noen av sek - kene blei stukke vekk, slik at dei ikkje blei med i veginga. Dei blei visst seinare kjørt til ei mølle for maling. Det blei fortalt etter krigen at mølleren sende tilbake anvisningane i sekkane, så dei kunne male fleire gonger.

Under jernbanebrua på Høyland var det ei lita bu, og der blei bygdefolk utkommandert til å stå vakt. Eg minnest at Torstein Høyland sto vakt for min far, han var min fars onkel.

Tobakk var det vanskeleg å få kjøpt under krigen. Heime budde der ein familie Boman. Begge, både mannen og kona, røykte pipe, så dei planta tobakksplanter, og desse sendte dei til Kristiansand for behandling, og fekk dei tilbake i øskjer. På hæstaloftet heng der endå 10-15 planter som blei hengt opp på ein ståltråd for over 70 år sidan.

Fredsdagane i 1945 minnest eg at me var ute på jordet og gjorde våronnsarbeid då me fekk greie på at det var fred.

Radioen hadde me levert i Tinglokalet på Tingvatn. Far og ein jernbanemann som budde her, hadde snekra ein solid kasse med 2 radioar i. Då freden kom, var det bare å ta hesten og hente den igjen. Det var visst ein del radioar som var forsvunne under krigen der. Men våre var der, og det var moro å høyre radio igjen.

Syskena Sofie Qvarsten (f. 1923), Toralv Røsstad (1934) og Astrid Eikeland f. 1938) frå Naglestad, og Jørgen Mydland frå Mydland, var 16.09.2015 samla på Eiken sjukeheim og fortalde minne frå krigs - tida.

Abraham Røsstad, far til Sofie, Astrid og Toralf, skulle til Titland i Kvås på arbeid. Han gjekk til fots til Kvestad og ut heia, men så kom der så veldig mange fly. Han forstod at det måtte vera krig, så han snudde heim att. Dagen etter - det måtte vera 10. april - kom ein veldig hær over Naglestadheia. Det låg snø i vegen, for det var bare hestebrøyting over heia på den tida. Dei sat inne i stova og såg det kom mange bilar lasta med kanonar og Sofie Qvarsten, f. Røsstad. Foto frå november allslags våpen. Plutselig stod det to tys - 2015. karar med våpen inne i stova. Dei for -

48 langa at far måtte kommandere ut folk på snøskuffing så hærfolket kom fram. Mor sa då dei gjekk, att no tek dei Abraham med, men det gjekk bra. Vi som barn hadde lite greie på dette, men ein forstod at det kunne bli tunge og vanskelege tider. Så kom påbod om at alle radioar, og alle private våpen måtte leverast inn. Dei skulle leverast til Tingvatn, der dei skulle stå hos Anders Tingvatn.

Det blei fortald at kolonnen som kom over Naglestadheia kom i kamp ved Dor - Toralf Røsstad. gefossen i Sirdal. Det fall ein del der. Så tok livet til nokså normalt att. Men det blei mykje forandra, både med matkort og pass. Men for oss som hadde gard gjekk det greitt for. Fisk i vatna og kjøt og mjølk på garden, men mykje arbeid for mor og far til alt. Men det gjekk bra, kan aldri minnast at me la oss svoltne. Byfolk kom opp til oss, og dei fekk med smør og egg, og glade vart dei for det, men dei var redde for kontroll på ruta inn att. Alle måtte ha pass når dei var ute på vegen. Det blei dyrka mykje korn. Mor mi kjørte kornet med hest og fekk male det på mølla på Birkeland i Kvås. Då blei det fint brød, det var godt.

Det var ein skuledag i november 1943. Vi sat inne på skulen. Så blei det smelling og sky - ting, og lærar Kristen Hommekland sa nå må vi ut og sjå. Han tok med ein paraply og me gjekk ut og såg. Då kom det eit stort fly utover frå Logevodden og sørover. Så kom eit tysk jagerfly ut over Anneråsen og skaut på flyet. Han trefte det, og då hoppa fleire ut i fallskjerm, og svevde sørover og fall ned på Heddevann og fleire andre stader. Det blei fortalde seinare at alle kom heim att i live. Dei var frå Canada.

Det dagen flyet blei skote ned, kom det mange tyske soldatar som skulle finna flymannskapet. Dei var i alle husa og leita og kontrollerte. Heim til oss kom dei og tok den eine stova til plass for leitemann - skapa. Dei oppførte seg greitt hos oss.

Astrid Eikeland. Bildet er frå den tida ho heitte Ein gong seinare kom det nokre soldatar Røsstad. og skulle kontrollera i husa. Ein av sol -

49 datane fortalde at han hadde ei jente på alder med Astrid, og spurde om han kunne få fletta håret hennar. Ho skulle på basar og skulle vera fin. Han fekk lov til det, ho blei rektig fin, og ho sprang på basar med nyfletta hår.

Utover krigen blei det viktig at vegen over Naglestadheia var open. Det blei etablert brøytestasjon på Naglestad, og 2-3 sjåførar budde her. Det måtte ringast inn til veg - kontoret kvar dag frå telefonen hos Randi og Abraham Røsstad om korleis vegen var. Sjefen for brøytestasjonen, Gunstein Qvarsten, blei etter kvart husvarm i husa deira, og blei gift i med dottera Sofie.

Eg kan også leggja til at foreldra til diktaren Paal-Helge Haugen, Ragnhild og Jon Hau - gen, budde her då Paal-Helge Haugen blei fødd. Jon var ein av sjåførane. Rett nok blei Paal-Helge fødd på sjukehus i Kristiansand, og dei flytta til Audnedal like etter, men ein kan med ein viss rett seia at han er fødd i Hægebostad.

Ein av sjåførane, Fidje, gifta seg med Alice i Brattereina (Ågedal) frå Naglestad. Far hennar, Olav Ågedal var ivrig jeger, og hadde halde att gevær, som han brukte på jakt av og til. Ein dag såg han at svigerfaren hadde sett frå seg geværet i ganga. På veg ned - over såg han at det kom soldatar som skulle kontrollera husa. Det var nokså ofte det var kontroll i husa. Han fekk snudd og køyrde heim, og fekk gøymd geværet under tre - trammen der. Soldatane kom, men dei fann ikkje noko.

Under krigen var det stort sett forsamlingsforbod. Det gjekk ut over bl. a. dansetilstel - lingar. Men det var nokre ungdomar på Naglestad som fann ein måte å omgå dette på. Dei bygde ein danseplatting i utmarka, eit godt stykke ut frå vestsida av vegen, om lag der vegen går opp til skihytta. Når veret var godt på laurdagskveldane, lydde musikken her. Det var fleire som spela når det passa. Men det var få som fekk slik fart på spelet som Aksel Ågedal. Han spela også i bryllupet til søskenbarnet sitt, Kristian, då han og Kari gifta seg. Det var ikkje berre norske som kom. Det kom også tyske soldatar og trødde dansen med jentene. Men det var ikkje berre populært, noko denne visa viser: Toralv kunne desse viseversa utanat:

Til de piker som stadig med tyskerne går, Vil vi rette et alvorlig ord. Husk du er norsk og det navnet du får Er forræder mot Norge vår mor. Refreng. Å har du alt glemt de norske gutter som graven har gjemt? Som kjempet og stridt og selv døden har lidt For vårt hjemland, vår frihet og rett. (Verset er vers nr 2 frå «Forrædersang», skrive av Solveig Angvik, Møre 1941. TK.)

50 Men stort sett gjekk livet sin vante gang, og utan dei store hendingane. Dei gong - ene vi var i kontakt med tyskarane opp - førde dei seg korrekt og greitt mot oss.

Jørgen Mydland hadde ein del andre minne som han hadde skrive ned, og her er dette.Eg (TK) har endra noko her og der, og redigert litt i samråd med JM, men dette er dei viktigaste krigsminna hans:

Jørgen Mydland. Eg var bare omlag 3 ½ år 9. april 40, og det er ikkje så mykje eg minnest frå då krigen kom, men enkelte ting har brent seg fast i minnet.

Der Auste hos Tomine Mydland hadde dei radio, ein tysk Telefunken. Her høyrde eg stemmen til Hitler. Kanskje var det før krigen kom til Norge, den stemmen glømmer ein aldri. Ein av dei første dagane etter 9. april så kom det fleire fly, heilt svartmåla, over Mydland. Rakel Mydland (f. 1900) trudde dei gjekk i heia, Skoren, vest for husa, men dei strauk over. Dei var nok på veg til Sola. Eg trur at me såg folka i flya. Denne våren var folk ganske utrygge mange stader. Ei natt vakna eg av at det var stemmer av fra - mande nede i stova. Då hadde dei fleste på Snartemo teke på rømmen. Her kom 17 stk til Mydland, alle frå Øvregarden. Eit rykte gjekk ut på at engelskmennene skulle koma i land i Lyngdal, det kom til å bli krigshandlingar, kanskje opp mot Snartemo, og då var det best å koma seg unna. Men ingen ting hende, og dei kunne gå tilbake til heimane på Snartemo dagen etter. (Sjå «Eit krigsminne» av JM i årsskriftet for 2002.)

Det gjekk lang tid før me såg tyskarane her på Mydland. Gardsvegen til Mydland var på den tida den gamle Byvegen, den som nå er merka som barnevandrarsti.

Snart blei det rasjonering på mat og klede, så på det viset merka me krigen allikevel. På den tida hadde dei aller fleste på landsbygda eit gardsbruk og dyr, så då var dei toleg stelt med mjølk og kjøt, men matmjølet som ein fekk kjøpt var av dårleg kvalitet. Det var van - skeleg å få brødet til å hanga saman. Nistematen på skulen var ofte bare moler når eg skulle eta.

Far prøvde å dyrka kveite, og det blei ganske vellykka. Så måtte det malast. Han køyrde med hest til John Leland på Kvåsfiddan. Han køyrde om natta, kvifor veit eg ikkje, kan - skje han hadde for mykje korn i forhold til anvisninga som dei måtte ha med for å få male. Med Raustansleet stod det vakt, far meinte det var Ingolf Birkeland. Han prøvde

51 å stoppa han, men far jaga bare på hesten og køyrde vidare. Godt at han ikkje blei sko - ten, men han kom seg heim att utan at noko hende. Far var avhengig av tobakk, så han dyrka ein del tobakksplanter med blanda resultat.

Etter kvart kom det pålegg om levering av varer til tyskarane. Me måtte levera potete - ter, og eit år me køyrde dei til Naglestad (på Spranget). Der blei dei liggjande til dei blei øydelagt. Dei blei aldri henta.

Hausten 1943 byrja eg på Naglestad skule med Kristen Hommekland som lærar. Det var då eit amerikansk bombefly fekk problemer etter at dei hadde bomba Knaben gruvor. Mannskapet på 10 måtte hoppa ut i fallskjerm. Me var på skulen den dagen og såg dei snodige paraplyane som hang i lufta. Denne dagen, 16. november 1943, styrta då dette flyet ved garden Åsan i Konsmo. Alle 10 berga livet med å hoppa ut. Det blei då liv i dei tyske styrkane i området. Alle hus, hytter og utløer blei undersøkt. Her kom dei mar - sjerande på den dårlege vegen opp til Mydland. Då dei kom opp på tunet sprang dei til alle kantar, i tilfelle nokon skulle prøva og stikka av. Inn i kjøkkenet kom dei, eg sto med lillebror Olaf (f. 1. april 1943). Far måtte visa dei rundt. På loftet sto ei gamal kiste full av klede. Her sette ein av dei geværet ned med full kraft, kanskje der kunne ha gøymt seg ein flygar. Ein av flygarane kom til garden Røynesdal (bare nokre få km frå Myd - land). Her var sonen på garden Ånen, f. 1921, med Amerikanaren til Eikeland. Der budde Tobias f. 1882 og kona Bertine, dei hadde vore i Amerika og kunne prata med fly - garane. Ånen og Tobias ville nå foreløbig plassera denne flygaren på Sunde, ein gard som var fråflytta, men dette blei kjent for tyskarane, så det enda med at både Tobias og Ånen blei tatt, og dei blei sitjande på Grini til freden kom. På same tida blei Ola R. Ive - land f. 1885 tatt. Hos han hadde tyskarane funne noko av eit gamalt gevær, men han kom heim att etter ei god veke.

Eg kjende svært godt desse tre. Når det var noko tilstelling på Naglestad skulehus, så var desse alltid til stades der. Det blei prata mykje om kor forferdeleg dette var, både for dei som blei sitjande på Grini, og for dei som sat att heime. Dei fleste prøvde nok å stikka vekk forskjellige matvarer, i tilfelle det kom kontroll. Ein gong kom tre tyskarar heim til oss. Dei forlanga mat på bordet. Etterpå satte to av dei seg på ein gamal sofa. Denne hadde far fylt med korn, så den var ganske hard å sitja på. Onkel til far, Sakarias Mydland. (f. 1870), hadde ei løe ståande i torvmyra. Her løynde han korn, og dekka med torv. Det var ein god løyneplass!

Ein tur til Lyngdal til tannlegen sit godt i minnet. Det var oss elevane frå Naglestad skule, og Rakel Høyland var med oss. Ein buss med vedgass gjorde at det blei svært varmt i bilen, og snart måtte spy-posane fram. Endeleg var me i Lyngdal. Opp i 2. eta - sje i eit hus i Alleen heldt tannlegen til. Eit tannlegebesøk der var verre enn busstu - ren, det kan sikkert fleire skrive under på. Då me såg ned på gata, så var det tyske soldatar der som heldt på og lesse stomp (brød) i ei stor kjerre, med hesten som trek -

52 kraft. Tenk å køyra mat i ei mygekjerre, sånn såg det ut for oss. Det måtte vera eit bakeri der.

Men det var lang tid før bussen køyrde opp att, difor gjekk turen opp til Morten og Lina på Bergsaker. Lina var frå Naglestad, ho og Rakel var gamle kjenningar, så difor skulle me inn der og få oss mat. Etterpå var me og leika i bakkane bak husa, men så kom det tyske soldatar der, og då kom me fort ned att til husa.

På heimvegen måtte nok spyposane fram att.

Når eg gjekk heim frå skulen gjekk eg opp Naglestadbakken. Då kunne eg sjå rett over til bilvegen opp Bergan. Ein dag var det ei lang rekke med hestar og firehjulsvogner på veg vestover. Dette var nok tunge vogner, for køyrekarane brølte og slo på hestane noko reint forferdeleg. Eg var glad eg var så langt borte. Det fælaste minnet frå krigen er ein ettermiddag hausten 1944, me sat og hadde mat i kjøkkenet. Då kom det to eller tre personar utanfor vindauga. Kleda deira var mest bare filler, og dei såg elen - dige ut. Antageleg var det russiske fangar som kom frå Gyberg. Dei gjorde teikn til å vera veldig svoltne, så det blei smurt mat til dei. Så gjekk dei vidare mot Na - glestad. Me høyrde ikkje meir korleis det gjekk, men det er nok helst truleg at dei blei tatt.

Olga Maria Haddeland har skrive ned desse krigsminna:

Her på Ollesmonen var det ein tyskerleir om lag der Hamran snekkerverksted nå står. Det var på begge sider av vegen, og på begge sider av vegen var det ein del bunkarsar. Her kan enno sjå rester etter ein av dei. Det var grave opp jord rundt dei, og oppå var det eit tak av sponbord. Sponen blei sett inn med tjøre. Inni hadde 21. august 2005 var det Naturlostur frå Jåddan dei spikra låge paller og hyller som dei då til Hamran. Då såg vi på minner frå krigstida. Olga Maria Haddeland fortalde frå krigen, og sette varene på. Det var masse hermetikk her viser ho fram fine ting som ho fekk frå rus - og andre ting. Her i brakka hadde dei ein serfangane. flink kokk. Av og til kom han hit til oss

53 med smaksprøver. Eg minnest spesielt ein pudding som var veldig god. Det var ein slags sitronpudding, trur eg. Me var ikkje så vand med slik mat i den tida. Kven som budde i brakka minnest eg ikkje, men Maria Hamran minnest at dei av og til måtte gå med tele - fonbod.

I stova hos oss hadde vi to tyskarar. Det var veldig greie karar. Tyskarane hadde først for - langt å få begge stovene, men då rista mor på hovudet og sa nei. Dermed blei det berre den eine stova. Men eg minnest far spikra fast dørene som gjekk inn til tyskarane. Der - med kunne ein ikkje vita kva slag folk det var som gjekk inntil dei.

Den eine av desse var smed. Han viste oss ein fin billedramme. Det var svenneprøven hans. I den hadde han bilde av dei to borna sine saman med bestefaren, og andre bilde. Opp til leiren her (frå Snartemo, trur eg) kom det ein del russarar. Smeden tok desse med seg opp i ei smie som stod der husa etter Torleif Hamran nå står. Det var min bestefar og oldefars smie. Der arbeidde desse russarane saman med smeden. Når dei då kom etter vegen vinka tyskarane etter oss borna, og me kom med matpakke til russarane. Me fekk igjen forskjellige ting som russarane hadde laga, f. eks fuglar, rammar, askebeger og slikt. Dei var flinke til å laga ting.

Solveig Vegge fortalde at det ein gong kom ein russar springande bort til dei. Han fekk sett eit fat med poteter og skrellingar som dyra skulle ha. Men russaren sa berre god god og putta det ned i buksene. Mor hennar, Anna, smurde då eit par gode brødskiver og gav han. Så sprang han bort på vegen der tyskarane venta på han.

Lagerbua som var hestestall under krigen. Foto: Rune Eikeland.

54 I den bua som står der oppe på vårt, hadde Torstein Hamran masse material. Denne ma - terialen blei lempa ut og det blei snekra hestestallar. Inn i bua kom det då 22 hestar. Hit til oss kom dei og ville ha hesteselar. Det hadde ikkje me, for me hadde ikkje hest. Ein dag sleppte dei ut alle hestane. Noen sprang oppetter vegen mot Birkeland og meste - parten sprang rundt på jordet vårt. Det likte ikkje far, for det blei så opptrødd. Han gjekk bort og sa dette til dei som stelde hestane. Men dei sa: «Du bekomme gøtsel». Det skulle liksom vera ei erstatning for at dei hadde trødt opp jordet.

Her ute med vegen bort til Selmer sitt hus gjekk det alltid vakt med gevær. Me borna var aldri redd for å gå forbi. Ein dag spurde han om me hadde pass. Men det hadde me jo ikkje. Men me gjekk heim og så teikna me og laga «pass», og så gjekk me ut att med det til vakta. Det tykte han moro i, og så lo han godt og beheldt «passa».

Det var nok mot slutten av krigen då ein som budde der i brakka kom hit til oss ein kveld. Han hadde med seg eit kart. Far måtte dra ned blendingsgardina (noen svarte gar - diner). Då viste han på kartet kor langt krigen var komen. Så nå er det snart fred, sa han.

Der husa til Sofie Qvarsten står var det ei skyttargrav. Og der oppi Hamrebakken der vegen tar av opp til Hamran hadde dei grave ned ein svær bensintank. Kanskje den skulle fyllast med bensin, men det blei aldri gjort.

Tidleg ein morgon like før krigen slutta høyrde me det blei bråk inne i stova til tyskarane.

Geværa som hang på veggen inn mot oss blei tatt ned, og dei blei høgrøysta. Så for alle ut og forsvann i ein bil. Nokre dagar seinare kom eit par tyskarar inn på tunet. Dei for opp bakken til om lag der husa til Ragnhild og Ånen står. Der mellom to små furutre (Trea er store nå, men står der endå) fann dei ein kasse med hermetikk (kjøttkaker kan - skje). Då var det tyskarane i stua som hadde forsynt seg frå ein bunkers. Mor sa då til dei to tyskarane at ho tykte det var så greie karar som var i stua.

Då svara den eine: «Speller ingen rolle det, har stjålet». Då var desse to som var i stova fengsla. Vi trefte dei aldri igjen, men dei skreiv eit brev til oss og beklaga seg og sa at det var dumt då dei måtte gå så tidleg denne morgonen. Seinare kom det ein hundevalp til meg som eg skulle ha frå dei.

Me fekk også adressa til den eine og sende ein del pakkar med mat og ullteppe. Han skreiv då tilbake og takka og sa at smågutane koste seg med ullteppet om kvelden når dei skulle leggja seg.

Det var ordens folk. Kvar laurdag var smeden ute på tunet og raka saman boss som han brende opp, for å halda det ryddig og fint. Når eg sume tider tok gitaren i stova vår, og song og spela litt, ropa dei: Spel, spel, prima prima!

55 Då krigen var slutt gjekk russarane fritt omkring. Eg minnest ein sundag me var samla oppe hos Torstein Hamran der Gurine nå bur. Ola, bror til Gurine, laga gitarar under krigen. Så kom russarane dit opp. Ola fann fram gitarane, og russarane spela og song. Dei var flinke til det. Ein dag var to russarar inne hos oss. Mor hadde laga kjøtsuppe. Ho bad dei til bords og dei åt. Men begge to sparde igjen litt suppe i bunnen av taller - kenen. Det var visst bevis på at dei var godt forsynt. Dei hadde også lagt ned noen peng - eslanter.

Dette er slik eg minnest frå krigen og litt etter krigstida.

Etter krigen brevveksla Tobias Hamran, med presten Wenaas som tolk, med den eine av tyskarane som hadde budd i husa. Han Heitte Emil Schwab, hadde kone og to gutar og budde i Bøblingen i Oberjesingen. Det gjekk pakker frå Hamran til dei og brev opp att. Men etter jula 1949 høyrde dei ikkje meir frå dei. (TK)

Asbjørn Eikeland, f.1938, fortalde dette til Rune Eikeland:

Eg var på Gyberg, i husa der Martin Gy - berg budde, og skulle leika med borna der. Då kom det ei gruppe med russer - fangar forbi saman med dei tyske vak - tene. Det var med ein tyskar som køyrde motorsykkel. Han køyrde oppover om - trent til Blåsen. Der snudde han og køyrde nedover til oss ungane att. Han delte ut sukkertøy til oss ungane. Han sa ikkje noko, bare delte det ut og køyrde vidare. Det var nok ein som hadde familie heime Asbjørn Eikeland. i Tyskland og som han mintest på då.

Me hadde ein gard på Gyberg då, men me budde på Eikeland. Eg kan minnast då tys - karane kom med dei russiske fangane og henta mat dei skulle ha, poteter, mjøl osv.

Tyskarane tok dei hestane dei hadde bruk for. Først tok dei ein hest, og far kjøpte att ein ny hest. Men så tok dei den og. Då hadde me ikkje nokon måte å få opp høyet frå Gy - berg på. Då tok mamma med seg meg og Leif og kyrne ut til Gyberg, så kunne me gje opp høyet på kyrne der. Pappa og Ester var att på Eikeland med kalvane og sauene og fora dei med det høyet me hadde her. På Gyberg var tyskarane rundt husa og låg og trente. Skaut gjorde dei og. Me kunne gå rett med dei. Dei ledde ikkje på øyrene eing - ong.

56 Me budde på Gyberg til krigen var slutt. Då fekk far kjøpt ein hest, og me flytta til Eikeland att.

Det var fangeleir på Snartemo, og dei gjekk opp i Gybergslian og der hogde dei ved. Tyskarane kom med fangane rett forbi husa våre. Me pleide stå på sida av vegen og hiva rå poteteter til dei. Viss tyskarane såg det, tok dei dei. Leif han var så liten, så ein gong tok han heile pøsen og sette seg midt i vegen. Då trua dei med å ta han med, men det var bare for å skræma han.

Då krigen var slutt, kom det ein dag ein full tyskar inn i stova og la geværet på bordet. Deutshland kaputt, Deutschland kaputt, sa han. Me var redd han ville skyta oss. Men det blei med det, han tok geværet med seg og gjekk.

Eg veit ikkje om det er sant eller ikkje, men det blei sagt at det var ein soldat som de - serterte, og dei fann han att på Urestad. Han brukte dei meir eller mindre som vilt i sko - gen på Gyberg og trente på han med treproppar. Jens Eilevstad kunne sitja i stova og sjå på koss dei slo fangane når dei hogde ved i Gybergslian. Dei datt overende av julinga. Dei var også elendig kledd.

Mange av russarane var hendige folk. Viss ein gav dei ei krone, så laga dei ein sølvring av ho.

Ein gong den mellomste syster til Asbjørn var ute og gjekk saman med ei venninne i Hundsdalen, kom det ein full tysk soldat og ville ha dei med seg. Det ville dei ikkje. Då tok han opp ein revolver og trua dei. Men så kom det eit tysk befal forbi. Han tok med seg soldaten med ein einaste gong.

Eg var nok for liten til å minnast noko særleg. Men det var noko som brende seg fast, spesielt den soldaten som kom inni stova med geværet.

Dagfinn Eikeland fortalde til Rune Ei - keland:

Då krigen begynte, gjekk det rykte om at det ville bli eit veldig slag i Bjærumslian. Far ville då at me skulle flytta opp til Ei - keland. Det gjorde me. Men neste mor - gon kom far opp til Eikeland i fem-tida. Då var tyskarane komne, og det hadde ikkje blitt noko slag.

Dagfinn Eikeland. Det eg elles minnest best, var når tyska -

57 rane kom på nettene og kontrollerte huset, med pistol i neven og lommelykt i handa. Då måtte far min (Gunvald Eikeland) vera med dei rundt i huset. Dei såg etter folk som dei leita etter. Det hende visst – men det visste ikkje me ungane noko om – at Toralv Øydne, den yngste bror til Severin, låg inne på heia og gøymde seg. Der høyrde dei på radio. Han kom ned til oss av og til, og det hende han sov der. Heldigvis kom dei ikkje dei nettene han var hos oss.

Elles så var det slik at ein berre fekk behalda ei viss mengd poteter, utrekna etter kor mange det var i hushaldet. Men far grov potetkjellaren ned ein meter ekstra, så då det kom kontrollørar, mælte dei bare ned til golvet.

Dei tyske krigsfangane heldt på med vedhogst heilt opp i Sparådalen. Mange av dei var så flinke til å laga ting. Me ungane tok ofte med egg eller noko mat og prøvde å gje dei, og vanlegvis fekk me lov til det av vaktene. Men det var slett ikkje alle som gav oss lov til det. Så fekk me att noko dei hadde laga.

Elles dyrka me borna tobakk. Me hadde kvar våre stykke. Det var to slags tobakk, det eine kalla dei Bondeplante, den var svært mørkegrøn. Den andre kalla dei Havana, den var meir gulaktig. Me turka tobakken i låven, og så sende me det inn til Kristiansand og fekk att tobakkspakker eller sigarettar.

Det var mykje pokerspeling då. Det kunne vera 8-10 lag med pokerspelarar som heldt til med Steinhaugen, omtrent framanfor der banken er nå. Me kunne setja ut ei øskje til ein pokergjeng, og då fekk me 10 kroner av kvar, 50 kroner, og det var mykje pengar då. Eller ein kunne vera med å spela og bruka tobakken i staden for pengar. Ikkje alle sende inn tobakken. Ein del bare rulla saman blada og røykte dei. Nokre tørka stilken og fin - mol han, og brukte det som snus eller i pipa.

Det var vanleg å halda på med slåball eller å kasta på stikka. Ein kunne gå fritt stort sett kor ein ville, men tyskarane hadde teke bedehuset til sitt bruk. Me var mykje på Gum - pejordet. Nedover mot Jens Loka var det bare nokre finnvollar, og om sundagane kunne det gjerne vera opp mot 100 ungar og ungdomar der. Så spela me ein del fot - ball med lerfotballar fylt med papir eller liknande. Om vinteren var me mykje på ski oppi Hola, det var inne med Lars Kjellingland. Og elles slo me ball etter vegen, for det var ikkje så mykje trafikk.

Denne vedkomfyren stod i si tid i ei tyskerbrakke. Det var ikkje lett å skaffa seg sykkel. Foto: Dagfinn Eikeland Det var særleg vanskeleg å få tak i

58 dekk. Det som då blei brukt, var luftslangar som blei brukt på jernbanen. Det blei strekt ein ståltråd gjennom, og spent fast på ein felg. Men det var tungt å sykla med.

Eg gjekk på skulen i krigsåra. Det var greitt nok, men det stod eit grått hus i Stora Degå, og det huset var det nifst å gå forbi, for der skulle det skrømta.

Det var mange som blei kommanderte til å arbeida på Knaben. Eg kan elles minnast då Knaben blei bomba. Me stod på trappa på Dyblebrotet og høyrde dei engelske flya som kom, og etter ei tid kunne me tydeleg høyra drønna frå bombene. Det måtte vera ei spe - siell verstøa, sidan ein kunne høyra det så langt.

I 1945 kleiv eg veg opp i eit epletreet i hagen og heiste flagget då freden kom.

Me var på Snartemo då Grinifangane kom heim. Blant desse var Jens Loka. Han blei boren på gullstol frå toget. Det var veldig stas.

Og så var eg på Snartemo då dei sende tilbake desse tysketøsane, dei som hadde hatt tyske soldatar. Noen av dei blei sendt til Tyskland. Dei kom frå Farsund og Lista og Lyngdal. Så klipte dei håret av nokon av dei før dei sende dei avstad. Dei fleste hadde nok blitt klipt før dei kom til Snartemo, men eg trur nok at ein del blei klipt på Snartemo også.

For nokre år sidan var Sigurd Hopland, Karl Verdal, Ola Espeland, Trygve Naglestad og eg samla hos Sigurd Hopland.

Då kom det fram laust og fast frå gamle dagar, og dei kom også inn på krigstida:

Jakob Helle – han snakka litt russisk – var ute til russarleiren under krigen. Han hadde med seg Olav Bjærum. Begge to var spelemenn, og dei hadde med seg felene. Dei spela, og russarane dansa. Det såg ikkje ut til at tyskarane la seg opp i det. Jakob Helle prata litt med dei. Det var ingen jenter med, men dei dansa godt for det.

Ola Espeland fortalde at ein morgon han gjekk til skulen, hadde ha gøymt eit brød under trøya.Nokre russefangar heldt på å dra ut nokre kablar på vestsida av åna. Dette var rett på vestsida av jernbanebrua. Ola lurte seg til å gje brødet til ein russar der. Det stod to- tre vakter nokså langt unna, og ein av dei fekk sett det. Han brølte til, kom nedover med revolveren klar, og sprang så snøspruten stod. Han brølte noko til russaren, og han tok fram brødet og ga det frå seg. Så kikka tyskaren på det og ga det tilbake. Ola vart skik - keleg skremt, og det såg nok tyskaren, for han smilte og klappa Ola på hovudet. Så kunne han gå på skulen. Dette var om våren 1945.

59 Etter krigen blei bl. Sigurd Hopland og Trygve Naglestad sendt til Lista for å vera vakt over både tyskarar og russarar der. Dei blei henta i kyrkja(!) 17. mai for å vera vakt på Lista. Trygve, som arbeidde på jernbanen, blei sendt heim att nokså fort, men Sigurd blei verande. Der fekk han sett to russarfangar som omfamna kvarandre kraftig. Det viste seg å vera far og son. Dei hadde ikkje visst om kvaran - dre før då. Ola Espeland. Elles fortalde Trygve om at det ein gong blei det bråk på bussen til Snartemo. Kona til den øvste leiaren for jernbanear - beidet, Hess, var med. Hess budde på Ei - levstad. Jernbanearbeidarane hadde nok for mykje i hovudet, og dei var vonde med fru Hess. Ho klaga til mannen sin. Det skulle bli oppvask, men det enda med slagsmål mellom jernbanearbeidarar og den tyske vaktstyrken på Snartemo, som var på 10 mann. Tyskarane fekk tak i for - sterkningar. Det kom ein heil buss med soldatar frå Farsund. Dei skaut skræmes - kot i lufta, fortalde Trygve. Ein del blei arresterte, Ole Langeland, Ivar Iversen og Johannes Sundstveit blant anna. Etterpå blei det strengt i tunellen også. Det var ein tyskar på vakt på kvart skift. Dette var i 1942 eller 43.

Elles fortalde dei at dei tyske soldatane som var her, var ei blanding av heilt unge menn, kanskje ned i 15-16 år, og opp til 40-åringar. Dei eldste hadde nok vore på andre krigsavsnitt før. Og så var dei så Trygve Naglestad med eit par filtstøvlar som gode til å syngja. Når dei marsjerte brukte tyske vakter brukte. dei å syngja, gjerne fleirstemt.

To jenter, Tulla Kielland og Dagny Rinden, blei utkommanderte til å arbeida på Eilev - stad. Dei prøvde å nekta, men det nytta ikkje. Dei blei sette til forskjellig husarbeid, og

60 til å servera maten og elles hjelpa kokken. Kokken var ein østerrikar, og elles ein lite nazivennleg kar. Då krigen var slutt, fann han fram det finaste brennevinet og dei finaste glasa så dei kunne få skåla for fre - den. Då skåla var tatt, knuste han glasa i peisen. Stemninga var nok ikkje like god i resten av huset.

Sigurd fortalde om ein episode på stasjo - nen der ein tyskar ville låna ein kjelke som blei brukt på stasjonen til å frakta varer. Jernbanemannen nekta å levera ut kjelken, og tyskaren trua med revolver. Men han måtte gje seg, kjelken fekk han ikkje lånt.

Sigurd Hopland. Her i Noreg la tyskarane vekt på å opp - føra seg korrekt og prøva å vinna folk for seg.På Snartemo var det og viktig å ikkje få folk for mykje mot seg, for då kunne det gå ut over arbeidet med banen.

61 Thorbjørn Larssen Fedde, Farsund, ga i 2013 ut boka «Russiske og polske krigs - fanger i Farsundsområdet 1940 – 45».

Vi har fått lov til å skriva av stykket «To russiske krigsfanger på Erikstøl i Hægebostad» Intervju med Liv Nygård, Gyberg, 3.9.1994

Faren til Liv Nygård, Arthur Erikstøl, var en mann av få ord, og først etter krigen for - talte han henne om denne hendelsen. Selv hennes mor kjente ikke til historien.

Faren bodde på Snartemo, men drev bestefarens gård på Erikstøl og hadde sauer der. «Det var en heiegård, men han reiste ofte opp for å gi sauene mat. Det var vinter nå, og han gikk derfor ofte på ski. Denne bestemte natta syntes han at han hørte noe som lus - ket utenfor og under huset. Trodde først at det kanskje var dyr, men han så i sporene i snøen at det måtte være mennesker. Fikk gjort seg forståelig til dem slik at de forsto at de ikke måtte være redde. Det var to utlendinger, og han forsto straks at det var to rus - siske rømlinger da de kom fram. Forstod at de hadde vært her i flere dager, og at de var helt utsultet. Han hadde melk og nistemat med seg, og dette fikk de av han. De ble der en lengere tid til de var skikkelig uthvilt, og han var senere oppe igjen med mat og klær

Kniv og skei som Arthur Erikstøl fikk fra russerfangene.

62 Dag Nygård med kniven og skeia framfor sethuset på Erikstøl. Uthuset der russerfangene lå, er borte nå. Bare litt av murene finnes enda. Bilde fra 2015. Begge foto: Rune Eikeland som han kunne avse. Da de drog videre østover tegnet han et kart slik at de kunne finne veien. De to russerne hadde ingenting med seg, men den ene hadde ei skei. Det var ei vanlig spiseske og bak stod det «ROSTFREI». Det var som sagt det eneste de hadde, men denne ville de at faren skulle ha som takk for hjelpen. Denne skjea, som opprinnelig nok var tysk, har siden vært i familiens eie. Hendelsen fant sted om vinteren da det var snø, og sauene var nok derfor inne i fjøset på den tiden. Det var derfor høy i løa. Snøen lå forresten alltid lenge på Erikstøl. Faren, som døde i 1972, lurte alltid på hvordan det hadde gått med disse to rømlingene.»

63 Radioen

I heftet»Barndomsminner frå Bjærum» skreiv Oddfrid Bjærum denne forteljinga:

I bakkane ovanfor husa er det ein plass som heiter Raban. Der enda ferda vår ved nokre steinar og skorer i fjellet. Plutseleg var det noko. Ei presenning – opp med ho! Der fann me ein radio1 Me pakka han ut, tok han med heim bar han forsiktig. Me hadde jo funne gull! Han stod bak verkstaden så me sprang inn på kjøkkenet med svære augo og for - talde kva me hadde funne. Dei vaksne tok det med fatning, fortalde at me aldri måtte seia noko til noko menneske kva me hadde funne. Ei stund etter gjekk eg ut, bort bak verk - staden, men då var radioen vekk. Me sa aldri noko om radioen.

Tvillingane Oddfrid og Thyra Bjærum.

64 Avisartiklar frå 1945, Farsund Avis

Ordførarvalet i 1945. Det blei vald 12 medlemmer til heradsty - ret i 1945. Dei borgerlege stilte ei felles - liste og fekk inn 6 stk, Arbeiderpartiet fekk inn 5, og Norges kommunistiske parti fekk ein. Ved ordførarvalet var Ola T. Bryggeså kandidat for dei borgerlege, og Karl Bjørnstøl for Arbeiderpartiet. Då det skulle veljast ordførar, fekk begge 6 røyster. Det blei røysta på nytt med same resultat. Då måtte det loddtrekning til. Det blei til at Håkon Iversen, som var re - presentant for Kommunistane, måtte trekka lodd. Det fall på Ola T. Bryggeså. Karl Bjørnstøl blei varaordførar.

65 66 67 68 69 70 Rune-stier Av Tor Arild Bakke

Friluftslivets år – 2015 - er en nasjonal markering av norsk friluftsliv. Bruk av frilufts - livet gir gode opplevelser, økt livskvalitet, en bedre helse og et rikere liv.

Lister Friluftsråd har de 2 siste årene brukt 1.4 millioner kroner som ble gitt av Gjensi - dige Stiftelsen, til å merke, skilte og sette opp informasjonstavler for 60 turstier; 10 i hver av lister-kommunene. Lister Friluftsråd ønsket å markere friluftslivets år med å be ord - førerne åpne 1 merket tursti/vei i hver av Listerkommunene. I Hægebostad ble dette gjort 7. juni med åpning av tursti til Blomliknuten.

Nytt skilt står ved innkjørsel til Naglestad Skihytte. Med ordfører Ånen Werdal i spis - sen gikk turen til Blomliknuten etter at Hægebostad Trekkspillklubb først hadde under - holdt de mange turgåerne. Leder av Lister Friluftsråd Tina Bringslimark, var selvsagt også med. Hennes motto er: «Hvorfor sitte inne når alt håp er ute»

En tursti, eller en turvei, er en opparbeidet trasé for ferdsel til fots eller med sykkel. Be - arbeidingen kan variere fra rydding av noe vegetasjon og varding i utmark til en gruslagt eller asfaltert vei i cirka to meters bredde i bynære strøk. Ofte er turstier merket og kan være inntegnet på kart. (wikipedia definisjon) Undertegnede vil legge til at veldig mange turveier også kan brukes om vinteren til for eksempel skiturer med ulike utfordringer..

Ved stien mot Valefjell. Foto: Rune Eikeland

71 Tor Ola Lauen ved Høge Varden. I bakgrunnen ser man de nye skiltene som blei satt opp i 2015. Foto: Rune Eikeland

Det var Hægebostad I.L. som tok på seg å merke løypene i vårt område, og han som mer enn noen andre har gjort en fenomenal innsats – ikke bare det siste året, men i mange år – er Rune Eikeland.

De siste årene har H.I.L. hver vår lagt ut en tursti-guide for salg, «Heieturer i Hægebo - stad», f.o.m. 2010. For 2015 inneholder heftet forslag på 27 merkede turer. Parkering, kart og hvordan du bør oppføre deg på ulike grunneieres eiendom står det om i heftet. Hvis du går alle 27 turene – hvor langt har du gått? Jeg retter spørsmålet til Rune Eike - land. Svaret er ca. 184 kilometer – eller fra Kollemo til Stavanger!!!

Undertegnede ble av mange oppfattet som bortimot sprø da jeg ryddet 12-13 km. med stier i Kollemoskogen. Berg Kollemo syntes ideen min var god, men han døde og det tok noe tid før Berg Kollemos stiftelse ble registrert som eier 2. juli 1992. Men stiene ble bygget og skiltet. Til min store glede er den nå innlemmet som en av de 27 stiene i Runes tursti-guide.

Synes noen at du er sprø som legger til rette for turgåing? Neida svarer Rune, jeg får nes - ten bare positive tilbakemeldinger – både fra grunneiere og turgåere.

Hvor hentet du inspirasjonen til å tilrettelegge turstier? Rune tenker seg litt om. Det var nok en turbrosjyre i Åmli. Der sto det om 7 toppturer. Dette var vel i 2007.

Tanken var der og lå og fin gjorde seg til 2009 -10. Da ble ideen satt ut i livet med «Heie -

72 turer i Hægebostad». Det var mest kvinner som gikk turene i starten, såkalla topphønene, men etterkvart har dei dratt med seg fleire over dørterskelen.

Det er lagt ut merketenger på alle turveiene – ulike merker for hver sti og turbok i ein postkasse hvor du kan skrive navnet ditt. Hægebostad I.L. har de siste årene premiert dem som har levert inn klippemerkede turkort. Det har vanket gavekort etter loddtrek - ning til de som har deltatt og T-skjorter som går over halvparten av turene,

Hvilke stier ble først satt på prent? Det var vel stiene til Høge Varden, Mannevegen og Barnevandrerstien i 2009. Turer på Heddan Gard eksisterte frå før. Torfinn Hageland har betydd mye med sitt arbeid med gamle ferdselsveier – også når det gjelder de to først -

Atle og Rune Eikeland ved hytta på Tengstøl. Foto: Albin Eikeland

73 nevnte. Barnevandrerstien, ble opparbeidet sammen med Jørgen Mydland. Denne stien ble opparbeidet i regi av Hægebostad Sogelag som mottok kr. 15.000 over 3 år i tilskott fra Lister friluftsråd for dette arbeidet.

Er det noe spesielt som inspirerer deg til å arbeide med turstier? Ja, det er å få oppleve den fine naturen vi har, få god trim og også lære lokalhistorie. Er bra for kropp og sjel!

Har du alltid hatt slike tanker? Har alltid vore glad i heiå både sommer og vinter som gir positive opplevelser. I Tengstøl har vi hytte som blei bygd i 1969, og der var vi vel - dig mye. Er oppvoksen med friluftsliv, jakt og fiske.

Har du noen favorittsti? Favorittstien er nok turen til Stakksteinsliknuten – topp på 625 m. o h. hvor verdens første digitale værradar står. I påsken kunne vi noen dager gå opp 3 ganger på ski frå Tengstøl for å renne ned igjen. Ingvald (Jensen) Helle sa at vi ikkje hadde vore på heiå før Stakksteinsliknuten var bestegen.

Går det med mye tid til å finne fram til egnede traseer, merke dem og ikke minst kon - takten med alle aktuelle grunneiere? Ja, det går med ein del tid, men trives med det og ser det fører til noe positivt.

Passer alle turer for alle? Ja, turene i Hægebostad passer for dei fleste. Turene er mer - ket med forskjellige farger, som viser antatt vanskelighetsgrad. Er fargen for eksempel svart er turen veldig krevende, men vi har bare grøne og blå turer.

Er det noen organiserte turstiarrangement med for eksempel guider/loser som kan for - telle om historiene langs stiene? Ja. Hægebostad sogelag prøver å sette opp en bestemt tur med los hvert år. I år var det med los/loser på turen til Blomliknuten.

Noen tanker om at det stadig kommer flere hytter? Mest positive tanker – hyttefolket blir også glad i stiene og bruker dem for å bli kjent.

Hva med idretten? Jeg tror det betyr mye for mange som trener. Jeg har registrert at f.eks. Hattefjellet og Elvestien fra Snartemo til Helle, blir mye brukt av trimmere. Mange bruker turstiene for å kome i form til Stakken Triathlon.

Var det din ide at Hægebostad I.L. flere år på rad har arrangeret Triathlon – hvor delta - kerne løper, svømmer før de avslutter med sykling før målgang på Snartemo? Ja, Det var jeg og min bror Atle som fant ut at vi kunne prøve å lage til dette krevende løpet som har fått god deltakelse.

Er det turgåere i alle aldersgrupper? Ja, og det er gledelig at det stadig kommer flere unge mennesker som på denne måten lærer mye om naturen. Kollemostien som lig -

74 ger kort vei fra Kollemo skole, blir også brukt av lærerne for å lære barna om natu - ren.

Er dette med snøscootere et stort minus? Nei, har etterkvart innsett at snøscooterkjøring er ein viktig del av fritiden for mange i denne kommunen. Må tilrettelegge endå bedre i form av løypetraseer og øvingsområder ungdommen kan få utfolde seg i. Så gjelder det å ta hensyn til kvarandre.

Er du glad i jakt og fiske? Ja, har ein far som var ivrig jeger og likte å fiske. Så har fått det inn med «farsmelka» og ført til utallige timer i frisk luft. Nå blir det mer fotojakt med hunden som følgesvenn og jaktkamerat. Jeg liker å fiske i fjellvann men blir nok meir fiske etter laks og sjøaure ettersom vi har fått laksetrappa i Kvåsfossen.

75 Tidlegare årsskrift kan skaffast hos styremedlemmene

Prisane er Hægebostad sogelag Årsskrift 1996 kr 40 Hægebostad sogelag Årsskrift 1997 kr 40 Hægebostad sogelag Årsskrift 1998 kr 40 Hægebostad sogelag Årsskrift 1999 kr 50 Hægebostad sogelag Årsskrift 2000 kr 50 Hægebostad sogelag Årsskrift 2002 kr 50 Hægebostad sogelag Årsskrift 2004 Utseld Hægebostad sogelag Årsskrift 2006 kr 70 Hægebostad sogelag Årsskrift 2007 kr 70 Hægebostad sogelag Årsskrift 2010 kr 70 Hægebostad sogelag Årsskrift 2013 kr 100 Hægebostad sogelag Årsskrift 2014 kr 100

Hægebostad sogelag. Revidert utgåve av Ånen Lauens bygdebok, bind 1 Kr 600

Andre lokalhistoriske skrift: ”Fornminne i Hægebostad” av Bjørg Skjoldal kr 50 Hægebostad kulturkontor ”Fridomen vart dyrt kjøpt” kr 150 Hægebostad kulturkontor ”Frigjeringsjubileet 1995. Eit 50-års minneskrift kr 50 Hægebostad kulturkontor ”Den norske skulen 250 år.” kr 50 Hægebostad kulturkontor ”Hægebostad kyrkje 150 år” kr 150 Hægebostad menighetsråd ”Gamle minnesmerke i Hægebostad” av Anna Øydne Neset kr 50 Hægebostad Bygdemuseum Vegane i Hægebostad, av Torfinn N. Hageland kr 100. Hægebostad sogelag “Fotefar frå folk føre” av Samuel Gysland kr 150 Samuel Gysland ”Dal og døl” av Samuel Gysland kr 150 Samuel Gysland ”Soga om Salve” av Samuel Gysland kr 150 Samuel Gysland ”Grava som gøymde gullsverdet” av Samuel Gysland kr 150 Samuel Gysland ”Gløtt gjennom gamle glas” av Samuel Gysland kr 150 Samuel Gysland Snartemofunnene i nytt lys. Stylegard og Rolfsen m.fl. kr 250 Hægebostad kulturkontor Hamran Snekkerverksted 75 år. kr 200 Hamran Snekkerverksted.

Dei fleste av desse bøkene kan ein få kjøpt i Sparebanken Sør, og i Tingvatn fornmin - nepark og besøkssenter.

76 Hægebostad sogelag

Medlemskontingenten for 2015 og for 2016. Kr 100 per person.

Medlemsfordelar: • Som medlem får du eitt årsskrift gratis (Pris ca kr 100). – Vi prøver å gje ut eitt i året. • Som medlem får du kr 100,- i rabatt per bind av bygdeboka for kjøp av den første av kvart bind.

Hægebostad bygdebok. Pris for bygdeboka, bind 1: Kr 600 for bind 1. Medlemmer av Hægebostad sogelag får eit avslag på 100 kr for det første eksemplar dei kjøper.

Hægebostad sogelag har fylgjande styre i 2015: Leiar Torger Kvåle, nestleiar Karl Verdal, Tor Arild Bakke, Thorbjørn Gysland, Thyra Bjærum, Arnhild Lauen, Rune Eikeland. Anne Tove Bakke er kasserar. Varamedlemmer: Jørgen Mydland, Toralf Røsstad.

Redaksjonskomite for bygdeboka: Anna Rossevatn, Torger Kvåle, Karl Verdal, Linn Fuglestveit og Audhild Kvåle. Redaksjonskomite for årsskrift 2015: Torger Kvåle, Tor arild Bakke og Rune Eikeland.

Styret for Ånen Lauens bygdesogefond: Torger Kvåle, leiar, Karl Verdal, nestleiar, Tor Arild Bakke, Leif Lauen og Ådne Lauen.

77 78 Tor Ola Lauen ved Høge Varden. I bakgrunnen ser man de nye skiltene som blei satt opp i 2015. Foto: Rune Eikeland

Baksida:

Oversiktsbilde over det nye idrettsanlegget på Kollemo. Bildet er teke frå Koleheia 4. november 2015. Foto: Rune Eikeland

79