Ruud Lubbers wist altijd een oplossing
In drie kabinetten gaf Ruud Lubbers als premier leiding aan forse bezuinigingen. Maar dat ging niet ten koste van zijn populariteit. Integendeel zelfs, hij kreeg tweemaal de kans ‘zijn karwei af te maken’. Hoe kon Lubbers saneren zonder dat het electoraat zich tegen hem keerde?
door Mirjam Janssen
p 4 november 1982 zat er vooral voor jongeren op dat moment hele- stond het eerste kabinet- maal niet in; de jeugdwerkloosheid bedroeg Lubbers op het bordes bij ruim 20 procent. Er was sprake van een recessie de koningin. Twee dagen en de cao-lonen waren lange tijd te sterk geste- later bestormde Nederpop- gen, wat de exportpositie van het land had ver- band Doe Maar de Top-40 zwakt. Op andere fronten was de stemming met het liedje De Bom. eveneens somber: in geen enkele periode in de Henny Vrienten zong: voorgaande veertig jaar trouwden zo weinig mensen en ook het percentage echtscheidingen O‘Carrière maken (voordat de bom valt) was opvallend hoog. Werken aan m’n toekomst (voordat de bom valt) Zijn positie als premier was Lubbers min of Ik ren door m’n agenda (voordat de bom valt) meer overkomen, net als zijn entree in de poli- Veilig in het ziekenfonds (voordat de bom valt)’ tiek. Lubbers was in 1973 minister van Economi- sche Zaken geworden namens de KVP in het ka- Het lied verraadt de twee belangrijkste obses- binet-Den Uyl. De samenstellers van het kabinet sies van dat moment: Nederland maakte zich zochten nog een ondernemer en na enig rond- grote zorgen over de wapenwedloop en over de vragen waren ze uitgekomen bij de 34-jarige slechte economische situatie. Carrière maken Ruud Lubbers. Hij was mededirecteur van fami-
Maarten! foto| 79 anp/ arthur bastiaanse Overleg Ministers uit het kabinet-Den Uyl praten met werkgevers en werknemers. V.l.n.r. Jaap Boersma, Joop den Uyl, Wim Duisenberg en Ruud Lubbers. Midden voor: Wim Kok. Foto NA/spaarnestad photo/anefo
‘Indertijd heb ik niet op Ruud Lubbers gestemd; ik deelde de verontwaardiging over de bezuinigingen. Maar terugkijkend is hij een ver- dienstelijk premier geweest. Bezuinigen Hij heeft onder moeilijke om- Onno Ruding standigheden lastig beleid ten met het uitvoer gebracht zonder dat beroemde er een akelige stemming ont- koffertje op Prinsjesdag stond, zoals het kabinet Rutte 1986. nu wel heeft veroorzaakt. Foto hol- Lubbers nam zinvolle maat- landse hoogte/bert regelen en handelde niet uit verhoeff opportunisme.’
liebedrijf Hollandia, een staalproducent, en actief in de KVP. Aanvanke- van de afgrond. Als man van oplossingen Lubbers aantrad, was het financierings- waren bang dat de binnenlandse bestedingen anders zouden terug lijk kon Lubbers goed opschieten met Joop den Uyl. Hij paste in de wist Lubbers de zaak bij elkaar te hou- tekort inmiddels opgelopen tot ruim 10 vallen.’ non-conformistische sfeer van het kabinet: als hij het te druk had om den en ontwikkelde hij een geheel eigen, procent. Er moest fors worden bezui- Toch leidden de maatregelen tot hevig verzet. Het kabinet kwam op naar de kapper te gaan knipte zijn vrouw Ria zijn haar en hij reed rond op compromissen gericht taalgebruik. nigd. Lubbers zorgde dat de ministers- voet van oorlog te staan met de vakbeweging en de oppositie. Ook de ker- in haar gammele boodschappenauto, een Renault 4. Hij zag zichzelf Hij bedacht zinnen van een surrealisti- posten van het CDA werden bezet door ken en een deel van de CDA’ers vonden dat het veel te hard van stapel meer als vertegenwoordiger van het kabinet dan van de KVP en wilde sche schoonheid als: ‘Dit probleemveld stevige saneerders. Zo werd Onno Ru- liep. Om de eigen achterban te overtuigen, gingen Lubbers en andere lei- vooral aanpakken. Hij viel op door zijn talent om voor elk probleem moet worden neergetunneld in een mo- ding minister van Financiën, bekleedde dende CDA’ers elke maand het land in. Lubbers probeerde het beleid zo vele oplossingen aan te dragen. Door de samenwerking met de PvdA tie, om langs deze weg en in lijn met de Wim Deetman de post Onderwijs en zat veel mogelijk uit te leggen. Hij wist de pers handig te bespelen. Als hij een leerde hij machtspolitiek denken, maar uiteindelijk knapte hij af op het afspraken met het kabinet al zwaluw- Jan de Koning op Sociale Zaken en lastige vraag kreeg, zei hij: ‘Ik zie dat een slag anders.’ Vervolgens herfor- polariserende gedrag van Den Uyl. staartend de pijnpunten snelstens en Werkgelegenheid. In de Kamer wist Lub- muleerde hij de vraag en gaf daarop antwoord. En natuurlijk gebruikte hij Na de val van het kabinet had Lubbers moeite zijn draai te vinden. bestens af te concluderen.’ bers zich verzekerd van steun van de ook trucs om zijn politieke tegenstanders dwars te zitten. Bij het beant- Hij kreeg geen ministerspost in het eerste kabinet-Van Agt/Wiegel Na het kabinet-Van Agt I volgden in an- nieuwe CDA-fractieleider, Bert de Vries. woorden van Kamervragen, bijvoorbeeld, legde hij voor elk antwoord een (1977-1981), maar werd fractievoorzitter. In die positie moest hij be- derhalf jaar tijd nog twee futloze kabinet- De Vries slaagde erin het dissidente ge- plastic mapje aan. Vaak begon hij eerst de mapjes met onbelangrijke middelen tussen de CDA-ministers in het kabinet en de dwarse CDA- ten-Van Agt. Tijdens de onderhandelin- drag van de loyalisten in te dammen. kwesties te behandelen. Dat leek toevallig, maar er zat wel degelijk een fractie. De fractie telde in die tijd tien ‘loyalisten’, parlementariërs die gen in het najaar van 1982 over zijn ‘Elke zondagmiddag namen Lubbers en systeem in: door het debat niet op hoofdpunten te beginnen, wist hij de in veel opzichten sympathiseerden met de standpunten van de opposi- vierde kabinet gaf Van Agt te kennen dat ik bij hem in de tuin de week door, zodat vragen van oppositieleider Joop den Uyl minder gewicht te geven. tie. Door deze situatie scheerde het kabinet voortdurend langs de rand hij zich terugtrok uit de politiek. Op dat we elkaar niet voor verrassingen plaats- In het kabinet was hij een handige schaker. ‘Door steeds weer naar moment werd Lubbers vrij onverwachts ten,’ herinnert De Vries zich. compromissen tussen de verschillende bewindslieden te zoeken weet naar voren geschoven als zijn opvolger. Het kabinet wilde sterk bezuinigen Lubbers het politieke proces van het begin tot het einde te beheersen,’ op onder meer de sociale zekerheid, observeerde voormalig VVD-leider en minister Frits Bolkestein later in Lubbers ontwikkelde Stevige saneerders het onderwijs en de zorg. ‘Maar we wil- een artikel. Als een minister te snel akkoord ging met een van zijn De kabinetten-Van Agt waren uitgegaan den er wel de tijd voor nemen,’ zegt De voorstellen, nam Lubbers volgens Bolkestein expres een ander stand- een geheel eigen, op van de veronderstelling dat de economie Vries. ‘We wilden het financieringstekort punt in. ‘Hij kan slechts boven de twistende partijen staan als geen er- compromissen gericht zou groeien en hadden hun begroting niet in een beperkt aantal jaren terug- van het helemaal met hem eens is.’ daarop gebaseerd. Maar de gouden jaren brengen, maar in kleine stappen. Het ‘De PvdA had moeite met zijn manier van ontideologiseren,’ zegt Jac- taalgebruik waren voorbij. Toen het eerste kabinet- mocht best een jaar of tien duren. We ques Wallage, die tijdens de eerste twee kabinetten-Lubbers Kamerlid
80 | Maarten! Maarten! | 81 Massaal Duizen- den protesteren in 1981 op het Museumplein in Amsterdam tegen de plaatsing van kernraketten. Foto hollandse hoogte/rob huibers
voor de PvdA was. ‘Hij trok politieke De eerste regeringsjaren van Lubbers liep de werkloosheid op tot meer vraagstukken een technische kant uit en dan 10 procent; de jeugdwerkloosheid piekte in 1985 zelfs op ruim 25 zijn CDA/VVD-kabinetten zochten geen procent. Daarna ging het beter. consensus in sociale vraagstukken.’ Drie weken na het aantreden van het Bommeldingen eerste kabinet-Lubbers, op 24 november En dan was er dus nog de Bom. Deze kwestie verziekte al jaren de 1982, sloten de sociale partners het zoge- sfeer. Vanwege een NAVO-besluit uit 1979 moest Nederland 48 kruisra- noemde Akkoord van Wassenaar. Ze spra- ketten plaatsen. Heel links Nederland, maar ook progressieve christe- ken af de lonen te matigen en de arbeids- nen en een aantal CDA’ers waren fel tegen. De VVD was juist fel voor tijd te verkorten, zodat het werk kon en had aangekondigd uit het kabinet te stappen als de raketten niet worden herverdeeld en de internationale werden geplaatst. Lubbers – en ook andere bewindslieden – werden concurrentiekracht van het bedrijfsleven persoonlijk lastiggevallen door actievoerders. Regelmatig stonden er kon toenemen. Het Akkoord van Wasse- dagen en nachten achtereen demonstranten voor hun woningen. Ook naar geldt als een belangrijk omslagpunt. kregen ze bommeldingen te verwerken. ‘Toch waren we er destijds niet zo van on- Lubbers probeerde tijd te winnen en bedacht in 1984 een compro- der de indruk,’ herinnert econoom De mis: Nederland zou alleen kruisraketten plaatsen als de Sovjet-Unie op Vries zich, en hij pakt er een grafiek bij. ‘Al 1 november 1985 meer dan 378 SS-20-kernraketten had gestationeerd. twee jaar daarvoor had de tendens tot Toen die datum naderde, hield Lubbers zijn poot stijf. Op 26 oktober loonmatiging ingezet. Het Akkoord was 1985 sprak hij op een antikernwapenbijeenkomst in de Houtrusthallen een bevestiging van een bestaand proces. in Den Haag. Het publiek maakte zo veel mogelijk lawaai en keerde Het heeft ook niet zo veel opgeleverd: het hem de rug toe; toch bleef Lubbers rustig doorspreken. In de beeldvor- werk werd herverdeeld, maar er kwamen ming pakte dat gunstig voor hem uit. Op 4 november 1985 stemde het weinig extra arbeidsplaatsen bij. Vanaf kabinet in met de komst van de raketten, maar met de bepaling dat Ne- 1983 kwam de economische groei weer op derland pas in 1988 tot plaatsing zou overgaan – ook weer een manier gang, maar dat was vooral een gevolg van om tijd te rekken. De redding kwam van de nieuwe Sovjetleider Mi- de aantrekkende wereldeconomie. De ver- chail Gorbatsjov, die vaart zette achter de ontwapening. Uiteindelijk dienste van het kabinet was dat het orde was plaatsing van kruisraketten niet meer nodig. Berooid Studenten protes- op zaken stelde in de overheidsfinanciën In het verkiezingsjaar 1986 bleef het kabinet bezuinigen. Volgens teren tegen de bezuinigingen op het onderwijs, 1988. en de loonmatiging versterkte.’ Lubbers moesten de kiezers weten waar ze aan toe waren. Het CDA Foto anp/marcel antonisse
82 | Maarten! Maarten! | 83 Onderonsje Lubbers overlegt met de frac- tievoorzitter van de VVD, Frits Bol- kestein, 1990. foto anp/ed oude- naarden
Opgetogen voerde campagne onder de slogan: ‘Laat Lubbers zijn karwei afmaken.’ De val van het kabinet schaadde Lub- gen op te bouwen en die als enige logi- blemen te benoemen. Bij de WAO-kwestie begon hij niet over de ver- Lubbers wacht Lubbers was niet zeker van een overwinning, want de opiniepeilingen bers’ persoonlijke aanzien niet. Integen- sche te presenteren,’ vertelt De Vries. hoogde premiedruk, maar hij maakte er een moreel vraagstuk van. Het op de verkiez- hadden er lang ongunstig uitgezien. Toch boekte het CDA negen zetels deel, hij was op de top van zijn populari- kon niet zo zijn dat zo veel mensen langs de kant stonden.’ ingsuitslag van 1986: mag hij winst – precies evenveel als de VVD verloor. teit. Gedumpt Het derde kabinet zat de rit uit. De bewindslieden konden het prima zijn karwei af- De coalitie kon verder, maar de verhoudingen waren met 54 zetels In zijn derde kabinet ging Lubbers ver- Lubbers vond dat de WAO aan herzie- met elkaar vinden maar de CDA- en PvdA-fracties niet. Dat werd mede maken? voor het CDA en 27 voor de VVD niet meer in balans. De VVD voelde der met de PvdA; de partijen hadden sa- ning toe was. Deze arbeidsongeschikt- veroorzaakt door een strategische fout van Lubbers: hij ging ervan uit Foto na/spaar- zich leeggezogen, al sprak de rechtse agenda van het kabinet deze par- men een comfortabele meerderheid. Het heidsregeling was verworden tot een dat het zijn laatste kabinet was en kondigde al vroeg CDA-fractievoor- nestad photo/ g. dijkstra tij zeker aan. Het kabinet bleef bezuinigen, maar minder sterk. Na de CDA had 54 zetels behouden, de PvdA permanente werkloosheidsregeling, zitter Elco Brinkman aan als zijn opvolger. Vanaf dat moment moest grote ingrepen tijdens zijn eerste kabinetsperiode wilde Lubbers rust. had er 49. Lubbers kon even soepel met waarin overtollig personeel en ouderen Brinkman zich profileren. En omdat het kabinet met de PvdA regeerde, Onno Ruding verlaagde de belastingen, natuurlijk met grote instem- de socialisten samenwerken als met de die bijna aan hun pensioen toe waren kon dat alleen door een rechts geluid te laten horen. Er waren opeens ming van de VVD. De verhoudingen binnen de VVD waren niet goed en liberalen omdat hij zo pragmatisch was. werden gedumpt. In 1990 waren er twee kapiteins op het schip. Na een paar jaar zei Lubbers dat hij zich Lubbers kon niet overweg met VVD-vicepremier Rudolf de Korte. ‘Ge- Hij identificeerde zich niet met een chris- 900.000 arbeidsongeschikten. In een toe- had vergist en bij de volgende verkiezingen op Ernst Hirsch Ballin zou leidelijk viel op dat hij ongelukkig was met de VVD. Hij vond het leuker telijke politiek. Bovendien leek het hem spraak verklaarde Lubbers: ‘Nederland is stemmen. Tegelijk kwam het CDA met een veel rechtser programma. met PvdA’ers te discussiëren dan met VVD’ers te regeren,’ zegt Wallage. goed verdere bezuinigingen met de PvdA ziek.’ Hij vond het onaanvaardbaar dat Brinkman wilde alle uitkeringen, ook de AOW, vier jaar bevriezen. Joop den Uyl was als PvdA-leider opgevolgd door Wim Kok en met door te voeren. Vicepremier Wim Kok het aantal WAO’ers bleef stijgen en wilde De verkiezingen van 1994 draaiden uit op een ramp voor het kabinet: hem kon Lubbers wel opschieten. kwam op Financiën, Bert de Vries werd maatregelen. De PvdA voelde zich voor het CDA verloor twintig zetels, de PvdA twaalf. Het verlies van het Het kabinet viel in 1989 over het reiskostenforfait – eigenlijk geen hals- minister van Sociale Zaken en Jacques het blok gezet, maar stemde na een die- CDA was te wijten aan de crisis in de partij, maar waarschijnlijk ook zaak, maar de samenwerking was gewoon op. ‘Toen we in 1982 begonnen Wallage werd staatssecretaris van On- pe interne crisis in met een versoberde hadden we een no-nonsense aanpak,’ zei voormalig VVD-minister Neelie derwijs en later van Sociale Zaken. ‘Ik regeling. ‘Lubbers had gelijk dat hij Kroes later in een interview. ‘We voelden ons het eerste-categorie-hockey- was onder de indruk van Lubbers’ gedre- Nederland de spiegel voorhield,’ vindt team, dat was aangetreden met een bright young man als aanvoerder. venheid,’ zegt Wallage. ‘Er werd altijd ge- Wallage achteraf. ‘Het was typerend Hij vond het leuker met We zouden het varkentje wel even wassen. […] Maar toen na de pauze – sproken over zijn wollige taalgebruik, voor zijn niet-ideologische aanpak. Hij PvdA’ers te discussiëren de verkiezingen van 1986 – de tweede speelhelft begon, zei het publiek maar in bilateraal overleg was hij heel probeerde weg te blijven uit een links- dat we het niet meer zo leuk deden als in de eerste helft.’ helder.’ ‘Hij had het vermogen redenerin- rechtsschema en maatschappelijke pro- dan met VVD’ers te regeren
84 | Maarten! Maarten! | 85 MEER WETEN?
Boeken Ruud Lubbers heeft zijn memoires geschreven. Helaas zijn die nog steeds Betrokken aan het vertrek van Lubbers. Hij was populairder dan zijn partij. Met 37 niet uitgegeven. Wie meer Lubbers voor over hem wil weten, heeft zetels werd de PvdA net iets groter dan het CDA. Zo ontstond het eer- een ruime keus. Zo inter- een overleg ste paarse kabinet onder leiding van Wim Kok, een bewuste poging van in het parle- viewden Arendo ment, 1986. PvdA, VVD en D66 om zonder het CDA te regeren. Joustra en Erik foto na/ De jaren daarna probeerde Lubbers een topfunctie in Europa te be- van Venetië voor spaarnestad machtigen. Dat mislukte, omdat hij geen steun kreeg van de Duitse pre- Ruud Lubbers. photo/anefo Manager in de mier Helmut Kohl door een reeks irritaties in de jaren daarvoor, zowel politiek (1989) op het politieke als op het persoonlijke vlak. Kohl hield niet van Lub- 21 bekenden van Lubbers. bers’ neiging telkens met nieuwe oplossingen te komen. ‘Lieber Ruud,’ Onder redactie van Ro- zei hij eens, ‘du brauchst dich doch nicht zu benehmen wie der Vor- bert Ammerlaan verscheen sitzende der Koblenzer Jugendverein.’ Afscheid van Ruud Lubbers (1994), een liber amicorum Lubbers werd wel Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen bij de met bijdragen van bekende Verenigde Naties. Deze functie moest hij in 2005 neerleggen omdat hij Nederlanders. werd beschuldigd van seksuele intimidatie. Zijn populariteit in Neder- Marcel Metze land leed er niet onder: toen hij later dat jaar een lezing over duurzaam- schreef De heid gaf op Lowlands, werd hij toegejuicht als een popster. Uiteindelijk Stranding, over de opkomst en werd hij in hoger beroep wegens gebrek aan bewijs vrijgesproken. neergang van Lubbers’ warme verhouding met vrouwen was wel algemeen bekend. het CDA (1995). Wallage: ‘Ruud is een heel charmante, betrokken man. Hij heeft een Boeiend is De combinatie van intensiteit en inhoudelijkheid waarvan ik me kan voor- rogge staat er stellen dat vrouwen die aantrekkelijk vinden.’ dun bij. Macht en verval van Sinds 1995 is Lubbers minister van Staat en in 2010 was hij informa- het CDA 1974- teur. De laatste rommelige jaren van zijn derde kabinet hebben ten on- 1998 (1998) van Pieter rechte een schaduw over zijn reputatie geworpen, meent Bert de Vries. Gerrit Kroeger en Jaap Stam. ‘Lubbers heeft Nederland knap door de moeilijke jaren geloodst. Toen Bert Steinmetz het weer beter ging met de wereldeconomie was Nederland klaar om schreef Ruud Lubbers. Peet- ervan te profiteren.’ vader van het Paars kon verder op de basis die onder Lubbers was gelegd. Wim poldermodel Kok was nog niet aangetreden als premier of het aantal WAO’ers begon (2000). te dalen. Het beleid had gewerkt. n
Maarten! | 87