Hofjeskrant

nummer 33, voorjaar 2014

Provenierszaal van het Huis van Achten in Alkmaar. Foto: Joop Elsinga, Alkmaar

Verder in dit nummer: • Mededelingen van het bestuur • Van de voorzitter • Hofje Sint Maartenshuizen • Hofjestuinen • Boekbespreking: Alle Leidse hofjes • ‘Rode Dorp’, Hoefkade, Den Haag • Boekbespreking: Amsterdams Sint-Andrieshofje 400 jaar • Hofje, column van Frits Abrahams • Boekbespreking: Kloek monument voor Alkmaarse hofjes • Nieuw lid: Vrouwe Groenevelt’s Liefdegesticht, Rotterdam • Nieuw lid: De Fundatie Metelerkamp, Utrecht • Beknopt verslag Najaarsvergadering • Dankwoord van de erevoorzitter

Hofjeskrant ~ 1 Mededelingen van het bestuur

Landelijk Hofjesberaad Voorjaarsvergadering in Alkmaar De Stichting Landelijk Hofjesberaad is bedacht op 8 april 1997 en daadwerkelijk opgericht op 4 juni 1997. zaterdag 12 april 2014 Bestuurssamenstelling: Mr H. van Eesteren, voorzitter (070-350 63 48) De voorjaarsvergadering wordt gehouden op zaterdag 12 Ing J. H. Willemink, penningmeester (023-528 84 36) april 2014 in de Kapelkerk, Laat 80, 1811 EK Alkmaar. Mr E.W. Oosterbaan, secretaris (0224-215 185) Daar zijn wij te gast bij de Alkmaarse hofjes. Mw E.C.M. Elzenga-Duynstee, lid (0318-613 282) Drs J.M. Poldermans, lid (06-1695 1651) Het programma ziet er als volgt uit: Dr W.J.H. Verwers, lid (033-253 74 61) 10.30 uur: ontvangst. Mw mr J.B. Baars-Goettsch, lid (035-8877 793) 11.00 uur: welkomstwoord door de voorzitter, mr H. van Als adviseurs van het bestuur treden op: Eesteren, gevolgd door een inleiding over de Dhr jhr G.G. Witsen Elias, voormalig secretaris LHB Alkmaarse hofjes door dr J. Vis, auteur van Mw drs R.C. Willeumier, monumenten en wonen het boek ‘Hofjes van Alkmaar’ (zie blz. 8 en Dhr A.J. Brand, zorg 9). Huishoudelijk deel van de vergadering. Daarin komen Hofjeskrant o.m. aan de orde de Verhuurderheffing en het financi- De Hofjeskrant is voor geïnteresseerden op aanvraag eel jaarverslag 2013. Bovendien zullen mevrouw D. van beschikbaar. Bestuursleden van de aangesloten hofjes Hoogstraten en de heer H. Looijesteijn een korte inleiding krijgen de krant automatisch op hun huisadres. houden over de eerste twee delen van de Hofjesreeks.

Secretariaat Stichting Landelijk Hofjesberaad 13.00 uur: Lunch (voor alle aanwezigen) Vooruitgangstraat 167, 2032 RK 14.00 uur: Stadswandeling langs enkele hofjes en Het secretariaat is tijdens kantooruren te bereiken op het Stedelijk Museum 023 - 5400644, [email protected] 15.30 uur: Afsluitende borrel Contactpersoon: Joke Slootheer www.hofjesberaad.nl Hoewel voor de partners in de ochtend geen speciaal part- nerprogramma is georganiseerd, zijn zij vanzelfsprekend Aanmelding nieuwe leden Voor meer informatie over het Landelijk Hofjesberaad en/of de de hele dag welkom. mogelijkheden voor aansluiting bij het beraad kunt u zich richten tot Joke Slootheer (secretariaat). Najaarsbijeenkomst 2014 Natuurlijk zijn wij ook zeer geïnteresseerd in uw reactie op de De Najaarsbijeenkomst zal op 8 novmber 2014 plaatsvin- Hofjeskrant. Belt of mailt u gerust, ook als u een actieve bijdrage den in Rotterdam, waar we de gast zijn van de Kuyl’s Fun- wilt leveren aan het werk van de stichting. datie. Nadere informatie volgt later dit jaar. Voorrang werelderfgoed- monumenten Advertentietarieven De advertentietarieven voor de Hofjeskrant zijn sinds 10.02.2004 niet veranderd. Zij bedragen: Op de laatste najaarsvergadering van het LHB in Schel- lingwoude heeft onze voormalig adviseur ‘monumenten,’ 1/6 pagina ? 150,- 1/2 pagina ? 500,- P. Verhoeven, de vraag gesteld of monumenten, gelegen binnen de contouren van het werelderfgoed, voorrang hele pagina ? 750,- hele achterpagina ?1.000,- hebben bij de toewijzing van subsidie. Ir. G.J. Luijendijk, beleidsmedewerker bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, was zo vriendelijk ons het bewuste artikel in de Staatscourant 2012 nr. 20420 van 9 oktober 2012 aan te reiken. Onder paragraaf 2.3 ‘Verlening’ lezen we bij artikel 12 ‘Verdeelcriteria’ lid 1: Colofon Indien in enig jaar een subsidieplafond als bedoeld in artikel 3 Uitgave van het Landelijk Hofjesberaad. niet hoog genoeg is om alle aanvragen ten laste van het desbetref- Verschijnt tweemaal per jaar: voorjaar en najaar fende bedrag te honoreren, wordt op die aanvragen in de volgende issn: 1872-5619 volgorde beslist: a. aanvragen, voor zover die beschermde monumenten of zelfstan- Redactie: J.M. Poldermans, W.J.H. Verwers Vormgeving: Tekst in Vorm, Joke Slootheer dige onderdelen omvatten die deel uit maken van een werelderf- Druk: Paswerk Grafisch, Cruquius goed etc.

2 ~ Hofjeskrant Van de voorzitter

In de najaarsvergadering van 2 november 2013 is afscheid genomen van Daan van den Briel als voorzitter van het Lan- delijk Hofjesberaad. Hij was een van de initiatiefnemers en oprichters van de Stichting in 1997. Vanaf de oprichting heeft Daan bijna 17 jaar met grote inzet en betrokkenheid samen met zijn mede-bestuurders de Stichting doen groeien tot wat het nu is, een volwassen, actieve belangenorganisatie voor de hofjes in Nederland. Als dank en waardering voor zijn grote verdiensten is Daan in de najaarsvergadering benoemd tot ere-voorzitter. Het is voor mij een voorrecht hem op te mogen volgen.

Mijn betrokkenheid bij hofjes ont- huurderheffing in te voeren voor de ge- Zoals eerder aangekondigd gaat het stond tijdens de studietijd in hele sociale huursector. Deze heffing, LHB een boekenreeks uitgeven over toen mijn vrouw en ik, na ons trou- die een fors tarief kent, dwingt ons een aantal facetten van het fenomeen wen, in het Assendelfthofje zijn gaan een relatief groot deel van de huurin- hofje. Vorig najaar is aan twee auteurs wonen. Na een lange loopbaan bij komsten af te dragen aan de Staat. De opdracht gegeven voor het schrijven Hollandsche Beton Groep ben ik in lage huren, die wij uit sociaal oogpunt van de eerste twee boekjes. Mevrouw 2004 directeur geworden van de Ko- berekenen en de hoge kosten voor on- Dorine van Hoogstraten schrijft over ninklijke Haagse Woningvereniging derhoud, die monumentaal onroerend ‘Hofjes in de moderne tijd’ en Henk van 1854, de oudste nog bestaande goed met zich meebrengen, leiden in Looijestein over ‘De gouden eeuw, 19de eeuwse sociale woningvereni- veel gevallen tot een marginale exploi- ook van het hofje’. Tijdens de voor- ging van Nederland. Bij mijn aantre- tatie. Dat de heffing problemen gaat jaarsvergadering zullen zij een korte den beschikte de Vereniging over vier geven bij de exploitatie lijkt onvermij- toelichting geven op de inhoud van hofjes uit de 19de eeuw. Daar zijn er delijk. De brief van het LHB aan de hun boekjes. in de afgelopen jaren twee aan toege- Eerste Kamer, waarin wij gevraagd heb- voegd, een hof in de Schilderswijk, ben een uitzondering te maken voor de Graag wil ik waardering uitspreken dat flink gerenoveerd werd, en een hofjes, heeft zoals verwacht niet geleid voor mijn mede-bestuursleden, die geheel nieuw gebouwd hofje in de tot een bijstelling van de wet, maar zich met veel enthousiasme en be- Goudenregenstraat in Den Haag. Op heeft het LHB en de specifieke positie trokkenheid inzetten voor het LHB. 1 oktober 2013 ben ik met pensioen en problemen van de hofjes wel op de Maar vanzelfsprekend ook voor u als gegaan. kaart gezet. De Eerste Kamer heeft bij regenten/bestuurders van de hofjes. de Minister de toezegging afgedwon- Zonder uw inzet kunnen de hofjes in Toen Daan mij vorig jaar vroeg of ik gen, dat de wet over twee jaar wordt hun huidige vorm niet bestaan. hem wilde opvolgen, heb ik daar niet geëvalueerd. Wij willen reeds dit jaar lang over na hoeven denken. Zo blijf beginnen de politiek duidelijk te ma- Wij gaan door met zo goed mogelijk ik betrokken bij de hofjes en kan ik ken wat de gevolgen van de verhuur- invulling te geven aan de drie pijlers mij inzetten voor het behartigen van derheffing voor de hofjes zijn en hoe waarop het LHB berust: belangen- de belangen en de instandhouding onrechtvaardig deze maatregel is. Dit behartiging, kennisuitwisseling en van deze unieke sociale woonvorm in kan alleen op grond van feiten. In mei, kennisoverdracht. Mocht u in dit ver- veelal eeuwenoude monumenten. wanneer u de huurverhoging heeft band wensen of suggesties hebben, vastgesteld en het OZB tarief bekend dan horen wij dat graag. Een van de pijlers van het LHB is be- is, kunt u van ons een vragenformulier langenbehartiging. Op dit punt kon tegemoet zien. De resultaten van de en- Ik zie er naar uit u te ontmoeten bij ik meteen aan de slag. In het kader quête zullen wij sturen aan de Eerste en de Voorjaarsvergadering in Alkmaar. van de bezuinigingsdoelstelling van Tweede Kamer en natuurlijk ook aan de Rijksoverheid is besloten een ver- de Minister. Huib van Eesteren

Bestuur

Huib van Eesteren heeft de voorzittersha- mer tijdens de laatste Najaarsvergadering in Schellingwoude overgenomen van Daan van de Briel. Het bestuur van LHB in zijn nieuwe samenstelling is daar toen digitaal vastgelegd. U ziet van links naar rechts: Pim Verwers, Joke Slootheer, Els Elzenga, Erik Oosterbaan (secretaris), Huib van Eesteren (voorzitter), Maarten Poldermans, Hanneke Baars en Jan Willemink (penningmeester).

Hofjeskrant ~ 3 Hofje Sint Maartenshuizen

In de afgelopen herfst, op 10 novem- ber 2013 om precies te zijn, vierde het Maastrichtse hofje Sint Maartenshui- zen feest. Het was toen, precies drie- honderd jaar geleden, in 1713, dat de Maastrichtenaar Martinus Frencken overleed. Hij bepaalde in zijn testa- ment dat er een hofje gesticht moest worden voor de huisvesting van 13 onbemiddelde, bejaarde, katholieke vrouwen. Vooral dankzij de inspan- ningen van Hélène, de zus van Marti- nus, werd het hofje in 1715 geopend. Het hofje is het enige nog steeds op liefdadige basis functionerende hofje van Maastricht.

En waar vroeger brood werd uitgereikt op Sint Maarten, boden de provisoren (regenten), om de viering van het 300 jarig bestaan luister bij te zetten, de be- woners op die 10e november een gezel- lige maaltijd aan in een nabijgelegen restaurantje. In een vergevorderd stadium zijn de Dit rijksmonument telt 13 bescheiden De Stichting vierde tevens de opleve- plannen om de kleurrijke gevelsteen senioren appartementen rondom een ring van het belangrijkste deel van de te laten restaureren. De steen waarop binnentuin. De Stichting verhuurt renovatie van dit rijksmonument. te zien is dat Sint Maarten zijn mantel deze huisjes aan oudere Maastrichtena- doormidden klieft om die te delen met ren, met een beperkt inkomen. een “zorgbehoevende”. Aldus wordt niet alleen de naam van de schenker In een volgend nummer van de Hofjes- geëerd, maar ook de charitas verbeeld, krant komen we hier uitgebreid op te- die hij heeft willen nastreven. rug omdat wij, ter gelegenheid van de 300e verjaardag van de ingebruikname Het Hofje Sint Maartenshuizen ligt van dit hofje, onze Voor- of Najaarsbij- midden in het historische centrum eenkomst in 2015 in Maastricht willen van Maastricht, aan de monumentale houden. Grote Looiersstraat 27.

Hofjestuinen Afgesloten van stadsgewoel groeit verborgen achter muren in stilte levend groen waar De buxushaag volgt symmetrisch een overval van serene rust zijn weg langs geëffende paden, de tijd stil zet. ontluikende rozen bezien verlegen de onbereikbare ramen, Oude levens trekken voorbij leilinden trotseren de zon tot waar flarden wasgoed verbleekten, de lantaarn de maan toelaat woorden bij de waterput verwaaiden achter de gesloten poort. en een eeuwenoud beeld ©Annek Groot zichzelf kranig overeind houdt. Lid van het Alkmaars Dichtersgilde

4 ~ Hofjeskrant Boekbespreking Alle Leidse Hofjes

Dat de Leidse hofjes heden ten dage De 35 hofjes, als parels uit het verle- stemd voor dames. Of zij zoals vroeger een grote toeristische attractie zijn, is den omschreven, worden individueel nog kuise maagden zijn, is onbekend. mede te danken aan Ruud Spruit, au- volgens een vast patroon beschreven. Er wonen daar geen “studentenmeis- teur van het aantrekkelijke boek ”Alle Daarin komt de geschiedenis van ieder jes,” aldus Tromp, “die hebben hun ei- Leidse Hofjes.” hofje aan de orde, aangevuld met aller- gen instellingen.” lei, vaak vermakelijke, gebeurtenissen, Het had weinig gescheeld of een groot die in het verleden in en rond het hofje Bij ieder hofje staat een krantenartikel- aantal Leidse hofjes zou gesloopt en hebben plaats gevonden. Het leven in tje uit het verleden afgebeeld, overgeno- dus verdwenen zijn. Dankzij het initia- een hofje, zowel vroeger als nu, krijgt men uit het Leidsch Dagblad. De oudste tief van Spruit, destijds bewoner van de eveneens de aandacht, dikwijls met oog dateren uit het begin van de 20e eeuw. regentenkamer van het Schachtenhofje, voor details. zijn in 1966 de regenten van de Leidse Al met al een goede aanwinst in de boe- hofjes bijeen gekomen om de verloede- Het boek is verlevendigd met veel foto’s, kenkast van geïnteresseerden in hofjes. ring van de hofjes een halt toe te roe- waaronder vaak oude, van het hofje en pen. Daartoe is in 1967 een stichting tot zijn bewoners. Schilderijen van hofjes behoud van hofjes opgericht. En met en portretten van regenten hebben er succes. Veel instellingen, waaronder de ook een plaats in gekregen. Tenslotte Stichting Studenten Huisvesting, heb- krijgt het boek door de vele tekenin- ben zich ingezet voor de renovatie van gen (in verf) van het hofje, poorten en “hofjes die letterlijk op instorten ston- stenen met inscriptie een aantrekkelijk den”. Zo konden vrijwel alle hofjes be- uiterlijk. waard blijven. Onder het kopje “Hofjespraat” vinden ‘Toch is waakzaamheid geboden’, aldus we aardige interviews met bewoners of de auteur: ‘Een mix van uitbundige stu- regenten van elk hofje. Zo komen we denten en bedaagde bejaarden gaat zel- ons oud-bestuurslid Otto Tromp tegen, den goed. Het onderhoud laat soms sterk sinds 1980 regent van het Eva van Hoo- Alle Leidse Hofjes, 2011 te wensen over. In het bijzonder zijn bin- geveenshofje (zie Hofjeskrant 31) en Ruud Spruit m.m.v. Simone Spruit- nenterreinen vaak een woeste bende en omschreven als “een man die houdt van Tijmstra staat de hal vol fietsen en rommel’. tradities.” Dat hofje is uitsluitend be- ISBN 978-90-77842-62-1 ‘Rode Dorp,’ Hoefkade Den Haag Tussen de Hoefkade en de Parallelweg zijn in 1874 141 sobere, ondiepe huisjes gebouwd. Zij staan in vier lange rijen tussen genoemde straten. Het maakt deel uit van de vele sociale woning- bouwhoven in Den Haag.

In opdracht van de ‘Vereeninging tot verbetering der woningen van de arbei- dende klasse’ is dit complex gebouwd, naar een ontwerp van Eli Saraber. In de volksmond werd dit complex het Rode Dorp genoemd. Aanleiding daarvoor waren waarschijnlijk de rode pannen op de daken en niet de politieke gezindheid gesloopt dreigden te worden. De verant- Zie: De verborgen Stad. 115 hofjes in Den van de bewoners. woordelijke Woningcorporatie Staedion Haag, 2005 besloot de huizen niet te slopen, maar op Drs. Botine Koopman (red. drs. Dick In 1985 is het Rode Dorp gerenoveerd, te knappen voor studentenhuisvesting. Valentijn), VOM-reeks 2005, nummer 2, maar deze renovatie was zo slecht uit- Deze renovatie is begonnen in 2011 en is Gemeente Den Haag gevoerd dat de huizen in 2010 alsnog thans (januari 2014) bijna voltooid.

Hofjeskrant ~ 5 Boekbespreking 400 jaar Sint-Andrieshofje in

Haarlem en Leiden laten zich graag van het hofje behandelt; de plaatsing ‘hofjesstad’ noemen, maar historisch van een gevelsteen met een afbeelding gezien telde Amsterdam – hoe kan van de Heilige Familie in de binnen- het ook anders – de meeste stich- gevel van het hofje, en tenslotte een tingen. Als centrum van de wereld- heilige mis met als voorganger onder handel gedurende de Gouden Eeuw andere een bisschop in ruste, en zelfs klotste het geld tegen de hoofdstede- voorbeden waarin werd gebeden voor lijke plinten, en er werd dan ook nog de stichters en andere weldoeners van wel eens een hofje gesticht in de stad. het hofje en de zegen van Sint Andries Het oudste nog bestaande hofje is het over hofje en stad werd afgesmeekt. Sint-Andrieshofje aan de Egelantiers- gracht, dat op 30 november 2013, de Het gedenkboek behandelt de hele ge- feestdag van de apostel Andreas, zijn schiedenis van het hofje, waarbij ook vierhonderdjarig bestaan vierde met ruimschoots aandacht wordt besteed een plechtige heilige mis in de Begijn- aan het kunstbezit, meestal afkom- hofkapel. Daar werd ook een door stig uit de voormalige kapel en tegen- Annemarie Vels Heijn geschreven ge- woordig grotendeels bewaard op het denkboek gepresenteerd. Begijnhof. Het is voorzien van prach- tige foto’s en geschreven portretjes van Het Sint-Andrieshofje is, dat zal duide- hedendaagse bewoonsters. Dat zijn er lijk zijn, een katholieke instelling, de nu nog 22, die het dus een stuk ruimer stichting van de leden van een vrome hebben dan hun voorgangsters. Het zeventiende-eeuwse katholieke Am- boekje is minstens zo goed verzorgd als sterdamse familie – oom Ieff Gerritsz het hofje zelf, dan als één van de best († 1614) en diens zusterzoon Jan Jansz Foto uit: 400 jaar Sint-Andrieshofje in bewaarde hofjes van Amsterdam mag Oly (1562-1615). Oom Ieff was kinder- Amsterdam worden beschouwd, en dat ook nog loos en bepaalde dat zijn nalatenschap eens gastvrij open is voor (respectvol) ten goede moest komen aan de armen; het Amsterdamse Begijnhof – en droeg bezoek op doordeweekse dagen. zijn neefje kocht de grond waarop hij, bij haar overlijden in 1699 het bestuur om invulling te geven aan de wens van over het hofje over aan de pastoor Henk Looijesteijn zijn oom, een hofje liet bouwen. In van het Begijnhof. Sindsdien zijn het 1617 werd het hofje voltooid – het was bestuur van het Begijnhof en het Sint- Annemarie Vels Heijn, 400 jaar Sint- één van de eerste gebouwen in dit deel Andrieshofje in één hand gebleven. Andrieshofje in Amsterdam (Amsterdam/ van de Jordaan, dat net een paar jaar Het hofje werd zo onderdeel van het Wormerveer 2013), eerder was aangelegd als nieuwe wijk katholieke bolwerk aan het Spui dat ISBN 978-90-78381-69-3, € 17,50. voor Amsterdams voortdurend groei- in de eeuwen na de Reformatie een le- ende middenklasse. Het hofje bood vendige en diepgewortelde katholieke plaats aan maar liefst 66 arme, katho- cultuur in stand heeft gehouden, met lieke en alleenstaande vrouwen, en verering van de Amsterdamse patroon- was dus onderdeel van de katholieke heilige Sint Nicolaas en het Mirakel armenzorg in de stad. Het bezat zijn van Amsterdam, en dat nog altijd een eigen schuilkerkje, de kapel, die tot in centrale plaats inneemt in het katho- de tweede helft van de vorige eeuw in lieke leven in Amsterdam. Ook al zijn gebruik bleef, en die de bewoonsters in de inwoonsters van beide hoven al lang staat stelde om er vrijelijk hun katho- niet meer verplicht katholiek te zijn, lieke geloof te beleven. men wordt wel geacht respect te heb- ben voor de godsdienstige traditie die Het bestuur van het hofje bleef in de ten grondslag ligt aan de beide stich- familie, dat een vooraanstaande plaats tingen. innam onder de katholiek gebleven elite van zeventiende-eeuws Amster- Het hofje vierde zijn vierhonderdjarig dam. Een zoon van Oly werd pastoor, bestaan met een in meerdere opzich- een dochter begijn, en naderhand ook ten traditioneel tintje: met de presen- een kleindochter. Zij was de laatste tatie van een fraai vormgegeven en rijk afstammelinge – tevens meesteres van verlucht boekje dat de geschiedenis

6 ~ Hofjeskrant Column van Frits Abrahams Uit: NRC Handelsblad van 2 december 2013 Hofje Zaterdag zat ik weer eens in de bank- ke vrouwen. Dit gebeurde met onder- hebben zonder voorafgaande schrifte- jes voor een echte katholieke mis, zo- steuning van rijke katholieke families. lijke toestemming. als ik die in mijn jeugd wekelijks mee- De vrouwen (‘besjes’) mochten er gra- De ‘moeder’ van toen heet nu soci- maakte. Dat gebeurde in de fraaie tis wonen, van de bedeling kregen ze ale controle. Maar in 1888 (en daar- Begijnhofkapel van Amsterdam. Ik turf, linnen, bonen en gort. Het waren voor) was er nog veel méér dat je als was er op het jubileum van het Sint- 66 vrouwen, getweeën levend in een bewoonster niet mocht: “Geen der Andrieshofje, het oudste hofje (op woonruimte van niet meer dan 15 vier- bewoonsters mag buiten het Hof het Begijnhof na) van Amsterdam, kante meter, water uit een put, geen overnachten zonder voorkennis en dat 400 jaar bestaat. sanitaire voorzieningen. goedkeuring der Moeder, die daartoe verlof kan geven voor ten hoogste Dit hofje staat aan de Egelantiers- Eén vrouw was de ‘moeder’ die de drie achtereenvolgende nachten.” gracht in de Jordaan. Ik kom er da- dagelijkse gang van zaken bewaakte. gelijks langs en zie er vaak toeristen Omstreeks 1800 meldt moeder E. ter Tegenwoordig hoeven de vrouwen – veel buitenlandse ook – in- en uit- Borgt dat “die zig zelven in eenige fou- niet meer katholiek te zijn en is de lopen. Zouden ze tevreden zijn over ten te buyten gaan ’s zij met schelden leeftijdsgrens verlaagd naar 30 jaar. wat ze er gezien hebben? Ikzelf was of kijven of andere onordentelykhe- Ze moeten de gemeenschappelijke het wel nadat ik er voor het eerst was den zullen in geen drie maanden of ruimten schoonhouden, ze mogen geweest. Toch is er niet zo erg veel te geruymentijd na ’t oordeel der regen- geen beddengoed of wasgoed uit- zien. Via een mooie gang met muren ten eenige bedeeling krijgen.” Tot die kloppen of uithangen, geen dieren van Delfts blauw bereik je een 18de ‘onordentelykheden’ behoorden ook houden, behalve één kat, die binnen eeuwse hardstenen pomp waarachter nachtelijk herenbezoek. “Aan knaapjes moet blijven. Er wonen nog maar 21 een tuin ligt. Daaromheen verrijst of manspersonen is het nachtverblijf vrouwen, die huren tussen de 375 en een carré van bescheiden, aan elkaar op het Hof verboden”, zo luidde een 700 euro betalen. gebouwde woningen met dakkapel- reglement uit 1888. len. Het is vooral de rust die je treft Die kuise traditie bestaat in zekere zin Ze houden van hun hofje, als ik goed op een plek waar je die niet zo ver- nog steeds: men mag geen logeergasten heb geluisterd. wacht; dichtbij bevinden zich drukke wegen als de Rozengracht en de Prin- sengracht. Op het Sint-Andrieshofje lijkt de tijd stil te staan, er hangt de gewijde sfeer van meditatie. Zo staat het ook op een bordje in het hofje: ‘Woonge- bied. Oase van rust’. Waarna enkele waarschuwingen volgen voor de toe- risten: niet schreeuwen, geen vogels voeren, geen honden loslaten, geen fietsen plaatsen. Vier eeuwen is veel, ook voor een plek waar weinig lijkt te gebeuren. Annemarie Vels Heijn schreef een boekje over de geschiedenis van het hofje: 400 jaar Sint-Andrieshofje in Amsterdam.

Het werd na die mis in het Begijnhof gepresenteerd, toen de miswijn ver- vangen mocht worden door de secu- liere wijn. De schrijfster vertelde dat ze in de archieven verrassende feiten had ontdekt. In het Sint-Andrieshofje leefden vroeger alleen arme, oude, katholie- Foto uit: 400 jaar Sint-Andrieshofje in Amsterdam

Hofjeskrant ~ 7 Boekbespreking Kloek monument voor Alkmaarse hofjes

Provenhuis van Geertruid Bijlevelt. Foto: Joop Elsinga, Alkmaar Als het gaat om boeken over het plaat- ven, regent van het Huis van Achten en informatie over de rijke geschiedenis selijke hofjesbestand is Alkmaar altijd het Provenhuis van Gerrit Wildeman, van de Alkmaarse hofjes – plaatselijk wat stiefmoederlijk bedeeld. Zijn er verdienen niets dan lof voor het besluit overigens ook vaak bekend onder de in bijvoorbeeld over de hofjes van Am- dit boek te laten schrijven, en zich niet Alkmaar gangbare term ‘provenhuizen’. sterdam, Den Haag, Haarlem en Lei- te laten hebben beperken tot de publi- De informatieve tekst is onderverdeeld den rijk geïllustreerde overzichtswer- catie van een mooi plaatjesboek. in handzame hoofdstukjes, die door de ken verschenen – soms meer dan één uiterst prettige bladspiegel uitnodigen boek per stad – Alkmaar moest het Nu ontbreekt het bepaald niet aan tot zowel lezen als bladeren. En voor de eigenlijk vooral doen met een al lang mooie plaatjes in deze uiterst verzorgde belangstellende die zich nader wil ver- geleden verschenen themanummer in publicatie. Het boek telt 396 bladzij- diepen in de geschiedenis van de Alk- het tijdschrift Oud-Alkmaar. den, is buitengewoon fraai vormge- maarse hofjes is er achter in het boek geven met veel fraaie afbeeldingen in een informatief notenapparaat. Een in- Maar, zoals dat wel vaker gaat, de wet kleur en zwart-wit, en zit boordevol dex stelt bovendien in staat om het een van de remmende voorsprong gaat ook en ander gauw terug te kunnen vinden. op in het geval van stedelijke overzich- En dat allemaal voor een niet bijzonder ten van hofjes: niet alleen heeft Alk- heftige prijs. maar nu dan eindelijk een eigen ‘hofjes- boek’, het is ook meteen met afstand de Auteur Jurjen Vis is een zeer gerespec- omvangrijkste en meest diepgravende teerd historicus met grote kennis van studie over een plaatselijk hofjesbe- de Alkmaarse geschiedenis en van de stand die ooit in Nederland verschenen geschiedenis van de sociale zorg in Ne- is. Men mag wel stellen dat met de pu- derland, en dat is terug te zien in de me- blicatie van dit boek – deel 14 van de thodische en diepgaande wijze waarop Alkmaarse Historische Reeks – een hij zijn onderwerp te lijf is gegaan. Ar- mijlpaal is bereikt in het schrijven over chief- en literatuuronderzoek liggen ten hofjes in Nederland. Geen andere stu- grondslag aan een gedegen behandeling die van de hofjes in een bepaalde stad van de geschiedenis van elk Alkmaars is zo uitgebreid en doorwrocht als dit provenhuis, van het oudste, Provenhuis boek, dat beslist een kloek monument van Rietwijk uit 1440, tot het jongste, op zichzelf is voor de – vaak monumen- het provenhuis van Cornelis van Eijk tale – hofjes die in Alkmaar vanaf de uit 1752. Het zou te ver voeren om Lias (kladjes, rekeningen etc.) van het Proven- late Middeleeuwen zijn gesticht. De huis van Paling en Van Foreest over de jaren hier uitgebreid uit te weiden over de Stichting Alkmaarse Historische Publi- 1642-1662. Foto: Regionaal Archief Alkmaar, geschiedenis van de afzonderlijke hofjes caties, en initiatiefnemer Piet Verhoe- Harry de Raad en hun soms kleurrijke stichters. Over

8 ~ Hofjeskrant het algemeen kon de schrijver voor elk provenhuis een beknopte biografische schets van de stichters en hun stichting geven, gevolgd door een beschrijving van de individuele geschiedenis van elk hofje, waarbij ook veel aandacht uitgaat naar de regenten die generaties lang de scepter zwaaiden over de Alkmaarse provenhuizen, waarbij zo af en toe zelfs een smeuïg schandaal de revue passeert – lang niet alle regenten bleken even gewetensvol gedurende hun bestuurspe- riode, met soms ernstige gevolgen voor het door hen bestuurde provenhuis.

Opvallend aan de geschiedenis van de Alkmaarse hofjes is overigens de grote Regent F.H. Ringers met zijn zoons. Foto: Fam. Ringers, Alkmaar rol die het adellijke geslacht Van Foreest al eeuwen speelt als hofjesbestuurders van Alkmaar, Hoorn en de polders ter de rug, waarmee de stichting van de in het Alkmaarse, zowel als regenten rondom de Kaasstad, maar speelden in godsdienstig opzicht uiterst verdraag- van het ‘familiehofje’ van Paling en Van dus ook een belangrijke rol in het soci- zame Gerrit Wildeman er weer netjes Foreest als van verscheidene andere ale leven van hun woonplaats. bij staat. De wildeman in de gevel en de stichtingen. Weliswaar waren zij niet wildeman in de tuin – de laatste afge- de ‘hoogsten in rang’ onder Alkmaarse Uiteraard zijn zij niet de enigen die beeld op de omslag – stralen de kracht hofjesbestuurders – dat waren de tot gewetensvol en met veel gevoel voor uit van een levendige hofjestraditie in het Italiaanse koningshuis behorende traditie én oog voor de noodzakelijke Alkmaar, die hopelijk nog lang zal bloei- hertogen van Aosta, die een tijd lang vernieuwing de Alkmaarse hofjes be- en. In elk geval hebben de Alkmaarse vanuit Italië het Huis van Zessen be- stieren. De regenten van het hofje van regenten met dit kloeke boek hun hof- stuurden – maar deze ‘magnaten van Gerrit Wildeman hebben net een om- jes op niet mis te verstane wijze op de het Noorderkwartier’ drukten niet al- vangrijke restauratie van dat meest op- kaart gezet, en een voorbeeld gegeven leen hun stempel op de geschiedenis vallende provenhuis van Alkmaar ach- dat hopelijk ook elders navolging krijgt.

Henk Looijesteijn

Jurjen Vis, Hofjes van Alkmaar. Provenhuizen, Huizen en Hofjes te Alkmaar (Alkmaar 2013), ISBN 978-90-821307-0-6, € 29,95.

Men kan ook een filmpje over de Alkmaarse hofjes vinden op YouTube, gemaakt naar aanleiding van dit boek: http://www.youtube.com/ Afbeelding: Regionaal Archief Alkmaar watch?v=UxnUA_Awee0

Hofjeskrant ~ 9

Nieuw lid Vrouwe Groenevelt’s Liefdegesticht Rotterdam

Stichting Bij testament bepaalde Geertruy Groenevelt (1739-1808), een bemid- delde Rotterdamse, dat een deel van haar kapitaal moest worden besteed aan een instelling voor bejaarde en on- getrouwde vrouwen. Ze reserveerde er 6000 Engelse ponden voor. In 1815-16 verrees aan de Oostsingel, naar ont- werp van S. Dunlop, een hofje voor 16 bewoonsters. Na uitkoop door de gemeente, die de grond wilde voor stadsuitbreiding, verhuisde de instel- ling in 1865 naar de Weenastraat. Architect van de nieuwbouw was H. Weymans Ligtenberg. Vanwege uitbrei- dingsplannen, maar deze keer voor het treinspoor, moest het Liefdegesticht op- nieuw verkassen. En weer werd een zak de voormalige Hofpleinlijn (1908). Het met twee kwarten. Eronder bevond zich geld meegegeven. complex omvat 15 kleine woningen van van origine een vaste kast met bedstede. één bouwlaag plus kap. Daarnaast zijn De zolders waren niet bedoeld voor be- Nieuwbouw er een – wat grotere – woning voor de woning. Hooijkaas liet ze dan ook niet Tenslotte werd in 1902 het huidige opzichteres (die een gezin kon hebben), isoleren. In de loop der tijd is er een Vrouwe Groenevelt’s Liefdegesticht linksachter, en een regentenkamer in indeling ontstaan, vooral ingegeven aan de Vijverhofstraat gebouwd. B. het midden van de achtervleugel. Op door de wenselijkheid van een douche. Hooijkaas ontwierp het nieuwe hofje de koppen van de zijvleugels staan aan De indeling van de zolders is tijdens de en enkele aangrenzende huizen aan de de Vijverhofstraat twee huizen die wel genoemde restauratie aangepast. Het Vijverhofstraat. In mei 1902 betrokken deel van de architectuur uitmaken, sanitair is vernieuwd, een tweede toilet 16 bewoonsters hun nieuwe onderko- maar niet tot het hofje behoren. De is toegevoegd en een slaapkamertje en men. Gedurende de eerste vijftig jaar gewone huisjes zijn eenkamerwoningen berging zijn afgescheiden. Na een krap- werden er, buiten noodzakelijk onder- van 21 tot 24 m² met een kleine zolder. pe eeuw is het woonoppervlak dus da- houd, geen bouwkundige ingrepen Alleen in de voorgevel bevinden zich nig uitgebreid. Ook de regentenkamer verricht. In 1957 werd door het bureau wandopeningen. Op het voorschild en de woning van de opzichteres zijn Hooykaas en Zoon (nu met y) huisje nr. van het doorlopende zadeldak heeft gerenoveerd. 14 als proef gerenoveerd. Dit leidde niet iedere woning een dakkapel. De platte- tot een algehele verbouwing; aanpassin- gronden zijn paarsgewijs gespiegeld. De Regentenkamer gen vonden per huisje plaats, wanneer fundering op houten palen is in 1994 Vroeger werd de regentenkamer ontslo- een verhuizing dit mogelijk maakte. hersteld met een betonnen afdekking. ten door een gang die vanuit de woning In 1993 kwam het hofje in handen De vloeren liggen op houten balklagen van de opzichteres door het tussenge- van woningcorporatie SOR die de 19 waarbij de buitenmuren dragend zijn. legen huisje voerde. Deze gang is ver- woningen verhuurt aan 55-plussers. In wijderd; de regentenkamer is van bui- 1993-1994 is het hofje in opdracht van De woningen tenaf zelfstandig te bereiken. Het fraaie SOR gerenoveerd onder leiding van I. Achter de voordeur ligt een portaaltje Jugendstil tegeltableau, gemaakt door Hulshof (Hulshof Architecten) in sa- met daaraan grenzend een klein toilet. de Porceleyne Fles in Delft, benadrukt menspraak met de bewoonsters die er Dit toilet is een recente toevoeging. In het voorname karakter van de regenten- na de renovatie terugkeerden. de hoek erachter bevindt zich een keu- kamer. Het voormalige Liefdegesticht is kenblokje met erboven een schacht die nu een rijksmonument. Stedenbouwkundige context via een dakraampje voor lucht en licht Het hofje bestaat uit drie vleugels zorgde. Hiervoor in de plaats is een Referenties: J. Boddaert - Vrouwe rondom een rechthoekige tuin. Het is ruime vide onder een groter dakraam Groenevelt’s Liefdegesticht 1816-1994, gelegen in een bouwblok met wonin- gekomen. In het midden van de andere 1994; Hofjes in Nederland, 1997, gen aan de Vijverhofstraat en opent zijwand staat een schouwtje. Langs de Stedenbouw aan de kant van het spoorviaduct van achterwand loopt de vernieuwde trap,

10 ~ Hofjeskrant

Nieuw lid De Fundatie Metelerkamp Utrecht De Fundatie Metelerkamp (de officiële naam luidt: Fundatie afkomstig van de familie Metelerkamp) betreft een complexje van acht ‘hofjeswoningen’ (oorspronkelijk 11 vrijwoningen) aan de Nieuwe Kamp (6 woningen) en Achterom (2 woningen), gebouwd tussen 1844 en 1851 in opdracht van de kinderloze Petronella Philippa Johanna Metelerkamp ten behoeve van arme protestante gezinnen.

Waarschijnlijk naar aanleiding van nisatie heeft met de toenmalige ruime het overlijden van haar vader maakte subsidiemogelijkheden het complex, in Petronella in 1839 haar testament op. samenspraak met de Rijksdienst voor Daarin bedeelde zij haar vijf broers de Monumentenzorg maar ook met de met haar nalatenschap, waarin ook zes toenmalige bewoners, verbouwd. huisjes ingericht tot 8 woningen waren Voor deze verkoop was een statutenwij- opgenomen. Zij vroeg haar broers de ziging nodig. Daarin werd wel bepaald Fundatie afkomstig van de familie Me- dat het bestuur de woningtoewijzing be- telerkamp op te richten en de huisjes hield volgens de destijds door Petronel- aan de Fundatie over te dragen. Toen la opgelegde richtlijnen. Ook behield zij haar testament opmaakte waren de het bestuur haar eigen vermogen. In huisjes nog niet gebouwd. Vijf jaar later rug aan rug met de huizen aan het de loop der jaren heeft het bestuur ook kocht Petronella op een veiling het voor- Achterom. De woningen hebben één preuves gegeven; soms rechtstreeks aan malige terrein van het stadstimmerhuis. bouwlaag en een kapverdieping onder de bewoners en soms in de vorm van Het smalle en diepe terrein lag aan de een doorlopende mansardekap. Elk een financiële bijdrage ten behoeve van Nieuwe Kamp vlakbij het Bruntenhof. huis heeft twee kamers aan weerszijden woningverbetering (aanleg van centrale Timmerman H. de Wit jr. berekende van een klein portaal met de trap in verwarming). haar fl. 9000,- voor het bouwen van 6 het midden. Onder de trap bevond zich huisjes, waar later nog fl. 150,- bijkwam de bedstee. Tegenover de huisjes aan de Alle jaren dat ondergetekende werk- om er 9 woningen van te maken. De Nieuwe Kamp, tegen de tuinmuur van zaam was bij de Stadsherstel heeft zij huisjes werden in 1844 gebouwd. Pe- de huizen aan de Brigittenstraat, staat voor de woningen en bewoners gezorgd tronella is in 1850 overleden. Op 3 een waterpomp die de eerste bewoners als rentmeester waardoor zij de huisjes mei 1850 werd de Fundatie opgericht. van water voorzag. Het steegje wordt en de bewoners goed kent. Na haar ver- Vermoedelijk kocht haar oudste broer, ontsloten door een poort. trek als directeur bij Stadsherstel is zij Mr Alexander Hendrik Metelerkamp, De bewoners betaalden geen huur; regent geworden van het bestuur en is een jaar later een aangrenzend terrein, soms een kleine vergoeding voor het zij van die kant betrokken bij de Fun- tegenwoordig het Achterom geheten, onderhoud. Het bestuur had daardoor datie. waar hij nog twee huisjes liet bouwen. nauwelijks inkomsten. De staat van Naast de twee huisjes kwam een brand- onderhoud en de moderne eisen voor Renée C. Willeumier spuithuisje, dat tegenwoordig dienst leefomstandigheden brachten het be- doet als fietsenstalling. stuur er toe de huisjes in 1985 te ver- De kleine huizen van de Metelerkamp kopen aan de Utrechtse Maatschappij Fundatie aan de Nieuwe Kamp staan tot Stadsherstel NV. Deze ideële orga-

De foto is een afbeelding van een schilde- rij, vervaardigd door J.H. Neumann, dat zich bevindt in het Centraal Museum te Utrecht. Te zien zijn: De oudste broer Alexander Hendrik Metelerkamp, kanton- rechter te Utrecht, getrouwd met Catha- rine Joanna Verloren van Themaat. Het echtpaar en hun zoon Johannes Jacobus zitten in de achtertuin van hun huis aan de Nieuwegracht (thans) nummer 56.

Hofjeskrant ~ 11 Beknopt verslag van de Najaarsvergadering in Schellingwoude (Amsterdam) op 2 november 2013 Na het welkomstwoord van de toen De inkomend voorzitter, de heer H. van het LHB, waarbij de voorzitter vanaf nog voorzitter zijnde heer M.D. van Eesteren, meldt dat de verhuurderhef- de oprichting van de stichting in 1997, den Briel hield de heer ir. G.J. Luijen- fing inmiddels onontkoombaar is waar- maar zelfs al daaraan voorafgaand be- dijk, beleidsmedewerker van de Rijks- door het percentage van de verhuurder- trokken was. Gezien zijn inzet voor het dienst voor het Cultureel Erfgoed, een heffing aanzienlijk omhoog zal gaan. De LHB is besloten de voorzitter nu, bij inspirerende inleiding met als titel: voorzitter merkt op dat bezwaar maken zijn afscheid, tot ere-voorzitter te benoe- De vernieuwde BRIM, de stand van vermoedelijk niet tot resultaat zal lei- men [De aanwezigen applaudisseren]. zaken. den. Wie bezwaar wil aantekenen moet De nieuwe voorzitter (de heer H. van dat doen voor de 15e november a.s. Eesteren) vertelt iets over zijn achter- Vervolgens kwam het Huishoudelijk ge- Voor wat de boekjes betreft zijn er nu grond. Hij bedankt voor het in hem deelte van de vergadering aan de orde twee opdrachten voor het schrijven van gestelde vertrouwen, en vindt het een waarbij als eerste penningmeester, de een exemplaar verstrekt. Auteurs zijn eer om de vorige voorzitter op te volgen. heer J. Willemink, de begroting 2014 mevrouw D. van Hoogstraten (De re- Het middagprogramma bestond uit een toelicht waarop in vergelijking met het naissance van het hofje, eigentijdse en Mini-symposium met als onderwerp voorgaande jaar geen grote afwijkingen toekomstvisies) en de heer H. Looijes- “Hofjes: een woonvorm voor alle tij- voorkomen. De contributie van de hof- teijn (De Gouden Eeuw ook van het den?”. jes blijft voorlopig gelijk. De secretaris, hofje). De tekst voor beide boekjes de heer E.W. Oosterbaan, licht de nieu- moet in maart 2014 zijn aangeleverd. Inleidingen worden verzorgd door me- we ANBI- voorwaarden (vanaf 1 januari Tijdens de rondvraag vraagt de heer P. vrouw drs R.C. Willeumier (adviseur 2014) kort toe. Interessant is dat in het Verhoeven aandacht voor het door de LHB op het gebied van monumenten kader van de ANBI tegenwoordig ook Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en wonen), door de heer A.J. Brand woningbouwcorporaties ANBI kun- georganiseerde symposium over het be- (adviseur LHB op het gebied van zorg) nen zijn. Het in het verleden door de houd van historische interieurs. en door de heer ir P.J.F. van Assche belastingdienst ingenomen standpunt (architect). De leiding van het sympo- “hofjes, u haalt uw inkomsten geheel Vervolgens spreekt de heer J.M. Polder- sium was in handen van de heer A.D. of grotendeels uit verhuur, u kunt geen mans (bestuurslid LHB) de voorzitter de Jonge (Hofje De Armen de Poth, ANBI zijn” is daardoor achterhaald. toe en vertelt over de geschiedenis van Amersfoort).

Dankwoord van de Erevoorzitter

Op mijn afscheid op 2 november j.l. in Schellingwoude ben ik verrast met het erevoorzitterschap. Ik ben het bestuur dankbaar voor zijn besluit. Ik voel mij zeer vereerd met deze titel en zal hem met eerbied dragen.

Vele aanwezigen hebben mij op bijzon- der aardige en persoonlijke wijze be- dankt voor hetgeen ik gedaan heb voor het LHB. Ik heb deze reacties zeer op prijs gesteld. Op mijn beurt wil ik u nogmaals be- danken voor het vertrouwen dat u gege- ven hebt wat mij in staat heeft gesteld gedurende deze lange periode uw voor- zitter te zijn.

Ik hoop u allen nog vele malen te ont- moeten.

Daan van den Briel

12 ~ Hofjeskrant