In 80 Dagen Adressen

Een reis door Groningen in 80 dagen Adressen

Activiteiten Molens

1 Het Groninger Landschap 1 De Widde Meuln Boltweg 16, Een reis in 80 dagen 3 UITHUIZEN 8 11 Rijksstraatweg 333, 9752 CG 9791 AD Ten Boer Haren 2 Bovenrijge Boltweg 18a, ULRUM 7 In de 80 jaar van haar bestaan heeft Het Groninger Landschap 2 De Coendersborch Oudeweg 15, 9791 AC Ten Boer 5 8 9 14 heel wat mooie plekjes weten te behouden. Natuurgebieden, 6 15 9364 PP Nuis 13 10 DELFZIJL 7 13 3 Fram Kollerijweg 5, maar ook erfgoed als borgen en molens. Een jubileum vormt WINSUM APPINGEDAM 3 een goede aanleiding om al dat moois in het zonnetje te 11 17 12 Koetshuys Ennemaborgh 9795 PL Woltersum 15 Hoofdweg 96, 9681 AJ Midwolda zetten. Met veel plezier bieden wij u als Beschermer het BEDUM 2 4 1 Germania programma ‘Een reis door Groningen in 80 dagen’ aan. Dit TEN BOER 4 Boerderij Paddepoel Molenweg 11, 9797 PS Thesinge 9 2 programma bestaat uit bijzondere activiteiten georganiseerd GRIJPSKERK 4 3 Paddepoelsterweg 5, door onze vrijwilligers, aangevuld met een uniek aanbod van 4 1 9774 TG Adorp 5 De Onderneming ZUIDHORN Hoofdstraat 25, collega-organisaties. De ‘reis in 80 dagen’ begint op 16 juni 16 GRONINGEN 5 Informatiepunt Het Groninger 9975 VR Vierhuizen en wordt afgesloten met een festival vol cultuur op zaterdag GROOTEGAST Landschap Hooilanden 12, 3 september op de prachtig gerestaureerde Coendersborch 3 9827 PG Lettelbert 6 De Zwaluw 5 in Nuis. Gaat u mee op reis door onze prachtige Groninger Moeshorn 2, 9966 VH Zuurdijk 10 12 6 landschap? HAREN Dorpshuis De Tiehof Bakkerweg 4, 9755 PM Onnen 7 De Lelie LEEK 1 HOOGEZAND 6 WINSCHOTEN 2 Molenstraat 3, 9967 SL Eenrum 14 Marco Glastra 7 Visserijmuseum Zoutkamp MARUM directeur Het Groninger Landschap Reitdiepskade 11, 8 De Vier Winden 9974 PJ Zoutkamp Hoofdstraat 150, VEENDAM OUDE PEKELA 9968 AH Pieterburen 8 Reitdiepgebied Warfhuizen Molenweg 4, 9963 PG Warfhuizen 9 Hollands Welvaart Molenweg 10, 9 Kerk in Adorp Torenweg 4, 9961 PD Mensingeweer 9774 PJ Adorp 10 Zeldenrust BOURTANGE 4 10 Waterhuizen; Fietsknooppunt 78 Dorpsweg 16, Waterhuizerweg, 9753 Haren; 9993 TK Westerwijtwerd STADSKANAAL begin Polderpad 11 Molen Ceres SELLINGEN 11 Natuurboerderij Lammerburen ‘t Loug 15, 9909 AB Spijk Electraweg 4, 9883 TB Oldehove 12 Nieberter Molen 12 Kerkhofmonument Oterdum Molenweg 62, 9365 PE Niebert Valgenweg, Delfzijl 13 TER APEL De Stormvogel Molenweg 67, 13 Parkeerplaats NS-station Winsum 9919 AG Loppersum Stationsweg 18, 9951 BA Winsum 14 De Hoop Molenweg 5, Buitenplaatsen 14 Paviljoen De Leine Meerweg 62a, 9991 AR Middelstum 9606 PP Kropswolde 15 De Leeuw Borgweg 61, 1 Buitenplaats Reitdiep 2 Buitenplaats Reidehoeve 3 Buitenplaats Noordkust 4 Bezoekerscentrum Terra Mora 15 Kerkje Klein Wetsinge Valgeweg 9914 PD Zeerijp Wolddijk 103, 9738 AD Groningen Dallingeweersterweg 30, 9947 TB Hoofdstraat 83, 9968 AB Pieterburen Bisschopsweg 1, 9545 PK Bourtange 12, 9773 TK Klein Wetsinge Telefoon: 050 - 5445690 Termunten, Telefoon: 0596 - 601880 Telefoon: 0595 - 528522 Met Beschermerpas gratis toegang! 16 Kiosk Nieuwe Statenzijl Nieuwe Openingstijden zomer Openingstijden zomer Openingstijden zomer Openingstijden zomer Statenzijl 23, 9688 TN Drieborg Woensdag van 13.00 - 17.00 uur Wo, vr, za, zo van 12.00 - 17.00 uur Dinsdag t/m zondag van 11.00 - Op werkdagen van 09.15 - 17.00 uur ‘s Weekends van 11.00 - 17.00 uur 17.00 uur, juli & aug ook op maandag ‘s Weekends van 10.00 - 17.00 uur 17 Haven Termunterzijl Plankpad 7, 9948 PK Termunterzijl 2 3 Muziek en historisch erfgoed: een gouden combinatie

Ons erfgoed gaat iets bijzonders meemaken deze zomer. Petruskerk Pieterburen En hopelijk u ook! Op 24, 25 en 26 juni tijdens Het Groninger De Stormvogel Erfgoedweekend vindt u door de hele provincie op bijzondere, historische locaties prachtige klassieke concerten. Het Gronin- ger Landschap organiseert samen met het Nationaal Muziekin- strumenten Fonds (NMF) verschillende concerten. Groningse topmusici laten zich van hun beste kant horen in een boerenschuur, in een molen, in een kerk, in een tuin en in een Groningse borg. Een heel weekend lang keuze uit muzikale en monumentale parels.

Vrijdag 24 juni strijkt de muziek neer in Pieterburen Boerderij Paddepoel

19.30 uur Lezing door vioolbouwer uit Groningen over viool- bouw in bezoekerscentrum Noordkust. Coendersborch

20.30 uur Harpkwartet in de Petruskerk: Mara Oosterbaan (viool), Eva van Haaften (viool), Liesbeth Vreeburg (harp)aange- Hayd Jeugdstrijkorkest vuld met cello. Zij spelen werken van J.C. Bach, Händel, Biber, Leclair.

Zaterdag 25 juni gaat de reis door naar boerderij Paddepoel

11.00 uur Duo: Mara Oosterbaan (viool) & Liesbeth Vreeburg (harp). In de geheel gerestaureerde boerderij kunt u in de schuur van Bach, Pärt, Sjostakovitsj en Bartok genieten. Ennemaborgh

Foto: Groninger Gezinsbode ’s Middags is Midwolda aan de beurt. Bij de Ennemaborgh waar Ewsum in Middelstum in het Koetshuys optreedt: 15.00 uur Canto Quartet: Eduardo Canto, Marton Vineter, Teodora Nedyalkova, Julia Santos. Hun programma bestaat uit Het NMF stelt hoogwaardige, kostbare instrumenten ter beschikking aan honderden Nederlandse musici. Professionals en studenten. werken van Haydn, Mozart, Beethoven. Zondag 26 juni ochtendconcert op Ewsum, Middelstum 15.00 uur kunt u terecht bij de Coendersborch in Nuis. In de Zodat deze musici zich optimaal kunnen ontwikkelen in hun carrière. 11.00 uur Duo Montage: Judit Berenschot en Annemieke Huls. tuin geeft het Haydn Jeugd Strijkorkest het slotconcert van die Groningse musici die hier gebruik van maken presenteren zich Het avond programma is in molen De Stormvogel in In de schuur van de monumentale boerderij op Ewsum bren- muzikale erfgoedweekend. Zij spelen werken van Vivaldi (Con- tijdens die Groninger Erfgoedweekend. Loppersum. gen zij een heel divers programma met werken van Bartók, certo in sol minore), Tsjaikovski (serenade voor strijkorkest) Het Groninger Landschap stelt in Het Groninger Erfgoedweekend Beethoven, Lutoslawski, Rebecca Clarke, Zikmund Schul. Voor Gaat u mee op deze muzikale reis door Groningen? haar erfgoeddeuren open voor muziekliefhebbers. We danken 20.00 uur Duo Mascayano: Eva van Haaften en Gianfranco Mas- wie dat wil is er ook de mogelijkheid tot een brunch bij de Kijk voor alle informatie op www.groningerlandschap.nl Stichting Oude Groninger Kerken voor de Petruskerk Pieterburen als cayano met werken van Paganini, Piazzolla Theeschenkerij op Ewsum. Vanaf 4 juni kunt u kaarten bestellen. concertlocatie.

4 5 De groene glazenmaker

Het is een zeldzame libel, maar hij is in Groningen bij je voor- kleine visjes. Er is geen grotere rover tussen de krabbenscheer deur te vinden. Als er tenminste water is, met – een absolute te vinden. voorwaarde – krabbenscheer! Het verspreidingsgebied van de groene glazenmaker strekt van Friesland uit over Groningen Kwetsbare combinatie met krabbenscheer? naar Noord-Duitsland. Elders komt de soort nauwelijks voor. De groene glazenmaker is eigenlijk een heel slim beest. Maar Ook al zit in andere provincies genoeg krabbenscheer in het om alleen van krabbenscheer afhankelijk te zijn, maakt hem water. Groningen ligt middenin het verspreidingsgebied en is ook kwetsbaar. Toch is het voor de libel slim om te kiezen voor dus het kerngebied van deze libel. de krabbenscheer. Het is een extreem kritische plant als het De groene glazenmaker is het beste bewijs dat het goed gaat om de waterkwaliteit gaat. En de leefwijze van de plant zorgt met de natuur en waterkwaliteit. Zonder krabbenscheer, geen ervoor dat de libellenlarven een periode van drie jaar onder groene glazenmaker. Maar het voorkomen van krabbenscheer water kunnen overleven. In de bladeren zitten kleine lucht- in het water is geen garantie dat deze libel er ook is. Andere blaasjes die de plant drijvend houden. De groene glazenmaker factoren zoals waterdiepte, de hoeveelheid krabbenscheer en legt haar eitjes onder water tussen de bladeren. Aan het eind de kwaliteit van het water en de omgeving zijn net zo belang- van de zomer ‘ploffen’ die luchtblaasjes en zakt de plant naar rijk. de bodem. Zo wordt voorkomen dat eitjes en larven tijdens de winter bevriezen. Daar laten ook de jonge scheuten los en Control freaks vormen nieuwe plantjes. Het volgende voorjaar komen al die Het is nog niet makkelijk om groene glazenmakers in de lucht scheuten, en de oudere plant weer boven drijven. te herkennen. Mannetjes zijn meer blauw dan groen, met blauwe ogen en een helderblauw achterlijf. Hij heeft alleen ‘Slootje gezond’ een groen borstdeel. Vliegende vrouwtjes zijn echter onmis- De larven komen in juli uit. Dan begint het voortplantingssei- kenbaar. De kop en ogen zijn geelgroen, borst en achterlijf zijn zoen, meteen ook het eindstadium van het leven van de libel. grasgroen en die groene kleur is in de lucht goed te zien. Ze vliegen nog een paar maanden rond, leggen eitjes en gaan Mannetjes groene glazenmaker zijn control freaks. Ze hebben dood voor de herfst goed en wel is begonnen. Uitgekomen een territorium van ongeveer 25 meter. Daarbinnen patrouil- libellen ‘knallen’ hard omhoog, de lucht in. Van daaruit zoeken leren ze boven de krabbenscheer en zorgen er voor dat de ze hun eigen territorium, elders, in een ‘slootje gezond’. Aan vrouwtjes doen wat ze moeten doen: eitjes leggen. De vrouw- het aantal vliegende groene glazenmakers kun je niet zien hoe tjes zie je nauwelijks want die zitten tussen de planten. Maar groot de populatie is. Soms zie je op een sloot met krabben- zelfs een blinde kan weten of er groene glazenmakers in de scheer maar enkele libellen rondvliegen. Maar dan blijken er buurt zijn of niet. Als je stil bent, hoor je namelijk de vleugels een paar honderd larvenhuidjes tussen de planten te hangen. van het vrouwtje ritselen tussen de scherp gekartelde bladeren Die dieren zijn dus allemaal uitgevlogen. Om de werkelijke van de krabbenscheer. Die scherpe kartelrandjes van de plant aantallen groene glazenmakers te tellen is dus de beste manier beschadigen haar vleugels. Die rafelt ze kapot. En dat rafelen het tellen van de huidjes die de larven achter laten als ze een hoor je. libel worden. Er zijn actieve libellensoorten en er zijn rustige soorten. De groene glazenmaker lijkt er één van het rustige garnituur. Maar schijn bedriegt. De larve leeft twee tot drie jaar onder water Lezing Groene Glazenmaker door Christophe Brochard voor hij uit het water kruipt en een libel wordt. In die tijd leeft na afloop van de wandeling de larve tussen de bladeren van de krabbenscheer en stort zich Zaterdag 25 juni, 14.00 - 17.00 uur op iedere prooi die voorbij komt: pissebedden, andere larven, Hooilanden, Lettelbert Groene glazenmaker op larvenvel

6 7

Kiek over Diek!

Het is een drukte van belang aan de kuststrook van Gronin- gen. Zowel links als rechts van de dijk. Die scherpe grens vervaagt. Dat is goed te zien als men eens op de trappers gaat staan en het ruim 90 kilometer lange fietspad tussen Lauwersoog en Nieuwe Statenzijl aflegt. Een nieuw fietspad. Net geopend! ‘Kiek over Diek’

Het fietspad loopt langs of op de dijk. Met aan de ene kant dus uitzicht over het werelderfgoed de Waddenzee en de prachtige kwelders en aan de andere kant ontstaan er steeds meer overgangszones tussen het zoute en het zoete water. Al jaren werkt Het Groninger Landschap aan de binnendijkse brakke parels zoals de hoogwatervlucht- plaatsen de Klutenplas en Deikum aan de noordkust en polder Breebaart bij Termunten. Er wordt gewerkt aan nieuwe initiatieven zoals zilte teelt, experimenten om water in de Eems te zuiveren met zeewierfilters, een spoelzee bij Noordpolderzijl om het dichtslibben van het haventje op een natuurlijk wijze tegen te gaan en we werken aan plannen voor wisselpolders. Dat zijn polders die decennia worden opengesteld voor getijdewater zodat ze langzaam volslibben. Daarna kan de eigenaar die grond weer terugkrijgen om er gewassen op te verbouwen en kan de volgende polder met de Waddenzee verbonden worden. Dit soort zilte projecten levert waardevolle natuur op en het kustgebied wordt afwisselender. Zoet en zout zijn dan niet meer strikt gescheiden maar lopen in elkaar over. Toekomstplannen. Maar wel heel concreet. Voor de fietser en de wandelaar is er dus veel te zien en te beleven rond de kustlijn van Groningen en dat maakt het zeker de moeite waard eens op de fiets te springen en de route ‘Van Lauwerszee tot Dollard tou’ eens af te leggen.

Wandelaars bij Noordpolderzijl

Kwelder bij Westpolder

8 9 > Logies

Ewsum

De historische buitenplaats Ewsum bij Middelstum is een geweldige plek met een fascinerende geschiedenis. Ewsum ligt bij Middelstum en grenst aan het Middelstumer bos. Het Tuin Schuur Koetshuis Donjon borgterrein heeft mooie tuinen en lindelanen. De tuin wordt gebruikt voor de teelt van historische gewassen. Er is een kruidentuin, een kas en een fruitmuur waarlangs net als vroeger peren, appels, perziken en abrikozen groeien. Al deze producten worden gebruikt in de theeschenkerij van het Koetshuis.

Het misschien wel meest opvallende bouwwerk op het terrein is de geschuttoren of donjon, die is omgeven door water. De donjon is verlaagd, de muren zijn nu nog vier meter hoog. Deze geschuttoren is het oudste gebouw van Ewsum dat nog overeind staat. Het dateert uit 1472. Toen verdedigden de Ommelanders zich tegen de stad Groningen. Daarbij kwam deze donjon goed van pas. De bekendste bewoner van Ewsum was Onno van Ewsum. In zijn tijd was Onno de rijkste hoofdeling in de Ommelanden. De familie Van Ewsum verkocht het kasteel in 1601. Uiteindelijk belandde het eigendom van Ewsum bij de familie Wierda uit Winsum. Zij sloopten het oorspronkelijke kasteel, met uit zondering van de geschuttoren. De schuur op het borgterrein is een relatief late aanwinst. Het is een juweeltje op zich, zeker voor de liefhebber van de Amster- damse School. Ook het terrein ligt erbij om door een ringetje te halen. Daarvoor zijn de medewerkers van WerkPro verantwoordelijk, een organisatie die mensen een dagbesteding biedt. De medewerkers zijn verantwoordelijk voor al het groen op het borgterrein: de historische tuinen, de kwekerij en de boom- gaard.

Het Groninger Landschap biedt u de mogelijkheid om op dit bijzonder historische plekje te verblijven en te genieten van de gebouwen, de theeschenkerij en de prachtige tuinen op het borgterrein. De borg is ook de start van een zes kilometer lange wandeling door het bos en de gebieden rondom Middelstum.

Wanneer u een weekendje, of langer, in Ewsum wilt door brengen kunt u boeken via www.buitenlevenvakanties.nl/ woningen/ewsum Ewsum

10 11 > Wandeling

Wandeling Ewsum (6 km) Toornwerderweg TOORNWERD

Molenweg EWSUM Zo vlak buiten Middelstum valt het borgterrein niet eens erg op in het verder vlakke landschap. Maar eenmaal lopend over Oosterburen de mooie lange oprijlaan, dringt de grootsheid en geschiedenis van het landgoed langzaam door. De singels met majestueuze lindebomen ademen rust uit. Het dorpsommetje is een mooie route door de dorpen Toornwerd en Middelstum en door het vlakke Groningse landschap met akkerbouw en veenweidege- bied. Onderweg is voldoende cultuurhistorie op te snuiven. De Burchtstr. wandeling is weliswaar zo’n ruime 6 kilometer lang, maar als je met kleine kinderen niet die afstand wilt lopen, is ook het noordelijke lusje van de route, zo’n 2,5 kilometer, prima te doen. Het Trekweg Colpende borgterrein aflopend, houden we links aan en wandelen het landgoed af, het bos in. Onder Middelstum door lopen we langs de Westerwijtwerdermaar en over het eeuwenoude Delpad, Zicht op Middelstum vanaf Toornwerd tussen Fraamklap en Pomptil. Via de Boerdamsterweg gaan we weer richting Middelstum, maar het dorp zelf lopen we nog MIDDELSTUM niet in. Althans, volgens de route. Maar ach, het is zonde om in zo’n mooi wierdedorp als Middelstum te komen en er dan niet Over het hoogholtje lopen we naar het oude Kerkepad, die Delleweg Huizingermaar even rond te lopen dus wandelen we het dorp in en genieten vroeger de Hippolytuskerk verbond met Toornwerd. De kerk- van het oude ‘radiaalvormige’ wierdedorp. Het dorp is destijds gangers moesten dan wel het Boterdiep over, ongetwijfeld via op de verhoging in het landschap gebouwd, als bescherming een hoogholtje, een hoge vaste voetbrug over het water. Maar Boerdamsterweg tegen het getijdewater. De oude, grote, laat Gotische Sint-Hip- dat was pas vanaf de 17-de eeuw. Voor die tijd lag Middelstum, N996 polytuskerk, in 1445 in opdracht van ‘ridder’ Onno van Ewsum en dus ook de kerk, aan een soort priel, of wadstroom. Getijde- gebouwd, staat imposant in het centrum, met daaromheen water dus. oude imposante bomen, mooie singels en vooral rust. Vanaf de kerk lopen de straten als zonnestralen uiteen. Toornwerd. Een prachtig idyllisch dorp, met mooie oude straat- jes (wel weer even van de route afwijken) en al wandelend even proberen voor te stellen dat volgens geschiedkundigen hier al rond 400 voor Christus de eerste bewoners waren. Het Sint-Hippolytuskerk oude kapelletje overleefde de eeuwen niet, maar het kerkhofje wel. Door het dorp loopt ook nog de Groninger Toalroute. Op bordjes langs het Kerkepad en de Ossengang treft u gedich- ten aan die aspecten van het landschap beschrijven. Via de Toornwerderweg verlaten we het dorp en wandelen richting het borgterrein van Ewsum. Jammer dat we vandaag de dag de provinciale weg nog moeten oversteken, maar daarna zakken we de geschiedenis weer in door de Toptil over te steken én er onderdoor te lopen. Dat kan, dus dat doen we. Daarna vervol- gen we via een betonpad langs de maar onze weg het borg- pad op. En daar is Ewsum! Je bent er weer voordat je ’t weet. Nagenieten kun je dan het best doen, met een kopje thee bij de theeschenkerij in het Koetshuis! Tuin Ewsum Koetshuis Ewsum

12 13 Kom naar Het Groninger Landschap ACTIVITEITEN Exposities Juni Woensdag 15 juni Tijd: 14.00 – 15.30 uur Locatie: Werkschuur Ennemaborgh, t/m 26 juni Zaterdagen 11, 18 en 25 juni Hoofdweg 100 9681 AJ Midwolda Locatie: Bezoekerscentrum Buitenplaats Reitdiep, Tijd: 13.00 – 16.00 uur Wolddijk 103, 9738 AD Groningen Locatie: Bezoekerscentrum Noord- Slootjesexcursie in het Mid- Open: iedere woe 13.00 – 17.00 uur; za en zo 11.00 – 17.00 uur kust, Hoofdstraat 83, 9968 AB wolderbos (jeugdactiviteit) HaaientandenMidzomerfestival zoeken, braakballen pluizen, waterbeestjes vangen en insecten- Stoer, avontuur en actie. Dat heeft het Pieterburen Gewapend met schepnetjes, em- Beestenboel in bezoekerscentrum Reitdiep hotels maken: er is weer van alles te doen tijdens het Midzomerfestival op Midzomerfestival te bieden. Overleven in de mertjes en zoekkaarten zoeken we zaterdag 18 en zondag 19 juni, bij Buitenplaats Reitdiep in Noorderhoogebrug. natuur door je eigen brood te bakken, over Excursie Boerderij Landgoud een geschikte sloot op en vangen Het Groninger Landschap exposeert tot eind juni werk van Marike Smidt Een weekend met veel natuurplezier en spannende activiteiten. Jullie komen touwbruggen te lopen en door dieren in het We vertrekken vanaf het bezoe- we waterdiertjes. Die bekijken we. in bezoekerscentrum Buitenplaats Reitdiep. De expositie bestaat uit toch ook?! En neem je vrienden en ouders mee. donker te herkennen? Tijdens dit festival kerscentrum per huifkar naar Er zijn veel soorten in de sloten te realistische portretten van koeien, schapen, geiten en kippen. maak je het allemaal mee. In het bezoekers- de biologische boerderij van de vinden. Met de zoekkaart proberen De portretten zijn geschilderd met veel aandacht voor details waardoor centrum werken we aan de Hunze, de oude familie Havenga. Havenga heeft we ze op naam te brengen. Wist de koeien heel voelbaar en aaibaar lijken en zie je ogen die naar je rivier die vanuit Drenthe via de stad uitkomt zich toegelegd op het biologisch je dat libellenlarven echte rovers blijven kijken, zelfs als je wegloopt. in het Waddengebied. We bouwen een verbouwen van o.a. spelt, mosterd zijn? En dat die larven wel drie jaar Naast de werken met koeien schildert Marike ook graag andere dieren beverburcht en maken dieren. Allemaal en witte bessen en laat daar mooie onder water leven voor ze een libel zoals geiten, schapen, kippen en vogels. Een ander thema is het land- komen dus, op zaterdag 18 en zondag 19 juni. gezonde en lekkere producten van worden? We hopen op een leuke schappelijke waarin dieren en mensen juist helemaal afwezig zijn om op maken. Er is een rondleiding en een middag in het veld. die manier de stilte te benadrukken. Een greep uit de vele natuur-activiteiten proeverij van wijnen en sappen. De activiteit is geschikt voor kinde- tijdens het Midzomerfestival: We gaan daarna per huifkar, langs ren tussen 6 en 12 jaar. Het terrein Kijk voor meer informatie over Marike Smidt op www.marikesmidt.nl • vis waterbeesten uit de sloot de waddendijk weer terug naar het kan drassig zijn, dus trek water- • uilenballen uitpluizen en zie wat de uil bezoekerscentrum. dichte schoenen of laarzen aan. Het bezoekerscentrum biedt naast exposities en diverse activiteiten onder andere: een gegeten heeft U kunt parkeren bij de zeehonden- prachtige film over het Reitdiepgebied met Floortje Dessing en een leuke winkel met • vind de fossiele haaientanden Wil je meedoen, dan moet je je wel diverse streekproducten en wandelen fietsroutes. Buiten is het een beestenboel en is creche in Pieterburen. De kosten aanmelden via de website van Het er een heuse tokkelbaan voor jong en oud. • bak je eigen brood voor deelname bedragen € 20,00 Groninger Landschap. • melk de nepkoe voor Beschermers. Niet-Bescher- • struin over de culturele markt met streek- mers betalen € 22,50. Deze activi- t/m 21 augustus producten teit is niet geschikt voor kinderen Zaterdag 18 juni Locatie: Bezoekerscentrum Buitenplaats Reidehoeve, • zie een imker aan het werk met zijn onder 18 jaar. U kunt zich voor deze Tijd: 20.00 – 21.30 uur Dallingeweersterweg 30, 9947 TB Termunten bijenvolk activiteit aanmelden op de site van Locatie: Bezoekerscentrum Terra Open: iedere woe, vrij, za en zo 12.00 tot – 17.00 uur • ontdek de nachtdierentent Het Groninger Landschap. Mora, Bisschopsweg 1, 9545 PK • kijk mee met een schilder Boertange Met Ab de Grunneger noatuur in • rijd op een pony • bewonder de biggetjes Zondag 12 juni Sagen en legenden wandeling Expositie van olieverven en aquarellen van Groninger Landschapschilder • hang aan de kabelbaan en ga slootje Tijd: 13.00 – 15.00 uur (5-7 km) en schrijver Ab Detmers, geboren in 1939 op Kroonstad, een vroegere springen met Scouting Locatie: Koetshuys Ennemaborgh, Deze wandeling voert u door het volksbuurt tussen Farmsum en Delfzijl. Het lag beklemd tussen Damster- (neem droge kleren mee!) Hoofdweg 96, 9681 AJ Midwolda mystieke land van de natte horizon. diep, Eemskanaal en de oude haven van Delfzijl. Vandaar dat op en aan • en nog veel meer … Het land waar volgens de overle- het water zijn lust en zijn leven is! Nagenoeg al zijn schilderijen zijn aan Plantenrijkdom in en rond het vering ooit heksen ronddwaalden de lieflijke waterkant gesitueerd. Daarbij hebben we hem sinds jaar en Meer informatie water van landgoed Ennema- maar ook het land waar nog niet zo dag leren kennen als schilder van oude (zeil)schepen. Buitenplaats Reitdiep ligt aan de Wolddijk borgh lang geleden het ‘smokkellaantje’ Detmers is, al weer 47 jaar geleden, één van de 3 oprichters - Tjeerd 103 in Noorderhoogebrug, vlakbij de stad Door de speciale waterhuishouding druk belopen werd. Gidsen van Mensinga, Piet Kusters en Ab Detmers - van de bekende Kunstschilder- Groningen. Kijk voor meer informatie over in het natuurgebied rond de En- Het Groninger Landschap nemen u vereniging ‘De Stalmeesters’ uit Delfzijl. Zijn werken zijn via vele officieel Het Groninger Landschap op nemaborgh ontwikkelen zich vele deze avond terug in de tijd. Kan er erkende exposities aan de buitenwereld getoond. www.groningerlandschap.nl. soorten waterplanten. Ook de rijke weer gesmokkeld worden? Zien we Met onvermoeide energie struint Detmers nog steeds het Groninger plat- Honden zijn i.v.m. het aanwezig vee niet variatie in moerasplanten geeft aan heksen terugkeren? teland af, ‘gewapend’ met schildersmateriaal, om de unieke Grunneger toegestaan dat het beheer van het natuurge- De wandeling is geschikt voor deel- natuur in mooie boeiende kleuren vast te leggen. bied vruchten afwerpt. Tijdens de nemers vanaf 8 jaar. Graag tevoren wandeling door het gebied vertelt aanmelden via de website van Het Kom naar Buitenplaats Reidehoeve en geniet van een realistische over- Het Midzomerfestival is mede mogelijk gemaakt door de gids alles over de grote verschei- Groninger Landschap. Deelname is brenging van zijn gedachten naar het visuele. denheid aan planten. Deelname is gratis. gratis. zaterdag 18 en zondag 19 juni van 11.00 tot 17.00 uur 14 Het grootste Natuur-doe Spectakel voor kinderen in Nederland! informatie op www.groningerland- Dinsdag 21 juni schap.nl. Vanaf 4 juni kunt u kaarten Tijd: 19.00 – 22.30 uur bestellen. Word jij de nieuwe molenaar Locatie: De Coendersborch, Oude- weg 15 9364 PP Nuis Zaterdag 25 juni Fietsen op de langste dag Tijd: 21.00 – 22.30 uur van molen de Lelie? De gidsen van het team Zuide- Locatie: dorpshuis De Tiehof, (kinderexcursie v.a. 5 jaar) lijk Westerkwartier hebben voor Bakkerweg 4, 9755 PM Onnen de langste dag weer een mooie fietstocht uitgestippeld. Dit keer pe- Het geluid van moerasvogels in daleren we door de mooie, rustige de nacht (5 km) natuurgebieden in de richting van Vogelen kijken doe je normaal als onze Drentse buren. De activiteit is het licht is. Wij doen dat deze keer gratis voor Beschermers. Niet-Be- helemaal anders. Wij nemen u mee schermers betalen € 2,50. Vergeet op een nachtelijke wandeltocht dus niet uw Beschermerspas mee te door een prachtig moerasgebied nemen, en natuurlijk een fiets die op Eendenkooi van Het Groninger Landschap: de orde is, en voor de zekerheid ook Nieuw Onrust Onnerpolder. We gaan kijken, maar regenkleding. we luisteren vooral. Veel moerasvogels zoals waterral en porselein- hoen zijn namelijk ‘s nachts goed Dinsdag 21 juni in Groningen die nog in gebruik zijn. eten en drinken mee, een verrekij- te horen. Misschien horen we nog Tijd: Vanaf buitenplaats Noordkust zetten ker en eventueel regenkleding. Wilt het ‘hoempen’ van een roerdomp of station Assen: 08.30 – 18.00 uur we u weer af bij de opstapplaatsen. u mee, dan kunt u zich aanmelden de angstaanjagende roep van een (achter bushalte A) U bent weer terug in Assen om via de site van Het Groninger Land- vos. Je hoort ze wel, maar ziet ze station Groningen: 09.00 – 18.00 uur 18.00 uur en in Groningen om 17.30 schap. niet! Voor een kopje koffie kunt u (bushalte voor Groninger Museum) uur. Kosten: € 50,00 per persoon, vanaf 20.30 u in de Tiehof terecht. maar begunstigers van Het Gro- Laarzen of stevige schoenen mee- Tocht langs Groninger noord- ninger Landschap krijgen € 5,00 Vrijdag 24, zaterdag 25 en nemen; de tocht is ca. 5 km lang kust korting. Aanmelding via Arriva - Tour zondag 26 juni en gaat over grind en graspaden. Beheerder Arjan Hendriks voert ons de nature en vermeld daar s.v.p uw Diverse locaties, zowel in de och- Graag aanmelden via de website langs unieke plekjes aan de Gronin- donateursnummer. tend, middag of avond van Het Groninger Landschap. ger noordkust. We kunnen genieten van adembenemende luchten, pol- Groninger Erfgoedweekend ‘Zo smaakt Groningen markt’ op het molenplein ders met wuivend graan, eindeloze Donderdag 23 juni met klassieke concerten (zie Zaterdag 25 juni Zondag 19 juni van 10.00 - 17.00 uur vergezichten, dijken, monumenten Tijd: 14.30 – 17.00 uur info pag. 4 en 5) Tijd: 14.00 – 17.00 uur en prachtige flora en fauna. Locatie: Kantoor Het Groninger Tijdens Het Groninger Erfgoed- Locatie: Hooilanden 12, 9827 PG De molenaar van molen De Lelie begint echt oud te worden. Het zoeken naar twee extra antwoorden). Je kunt ook heerlijke broodjes Vanaf Assen en Groningen rijden we Landschap, Rijksstraatweg 333, weekend vindt u door de hele Lettelbert werk op de molen wordt hem te zwaar. Zijn botten kraken tijdens bakken op het plein voor de molen. Zo vind je de antwoorden op naar bezoekerscentrum Noordkust 9752 CG Haren provincie op bijzondere, historische het kruien van de molen en het tillen van het graan. Ook iedere dag de vragen van de molenaar en misschien ben je aan het eind van de in Pieterburen voor koffie, lekkers locaties prachtige klassieke concer- Lezing Christophe Brochard en die trappen op en af… het gaat niet zo best meer. Daarom zoekt hij dag wel de nieuwe jeugdmolenaar van De Lelie en krijg je je jeugd- en een film over de Wadden. Daarna Fietstocht: ‘Zuidwaarts over de ten. Het Groninger Landschap or- wandeling naar Krabbenscheer een ‘Jeugdmolenaar’, een jonge, sterke en slimme molenaar die molenaarsdiploma! bezoeken we vogelakker Nieuw Hondsrug’ (25-30 km) ganiseert samen met het Nationaal en libellen (zie info pag. 6 en 7) zijn werk op de molen straks kan overnemen en de molen kan laten Je vader en moeder kunnen zich ondertussen vermaken op het Lotven, de Oude dijk in Den Andel We fietsen links en rechts van de Muziekinstrumenten Fonds (NMF) We wandelen naar de krabben- draaien. molenplein bij de ‘Zo smaakt Groningen markt’. Maak je eigen en gaan via Warffum naar Noordpol- Hondsrug. Eerst langs het Hemrik, verschillende concerten. scheer en libellen larven met Misschien ben jij wel de nieuwe jeugdmolenaar op molen De snipperkaars bij Kaarsenmakerij Wilhelmus of bezoek de ‘Lekker derzijl. We wandelen daar over de en dan via het Drentse Aa-gebied Groningse topmusici laten zich van daaraan gekoppeld een lezing Lelie. Om daar achter te komen heeft de oude molenaar een boekje Hogelands-markt’ en proef Groningen op zijn best. Abrahams Mos- kwelders en lunchen in ’t Zielhoes. en de nieuwe natuur van de hun beste kant horen in een boeren- over de groene glazenmaker door met vragen gemaakt die alleen de allerbeste jeugdmolenaars kun- terdmakerij kookt gerechtjes en er zijn pannenkoeken gemaakt van Daarna komen we nog langs dijken Besloten Venen langs het Noord- schuur, in een molen, in een kerk, in Christophe Brochard in de schuur. nen oplossen! Ontdek de molen. Ga met de huifkar zakken graan het meel van De Lelie. en herdenkingsmonumenten, laarderbos en het hunebed van een tuin en in een Groningse borg. Ook bekijken we met een bino- bij de boer halen en help bij het malen. Op boerderij Flevo Farm wierdekerkhof Olle Weem en een- Noordlaren. Dan fietsen we via de Een heel weekend lang keuze uit culaire loep de libellen huidjes. (fokstal dressuurpaarden) mogen kinderen de paarden bekijken (en Locatie: Molenstraat 1, 9967 SL Eenrum denkooi Nieuw Onrust. Deze kooi is Oostpolder en Appelbergen terug. muzikale en monumentale parels. Wel graag aanmelden voor deze normaal niet voor publiek geopend We fietsen over fietspaden en half Gaat u mee op deze muzikale reis activiteit via de website van Het en is één van de drie eendenkooien verharde (zand-)wegen. Neem zelf door Groningen? Kijk voor alle Groninger Landschap.

1016 1017 a5-tonijn 8/24/15 2:17 PM Pagina 1

aankan. Het dragen van laarzen of Zondag 26 juni stevige waterdichte schoenen en Tijd: 11.00 – 14.00 uur kleding wat vuil mag worden is aan Locatie: Koetshuys Ennemaborgh, te bevelen. Heb je een verrekijker Hoofdweg 96, 9681 AJ Midwolda neem deze dan zeker mee. NB: alleen kinderen hoeven te Zonnewende met lunch op worden aangemeld! Via de site van landgoed Ennemaborgh (5 km) Het Groninger Landschap. Vandaag vieren we de zomerzonne- wende. Met de maximale daglengte zien we de natuur in haar volle glo- Woensdag 29 juni rie en zien we hoe de jonge planten Tijd: 18.30 – 21.00 uur en dieren zich opmaken voor het Locatie: Kerk in Adorp, Torenweg 4, Boottocht volwassen leven. Onder leiding van 9774 PJ Adorp een gids maken we een wandeling van ongeveer 1,5 uur over het land- Wandelen door de historie en brengen aan het Visserijmuseum in goed. Na de wandeling staat er een natuur van Adorp naar Zaterdag 25 juni Zoutkamp en het bezoekerscentrum heerlijke lunch voor U klaar in het Harssensbosch (6 km) Van Zoutkamp naar Pieterburen Buitenplaats Noordkust in Pieterbu- Koetshuys bij de Ennemaborgh. Het prachtige weidegebied tussen Tijd: 10.30 – 17.00 uur ren. We serveren een lunch. U wordt De wandeling is ongeveer 5 km Adorp en Harssensbosch is een Locatie: Visserijmuseum Zoutkamp, met de taxi teruggebracht naar het lang, wij adviseren u waterdichte voorbeeld van het historische Reit- Reitdiepskade 11, 9974 PJ Zoutkamp startpunt. Beschermers betalen schoenen of laarzen mee te nemen. diepgebied waar vele sporen van € 55,00 en niet-Beschermers Kosten: € 13,50 Beschermers, € de Hunze en van vroege ontwik- Zondag 26 juni € 60,00, Kinderen t/m 12 jaar: 15.00 niet-Beschermers, € 7,50 kelingen zoals borgen en wierden Van Pieterburen naar Zoutkamp € 30,00. Het aantal plaatsen is be- kinderen tot 10 jaar. Graag aanmel- te vinden zijn. Te voet is dit gebied Tijd: 10.30 – 17.00 uur perkt; er kunnen slechts 12 gasten den via de site van Het Groninger het beste te verkennen. We lopen Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- mee. Graag aanmelden via de site Landschap. dwars door de weilanden (normaal plaats Noordkust, Hoofdstraat 83, van Het Groninger Landschap. niet mogelijk) en bezoeken ook de 9968 AB Pieterburen gerestaureerde boerderij op Hars- Zondag 26 juni sensbosch waar een kleine maar Cultuur en landschap tijdens Zondag 26 juni Tijd: 13.00 – 15.30 uur mooie tentoonstelling over de his- een bijzondere dagtocht met Tijd: 09.00 – 16-30 uur Locatie: Buitenplaats Reidehoeve, torie van het landschap is ingericht. de ZK31 ‘Neptunus’ Locatie: Reitdiepgebied Warfhuizen, Dallingeweersterweg 30, 9947 TB Het gras kan hoog en nat zijn: hoge Het Groninger Landschap orga- Molenweg 4, 9963 PG Warfhuizen Termunten laarzen en of regenbroek wordt niseert i.s.m. het Visserijmuseum geadviseerd. Aanmelden via de site Zoutkamp een aantal bijzondere Seizoens-wende-wandeling - Struinen langs de Dollard van Het Groninger Landschap. dagtochten van Zoutkamp naar lente wordt zomer (20 km) Het jeugd-educatie-team orga- Pieterburen en vice versa met de De SWW’s (seizoens-wende-wande- niseert een struintocht langs de garnalensloep ZK31 Neptunus. De lingen) zijn echte wandelexcursies. Dollard en de polder Breebaart. ZK31 Neptunus is een replica van We lopen een pittige afstand van De tocht is bedoeld voor gezinnen een houten garnalensloep zoals 20 km, 4 x dezelfde route in 2016. met kinderen en/of opa’s en oma’s die in de jaren dertig van de vorige Telkens rond de data wanneer met kleinkinderen die onder leiding eeuw gebruikt werd door Zoutkam- de seizoenen wisselen. In kleine van gidsen op ontdekking gaan in per vissers op de toenmalige Lau- groepjes vertellen de gidsen tijdens dit bijzondere gebied. Onderweg werszee. De sloep wordt voortge- het wandelen over de omgeving. verzamelde bijzonderheden nemen stuwd door een elektrische motor. We kijken naar hoe het seizoen het we aan het eind van de wandeltocht U kunt dus in alle rust genieten van landschap kleurt en vorm geeft en letterlijk onder de loep in ons veldla- het prachtige landschap om u heen. geven de gelegenheid onderweg boratorium. Waar we langs gaan en Tijdens deze culturele dag vertellen foto’s te maken om die vervolgens waar we onderweg stil blijven staan gidsen bijzonderheden over het in bezoekerscentrum Buitenplaats hangt af van wat op dat moment landschap en over de cultuur en Reitdiep begin 2017 te exposeren. ons pad kruist. Een harde leeftijds- historie van de omgeving. U kunt Wel graag aanmelden via de web- grens is er niet; voorwaarde voor een huifkartocht naar de kwelder site van Het Groninger Landschap. deelneming is wel dat je op eigen Harssensbosch maken en u kunt een bezoek te kracht een wandeling van twee uur

18 19 Exposities

Samen voor water en natuur!

Water is de bron van ons bestaan. Zonder water geen leven. Trots zijn we ook op het feit dat we onze bron ‘gewoon’ uit de Dat zijn grote woorden, maar toch mag het best eens gezegd natuur kunnen halen... omdat het kán! We zijn immers afhankelijk worden… Alles begint met water. En dat is precies onze taak: van het milieu als het gaat om de kwaliteit en kwantiteit van het De borgenkaart van Theodorus Beckeringh het produceren en leveren van schoon en betrouwbaar oppervlakte- en grondwater. Het beschermen van de bronnen Groninger Museum tentoonstelling van 25 juni tot en met 23 oktober 2016 drinkwater. Overal en altijd. Zo belangrijk is onze taak in de voor drinkwater en goed natuurbeheer is voor ons dan ook een samenleving dus. En daar zijn we trots op! volstrekt natuurlijke combinatie; gaan hand in hand en versterken Liefhebbers van het Groninger erfgoed kennen bijna altijd de aangezicht van de stad. De expositie zal alle voorstudies voor de kaart elkaar! Stichting Het Groninger Landschap is hierin een belangrijke Groninger borgenkaart uit 1781 van de jurist Theodorus Beckeringh van Beckeringh laten zien. Het Groninger Museum laat dit alles nu voor (1712-1790). De kaart kent een sierrand met afbeeldingen van 24 het eerst aan het publiek zien in een tentoonstelling, terwijl alles is en natuurlijke partner voor Waterbedrijf Groningen. Vanuit onze Groninger borgen. Het is echter nauwelijks bekend dat de kaart al in na te kijken in De Atlas van Beckeringh uitgegeven door de Stichting gezamenlijke zorg voor water en natuur zijn we reeds jaren 1767 gereed was en dat er bovendien heel veel kladmateriaal bewaard Groninger Historische Publicaties in samenwerking met W-Books, intensief aan elkaar verbonden en ook dáár zijn we trots op! is gebleven in de Groninger Universiteitsbibliotheek. Het Groninger Zwolle. Samen dragen we zorg voor water en natuur, zodat niet alleen wij, Museum bezit sinds kort ook een deel van de voorstudies, waardoor De introductieprijs is € 39,95 tot 25 september. Daarna kost het de werkzaamheden van de kaartmaker op de voet te volgen zijn. boek € 49,95. ISBN 978 94 625 8144 9. Het boek is verkrijgbaar in maar ook de kinderen van onze kinderen kunnen blijven genieten Dat hij de diepen en dijken van onze provincie opmat en naliep om de museumwinkel van het Groninger Museum, de boekwinkel en van ons drinkwater en de natuur. informatie te verzamelen. Schetsen maakte van de borgen of het rechtstreeks bij uitgeverij WBOOKS via www.wbooks.com

20 21

8085000234_adv_Groninger-Landschap_v2.indd 1 07-04-16 08:56 Rietorchis en moeraswespenorchis

Het braakliggende gebied rond het oude Oterdum is voorbestemd om ooit industriegebied te worden. Maar tot die tijd transfor- meert het langzaam maar zeker tot een natuurgebied met unieke waarden. Zelfs enkele zeldzame en wette- lijk beschermde orchideeën- soorten groeien er, zoals de rietorchis en de moeraswespenorchis.

De rietorchis is een mooi plantje. Het is 20 tot 60 centimeter groot en heeft een grote pluim met roze en paarsrode bloemen. In de maanden mei, juni en juli bloeit deze orchidee. Het terrein rond Oterdum ligt al jaren braak en de grond is schraal en herbergt zowel natte als droge delen. Ideaal voor de rietorchis, die zich thuis voelt op niet al te voedselrijke grond, veen- mosrietland en opgespoten terreinen. En dat is ook de ideale omgeving voor de moeraswespenorchis. Deze orchidee is vrij zeldzaam op de Waddeneilanden en in het Lauwersmeergebied maar elders is deze plant nog schaarser! Dat deze orchidee hier dus is, is bijzonder. De bloemen van de moeraswespenorchis trekken veel insecten, vooral wespen en zweefvliegen, bijen en hommels. De wesp wordt aangelokt door de fijne geuren en probeert de nectar te pakken te krijgen en raakt daarbij wat over zijn toeren. Een wesp gedraagt zich bij de moeraswespenorchis alsof hij aan de bloemen verslaafd is.

De moeraswespenorchis wordt ongeveer 30 centimeter hoog en staat nooit alleen. Het zijn altijd grotere groepen bij elkaar die met een netwerk aan wortelstokken met elkaar verbonden zijn. De stengels zijn wat paarsig van kleur en behaard en de bloemen – de plant bloeit in mei, juni en juli - staan altijd één kant op gericht.

Wandeling - bloeiende natuur bij Oterdum Zondag 10 juli , 13.00 - 15.30 uur Kerkhofmonument Oterdum, Valgenweg, Delfzijl Moeraswespenorchis Inzet: Rietorchis 22 23 er middenin veel ruimte om te lopen en is er zelfs plaats om daarom met een roer worden bestuurd. De nieuwe motoren rolstoelen mee te nemen.” sturen met de propeller. Als we in een kanaal moeten keren, is De Raidomp is eind mei te water gelaten. Uiteraard beweegt dat nu een fluitje van een cent. ook de Raidomp zich fluisterstil dankzij krachtige elektrische motoren. De motoren zijn wel anders dan in de Doeker. En dat Varen over het Zuidlaardermeer levert ook voor de opvarenden meer comfort op, denkt Zeven- Zaterdag 23, 10.30 – 12.00 uur berg. “De oude motoren hadden een lange as. De boot moest Paviljoen De Leine, Kropswolde

Excursies met een thema op ‘vogeleldorado’ Zuidlaardermeer

Een nieuwe fluisterboot is voor het gidsenteam op het Zuidlaardermeer aanlei- Themaexcursies ding om de excursies eens goed onder de De Raidomp vaart in juni één keer per loep te nemen. Naast het reguliere rondje week uit, op donderdagavond. Vanaf Zuidlaardermeer met de Raidomp, gaat eind juli kan er twee keer per week het team ook een aantal thema-excursies worden opgestapt: op woensdagmiddag organiseren. en donderdagavond. “Naast de reguliere rondjes over het meer, hebben we met Wat is er nu zo uniek aan een excursie op het het gidsenteam ook een aantal thema- Zuidlaardermeer met fluisterboot De Raidomp? vaarten bedacht. Zo gaan we het meer Hans van Rijn, ervaren gids bij Het Groninger op om meer te weten te komen over de Landschap, hoeft niet lang na te denken over geschiedenis van het Zuidlaardermeer. het antwoord. “Een fluisterboot zonder enige We gaan dieper in op het roerdomp- diepgang is het ideale vervoermiddel als je vriendelijke oeverproject en er komt een op het ondiepe Zuidlaardermeer ongestoord Baardmannetje Fluisterboot de Raidomp maakt zijn eerste tochtjes lange tocht waarbij we vogelen op het van de natuur wilt genieten. Je glijdt geruis- meer combineren met een excursie naar loos langs de rietkragen en komt over de de vogelhut in de Westerbroekstermade- ondiepten vlakbij de watervogels, zonder dat vogeleldorado noemen. Op het water zijn polder.” ze doorhebben dat je in de buurt bent.” verschillende futensoorten actief en rusten of Eén van de populairste excursies van Het Groninger Landschap door een ongeluk met de boot, de elektronica praktisch vol- Het Zuidlaardermeer en omstreken mogen foerageren duizenden eenden, waarvan de soorten elkaar per seizoen afwisselen. Soms, is de tocht over het Zuidlaardermeer met de fluisterboot die in ledig kapot, total loss zou je kunnen zeggen.” De boot begon zich zonder enige vorm van overdrijving een als je geluk hebt wordt de zon bijna verduis- Kropswolde ligt aangemeerd. De oude boot Doeker is na jaren ook rotte plekken te vertonen. Zevenberg: “Ieder jaar moesten terd door de enorme spanwijdte van de zee- trouwe dienst vervangen door een nieuw exemplaar. we naast het gewone onderhoud, steeds meer reparatiewerk arend, die steeds meer rond het meer wordt verrichten. Bovendien moesten we permanent pompen om het gespot. “We zijn ook trots op de sternenpopu- De nieuwe fluisterboot van Het Groninger Landschap heeft, na water dat benedendeks stond weg te krijgen. En ook de accu’s latie op het meer”, vertelt Van Rijn. “Daar zitten een prijsvraag via Facebook, de toepasselijke naam Raidomp waren na twaalf jaar waarschijnlijk binnenkort aan vervanging rond het meer zeldzame exemplaren bij, zoals (Gronings voor Roerdomp) gekregen. Er wordt bij het Zuidlaar- toe.” de witwang- en witvleugelstern. En als je ’s dermeer namelijk hard gewerkt aan het creëren van een ideale zomers geluk hebt, komt daar de zwarte stern nog bij. Die deelt het riet met kleinere vogels, leefomgeving voor deze geheimzinnige reigersoort. Aluminium Raidomp zoals de rietzanger, de kleine karekiet, de Maar niet alleen de naam van de boot verschilt van de oude Gelukkig kwam er groen licht voor een nieuwe boot. Het werd snor en het baardmannetje. Het zijn soorten Vogelkijkhut Doeker, weet Willem Zevenberg, beheerder van de fluister- een aluminium schip, een materiaal dat zeer weinig onder- De nieuwe fluisterboot waarop je een goede kans maakt tijdens een boot. “Het belangrijkste verschil is wel het materiaal. De oude houd vergt. De nieuwe boot krijgt een andere inrichting, zegt Raidomp rondvaart op het meer.” boot was van hout gemaakt, de nieuwe is van aluminium. Door Zevenberg. “De banken komen in plaats van in het midden het hout had de boot veel onderhoud nodig. Bovendien was over de lengte, langs de boorden, die ook zijn verhoogd. Zo is

24 25 Bever en otter: vaste bewoners van het Zuidlaardermeer

Niet dat je ze snel zult zien, een bever of een otter, maar ze zijn er wel degelijk in en om het Zuidlaardermeer. Het Gronin- ger Landschap heeft er de afgelopen jaren af en toe bevers en otters losgelaten. Het Zuidlaardermeergebied leent zich uitstekend voor beide soorten door de uitgestrekte rietlanden en er is voldoende beschutting. De otters hebben de vis in het rijk gevulde meer voor het opvissen en voor de bevers is er voldoende te knagen. Eigenlijk beheren ze de rietlanden door af en toe een wilg neer te halen en zo houden ze de oevers ge- varieerd. Een aantal beverburchten is bekend en zo is ook al zeker dat er paartjes bevers zijn die al jongen groot brengen. De wildcamera’s laten soms mooie beelden zien. De otter wordt Otter heel zelden gespot maar dát hij er zit, is te merken aan de uit- werpselen, de ‘spraints’, die door beheerders gretig verzameld worden. Uit analyse is namelijk te herleiden of het stront van Bever een uitgezette otter is, of van een otter die zelf zijn weg naar het meer gevonden heeft. Kortom: Ze zitten er, maar dat je ze kunt zien? Weinig kans! Bevers en otters zijn eigenlijk dieren die vooral in de schemer en ’s nachts actief zijn. De kans om een bever te spotten is het grootst in de schemer vanaf paviljoen de Leine en vanaf de uitkijktoren bij Leinwijk. Daar tegenover liggen namelijk beverburchten, dus koerst er wel eens zo’n dier vol in het zicht langs de rietkragen. Maar verder moeten we het doen met de wetenschap dat beide soorten succesvol zijn terug gebracht in een gebied waar ze ook vroeger veelvuldig voorkwamen.

Varen over het Zuidlaardermeer Zaterdag 23, 10.30 – 12.00 uur Paviljoen De Leine, Kropswolde

26 27 > Logies

Börgbloemke in Nuis

In Nuis, pal naast de imposante Coendersborch staat de vol- ledig gerestaureerde Ooster Fossemaheerd. De oude, beeld- Landschap Zuidelijk bepalende boerderij is herbouwd als erfgoedlogies onder de Coendersborch Westerkwartier Börgblomke Iwema Steenhuis naam Börgbloemke en biedt plaats aan 10 personen. Het was vanouds een boerderij met een sobere uitstraling en het is op- geknapt met respect voor de oude, authentieke elementen. De kop-hals-rompboerderij waarvan het voorhuis dwars op de schuur staat, ligt aan één van de oudste paden in de omgeving. De oudste delen van de boerderij dateren van 1866, de oudst bekende bewoning langs ’t Pad dateert van rond de 14-de eeuw (onder andere het Steenhuis in Niebert). De boerderij ligt op een markante plek , vlak naast de imposante Coendersborch en aan de andere kant, vlak naast de pastorie. De boerderij maakt een belangrijk deel uit van de historische buitenplaats: het landgoed Coendersborch. Typerende cultuurhistorische elementen als waterlopen, wierden, coulissenlandschappen, kerken en borgen zijn volop in de omgeving te vinden. Stich- ting Het Groninger Landschap beheert in het zuidelijk deel van het Zuidelijk Westerkwartier verschillende natuurgebieden en objecten: het Bolmeer, het Harensche Bosch, het Nanninga’s Bosch, de Coendersborch en Iwema Steenhuis.

Het Westerkwartier is een bijzonder stukje Groninger landschap. Het landschap van het Zuidelijk Westerkwartier is voor een belangrijk deel door mensenhanden gevormd. Dat gebeur- de ruwweg in twee fasen. De eerste fase was de landbouw. Vanaf de zandstroken ontgonnen de eerste kolonisten het gebied om er kleinschalige landbouw te bedrijven. Grootscha- lige landbouw was niet mogelijk omdat het hele gebied met veen was bedekt. Grootschalige veenafgravingen vormden de tweede fase. Verschillende personen zagen brood in het steken van turf en dat drukte zijn stempel op de ruimtelijke structuur van het gebied. Er werden kanalen en wegen aangelegd, waarlangs dorpen ontstonden.

Wanneer u een weekendje, of langer, in Börgbloemke wilt doorbrengen verwijzen wij u naar www.buitenlevenvakanties. nl/borgbloemke

Ewsum

28 29 Zwarte stern Een weekend op kamp met de Jongeren in de Natuur (JNM)

Midzomerkamp JNM 1 t/m 3 juli 2016 Steltkluten

Het kamp is bedoel voor kinderen in de leeftijd van 11 tot 15 jaar. We gaan op pad in het natuurgebied De Onlanden, vlakbij de stad Groningen. We zoeken naar verschillende soorten vogels, vissen, zoogdieren, insecten, eigenlijk alles in de natuur waar je enthousi- ast over kan zijn! Vorige keer hebben we bijvoorbeeld super mooie blauwborsten gezien en veel ottersporen gevonden. Wil jij eens mee met de JNM op natuurkamp bij Groningen? Geef je dan op voor het midzomerkamp via www.jnm.nl.

Het kamp kost € 7,00 voor het hele weekend. We kamperen op het terrein van Het Groninger Landschap aan de Hooilanden 12 te Lettelbert. We slapen in tentjes, maar die moet je wel zelf meenemen. Verdere informatie volgt na opgave, of je kunt 06-34402335 (Rick Middelbos) bellen of mailen naar [email protected] als er vragen zijn.

Locatie: Lettelbert

Visdieven

Vogelen

30 31 ACTIVITEITEN 1936 - 2016 Juli Zaterdag 2 juli Tijd: 20.30 – 23.30 uur Locatie: Dorpshuis De Tiehof, Bak- Het Groninger Landschap Zaterdag 2 juli kerweg 4, 9755 PM Onnen Tijd: 14.00 – 16.00 uur bestaat 80 jaar! Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- Vleermuizen in de Onnerpolder plaats Reitdiep, Wolddijk 103, Vleermuizen spreken tot de verbeel- Jubileumwandeling met verhalenvertellers en muziek 9738 AD Groningen ding. Je ziet ze eigenlijk nooit, of hooguit als een snelle schim Wat leeft er in de sloot? tegen de sterrenhemel. Door deze Heb je wel eens gehoord van de excursie gaan we daar verandering Tiendoornige stekelbaars? Of weet in brengen! Aan het eind van deze jij hoe de larve van een libel er uit avond heeft u een beter beeld van ziet? We gaan vissen in de sloot met de bijzondere manier van leven van een schepnet! wat altijd al mysterieuze dieren zijn Het bezoekerscentrum biedt naast geweest. Tijdens een korte presen- exposities en diverse activiteiten tatie in Dorpshuis De Tiehof vertelt onder andere: een prachtige film de gids waar en hoe vleermuizen over het Reitdiepgebied met Floor- leven, wat ze eten en welke soorten tje Dessing en een leuke winkel u in Nederland kunt tegenkomen. met diverse streekproducten en Daarna maken we een stevige wandelen fietsroutes. Buiten is het avondwandeling door de Onner- een beestenboel en is er een heuse polder, op zoek naar vleermuizen. tokkelbaan voor jong en oud. Met een batdetector kunnen we de hoge-frequentiegeluiden van de vleermuizen hoorbaar maken, zodat we ze toch kunnen ‘zien’. Om 20.30 uur start de presentatie in De Tiehof maar om 20.00 uur kunt u daar al terecht voor een kopje koffie of thee. Neem warme kleding mee; zelfs in juli kan het Open dag gemaal Onnen met natuurwandelingen ‘s avonds nog fris zijn. Deelname is gratis, drankjes in het Dorpshuis Zondag 3 juli van 11.00 – 16.00 uur Zaterdag 2 juli van 10.00 – 16.00 uur zijn voor eigen rekening. Wel graag Slootjesexcursie tevoren aanmelden, via de website In verband met dit jubileum organiseert het team Zuidelijk Prachtig gelegen, midden in de Onnerpolder ligt drinkwater betrouwbaar water uit de kraan te laten stromen. Tegelijkertijd van Het Groninger Landschap. Westerkwartier op 3 juli een extra feestelijke wandeling met lunch productielocatie Onnen. Van hieruit levert Waterbedrijf Groningen zijn wij natuurlijk benieuwd: wie (her)kent het verschil tussen over het Historische Landgoed De Coendersborch in Nuis. al sinds de jaren 30 aan een groot deel inwoners van noordoost kraanwater en flessenwater en/of weet de vragen van de waterquiz Gidsen leiden u langs markante paadjes van het Coendersbos. Groningen 24/7 drinkwater. goed te beantwoorden? Exposities Op diverse plekken in het bos kunt u luisteren naar de verhalen Het Groninger Landschap organiseert tijdens deze dag mooie vertellers van ‘Mien Westerkwartier’. wandelexcursies door de Onnerpolder. Naast de functies van Komt u naar de open dag op Onnen? Zaterdag 2 juli Na afloop van de wandeling wordt er een hapje en drankje waterwin- én waterbergingsgebied is de Onnerpolder een Natura In verband met het zeer beperkte aantal parkeerplaatsen verzoeken Tijd: 14.00 – 17.00 uur geserveerd bij de Coendersborch en zorgt Amicitia voor feestelijke 2000 natuurgebied. Onder begeleiding van een natuurgids kunt u we u -indien mogelijk- per fiets te komen. Locatie: Nieberter Molen, Molenweg 62, 9365 PE Niebert muziek. wandelen door dit prachtige en unieke natuurgebied. Meer informatie over het volledige programma is te lezen op: We verwachten u om 11.00 uur op het achterterrein van de www.waterbedrijfgroningen.nl Expositie: Vroeger en Nu Niebert Coendersborch. We drinken eerst gezamenlijk koffie, met wat lek- Extra informatie Graag tot ziens op 2 juli! kers erbij. Graag wel tevoren aanmelden via de website van Het Jong en oud kunnen tijdens de open dag ontdekken en beleven Beeld en tekst materiaal over Niebert, de molen, zijn voorgangers en de Groninger Landschap. Kosten: Beschermer: € 5,00, wat er zoal bij komt kijken om elke dag weer schoon, lekker en Locatie: Gemaal Onnen, Waterleidingweg 8, 9755 TN Onnen verdwenen molens in de gemeente Marum Niet-beschermer: € 10,00, Kinderen: € 5,00. Naast het draaien van de molen, malen (als er wind is) op de handmolen, worden er graanzakken gehesen en rondleidingen gegeven. Locatie: Landgoed Coendersborch Oudeweg 15, 9364 PP Nuis

32 33 Zondag 3, woendag 6, zon- Woensdag 6 juli Kleine vos Zondag 3 juli Wandeltocht door Spijk Tijd: 13.00 – 15.30 uur dag 10, woensdag 13, zondag Tijd: 19.00 – 21.30 uur Locatie: Koetshuys Ennemaborgh, 17, woensdag 20, zondag 24, Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- Hoofdweg 96, 9681 AJ Midwolda woensdag 27, zondag 31 juli plaats Reitdiep, Wolddijk 103, 9738 (6-8 km) + expositie Tijd: 14.00 – 16.00 uur AD Groningen Libellen en vlinders rond de Locatie: Bezoekerscentrum Noord- Ennemaborgh in Midwolda kust Pieterburen, Hoofdstraat 83, Fietsen langs Harssenbosch en Na een korte inleiding houden we 9968 AB Pieterburen door de Koningslaagte een veldexcursie rond de Ennema- Een rijke geschiedenis en sporen in borgh in Midwolda. Met mede- Huifkartocht Zeehondencrèche het landschap rondom het Noorden werking van de vlinderwerkgroep en Het Groninger Landschap van de stad Groningen. We fietsen introduceren we de wondere wereld In de maanden juli en augustus or- door het Reitdiepgebied waar Het van de vlinders en libellen. In deze ganiseert Het Groninger Landschap Groninger Landschap veel bezittin- Hunzezone tijd van het jaar laten deze insecten iedere woensdag en zondag in gen heeft waar weidevogelvriende- hun pracht zien in de bloemrijke om- samenwerking met de Zeehonden- lijk beheer wordt gevoerd. We zien geving van de Ennemaborgh. Aan crèche Pieterburen een huifkartocht. sporen van de oude rivier de Hunze. de waterkant zullen we ongetwijfeld Na een bezoek aan het info-centrum Er wordt verteld over het kasteel en opzet en het gebruik van zandsteen Zondag 10 juli watersnuffels en azuurjuffers tegen- van Het Groninger Landschap gaat klooster van Selwerd. We fietsen zijn karakteristiek. Tijd: 10.30 – 14.30 uur komen. Met behulp van een vlin- u per huifkar een rondrit maken langs het Reitdiep, de vroegere ver- In de winter van 2008/2009 werd Locatie: Schaphalsterzijl (zie verder dernet en de vlindertabellen krijgt u door het landschap en een kijkje binding met de zee. Harssensbosch de tuin gerestaureerd. We lopen website) een goed inzicht in de enorme, en nemen op de Waddendijk. De gids en Koningslaagte, een eeuwenoud door de tuin over gras, grind en mooie variatie aan biologisch ver- vertelt onderweg over historische gebied, krijgen op deze fietstocht zandpaadjes. Graag tevoren aan- Op zoek naar het Hunze nuft dat deze groep van vliegende feiten. ook volop de aandacht. melden via de site van Het Gronin- stroomdal insecten ons te bieden heeft. Aan Graag tevoren aanmelden via de Wij adviseren u uw fototoestel ger Landschap. Het Groninger Landschap wil de de waterkant kan het nat zijn, houd site van Het Groninger Landschap. mee te nemen, want de wolken en Hunze weer naar zee laten stromen! daar met uw schoeisel rekening Kaartverkoop aan de kassa van de zonsondergang kunnen bij Harssen- Samen met ‘In het Wilde weg…’ mee. Graag tevoren aanmelden op Zeehondencrèche: € 5,00 p/p. Let bosch overweldigend zijn! De lengte Zaterdag 9 juli organiseren en begeleiden we een Zondag 3 juli de site van Het Groninger Land- op: Vol = Vol! Er kunnen maximaal van deze fietstocht is 15 km. Graag Tijd: 11.00 - 16.00 uur avontuurlijke kanotocht op het Reit- Tijd: 14.00 – 15.30 uur schap. Kosten: Beschermer: € 2,50, 20 deelnemers mee. De huifkar is wel tevoren aanmelden via de site Locatie: Waterhuizen; Fietsknoop- diep en Kromme Raken. Tijdens de Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- Niet-beschermer: € 3,50, Kinderen niet geschikt voor rolstoelen. Neem van Het Groninger Landschap. punt 78, Waterhuizerweg, 9753 kanotocht maken we kennis met een plaats Reitdiep, Wolddijk 103, 9738 t/m 12 jaar: gratis. een verrekijker mee. Honden zijn Haren; begin Polderpad unieke mix van kanovaren, bushcraft AD Groningen niet toegestaan. en wildplukken. Laat je verrassen Ontdekking van de Hunze door tijdens de tocht en leer hoe je zelf in Wandelend door weilanden Vrijdag 8 juli de stad Groningen (fietstocht de natuur vuur kunt maken. op elke eerste zondag van de Tijd: 19.00 – 20.00 uur 17 km) De ervaren gids van ‘In het Wilde maand Locatie: Hoofdkantoor Het Gronin- Op zoek naar de ontbrekende scha- weg…’ zorgt voor een goede kano- ger Landschap, Rijksstraatweg 333, kel: We maken de verbinding tussen instructie zodat ook de minder Zaterdag 9 juli van 11.00 - 14.00 uur Zin in een korte wandeling van 2.5 9752 CG Haren het Zuidlaardermeergebied en het ervaren kanovaarders een fijne en km door een eeuwenoud, cultuur- Reitdiepgebied. Van beginpunt tot veilige tocht beleven. Al peddelend Het team van de molen Ceres in Spijk organiseert een wandeltocht historisch rijk landschap? Als we Wandelen door de tuin van villa eindpunt is zo’n 17 km. Om ± 14.00 maak je kennis met de prachtige langs historische punten in het dorp Spijk. Zo wandelen we onder geluk hebben, zien we schitterende De Vennen uur komen we aan bij het eind- natuur van het Reitdiepdal. We be meer langs de kerk, het geboortehuis van Willem de Merode, langs wolkenpartijen. We lopen door Villa ‘De Vennen’ is sinds 2001 het punt: Buitenplaats Reitdiep. Daar is steden ook aandacht aan de oude de haven bij het Maar, afwatering ‘t Riet, diverse kunstwerken in ‘t weilanden waar elk seizoen ons een hoofdkantoor van Stichting Het gelegenheid om iets te drinken en loop van de Hunze en onze plannen Loug het wandelpark en de weidse omgeving. We eindigen weer bij andere kijk geeft op dit deel van het Groninger Landschap te Haren. In wat rond te kijken. U kunt daarvan- (Hunzevisie 2030) om de Hunze de molen waar er koffie, thee en frisdrank staat. Reitdieplandschap. Een gids van 1920/1921 werd de villa door de daan, op eigen gelegenheid terug weer zijn oude loop terug te geven. In de molen is een expositie te bezichtigen van de Spiekster het Groninger Landschap loopt met architect Wittop Koning gebouwd naar huis fietsen, maar we kunnen Kosten: Beschermers en kinderen tot Kiekers, de fotoclub uit Spijk. u mee. voor H.H. Niemeijer, directeur van ook gezamenlijk terug fietsen naar 12 jaar: € 35,00. Niet-Beschermers: Graag tevoren aanmelden via de website van Het Groninger Land- Neem geschikt schoeisel en kleding de gelijknamige tabaksfabriek in het startpunt. Daar zullen we dan € 37,50 (incl. kano, lunch, workshop schap. mee voor een weilandwandeling. Groningen. Rondom het huis ligt een om ± 16.00 uur zijn. De excursie is vuur maken en de gids). Na opgave Vergeet ook verrekijker en fototoe- tuin ontworpen door Wittop Koning. niet echt gericht op kinderen. Er via de website van Het Groninger Locatie: ‘t Loug 15, 9909 AB Spijk stel niet, want het kan er ongewoon Omstreeks 1930 was tuinarchitect wordt ook door de stad Groningen Landschap ontvangt u uitgebreide mooi zijn! Huifkartocht Jan Vroom jr. bij de renovatie van gefietst. informatie over de tocht en de pre- de tuin betrokken. De geometrische cieze plek van waaruit we vertrekken.

34 35 Zondag 10 juli Zondag 10 juli Zondag 10 juli Zaterdag 16 juli Zondag 17 juli Vrijdag 22 juli Tijd: 10.00 – 16.00 uur Tijd: 10.00 – 17.00 uur Tijd: 13.00 - 15.30 uur Tijd: 13.00 - 16.30 uur Tijd: 14.00 - 16.00 uur Tijd: 14.00 - 16.00 uur Locatie: Koetshuys Ennemaborgh, Locatie: Molen Hollands Welvaart, Locatie: Kerkhofmonument Oter- Locatie: Parkeerplaats NS-station Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- Hoofdweg 96, 9681 AJ Midwolda Molenweg 10, 9961 PD Mensinge- dum, Valgenweg, Delfzijl Winsum, Stationsweg 18, 9951 BA plaats Reitdiep, Wolddijk 103, 9738 plaats Reitdiep, Wolddijk 103, 9738 weer Winsum AD Groningen AD Groningen Lange struuntocht over het Wandeling - bloeiende natuur Cultuurhistorische wandeling landgoed Ennemaborgh (17km) In de Malle Molen bij Oterdum (zie info pag. 22) Kriebelbeestjes zoeken Levend Ganzenbord rond Winsum (10 km) Om volop van de natuur op het Tijdens het 10-jarig bestaan van In de jaren zestig en zeventig van Weet jij wat er allemaal in en bij de Ontdek hoeveel natuur er om je We wandelen samen met deskun- landgoed Ennemaborgh te kunnen theeschenkerij In de Malle Molen de vorige eeuw is het dorp Oterdum grond leeft? Dat gaan wij vandaag heen is! Je gooit met een dobbel- dige gidsen door het oude dorp genieten, maken we een lange van Molenstichting Hollands afgebroken en gesloopt. Het omlig- onderzoeken! Misschien vind je wel steen en gaat van de ene opdracht Winsum en langs de prachtige ker- struuntocht/wandeling door het Welvaart in combinatie met het gende gebied werd opgespoten een mooi lieveheersbeestje of een naar de andere. De opdrachten han- ken op beide wierden daar. Vervol- hele gebied. De karakteristieke 80–jarig bestaan van Het Groninger met zand en bouwrijp gemaakt gekke pissebed! Het bezoekers- gen op het hele terrein of bij slecht gens via Ranum naar Maarhuizen op rechte paden vermijden we zoveel Landschap, pakken we vandaag voor de vestiging van toekomstige centrum biedt naast exposities en weer binnen in de Buitenplaats. Je zijn kleine intacte wierde. Langs het mogelijk zodat u op plekken komt uit bij Molen Hollands Welvaart in industrie. Een deel van het terrein is diverse activiteiten onder andere: komt dus overal! fraaie Mensingeweerserloopdiep en die normaal niet zo toegankelijk Mensingeweer. braak blijven liggen, omdat de hoog een prachtige film over het Reitdiep- Het bezoekerscentrum biedt naast dan door de weilanden naar Olden- zijn. Gewapend met verrekijkers, Gedurende de dag kunnen kinderen gespannen verwachtingen werden gebied met Floortje Dessing en een exposities en diverse activiteiten zijl. Daarna terug naar Winsum. Daar schepnetjes, vlinderboeken etc. en volwassenen ‘zak hijsen’. Zakken ingehaald door de tijd. Langzaam leuke winkel met diverse streekpro- onder andere: een prachtige film zien we nog de wierde van Bellin- struinen we door het landschap en met graan worden naar de stelling Molen Hollands Welvaart aan is het gebied bedekt met vege- ducten en wandelen fietsroutes. over het Reitdiepgebied met geweer. We wandelen, grotendeels volgen we een route die alle facet- gehesen. ‘Zaklopen’ met gevulde tatie die zich thuis voelt op schrale Buiten is het een beestenboel en is Floortje Dessing en een leuke over verharde wegen en paden. ten van het gebied laat zien. De theekopjes is een andere oudhol- grond. Een paar jaar geleden bleek er een heuse tokkelbaan voor jong winkel met diverse streekproducten Graag tevoren aanmelden op de gidsen van het team Ennemaborgh landse activiteit waar men zich aan klein werk, z.g. ‘fietstaskunst’ met over oude dijken langs de Campen, dat ook enkele orchideesoorten en oud. Deze activiteit is geschikt en wandelen fietsroutes. Buiten is site van Het Groninger Landschap. begeleiden u in groepen en laten kan wagen. De hele dag kan deel- als thema ’koffie- en theeschenkerij een gebied dat vroeger bij Zuurdijk zich hier wonderwel thuis voelen. voor alle leeftijden. Deelname is het een beestenboel en is er een de variatie aan dieren en planten genomen worden aan een wedstrijd in de molen’. De opening wordt hoorde. Op de Campen bevinden Het betreft onder andere rietorchis gratis. heuse tokkelbaan voor jong en oud. zien. Aanbevolen wordt om in uw cup cakes versieren. Zowel kinde- verricht door burgemeester Koos zich drie grote boerderijen. Op deze en moeraswespenorchis. Deze activiteit is geschikt voor alle Zondag 17 juli keuze van kleding en schoeisel met ren als volwassenen kunnen zich Wiersma van gemeente de Marne. plek werd in 1624 het Reitdiep recht- De bedoeling van deze excursie is leeftijden. Deelname is gratis. Tijd: 13.30 - 16.00 uur de ruige begroeiing en eventuele hierbij uitleven. Uiteraard wachten Vanaf 14.00 uur is er de hele middag getrokken. Vanaf de dijk heeft u een dat we op zoek gaan naar de bij- Locatie: Terra Mora, Vesting Bour- insecten rekening te houden. Het prijzen voor de mooiste en lekkerste live muziek van ‘De Bende van de fantastisch uitzicht op de landerijen zondere planten in deze omgeving. tange, Bisschopsweg 1, 9545 PK gebied is hier en daar wat drassig. creaties. Kortom een dag om niet te Broekstreek’, een zeskoppige folk- aan het huidige Reitdiep. In Olde- Je zult verbaasd staan hoe je een Bourtange Het dragen van waterdicht schoei- missen! band. Achter de molen staat een hove bezoeken we de Liudgerkerk, ‘industrieterrein’ ervaart als een sel is raadzaam. Het is een lange Om 11.00 uur en om 15.00 uur draaimolen voor de kinderen. waar de grafkelder van gravin natuurgebied. Het is er stil, er zitten Gezinswandeling met GPS wandeling van ongeveer 17 km. wordt op de steenzolder de film Margaretha von Cobentzel (schoon- reeën en konijnen, de veldleeuwerik (5 km) Halverwege de tocht biedt Het Gro- ‘Meester van de Zwarte Molen’ dochter van Johan Willem Ripperda) broedt er en er groeit van alles op Gidsen van Het Groninger Land- ninger Landschap u ter gelegenheid gedraaid, voor kinderen vanaf 8 Zondag 10 juli te bezichtigen is. We lopen terug natte en droge stukken zoals onder schap hebben voor gezinnen met van het 80-jarig bestaan broodjes jaar en volwassenen. Om 14.00 uur Tijd: 13.30 – 16.30 over de weg langs de restanten van andere het duizendguldenkruid en kinderen een leuke GPS tocht en een drankje aan. Graag wel vindt de opening plaats van een Locatie: Natuurboerderij Lam- de Kenwerder, Aalsumer en Jelamer het moerasandoorn. Vervolgens uitgezet. Onder leiding van een tevoren aanmelden via de site van expositie van werk van meerdere merburen, Electraweg 4, 9883 TB wierden. gaat de route over de zeedijk waar gids gaan we op pad om de diverse Het Groninger Landschap. kunstenaars. Zij exposeren relatief Oldehove De oude dijken kunnen modderig je het vogeleiland kunt zien liggen, ‘schatten’ te zoeken. Elke schat zijn. Neem daarom laarzen mee of dit is een aangelegd broedeiland verbergt een opdracht voor de Struinen op de eeuwenoude stevige waterdichte wandelschoe- in de kom van de oostpier van kinderen. noordelijke Humsterdijk (7 km) nen. Warme, winden regendichte Oterdum. Het afgelopen jaar is dit Voor u op pad gaat, krijgt u eerst We wandelen over de oude kleding kan van pas komen. Ook eiland in bezit genomen door o.a. een basisuitleg over het GPS- Reitdiepdijk langs de Oldehoofster een verrekijker is aan te raden. visdieven, kokmeeuwen, scholek- systeem en gebruik van de GPS. Polder; een prachtige wandeling De excursie is geschikt voor vol sters en kieviten. De tocht is speciaal geschikt voor van ongeveer 7 km over een nieuw wassenen en kinderen vanaf 12 Er is ruime parkeergelegenheid in kinderen tot 12 jaar. U krijgt indien parcours in een wijds gelegen jaar. Honden zijn niet welkom. De de brede bermen onder aan de dijk gewenst in groepjes van vier of vijf, Groninger poldergebied. Deze kosten zijn € 6,00 inclusief koffie/ ter hoogte van het kerkhofmonu- een GPS te leen die voor Het Gro- polder maakte onderdeel uit van de thee met koek/cake. Aangezien de ment van Oterdum. Gesteldheid ter- ninger Landschap ter beschikking stroombedding van het Reitdiep (de deelname beperkt is, is opgave voor rein; onverhard. Laarzen of stevige wordt gesteld door Activiteitencen- Hunze). deze excursie noodzakelijk, via de schoenen meenemen. Verrekijker trum Dazzlingdinky. Als u zelf over U wordt ontvangen op Natuurboer- website van Het Groninger Land- meenemen. De tocht is niet geschikt een GPS beschikt, kunt u natuurlijk Terra Mora, Bourtange derij Lammerburen waar we een schap. Voor meer informatie: voor rolstoelen en kinderwagens. ook die meenemen. Graag tevoren Ennemaborgh presentatie geven over het ontstaan www.lammerburen.nl. Kinderen kunnen onder begeleiding aanmelden via de website van Het van het landschap. De route gaat ook mee. Groninger Landschap.

36 37 gidsen bijzonderheden over het gids uitleg geeft over het passeren Kortom: een leuke dag in de natuur! landschap en over de cultuur en van met name stekelbaars en paling. Vrijdag 29 juli Je ervaart hoe het is om met de historie van de omgeving. U kunt Na de wandeling is de Reidehoeve Tijd: 10.00 – 14.00 uur JNM mee te gaan. De excursie is een huifkartocht naar de kwelder geopend voor een kopje koffie of Locatie: Osdijk 8, 9479 TC Noord- bedoeld voor kinderen en jongeren maken en u kunt een bezoek te thee en kun je een expositie bewon- laren (ongeveer 11-15 jaar), maar ouders brengen aan het Visserijmuseum in deren. Tevens kun je de filmzaal en mogen ook mee komen. Het is een Zoutkamp en het bezoekerscentrum de uitkijkpost met telescoop voor Afwisselende excursie voor de prachtig gebied met veel leuke die- Buitenplaats Noordkust in Pieterbu- een prachtig uitzicht over Polder jeugd ren, dus geen reden om niet mee te ren. We serveren een lunch. U wordt Breebaart en de Dollard nog bezoe- Een excursie van Het Groninger gaan! Voor antwoorden op vragen met de taxi teruggebracht naar het ken. Het terrein is deel onverhard Landschap in samenwerking met kun je een mailtje sturen naar startpunt. Beschermers betalen en is niet geschikt voor rolstoelen of de JNM (Jongeren in de Natuur), te [email protected] € 55,00 en niet-Beschermers wandelwagens, trek stevige schoe- voet door het Zuidlaardermeerge- € 60,00, Kinderen t/m 12 jaar: nen aan. Heb je een verrekijker, bied en met de fluisterboot over het Fluisterboot Zuidlaardermeer € 30,00. Het aantal plaatsen is be- neem deze dan zeker mee! Zuidlaardermeer. perkt; er kunnen slechts 12 gasten We beginnen de dag in de Oost en Zaterdag 30 juli BEDANKT! wel eerst vooraf aanmelden via de mee. Graag aanmelden via de site Onnerpolder aan de westkant van Tijd: 13.00 – 16.00 uur Friet van Piet bedankt alle gasten voor het Zaterdag 23 juli site van Het Groninger Landschap. van Het Groninger Landschap. het Zuidlaardermeer, om de natuur Locatie: Kerkje Klein Wetsinge, Val- Tijd: 10.30 – 12.00 uur Kosten: € 6,00 Beschermers, € 7,50 te verkennen, op onderzoek naar al- geweg 12, 9773 TK Klein Wetsinge meenemen van hun eigen tas! Locatie: Paviljoen De Leine, Meer- niet-Beschermers, € 2,50 kinderen lerlei dieren en planten. De excursie Het bespaarde bedrag hebben we geschonken aan weg 62a, 9606 PP Kropswolde tot 12 jaar. Zondag 24 juli wordt begeleid door een aantal Wandelen door het Reitdiep Natuurmonumenten en Het Groninger landschap! Tijd: 10.00 – 12.30 uur jongeren van de JNM. We zullen op gebied met bezoek aan biolo- Varen over het Zuidlaardermeer Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- zoek gaan naar insecten, vogels en gische boerderij ‘Onstaheerd’ (zie info pag. 24 t/m 27) Zaterdag 23 juli plaats Reidehoeve, Dallingeweer- al het andere aan natuur in en rond (8 km) Onder het genot van een kopje Van Zoutkamp naar Pieterburen sterweg 30, 9947 TB Termunten het meer. Zo kunnen we witvleugel– We wandelen met deskundige koffie of thee overzien we het Zuid- Tijd: 10.30 – 17.00 uur en witwangsterns tegen komen, gidsen door het, normaal niet toe- laardermeer vanaf het terras van Locatie: Visserijmuseum Zoutkamp, Wandeling rondom Polder maar ook zeearenden, hermelijntjes, gankelijke, Reitdiepgebied. We paviljoen de Leine. Door het hoge Reitdiepskade 11, 9974 PJ Zoutkamp Breebaart verschillende libellen en vissen. geven uitleg over het ontstaan Groen, Duurzaam, Biologisch & Natuurlijk standpunt hebben we een prachtig Deze wandeling gaat rondom de Misschien horen we de roerdomp of van dit oude Hunze stroomgebied. uitzicht. Vervolgens maken we met Zondag 24 juli hele polder Breebaart, waarbij een zien we hem opvliegen. We kijken Onderweg zien we veel landschaps de nieuwe fluisterboot van Het Van Pieterburen naar Zoutkamp stuk over de zeedijk en een stuk wat er leeft in de sloten, vangen elementen die van historische Groninger Landschap een vaartocht Tijd: 10.30 – 17.00 uur over de binnendijk (oude zeedijk) Buitenplaats Reitdiep kleine waterbeestjes en nog veel betekenis zijn: wierden, oude dijken bezoek aan de biologische boerde- deren die onder leiding van gidsen over het meer. Laat u verrassen door Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- wordt gelopen. Onderweg vertelt de meer. Vervolgens gaan we met de en oude rivierlopen. Het prachtige, rij ‘Onstaheerd’ voor een toelichting op ontdekking gaan in dit bijzonde- alle bijzondere bezienswaardighe- plaats Noordkust, Hoofdstraat 83, gids graag over het rijke verleden fluisterboot van Het Groninger Land- weidse landschap, voor een deel op hun wijze van boeren. re gebied. Het is de bedoeling dat den vanaf het Zuidlaardermeer! 9968 AB Pieterburen van het Reiderland, het ontstaan Donderdag 28 juli schap varen over het Zuidlaarder- in het bezit van Het Groninger In Klein Wetsinge is weinig parkeer- met name kinderen in de leeftijd van Gidsen van Het Groninger Land- van de Dollard en later polder Tijd: 14.00 – 16.00 uur meer en nemen we een kijkje aan Landschap, is te voet het best te ruimte. Kom daarom op de fiets 6 tot 13 jaar actief worden betrokken schap vertellen over hoe het meer Cultuur en landschap tijdens Breebaart. Op de Dollarddijk bij de Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- de overkant van het meer. verkennen. We brengen ook een of rij met iemand mee. Wel graag bij hetgeen de natuur ons op deze is ontstaan en wat er in de loop der een bijzondere dagtocht met zeehondenkijkwand kijken we of er plaats Reitdiep, Wolddijk 103, 9738 tevoren aanmelden via de site van middagen voorschotelt en wat ons jaren is veranderd. Wat de Hunze de ZK31 ‘Neptunus’ nog zeehonden zijn te bespeuren. AD Groningen Het Groninger Landschap. Tijdens pad kruist. Onderweg verzamelde visie met het Zuidlaardermeer te Het Groninger Landschap orga- In de polder Breebaart is het volop deze wandeling zijn honden niet bijzonderheden kunnen aan het maken heeft en hoe de toekomst niseert i.s.m. het Visserijmuseum zomer en zien we de uitbundige Wat leeft er in de sloot toegestaan. eind van de wandeltocht letterlijk er mogelijk uit gaat zien. We maken Zoutkamp een aantal bijzondere plantengroei. Heb je wel eens gehoord van de onder de loep worden genomen in kennis met de bewoners van het dagtochten van Zoutkamp naar Op veel plekken zien we watervo- Tiendoornige stekelbaars? Of weet ons veldlaboratorium. Een harde meer, zoals de bever en de otter en Pieterburen en vice versa met de gels en steltlopers. De brandganzen jij hoe de larve van een libel er uit Zondag 31 juli leeftijdsgrens is er niet; voorwaarde geven antwoord op vraag waarom garnalensloep ZK31 Neptunus. De die hier de winter hebben door- ziet? We gaan vissen in de sloot met Tijd: 13.00 – 15.30 uur voor deelneming is wel dat je op ze hier weer zijn uitgezet. Tevens ZK31 Neptunus is een replica van gebracht, zijn vertrokken naar de een schepnet! Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- eigen kracht een wandeling van maken we een uitstapje naar één een houten garnalensloep zoals noordelijke toendra’s om daar hun Het bezoekerscentrum biedt naast plaats Reidehoeve, Dallingeweer- twee uur aankan. Duur van de tocht van de polders rondom het meer die in de jaren dertig van de vorige jongen groot te brengen. Het water exposities en diverse activiteiten sterweg 30, 9947TB Termunten is ca 2 uur; het dragen van laarzen om te zien wat Het Groninger Land- eeuw gebruikt werd door Zoutkam- in de polder zit vol met stekelbaars onder andere: een prachtige film of stevige waterdichte schoenen en schap doet voor het leefgebied van per vissers op de toenmalige Lau- en glasaal die onderweg zijn van het over het Reitdiepgebied met Floor- Struinen langs de Dollard kleding wat vuil mag worden is aan de weide- en moerasvogels. Kortom werszee. De sloep wordt voortge- zoute zeewater naar de zoete bin- tje Dessing en een leuke winkel Het jeugdeducatieteam organiseert te bevelen. Heb je een verrekijker een vaartocht voor iedereen! Tip: stuwd door een elektrische motor. nenwateren. De stekelbaars plant met diverse streekproducten en een struintocht langs de Dollard en neem deze dan zeker mee. Warme kleding en wandelschoenen U kunt dus in alle rust genieten van zich daar voort en de glasaal groeit wandelen fietsroutes. Buiten is het de polder Breebaart. De tocht is be- NB: alleen kinderen hoeven te wor- wordt aangeraden en vergeet niet het prachtige landschap om u heen. op tot volwassen paling. Onderweg een beestenboel en is er een heuse Kleine waterbeestjes vangen doeld voor gezinnen met kinderen den aangemeld! Via de website van uw verrekijker mee te nemen. Graag Tijdens deze culturele dag vertellen passeren we de vispassage waar de tokkelbaan voor jong en oud. en/of opa’s en oma’s met kleinkin- Het Groninger Landschap.

38 39 Watervleermuis vangt prooi ‘Batdetector’ bij Punt van Reide zoekt meervleermuizen

Veel vleermuissoorten gebruiken de Waddenkust als trekroute en inmiddels heeft The Fieldwork Company heel wat we- reldreizigers in kaart gebracht. Zo trekt bijvoorbeeld de ruige dwergvleermuis jaarlijks vanuit de Baltische staten zo’n 2000 kilometer naar Nederland, België en Frankrijk en weer terug. Op een dieet van zo’n 3000 insecten per vleermuis per dag. Jonge Poerink: “We weten dat vleermuizen vaste trekroutes volgen. We merken ook dat overheden en windmolenexploi- tanten daarin geïnteresseerd zijn en er steeds meer rekening mee houden. Het is niet verstandig een windmolenpark in die trekroute te plaatsen, want dan vallen er onnodig veel slachtof- fers. Als je weet hoe de trekroutes liggen, kun je zo’n windpark er ook net buiten plaatsen.”

Bob Jonge Poerink

Ecologisch en technisch onderzoeksbureau The Fieldwork Company monitort op de Punt van Reide de vleermuismigratie in dat gebied. Een speciaal geplaatste ‘batrecorder’ vangt de sonargeluiden van vleermuizen op bij de Punt en moet meer duidelijkheid geven over de soorten vleermuizen die er vliegen. Daarbij zijn de onderzoekers speciaal geïnteresseerd in de aantallen en de trekroute van de meervleermuis. Franjestaart in vangst De meervleermuis jaagt op insecten boven grotere waterop- pervlakten zoals de Dollard en de Eems. Het is een zeldzame vleermuis die karakteristiek is voor de waterrijke gebieden in Noord-Nederland. In de provincie Groningen vliegen er Eind augustus geeft Bob Jonge Poerink een lezing over de waarschijnlijk enkele honderden rond. Bob Jonge Poerink van vleermuistrek, en gaat met zijn publiek de dijk op om met een The Fieldwork Company: “Zij overwinteren in grotten en mijnen batdetector te proberen de vleermuizen te beluisteren. De in Noord-Duitsland en omdat deze meervleermuizen meestal precieze datum en locatie zijn nog niet bekend. Hou daarvoor boven water vliegen ligt het voor de hand dat ze in de win- de website van Het Groninger Landschap in de gaten: www. ter de trekroute over de Eems volgen naar de omgeving van groningerlandschap.nl Osnabrück. De mast moet daar meer duidelijkheid over geven. Er was één kraamkolonie van de meervleermuis in Groningen bekend: in den boerenschuur in Appingedam. Maar de beesten Vleermuisavond zijn met onbekende bestemming gevlogen. De Vleermuiswerk- Zaterdag 13 augustus, 20.00 – 22.30 uur groep Groningen probeert deze zomer de kolonie op te sporen Bezoekerscentrum Noordkust, Pieterburen

40 41 “Adder vestigt zich op termijn rond Bourtange”

Pitrus

Het gebied rond Bourtange is nog niet geschikt voor adders, maar wordt dat over een paar jaar wel. Dat verwacht Ingo Janssen van de Adderwerkgroep Nederland, onderdeel van de reptielen- en amfibieënvereniging RAVON. Recentelijk werd rond Bourtange een paar keer een adder gezien. De slangenspecialisten kamden daarop samen met vrijwilligers en een aantal Duitse collega’s het gebied rond Bourtange uit naar Nederlands enige gifslang. In het gebied rond de vesting vonden ze geen slangen maar dichtbij, 600 meter over de Duitse grens vonden de onderzoekers moeiteloos zeven adders en een aantal levendbarende hagedissen. De slang die vorig jaar werd gespot, lijkt volgens Janssen dus een eenzaam zwervend exemplaar. Toch is hij hoopvol: “Het gebied rond Bourtange is nog te open en wordt bovendien begraasd. Wel groeit er steeds meer ruigte en pitrus en dat is voor slangen prettig. Ik schat dat er nog tien jaar nodig is om het gebied te laten ontwikkelen tot een ideale reptielenbio- toop. Dan is de slang, na vele jaren van afwezigheid, weer terug in Groningen.”

Struintocht Bourtange (5-7 km) Zondag 21 augustus, 13.30 – 16.30 uur Adder Terra Mora, Bourtange

42 43 > Logies

Bezoekerscentrum Bezoekerscentrum Olle Tjoard Olle Tjoard Reidehoeve Reidehoeve Zeehondenkijkwand

Lekker een paar dagen met het hele gezin uitwaaien bij de Punt van Reide. Dat kan! Stichting Het Groninger Landschap heeft het oude boerderijtje (‘Olle Tjoard’) aan de Dallingeweerster- weg in Termunten verbouwd tot een sfeervolle vakantiewoning voor 7 personen. De woning ligt op 50 meter afstand van het bezoekerscentrum De Reidehoeve. Het is een ideaal vertrek- punt voor wandelingen en fietstochten langs de Dollarddijk en de vogelrijke Breebaartpolder. Deze polder en de omliggende weidse landerijen en uitzichten zijn van een absolute schoonheid en uniek in Nederland. In het voorjaar zijn er volop zeehonden met jongen te zien bij de Punt van Reide. Maar het binnendijkse brakwatergebied in de polder is ook een oase voor fouragerende, rustende en broedende ganzen, eenden, kokmeeuwen en wadvogels als plevieren, lepelaars en kluten. Maar ook oeverzwaluwen, blauwborsten, rietzangers, karekieten, kiekendieven, slechtvalken…tot de zeldzame zeearend aan toe. Een verblijf in deze vakantiewoning is voor elke natuur- en vogelliefhebber een onvergetelijke ervaring!

Wanneer u een weekendje, of langer, in de vakantiewoning: ‘Olle Tjoard’ wilt doorbrengen verwijzen wij u naar: www.buitenlevenvakanties.nl/woningen/olle-tjoard

Wolk van kluten boven de Dollard

44 45 ACTIVITEITEN mers, € 2,50 kinderen. De avond is Augustus Woensdag 3 augustus Zaterdag 13 augustus voor jong en oud en duurt tot on- Tijd: 14.00 – 16.00 uur Tijd: 14.00 – 16.00 uur geveer 22.30 uur. De activiteit gaat Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- alleen door bij goede weersomstan- Zondag 7, woensdag 10, zon- plaats Reitdiep, Wolddijk 103, 9738 plaats Reitdiep, Wolddijk 103, 9738 digheden. dag 14, woensdag 17, zondag AD Noorderhoogebrug AD Groningen 21, woensdag 24, zondag 28, woensdag 31 augustus Rad van Natuur Kriebelbeestjes zoeken Zondag 14 augustus Tijd: 14.00 – 16.00 uur Wat weet je van de natuur? En hoe Weet jij wat er allemaal in en bij de Tijd: 14.00 – 16.00 uur Locatie: Bezoekerscentrum Noord- bekend ben je met de omgeving grond leeft? Dat gaan wij vandaag Locatie: Boerderij Het Groninger kust Pieterburen, Hoofdstraat 83, van de buitenplaats Reitdiep? Geef onderzoeken! Misschien vind je wel Landschap, Hooilanden 12, 9827 PG 9968 AB Pieterburen een slinger aan het rad en een pijl een mooi lieveheersbeestje of een Lettelbert wijst je een natuurlijke opdracht aan. gekke pissebed! Huifkartocht Zeehondencrèche Aan het eind van het spel weet je Het bezoekerscentrum biedt naast Gecombineerde excursie: en Het Groninger Landschap veel meer van de natuur in dit ge- exposities en diverse activiteiten maak een libel / op zoek naar In de maanden juli en augustus or- bied. Het bezoekerscentrum biedt onder andere: een prachtige film de groene glazenmaker ganiseert Het Groninger Landschap naast exposities en diverse activi- over het Reitdiepgebied met Floor- De kinderen maken een groene iedere woensdag en zondag in teiten onder andere: een prachtige tje Dessing en een leuke winkel glazenmaker en gaan daarna in de samenwerking met de Zeehonden- film over het Reitdiepgebied met met diverse streekproducten en poel op zoek naar larven van deze crèche Pieterburen een huifkartocht. Floortje Dessing en een leuke win- wandel- en fietsroutes. Buiten is libellensoort. Ook gaan ze op zoek Na een bezoek aan het info-centrum kel met diverse streekproducten en het een beestenboel en is er een naar andere watermonsters. Ook de van Het Groninger Landschap ma- wandel- en fietsroutes. Buiten is het heuse tokkelbaan voor jong en oud. volwassenen gaan tijdens een wan- ken we per huifkar een rondrit door een beestenboel en is er een heuse Deze activiteit is voor alle leeftijden. deling naar het krabbenscheer op het landschap en nemen een kijkje tokkelbaan voor jong en oud. Deelname is gratis. zoek naar de groene glazenmaker. op de Waddendijk. De gids vertelt Onderweg wordt er uitleg gegeven onderweg over historische feiten. over de libellensoort. Deze activiteit Kaartverkoop aan de kassa van de Zaterdag 6 augustus Zaterdag 13 augustus is gratis, maar graag wel tevoren Zeehondencrèche. € 5,00 p/p. Tijd: 13.00 – 16.30 uur Reitdieplandschap Tijd: 20.00 – 22.30 uur aanmelden via de website van Het Let op: Vol = Vol! Locatie: Kerkje Klein Wetsinge, Val- Locatie: Bezoekerscentrum Noord- Groninger Landschap. Er kunnen maximaal 20 deelnemers geweg 1, 9773 TK Klein Wetsinge kust Pieterburen, Hoofdstraat 83, Meer informatie over de groene mee. De huifkar is niet geschikt voor Zondag 7 augustus Zaterdag 13 augustus 9968 AB Pieterburen glazenmaker: zie pagina 6/7 rolstoelen. Op de fiets door het Reitdiep- Tijd: 14.00 – 15.30 uur Tijd: 13.00 – 17.00 uur Aangeraden wordt om een verrekij- dal naar Schaphalsterzijl en Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- Locatie: Parkeerplaats NS-station Vleermuisavond (zie info pag. ker mee te nemen. Honden zijn niet Maarslag plaats Reitdiep, Wolddijk 103, 9738 Winsum, Stationsweg 18, 9951 BA 40/41) Woensdag 17 augustus toegestaan. Samen met deskundige gidsen AD Noorderhoogebrug Winsum We verzamelen om 20.00 uur bij Tijd: 14.00 – 16.00 uur fietsen we door het oude Hunzedal buitenplaats Noordkust in Pieter- Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- langs karakteristieke elementen in Wandelend door weilanden Fietstocht rond oude handels buren. We beginnen met een korte plaats Reitdiep, Wolddijk 103, 9738 het landschap en door de prach- op elke eerste zondag van de routes naar het Oosten inleiding en presentatie. Daarna AD Groningen tige natuur. We komen langs oude maand Winsum was vroeger een zeer gaan we naar de kerk tegenover Hunzelopen, bij Garnwerd en het Zin in een korte wandeling van 2.5 belangrijke handelsplaats in de de buitenplaats om daar te zoeken Wat leeft er in de sloot? Reitdiep, bij de Schaphalsterzijlen km door een eeuwenoud, cultuur- Ommelanden. Vele wegen en vaar- naar vleermuizen. Kosten: € 2,50 Heb je wel eens gehoord van de en dan gaan we door de oorspron- historisch rijk landschap? Als we wegen rondom Winsum getuigen Beschermers, € 3,50 niet-Bescher- Tiendoornige stekelbaars? Of weet kelijke Hunzebedding naar het oude geluk hebben, zien we schitterende daar nog van. Het is boeiend om dat jij hoe de larve van een libel er uit kerkhofje van Klein Maarslag. Terug wolkenpartijen. We lopen door wei is het terrein nog te zien, om het te ziet? We gaan vissen in de sloot met langs het prachtige Mensingerweer- landen waar elk seizoen ons een kunnen opmerken! We fietsen dan een schepnet! sterloopdiep. Er wordt onderweg andere kijk geeft op dit deel van het ook over dat soort wegen, tijdens Het bezoekerscentrum biedt naast veel verteld over het ontstaan van Reitdieplandschap. Een gids van de fietstocht wordt uitleg gegeven. exposities en diverse activiteiten dit oude gebied. het Groninger Landschap loopt met De fietsexcursie is ongeveer 30 onder andere: een prachtige film In Klein Wetsinge is weinig parkeer- u mee. km lang en verloopt via verharde over het Reitdiepgebied met Floor- ruimte. Kom daarom op de fiets of Let er op goede kleding en schoei- wegen en paden. tje Dessing en een leuke winkel rij met iemand mee. Of: parkeer sel te gebruiken. Vergeet ook ver- met diverse streekproducten en in Sauwerd. Deze fietsexcursie is rekijker en fototoestel niet, want het wandelen fietsroutes. Buiten is het Zeehond ongeveer 20 km lang. kan er ongewoon mooi zijn! Grootoorvleermuis een beestenboel en is er een heuse tokkelbaan voor jong en oud.

46 47 Zaterdag 20 augustus Zondag 21 augustus Tijd: 10.00 - 14.00 uur Tijd: 12.00 – 13.30 uur / 13.00 – Locatie: Hoofdkantoor ‘Het Gronin- 14.30 uur / 14.00 – 15.30 uur / ger Landschap’, Rijksstraatweg 333, 15.00 – 16.30 uur 9752 CG Haren Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- Kunst, Wijn en Culinair, en een plaats Reidehoeve, Dallingeweer- Fietstocht: ‘Noordwaarts over sterweg 30, 9947 TB Termunten lezing van Erik van Ommen de Hondsrug’ (25-30 km) De fietstocht gaat links en rechts Wandelexcursie door het van de Hondsrug. Eerst gaan we heden en langs het verleden langs het Hoornse Diep via Selwerd In het kader van 80 jaar Groninger naar Essen (naar het voormalig Landschap organiseren we een klooster Yesse). Dan naar de Ooster- excursie voor jong en oud. In de en de Onnerpolder, door Onnen Reidehoeve starten we met een en via Appelbergen en het Hemrik boeiende film over zeehonden. Ver- terug. De lengte van de fietstocht is volgens wandelen we door polder ca. 25 à 30 km. Breebaart naar de zeehondenkijk- Neem wat te eten en drinken mee wand op de Dollarddijk. Hier kan je Bourtange voor onderweg. En eventueel zeehonden van heel dichtbij zien regenkleding. We gaan over (half-) en er wordt door deskundigen van verharde fietspaden. Op verzoek de zeehondencrèche Pieterburen maken we zo mogelijk een kof- verteld over het leven van de zee- van Oorlogsmuseum Middelstum gevormde landschap, als langs de fiestop bv. bij de Mikkelhorst. Graag honden. Over de dijk gaan we langs uitlegt wat voor spannende dingen boorden van het recent aangelegde wel tevoren aanmelden via de site de Punt van Reide naar de bunkers hier in de Tweede Wereldoorlog Oldambtmeer. Onderweg krijgt u Zaterdag 20 augustus van 17.30 – 20.30 uur van Het Groninger Landschap. bij Fiemel waar Ties Groenewold gebeurd zijn. Afsluitend kan je in het uitleg over allerlei bezienswaardig- veldlaboratorium o.a. onder micro- heden. Aan de hand van zijn werk en met ondersteuning van flink wat scopen zien wat er leeft in het water Het is een mooie tocht van onge- beeldmateriaal laat Erik zien hoe zijn werk tot stand komt. Hij en onder het slib. Trek stevige of veer 25 km, over goed begaanbare vertelt over het tekenen van vogels en hoe de houtsnede is waterdichte schoenen aan en neem paden en wegen. Neem eventueel gemaakt van het logo van de grutto, onze nationale vogel. En over een verrekijker mee. een verrekijker mee. Graag ook zijn reis naar Arika. Ook vertelt Erik over het nieuwe postzegelvel NB: Wel graag tevoren aanmelden tevoren aanmelden op de website ‘Griend – vogels van het Wad’. Voor de bezoekers is er een heerlijke op de site van Het Groninger Land- van Het Groninger Landschap. soep, stokbrood en een glas wijn. schap. Is deze excursie volgeboekt De kosten: Beschermers € 15,00, Niet beschermers: € 17,50. Er is kijk dan bij de excursie die start om slechts plek voor 30 deelnemers dus graag tevoren aanmelden, via 13.00, 14.00 of 15.00 uur Zondag 21 augustus de website van Het Groninger Landschap. Tijd: 13.30 – 16.30 uur Locatie: Terra Mora, Vesting Bour- Locatie: Buitenplaats Reitdiep, Wolddijk 103, 9738 AD Groningen Zondag 21 augustus tange, Bisschopsweg 1, 9545 PK Tijd: 13.00 - 16.00 uur Bourtange Locatie: Koetshuys Ennemaborgh, Hoofdweg 96, 9681 AJ Midwolda Struintocht Bourtange (5-7 km) (zie info pag. 42 - 43) Fietstocht op en rond het Houdt u van avontuur en natuur en Landgoed Ennemaborgh hoeft bovendien niet alles voor u te (25 km) worden uitgestippeld, kom dan naar Het Oldambt heeft veel te bieden! vesting Bourtange, om te helpen Gidsen van team Ennemaborgh van zoeken naar sporen van flora en Het Groninger Landschap nemen fauna en invloeden van de mens op u mee voor een ontdekkingstocht de natuur. De tocht is niet geschikt van ongeveer 25 kilometer door dit voor wandelwagens en rolstoel- prachtige deel van de provincie. U gebruikers. Graag wel tevoren Hemrik fietst zowel door het in de ijstijden aanmelden op de website van Het Groninger Landschap.

48 49 ‘Op zoek naar het nooit verdwenen Dollardland met Egge Knol’

Vaartocht en kwelderwandeling in het Eems-Dollardgebied Aan boord van Kiekkaaste Zondag 21 augustus van 10.00 – 16.00 uur de Boschwad Nieuwe Statenzijl

Slikken, wadplaten, kwelders en polders: geniet al varend en wandelend van het unieke en veelzijdige landschap van de Dollard. Vanuit Termunterzijl varen we met het schip de Boschwad langs drooggevallen platen en door slingerende geulen naar Nieuwe Statenzijl. De slikplaten in de Dollard herbergen belangrijk voedsel voor tienduizenden vogels. Met wat geluk zien we onderweg ook zeehonden. Gidsen vertellen ondertussen allerlei wetenswaardig- heden over het gebied: een van de laatste Europese brakwater getijdenlandschappen. Speciale gast Egge Knol, conservator Archeologie en geschiedenis van het Groninger Museum vertelt spannende verhalen over de verdronken dorpen van de Dollard. De vaartocht van Termunterzijl naar Nieuw Statenzijl zou ook 700 jaar geleden gemaakt kunnen worden en mogelijk ook over water, maar vanaf het schip zouden In Nieuw Statenzijl gaan we van boord en maken we een avontuur- enkel vruchtbare landerijen, kerkdorpje, een enkel klooster en in de lijke wandeling over de kwelder en door rietkragen, naar de rand verte de vier toren van de machtig grote kerk van Midwolda te zien van de Dollard. Omdat het water in de Eems-Dollard brak is, groeien zijn geweest. De vaartocht gaat over het verdronken land, waaraan er op de kwelders unieke en zeldzame planten zoals zeekraal, zee- enkel enige veenbrokken herinneren, want eens was de Dollard een aster en het goudknoopje. De kwelders zijn bovendien een paradijs groot en hoog veengebied. Egge Knol zal vertellen over de ontgin- voor wadvogels. Indien u de wandeling te zwaar vindt, kunt u ook ning van het veen, de bloei van de bewoning, de ondergang door in uw eigen tempo over een vlonderpad naar de enige buitendijkse bodemdaling en watersnood en de gedeeltelijk herrijzenis van het vogelkijkhut in Nederland -de “Kiekkaaste”- lopen. Daarna varen Dollardland. Hij zal u wijzen op de Punt van Reide, Nesser eiland en we met de Boschwad weer terug naar Termunterzijl. Graag tevoren in de verte Pogum, de resten van het oude land. ‘Vertellen van ver- aanmelden voor deze excursie. De kosten: Beschermers betalen dwenen eilanden en als u heel stil bent kunt u luisteren of u nog de € 31,00, niet-Beschermers betalen € 41,00 en kinderen: € 21,00 klokken van Torum kunt horen, zoals wel gefluisterd wordt. Het ge- jammer van Palmar wordt in sombere nachten nog altijd gehoord’. Locatie: Termunten

Egge Knol op Punt van Reide 50 51 merburen. Hier geven we informatie een bijzonder brakwatergetijden- Donderdag 25 augustus over de lokale natuur en het land- landschap. De start is bij de kiosk Tijd: 14.00 - 16.00 uur schap. Daarna fietsen we langs het op Nieuwe Statenzijl. Hier is een Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- gemaal bij Electra (bezoek mogelijk) zogenaamde aalgoot aangelegd plaats Reitdiep, Wolddijk 103, 9738 naar Zuurdijk met zijn prachtige voorzien van omgekeerde borstels, AD Groningen kerk. Die kerk zullen we bezoeken via deze goot kan o.m. de glasaal Mooi? en daarna fietsen we door fraaie het zoute zeewater verlaten en een Op pad met de rugzak en Reitdieppolders om vervolgens via aantal jaren in de zoete binnenwa- Word dan nú donateur. braakballen pluizen Rode Haan naar Oldehove met zijn teren doorbrengen. De tocht voert www.groningerkerken.nl Weet jij wat er allemaal te doen is in mooie kerk en molens te fietsen. ons over de kwelder. Welke dierspo- Mooi! en rond de Buitenplaats Reitdiep? Deze fietsroute is ongeveer 25 km ren, planten en vogelsoorten zullen Ga gezellig op pad met de rugzak. lang en gaat over verharde wegen we zien? Door het manshoge riet Deze rugzak zit vol met opdrachten en paden. Aanmelden is verplicht, proberen we een pad te banen naar die je zowel binnen als buiten kunt via de site van Het Groninger Land- de waterkant, waar de drooggeval- Veldlaboratorium doen. Als je klaar bent, kan je ook schap. len Dollard met voedsel zoekende nog braakballen pluizen. Weet jij vogels voor ons opduikt. In het ge- eigenlijk wat een braakbal is? Wil bied overwinteren vele duizenden Zondag 28 augustus jij weten wat daar allemaal in zit? Zondag 28 augustus brandganzen. Tijd: 13.00 – 15.30 uur Kom het deze middag ontdekken! Aansluitend kunt u kiezen om nog Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- Deze activiteit is voor alle leeftijden. Tijd: 13.00 – 15.30 uur een wandeling op eigen gelegen- plaats Reidehoeve, Dallingeweer- Deelname is gratis. Locatie: Kiosk Nieuwe Statenzijl, heid naar de enige buitendijkse sterweg 30, 9947 TB Termunten Nieuwe Statenzijl 23, 9688 TN vogelkijkhut in Nederland te maken. Drieborg U loopt dan via het Marcelluspad Struinen langs de Dollard Zaterdag 27 augustus naar de Kiekkaaste. Hier heeft u Het jeugd-educatie-team orga- Tijd: 13.00 - 16.30 uur Kwelderwandeling Nieuwe prachtig uitzicht op de Dollard. Het niseert een struintocht langs de Locatie: Natuurboerderij Lammer Statenzijl vlonderpad is vernoemd naar de Dollard en de polder Breebaart. buren Oldehove, Electraweg 4, Genieten van de schoonheid en Marcellusvloed uit 1362, één van de De tocht is bedoeld voor gezinnen 9883 TB Oldehove stilte bij Nieuwe Statenzijl, op de stormvloeden die verantwoordelijk met kinderen en/of opa’s en oma’s grens van Nederland en Duits- is voor de vele dijkdoorbraken en met kleinkinderen die onder leiding Verkenning van het Reitdiep land. Dat kan met deze wandeling, dus voor het ontstaan van de Dol- van gidsen op ontdekking gaan gebied rond ‘Electra’, Zuurdijk begeleid door onze gidsen. In dit lard. Het gebied kan zeer drassig in dit bijzondere gebied. Het is de en Oldehove - op de fiets zuidelijke deel van de Dollard is zijn. U kunt niet zonder laarzen bedoeling dat met name kinderen (25 km) goed zichtbaar hoe de Dollard een of stevige waterdichte schoenen. in de leeftijd van 6 tot 13 jaar actief We beginnen de tocht met een inham langs de Waddenkust is. Bij Honden zijn hier niet toegestaan, worden betrokken bij hetgeen bezoek aan de natuurboerderij Lam- Nieuwe Statenzijl vormt de Dollard ook niet aangelijnd. de natuur ons op deze middagen voorschotelt, en ons pad kruist. Onderweg verzamelde bijzonderheden kunnen aan het eind van de wandeltocht letterlijk onder de loep worden genomen in ons veldlaboratorium. Het thema van deze middag is op de website vermeld. NB: alleen kinderen hoeven te worden aangemeld! Een harde leeftijdsgrens is er niet; voorwaarde voor deelneming is wel Stichting Oude Groninger Kerken dat je op eigen kracht een wande- feliciteert Het Groninger Landschap ling van twee uur aankan. Duur van de tocht is ca 2 uur; het dragen van harte met het 80-jarig bestaan. van laarzen of stevige waterdichte Ook mooi! schoenen en kleding wat vuil mag Kwelderwandeling worden is aan te bevelen. Heb je Nieuwe Statenzijl een verrekijker neem deze dan zeker mee.

52 53

Kleine plevier

De kleine plevier is - net als de kluut - een echte pioniersoort. Dat wil zeggen dat hij op plekken broedt die tijdelijk geschikt zijn om te broeden (afgravingen, bouwplaatsen, opspuitingen, grindgaten) en een jaar later weer verkast omdat de omstan- digheden op de ‘oude’ broed- plaats zo veranderd zijn dat ze er niet meer willen broeden. Kleine plevieren worden nog weleens een verward met bont- bekplevieren, maar ‘bontbekken’ hebben een oranje snavelba- sis, oranje poten en geen geel oogringetje. Bovendien is de bontbekplevier veel meer aan de kust te vinden dan de kleine plevier die meer van het binnen- land houdt.

Kleine plevier op nest 54 55 > Logies

Wandelen langs Harssensbosch Harssensbosch Garnwerd het Reitdiep Oostum

Het Reitdiepgebied is het oudste cultuurlandschap van Europa. Midden in het gebied, tussen de uitgestrekte weilanden, ligt het borgterrein Harssensbosch. Vroeger was dit een klein gehuchtje met zelfs een kerkje en kerkhof. Nu zijn alleen nog de sporen in het landschap te zien. In 2008 heeft Het Groninger Landschap hier een oud keuterijtje (boerderijtje) herbouwd in de sfeer van 1900 met de materialen van het oude boerderijtje.

In de schuur is een kleine expositie. Hier organiseert Het Gro- ninger Landschap kleinschalige activiteiten. Het voorhuis wordt als gastenverblijf verhuurd. Naast rust, ruimte en privacy, vindt u hier alle gemakken die u van een vakantiehuis mag verwachten. Het voorhuis is comfortabel ingericht, in de sfeer van rond 1900. De nacht wordt doorgebracht in ouderwetse bedsteden. Het huisje wordt verhuurd voor 2 á 3 personen (maximaal 4 personen).

Begane grond: 1 woonkamer met 2 bedsteden (140x200) (dekbedden, kussens en beddengoed aanwezig), TV, radio-cd speler, keuken met magnetron, glaskeramische komfoor (2 kookzones) en koelkast, 1 badkamer (toilet/wastafel/douche). Verder is er: vloerverwarming, een extra gaskachel in de woonkamer, en een terras met tuinmeubilair.

In de omgeving kunt u heerlijk wandelen en fietsen. U verblijft midden in de natuur en zowel de stad Groningen als de dorpen Adorp, Garnwerd en Winsum liggen op fietsafstand.

Wanneer u een weekendje, of langer, in Harssensbosch wilt doorbrengen kunt u boeken via www.buitenlevenvakanties.nl/ woningen/harssensbosch

Harssensbosch

56 57 ACTIVITEITEN Kosten: Leden: € 37,00 (donateur uitstekende wandelconditie is een Festival ‘Het GroningerLandschap September van Het Groninger Landschap - mail pre. Voor onderweg is het raadzaam uw beschermersnummer naar om een broodje en vooral ook een al 80 jaar’ [email protected] voor de flesje water meenemen, én eventu- Zondag 4 september en zater- kortingscode), niet-leden: eel een fototoestel en/of verrekijker. dag 10 september € 47,00. Kinderen t/m 12 jaar: De wandeling is circa 20 km lang Tijd: 15.00 – 18.00 uur € 27,00 (inclusief 1 x koffie en thee met halverwege de wandeling een Locatie: Bezoekerscentrum Noord- en lunch). Aanmelden kan via horecastop. kust Pieterburen, Hoofdstraat 83 www.waddenvereniging.nl Graag aanmelden voor deze wande- Pieterburen ling op de site van Het Groninger Landschap Kwelderwandeling Noordkust Zaterdag 17 september via kwelder naar Deikum of Tijd: 09.00 – 16.30 uur Klutenplas Lokatie: Warfhuizen, Molenweg 4 Woensdag 21 september Beleef het oerlandschap op de Tijd: 14.00 – 15.30 uur kwelders van Groningen. Na Seizoens-wende-wandeling Locatie: Werkschuur Ennemaborgh, 2016 (deel 3: zomer wordt Hoofdweg 100, 9681 AJ Midwolda ontvangst met koffie/thee in het Kwelderwandeling Noordkust informatiecentrum Noordkust in herfst) (20 km) Pieterburen bekijken we een film De nadruk ligt bij deze excursie op Braakballen pluizen met behulp over het ontstaan van het landschap het wandelen, waarbij we in 2016 van CSI-zoekkaart (jeugd en de Waddenzee. Daarna gaan Het Groninger Landschap loopt met vier keer (lente, zomer, herfst en activiteit) we per huifkar of op de fiets naar u mee. Zondag 11 september winter) dezelfde route afleggen. We Wat staat er allemaal op het menu de zeedijk. Gidsen vertellen over Schoeisel en kleding in elk seizoen Tijd: 09.45 – 16.30 uur lopen in kleine groepjes en de gid- van de kerkuil? Dat gaan we de geschiedenis en de planten en passend bij een weilandwandeling. Lokatie: Haven Termunterzijl, Plank- sen vertellen tijdens het wandelen onderzoeken door braakballen te dieren die leven in dit zoute gebied. Vergeet ook verrekijker en fototoe- pad 7, 9948 PK Termunterzijl over de omgeving. We letten hierbij pluizen. Door de schedeltjes goed Neem laarzen, verrekijker en iets te stel niet, want het kan er ongewoon vooral op wat het seizoen doet met te bekijken en op de zoekkaart op eten en te drinken mee. Parke- mooi zijn! Eemsexpeditie - grens het Reitdiep- / De Marne landschap. te zoeken zal je zien dat er verschil- ren kan bij de zeehondencreche. verleggende excursie Die verschillen zie je goed wanneer lende soorten muizen gevangen Kosten: Beschermer en kinderen tot De Eems is een van de laatste plekje vier keer meewandelt. Maak worden. Het is een secuur werkje en met 12 jaar: € 2,50. Niet-bescher- Zondag 11 september ken in Europa waar zee en rivier foto’s en let deze keer vooral op dat de meeste kinderen erg interes- mer: € 5,00 Tijd: vanaf 08.00 uur langzaam in elkaar overvloeien. Op de ‘kronkels’ in het landschap. De sant vinden. Dus kom gezellig een Aanmelden noodzakelijk in verband Locatie: start en finish: Grote Markt dit grensgebied van zoet en zout is mooiste foto’s worden begin 2017 uurtje pluizen in de werkschuur van met het beperkt aantal plaatsen. Groningen er een unieke natuur met een heel tijdelijk geëxposeerd in bezoekers- de Ennemaborgh. Deze activiteit is Aanmelden via de website van Het eigen flora en fauna. Met het kleine centrum Buitenplaats Reitdiep. bedoeld voor kinderen van 8 tot 12 Groninger Landschap. TKP Tocht van Groningen passagiersschip De Boschwad Wij adviseren goede wandel- jaar. Wel graag tevoren inschrijven, De Tocht van Groningen is voor varen we naar zandplaat de Hond. schoenen aan te trekken, en een via de website van Het Groninger Zaterdag 3 september de wielerliefhebbers de mooiste Vanaf deze zandplaat kun je goed Landschap. Zondag 4 september toerklassieker van Groningen. de twee verschillende gezichten Op 3 september eindigt de Reis door Groningen in 80 dagen. Op het Tijd: 14.00 - 15.30 uur Deelnemers kunnen kiezen uit de van de Eems zien: economische afstanden 75, 110 of 150 kilometer. ontwikkeling en de natuurwaarden. Braakballen landgoed Coendersborch in Nuis besluiten we de reis feestelijk met Lokatie: Bezoekerscentrum Buiten- pluizen het Festival ‘Het Groninger Landschap al 80 jaar!’ plaats Reitdiep. Wolddijk 103, 9738 We fietsen langs al het moois dat De kans is groot dat we van dichtbij Met wandelingen, excursies, eten, drinken, muziek, theater, poëzie AD Noorderhoogebrug onze provincie te bieden heeft en zeehonden zien. Welke dieren er en kunst sluiten we een bruisende zomerreis door Groningen af. In de daarbij fietsen we langs een aantal allemaal onder het wateroppervlak komende Golden Raand vindt u er alles over, zet de datum al vast in uw Wandelend door weilanden natuurgebieden en cultuurhisto- leven, ontdekken we door een agenda! op elke eerste zondag van de risch erfgoed van Het Groninger sleepnet voort te trekken door de maand Landschap. Dit jaar is er ook een rivier. Iedereen mag meehelpen. Locatie: Landgoed Coendersborch in Nuis Zin in een korte wandeling van 2.5 tocht voor gezinnen. Dat word teen Deze vaar- en wadloopexcursie km door een eeuwenoud, cultuur- educatieve speelse tocht die onder bieden wij aan in samenwerking historisch rijk landschap met, als we andere langs het Bezoekerscen- met Het Groninger Landschap. In geluk hebben, zicht op schitterende trum Buitenplaats Reitdiep gaat. dit bijzondere brakwatergebied. wolkenpartijen? We lopen door Aanmelden kan via www.tochtvan- Gaan we niet alleen op zoek naar weilanden waar elk seizoen ons een groningen.nl. Daar is mopok meer het leven in het slik en het water andere kijk geeft op dit deel van het routeinformatie beschikbaar en maar besteden ook aandacht aan Reitdieplandschap. Een gids van worden de kosten vermeld. de cultuurhistorie van dit gebied.

58 59 Kom naar Het Groninger Landschap bij hetgeen de natuur ons op deze Zondag 25 september Zondag 25 september middagen voorschotelt. Een harde Tijd: 13.00 – 16.00 uur Tijd: 13.00 – 15.30 uur leeftijdsgrens is er niet; voorwaarde Locatie: Bezoekerscentrum Terra Locatie: Bezoekerscentrum Buiten- voor deelneming is wel dat je op ei- Mora, Bisschopsweg 1, Bourtange plaats Reidehoeve, Dallingeweer- gen kracht een wandeling van twee Dollardfestival sterweg 30, 9947 TB Termunten uur aankan. het dragen van laarzen Insectenhotel of nestkastjes of stevige waterdichte schoenen en timmeren Struinen langs de Dollard kleding wat vuil mag worden is aan Op de sfeervolle herfstmarkt in Het jeugdeducatieteam organiseert te bevelen. Heb je een verrekijker Bourtange krijgen de kinderen een een struintocht langs de Dollard en neem deze dan zeker mee. unieke kans om met hun (groot) de polder Breebaart. De tocht is be- Onderweg verzamelde bijzonderhe- ouders een insectenhotel te maken doeld voor gezinnen met kinderen den nemen we aan het eind van de of een nestkastjes te timmeren. en/of opa’s en oma’s met kleinkin- wandeltocht letterlijk onder de loep Voor deze activiteit hoeft u zich niet deren die onder leiding van gidsen in ons veldlaboratorium. in te schrijven. Kosten: € 5,00 voor op ontdekking gaan in dit bijzonde- Alleen kinderen hoeven te worden een nestkastje, het maken van een re gebied. Het is de bedoeling dat aangemeld! Dat kan via de website Struinen langs insectenhotel is gratis. met name kinderen in de leeftijd van van Het Groninger Landschap. de Dollard 6 tot 13 jaar actief worden betrokken

FOLLOW THE ENERGY

Zondag 8 september van 11.00 - 17.00 uur

Vogelliefhebbers opgelet! Op zondag 8 september organiseert Het staan telescopen en verrekijkers klaar. Groninger Landschap het derde Dollardfestival. Dit vogelspektakel Kinderen hebben de dag van hun leven! Vogels kijken is razend Groningen Seaports feliciteert is voor het hele gezin. Kinderen, vrienden, beschermers, buren: populair. Een greep uit de vele natuur-activiteiten tijdens het Dol- iedereen is van harte welkom om de Dollardvogels met eigen ogen lardfestival: Het Groninger Landschap met te ontdekken. De Dollard is een van de mooiste natuurgebieden van - Zie zeehonden van dichtbij Nederland. Een mooiere locatie om een dag met natuur en vogels - Bak je eigen brood haar 80-jarig bestaan. Een bezig te zijn, bestaat er niet. Tijdens vorige edities werd er tijdens - Kijk vogels vanuit de vogelkijkhut het Dollardfestival een zeearend gezien, de vliegende deur! En de - Pluis braakballen van uilen uit slechtvalk werd gezien: de snelste vogel ter wereld! - Vis waterbeestje uit de sloot prestatie met een Golden Raand! - Bekijk wadmonsters door de microscoop Wat is er allemaal te doen? - Zeef waddieren met wadzeven Het Dollardfestival speelt zich af in en rond buitenplaats Reide- hoeve. Voor het bezoekerscentrum wordt een festivalplein ingericht Het Dollardfestival mag je niet missen! met marktkramen en doe-activiteiten. Vanaf het plein vertrekken de hele dag excursies, onder begeleiding van bevlogen gidsen. U Meer informatie: kunt ook zelf op stap. Er is een korte wandeling uitgezet. Onderweg Buitenplaats Reidehoeve ligt aan de Dallingeweersterweg 30, krijgt u uitleg bij onder meer de vispassage, de zeehondenkijkwand, 9947 TB in Termunten. Voor meer informatie over Het Groninger de doorlaat bij de Dollard en de vogelkijkhut. Op meerdere plaatsen Landschap kijkt u op www.groningerlandschap.nl Postbus 20004 • 9930 PA Delfzijl • Telefoon +31 (0)596-640 400 • @groningerhavens • www.groningen-seaports.com

60 61

Colofon

Activiteitenbijlage bij Golden Raand zomer, 2016. Uitgave van Stichting Het Groninger Landschap Postbus 199, 9750 AD Haren Rijksstraatweg 333, 9752 CG Haren T (050) 3135901 [email protected] www.groningerlandschap.nl

De Activiteitenbijlage ‘Groningen in 80 dagen’ wordt verzorgd door RV Communicatie Redactie: Inge Scheper (hoofd redactie), Rogier Verhagen (eind redactie), Jeroen Schoondergang

Cover: Geert Job Sevink (Padden stoelenfestival Ennemaborgh) Grafische Vormgeving: Greetje Bijleveld Fotografie: Artimisia Photography, Christophe Brochard, Gerrit Kiekebos, Omke Oudeman, Silvan Puijman, Geert Job Sevink, Corné Sparidaens, Daniël Tuitert Druk: Marne Drukkers

Het Groninger Landschap is één van de 12 provinciale landschappen en wordt ondersteund door de Nationale Postcode Loterij

Lijst met adverteerders pag. 18 Kikkoman pag. 20 Waterbedrijf Groningen pag. 39 Friet van Piet pag. 47 NNZ, the packaging network pag. 50 Stichting Oude Groninger Kerken pag. 60 Groningen Seaports

Blauwe kiekendief 62 63 Op naar 10.000 groene glazenmakers!

De groene glazenmaker is een zeldzame libellensoort. In de Lettelberterpetten huist al een aantal jaren een populatie groene glazenmakers. Deze populatie willen we laten groeien tot zeker 10.000 libelles. De libelle is voor zijn voortbestaan afhankelijk van krabbenscheer, een stekelige waterplant. Door meer krabbenscheer te laten groeien willen we 10.000 groene glazenmaker aan een nieuw huis helpen.

Help mee en doe een bijdrage van 1 euro per libelle!

Doneer nu 1 euro per libelle. Ga naar www.groningerlandschap.nl/groeneglazenmaker en geef aan hoeveel libelles u een nieuw thuis wilt geven. U kunt ook onderstaande bon invullen en retour sturen aan: Het Groninger Landschap, Antwoordnummer 125, 9750 WX Haren.

Ja, ik geef graag een nieuw thuis aan: De heer / mevrouw: ......

0 1 libelle 0 25 libelles Tussenvoegsel: ...... Achternaam: ...... 0 10 libelles 0 100 libelles Adres: ...... 0 ander aantal, namelijk …...... Postcode + woonplaats: ...... IBAN: ...... 0 Ja, ik wil graag de nieuwsbrief ontvangen Emailadres: ......

Plaats: Datum: Handtekening:

Door ondertekening van deze bon geeft u toestemming aan Stichting Het Groninger Landschap om eenmalig bovenstaand aangekruist bedrag van uw rekening af te schrijven. Als u het niet eens bent met deze afschrijving kunt u deze laten terugboeken. Neem hiervoor binnen 8 weken na afschrijving contact op met uw bank. Vraag uw bank naar de voorwaarden.