gebiedsvisie

Groninger Noordkust

Natuur en historie aan weerskanten van de waddendijk Westernieland Warffum Pieterburen

Kloosterburen

Leens Wehe-Den Hoorn stukje oude (slaper)dijk. De kwelders en de brakwatergebieden zijn vooral van belang voor de natuur, de landschapselementen Ulrum zijn vooral cultuurhistorisch waardevol. Vanzelfsprekend doen wij er alles aan de natuurwaarden en de cultuurhistorische betekenis van deze terreinen in stand te Zoutkamp houden, te verhogen of te herstellen. En zorgen wij ervoor dat bezoekers van al dit moois kunnen genieten. Maar onze inzet houdt niet op bij de gren- zen van onze eigendommen. Die maken immers deel uit van een groter geheel: ergens krijg je een beter beeld van het waddengebied, het grootste natuurge- Gebieden Stichting Noord-Groningen dan op de ‘zee- bied van West-Europa én een uniek land- Het Groninger Ndijk’. Aan de ene kant de Wadden- schap vol zichtbare historie. Door te kort Landschap zee, die weidse wildernis van wadplaten, schietend en versnipperd beheer zijn de geulen en kwelders, waar zeewater en wind kwaliteiten van dit gebied de laatste jaren vrij spel hebben; tienduizenden vogels sterk teruggelopen. Samen met andere profiteren er van de rust en de immense natuurbeschermingsorganisaties, boeren, voedselrijkdom. Aan de andere kant een overheden en andere betrokkenen willen landschap van strakke vormen en rechte wij er hard aan trekken om ze te herstellen. lijnen, waar de mens de natuur naar zijn Daarom hand heeft gezet. Het contrast kan nau- · werken wij samen met andere partijen welijks scherper. Toch is het binnendijkse aan een herstelplan voor de kwelders; kustgebied onlosmakelijk verbonden met · realiseren wij samen met boeren en met het wad. Via de vogels bijvoorbeeld die collega-natuurbeschermers een parel- over de dijk heen en weer vliegen, op zoek snoer van brakwatergebieden langs de naar het beste van beide werelden. Maar waddenkust; vooral door de geschiedenis. De vruchtbare · bieden wij samen met andere natuurbe- landbouwpolders danken hun bestaan aan schermingsorganisaties aan een rol te de zee; dijken en wierden getuigen van de vervullen bij het natuurbeheer van het eeuwenlange strijd tegen het water. wad; · en zetten we ons in voor het behoud van De Stichting Het Groninger Landschap be- de cultuurhistorische elementen van het heert in dit kustgebied terreinen aan beide kustgebied. kanten van de dijk: buitendijkse kwelders, In deze gebiedsvisie leest u wat wij de ko- binnendijkse brakwaternatuurgebieden en mende jaren in het Groningse deel van het kleine elementen in het agrarische land- waddengebied willen bereiken en hoe we schap, waaronder enkele wierden en een dat willen doen. Noordpolderzijl

Het open wad: natuurbeheer regelen Met de Waddenzee is iets merkwaardigs Usquert aan de hand. Zij wordt alom erkend als een van de belangrijkste natuurgebieden van heel West-Europa. In het overheidsbeleid voor de Nederlandse Waddenzee staat de natuur officieel voorop. En toch is er geen instantie verantwoordelijk voor het natuur- beheer van het open wad, terwijl dat voor natuurgebieden op het land – ook die aan de randen van het wad – als vanzelfspre- kend geregeld is. Intussen bemoeien aller- lei instanties zich met het wad vanuit ver- schillende deelbelangen. Door die versnip- pering is de natuurkwaliteit van het wad de laatste jaren achteruitgegaan; denk maar Het Tij Gekeerd aan het verdwijnen van de schelpdierban- Herstelplan voor het waddengebied ken en het verzanden van de bodem door Een gezamenlijk initiatief van acht Nederlandse natuurbeschermingsorganisaties de bodemberoerende visserij. Het herstel van de waddennatuur is gebaat bij een een- duidig natuurbeheer. De commissie Meijer, die de regering heeft geadviseerd over het waddenbeleid, stelt voor de terreinbehe- rende natuurbeschermingsorganisaties hierin een grotere rol te geven. Die orga- nisaties hebben de handschoen opgepakt. Het Noord-Hollands Landschap, It Fryske Gea, Het Groninger Landschap, Vereniging Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer Het Tij Gekeerd: bieden aan een grotere rol te vervullen in natuurherstel waddengebied het natuurbeheer van het wad vergelijkbaar met de rol die de natuurbeherende instan- ties op het land hebben bij de invulling van Samen met zeven andere natuurbe- de Ecologische Hoofdstructuur. schermingsorganisaties die betrokken zijn bij het Waddengebied heeft Het Groninger Landschap in 2005 een plan gepresenteerd voor natuurherstel in het hele Nederlandse waddengebied, onder de titel ‘Het Tij Gekeerd’. Het bevat een strategische visie voor investeringen in het gebied uit het Waddenfonds dat door de regering in het leven is geroepen. De initiatiefnemers hebben een overzicht gemaakt van de problemen en mogelijke oplossingen die prioriteit hebben. Zij stellen voor in te zetten op vijf program- ma’s: Rijke Zee, Gezonde Kwelders, Natuurparels Binnendijks, Levendige Eilanden en Beleving en Draagvlak. Voor zover de maatregelen uit deze programma’s van toepassing zijn op de Groninger Noordkust hebben ze een plek gekregen in deze gebiedsvisie.

Natuur en historie aan de Groninger Noordkust Kwelders: samen werken aan variatie

Langs de randen van de Waddenzee zijn steld. Een zorgvuldig gekozen beweiding kwelders te vinden. Ze ontstaan waar bevordert het natuurlijke mozaïek, waarin de bodem hoog genoeg is opgeslibd om kort begroeide stukken kwelder afgewis- plantenwortels houvast te geven. Aan de seld worden door plekken met een hogere, Groninger Noordkust heeft de mens een ruige begroeiing. In dat mozaïek vinden handje geholpen door het aangevoerde alle soorten planten en dieren hun plek. slib vast te houden tussen dammen, de Ganzen en weidevogels zoals de tureluur kwelderwerken. Waren de kwelders hoog zoeken hun voedsel op de intensiever be- genoeg opgeslibd, dan werden ze ingedijkt. graasde delen met een korte begroeiing, Eeuwenlang is zo stap voor stap land uit terwijl de hogere begroeiing veel soorten zee gewonnen. De huidige kwelders dan- broed- en schuilplaatsen biedt. ken daaraan hun vorm, maar hun begroei- Dit gevarieerde patroon kan alleen tot ing is puur natuur. Die begroeiing bestaat stand komen wanneer alle beheerders van uit planten die bestand zijn tegen regelma- de kwelders de handen ineen slaan en het tige overstroming met zout zeewater, zoals beheer onderling afstemmen. Daarom zeekraal, kweldergras, schorrenkruid, zee- werkt Het Groninger Landschap samen aster en lamsoor. Op de kwelders broeden met alle betrokkenen aan een gezamenlijk vogels als kluut, scholekster en tureluur. herstelplan voor de kwelders. In dit plan, Tienduizenden steltlopers, ganzen en een- waaraan momenteel wordt gewerkt, speelt den brengen er de winter door of komen er het mozaïekbeheer een centrale rol. uitrusten en bijtanken tijdens de trek. Bij hoog water vormen de kwelders een veilige Onderhoud kwelderwerken rustplaats voor talloze wadvogels die bij Van nature bestaat een kwelder uit ver- laag water hun kostje op het wad bij elkaar schillende zones met elk een eigen ka- zoeken. rakteristieke plantengroei. Zeekraal voert Maar deze natuurrijkdom staat onder druk. de boventoon op het zoute slikkige wad, Grote delen van de kwelders verruigen verder landinwaarts domineert kwelder- doordat er geen vee meer loopt. Andere gras en op de hogere kwelder die niet meer delen worden juist zo intensief beweid dat zo vaak onder water loopt groeien weer ze er uit zien als een gladgeschoren gazon. andere planten zoals Engels gras en strand- In beide situaties zijn de kwelders voor de kweek. Om deze natuurlijke zonering in meeste vogels niet meer aantrekkelijk en stand te houden moeten de kwelderwerken verdwijnen kenmerkende plantensoorten. worden onderhouden. Als dat niet gebeurt, Om deze achteruitgang te stoppen moet verliezen de laagste kwelderzones door de variatie in de begroeiing worden her- afslag terrein. Brakwatergebieden: grenzen verzachten

Voor de natuur is de zeedijk een harde moerasstruweel. Net als bij De Klutenplas grens: tussen water en land, tussen zout en wordt hier gestreefd naar versterking van zoet. Delen van de polders achter de dijk de betekenis van het gebied voor de wad- leveren rust en voedsel voor wadvogels. dennatuur. Voor 2008 is de inrichting Maar het binnendijkse gebied kan veel voorzien van het gebied Deikum een ge- meer voor de waddennatuur betekenen bied circa 55 hectare, in de Negenboeren- wanneer de harde grens wordt verzacht. polder boven Pieterburen. Hier werken wij Om dat te bereiken legt Het Groninger samen met een plaatselijke agrariër, die op Landschap op verschillende plaatsen langs eigen grond aansluitend aan ons terrein de kust kleine waterrijke natuurgebieden brakke natuur realiseert. achter de dijk aan. Die gebieden voorzien Samen met boeren en collega-natuur- we van het brakke (grond)water dat van beschermingsorganisaties willen we op nature aan de binnenkant van de zeedijk die manier een parelsnoer van brakke aanwezig is. Daardoor keren kenmerkende natuurgebieden langs de hele vasteland- planten van brakke omstandigheden terug kust van de wadden realiseren, niet alleen en krijgen wad- en watervogels nieuwe in Groningen maar ook in Friesland en mogelijkheden. Noord-Holland. Behalve het parelsnoer De Klutenplas (in de Linthorst-Homanpol- zijn ook andere maatregelen nodig om der boven Den Andel) is het eerste terrein de harde grens tussen zout en zoet te ver- aan de Groninger Noordkust dat wij op die zachten. Zoals de aanleg van vispassages manier hebben ingericht In totaal is nu 17 en visvriendelijk beheer van sluizen, zodat hectare brak natuurgebied. Het blijkt een trekkende vissen zoals paling, spiering succesvolle ingreep; wadvogels (zoals kluut en de driedoornige stekelbaars weer heen en bergeend) weten het gebied in groten en weer kunnen trekken tussen de zee en getale te vinden. Ook bijzondere brakwater- het zoete binnenwater. Aan de Groningse vegetatie heeft zich in het gebied gevestigd. Noordkust zijn er wellicht mogelijkheden In het gebied groeien nu o.a. zeeaster, bij Noordpolderzijl. kweldergras, zeealsum en zeekraal. Het parelsnoer van binnendijkse brakwa- De Feddema’s Plas in de Julianapolder ten tergebieden en het mogelijk maken van noorden van Hornhuizen is net zoals De vismigratie zijn onderdelen van het pro- Klutenplas een kleiput. Het gebied bestaat gramma ‘Natuurparels Binnendijks’ uit het uit een met riet omzoomde brakke plas en natuurherstelplan ‘Het Tij Gekeerd’.

Landschapselementen

Verspreid over het Noord-Groninger kust- Helwerder Wierden gebied bezit Het Groninger Landschap Aan de Usquerderweg tussen Usquert en zeven kleine terreintjes: twee oude wier- Rottum liggen half verscholen achter Thea- den, een restant van een oude zeedijk, een terboerderij Bernlef twee heuvels in een per- eendenkooi en drie bosjes. Ondanks hun ceel grasland. Anders dan de naam aangeeft geringe omvang zijn het waardevolle ele- vormen ze eigenlijk één wierde. De 2500 menten in het landschap. Ze vertellen veel jaar oude woonheuvel is van groot histo- over de geschiedenis van het gebied. En in risch belang: hier kan iedereen zien hoe de het open akkerland vormen ze toevluchts- eerste bewoners van Groningen het hoofd oorden voor allerlei dieren. Wij streven boven water wisten te houden. Bovendien is ernaar de terreintjes zo te beheren dat hun er aan de wierde een legende verbonden. Op cultuurhistorische waarde en hun natuur- deze plek zou de reizende prediker Liudger waarde behouden blijft. Ook maken wij de bard Bernlef hebben bekeerd door hem deze waarden zo goed mogelijk zichtbaar te genezen van zijn blindheid. en beleefbaar voor bezoekers. In 2006 heeft Het Groninger Landschap Historisch en landschappelijk waardevol herstelwerkzaamheden uitgevoerd en de zijn ook de vijf molens in Noord-Gronin- wierde toegankelijk gemaakt voor publiek. gen die Het Groninger Landschap recent Er is een kleine parkeerplaats aangelegd, er heeft overgenomen. zijn informatiepanelen geplaatst en bezoe-

Natuur en historie aan de Groninger Noordkust kers kunnen rondwandelen en plaatsne- schalige onderhoud en houden geregeld men op een bankje met een fraai uitzicht excursies. Om de rust te handhaven blijft de op de naburige wierde van Rottum. eendenkooi alleen tijdens excursies onder begeleiding van de kooikers te bezoeken. Wierdekerkhof Vliedorp Het Groninger Landschap wil de kooi als Op deze wierde uit het begin van onze jaar- waardevol cultuurhistorisch object in stand telling heeft de kerk van Vliedorp gestaan. houden en de natuurwaarde zo veel moge- Het dorpje is geheel verdwenen, de kerk in lijk vergroten. De komende jaren zullen we 1695 afgebroken. De pastorie annex boer- jaarlijks onderhoud uitvoeren aan de rand- derij is nog lange tijd blijven staan, waar- beplanting, waarbij onder andere de oude door de plek nog steeds bekend is als ‘Ol doorgegroeide hakhoutstoven worden af- Weem’. Wat nog resteert zijn 11 grafstenen gezet. Op de kooi worden momenteel geen van verschillende families. Tot 1868 was eenden meer gevangen. Wij streven ernaar Ol Weem de begraafplaats van Houwerzijl. het traditionele gebruik van de kooi in ere Het kerkhofje willen wij met alle respect te herstellen, waarbij de gevangen eenden zorgvuldig onderhouden. Het oorspronke- voor wetenschappelijk onderzoek worden lijke open karakter zal hersteld worden om geringd en weer losgelaten. de wierde landschappelijk beter zichtbaar en herkenbaar te maken. Er komt een pa- Oude Dijk bij Den Andel neel met uitgebreide informatie over de Veel meer dan een bultje naast de weg is geschiedenis van het wierdekerkhof . het niet. Toch heeft het grote waarde: het is een restant van de middeleeuwse Oude Eendenkooi Nieuw Onrust Dijk, die als zeewering diende tot ze in de Aan de voet van de Ommelanderzeedijk kerstvloed van 1717 werd weggespoeld en in de Westpolder ligt een van de twee over- daarna vervangen door de Middendijk. gebleven eendenkooien in Groningen. Het Groninger Landschap wil het dijkje Het terrein bestaat uit een kooiplas met beter herkenbaar en beleefbaar maken als vier vangpijpen, omgeven door opgaande restant van de Oude Dijk. beplanting. Op het terrein bevinden zich verder een kooikershuisje en een ‘kooikel- Boerenerven Ulrum der’ waarin vroeger de dode eenden werden Ten noorden van Ulrum heeft Het Gronin- bewaard. Het geheel heeft grote cultuur- ger Landschap drie bosjes in eigendom. historische waarde en door zijn rust is het Twee daarvan liggen op de plaats van het terrein aantrekkelijk voor vogels en andere erf van voormalige boerderijen. Bij een van dieren. Op de kooi zijn twee vrijwillige de bosjes is nog een restant van de boerde- kooikers actief. Zij zorgen voor het klein- rijgracht te vinden. Het derde bosje is aan- geplant in het kader van de ruilverkaveling. vijf molens in Noord-Groningen onder haar Wij houden de bosjes in stand vanwege hun hoede genomen. Daarmee is het voortbe- cultuurhistorische betekenis en hun waarde staan van deze molens veiliggesteld. Het gaat als rust- en schuilplaats voor vogels ( zoals om De Lelie in Eenrum, De Onderneming in houtsnip en buizerd) en zoogdieren (ree). Vierhuizen, De Vier Winden in Pieterburen, Het beheer bestaat uit periodieke dunnin- De Bovenrijge in Ten Boer en De Ceres in gen, gericht op omvorming naar structuur- Spijk. De molens passen in het bezit van Het rijk bos met geleidelijke overgangen naar Groninger Landschap vanwege hun cultuur- het open land. Eventuele iepziekte wordt historische waarde en hun rol in het land- bestreden. schap. Bovendien lenen ze zich goed voor publieksfuncties. Wij handhaven dan ook de Molens openstelling van de molens en zullen er re- Onlangs heeft de Het Groninger Lanschap gelmatig activiteiten organiseren.

Beleving: aanbod vergroten en verbeteren

Wie rust en ruimte zoekt, kan bijna ner- De Klutenplas is vanaf de waddendijk goed gens beter terecht dan in Noord-Groningen te overzien en te beleven. Bij Deikum zul- met zijn weidse landschap en fascinerende len wij een vogelkijkhut aan de zuidrand wolkenluchten. Waar kun je beter uitwaai- van het gebied plaatsen, zodat bezoekers en dan op de waddendijk, je hoofd in de hier de natuur van dichtbij kunnen beleven wind, het gegak van ganzen in je oren? Het zonder die te verstoren. Groninger Landschap wil mensen optimaal laten genieten van natuur en landschap. Welkom op het wad Daarom bieden wij, overal waar dat zonder De grillige, ongetemde natuur en de over- schade aan de natuur kan, mogelijkheden weldigende ruimte maken varen in onze voor wandelen, fietsen en varen. Delen van laatste wildernis tot een echt avontuur. het waddengebied zijn te kwetsbaar voor Geen wonder dat de Waddenzee volop een vrije toegang. Daar treffen we voorzie- bezoek krijgt van zeilers en kanoërs. Dat ningen die het gebied toch goed beleefbaar kan best samengaan met het behoud van maken, zoals uitkijktorens en vogelkijkhut- de rust voor vogels en zeehonden, mits ten. In alle gebieden (ook de terreinen die de (vaar)recreanten zich aan een paar niet vrij toegankelijk zijn) organiseren we eenvoudige spelregels houden. Maar dan excursies onder leiding van deskundige moeten zij die regels uiteraard wel kennen. gidsen. De komende jaren scheppen we De meeste verstoringen van bijvoorbeeld nieuwe mogelijkheden voor beleving. Ons hoogwatervluchtplaatsen van vogels komen bezoekerscentrum in Pieterburen krijgt voort uit onwetendheid. En in dit weidse een nieuwe invulling en zal een belang- gebied kan een enkeling op die manier al rijke rol gaan vervullen om mensen te ont- veel schade aanrichten. vangen en te informeren. Dit probleem is te ondervangen door op kwetsbare plekken (zandplaten, punten van Kwelders en brakwatergebieden eilanden) wadwachten in te richten. Een De kwelders zijn vanaf de dijk uitstekend wadwacht is een post waar in het zomer- te overzien en te beleven. Lopen over onze seizoen een wadwachter verblijft, die be- kwelders kan alleen tijdens excursies bui- zoekers ontvangt en over het gebied infor- ten het broedseizoen onder leiding van meert. Onder meer op Engelsmanplaat zijn een gids. De broedende en rustende vogels hiermee goede ervaringen opgedaan. Door zijn namelijk erg gevoelig voor verstoring. de mensen gastvrij te ontvangen en ze te Wij willen bezoekers graag de kans geven wijzen op de gevolgen van bepaalde gedra- om op eigen gelegenheid het kwelderland- gingen, kon het aantal serieuze verstorin- schap van dichtbij te beleven. Daarom on- gen hier tot nul worden teruggebracht. derzoeken we momenteel de mogelijkheid In het Groningse waddengebied is er in om een stuk kwelder op een verantwoorde onze ogen op Simonszand een wadwacht manier, zonder schade aan de natuur, open op zijn plaats, Dit is een zandplaat waar te stellen voor publiek. We denken aan een grote aantallen zeehonden en vogels ver- plek bij Noordpolderzijl. blijven.

Natuur en historie aan de Groninger Noordkust Waddencentrum Pieterburen: dijk voeren. Het is de bedoeling dat het pad de poort naar de Noordkust in 2007 klaar is. De tot nu toe regelmatig Het Waddencentrum in Pieterburen is gehoorde vraag ‘hoe kom ik hier bij het het bezoekerscentrum van Het Groninger wad’ is dan verleden tijd. Landschap voor de Groningse Noordkust. Momenteel ontwikkelen wij plannen om Samen sterker het gebouw te renoveren en opnieuw in te Sinds enkele jaren voert Het Groninger richten. Het centrum zal voor bezoekers Landschap met Domies Toen en de Stich- hét vertrekpunt worden voor hun verken- ting Oude Groninger Kerken gezamenlijke ning van het Groningse waddengebied. activiteiten uit op het gebied van natuur Hier krijgen zij op een levendige en ver- en cultuurhistorie. Wij willen deze samen- rassende manier een beeld van de natuur werking verder uitbouwen en professio- en de cultuurhistorie. Naast drie expositie- naliseren en daarbij ook andere partners ruimtes en een filmzaal komt er een ‘natte’ in Pieterburen betrekken. Dit past in het onderzoeksruimte voor scholen, waar Masterplan Pieterburen, dat wordt gedra- kinderen kunnen ervaren wat er leeft op gen door verschillende partijen, waaronder het wad en in het water. Het bezoekerscen- de gemeente De Marne. Samenwerking en trum krijgt letterlijk een verbinding met betere afstemming van activiteiten op re- de kust. Vanuit het centrum kijkt men uit creatief gebied is een van de belangrijkste over het kustlandschap in de richting van aspecten van dit plan. Het doel is een beter de waddendijk. Een fiets- en wandelpad zal herkenbaar ‘toeristisch product’ dat meer vanaf het centrum rechtstreeks naar de bezoekers trekt.

Plannen per terrein (De cursieve aanduidingen verwijzen naar het betreffende programma in het waddenherstelplan ‘Het Tij Gekeerd’ van de natuurbeschermingsorganisaties in het waddengebied.)

Open wad - De Stichting Het Groninger Landschap vervult een grotere rol als beheerder van het open wad tussen Noordpolderzijl en de Friese Kust - Instellen wadwacht Simonszand (Beleving en Draagvlak)

Kwelders Noordkust - Opstellen gezamenlijk kwelderherstelplan (mozaïekbeheer en onderhoud kwelderwer- De Stichting Het ken) (Gezonde Kwelders) Groninger Landschap zet - Openstellen kwelder bij Noordpolderzijl (Beleving en Draagvlak) zich in voor het natuur- en Binnendijkse brakwatergebieden landschapsschoon in - Inrichting parelsnoer van binnendijkse brakwatergebieden (Natuurparels Binnendijks) de provincie Groningen - Versterking betekenis voor Waddennatuur (Natuurparels Binnendijks) door aankoop, inrichting en beheer van gebieden. Waddencentrum Pieterburen Ruim 7600 hectare - Renovatie en inrichting bezoekerscentrum (Beleving en Draagvlak) - Directe verbinding bezoekerscentrum - waddendijk (Beleving en Draagvlak) natuurgebied is in beheer en de Stichting heeft meer Helwerder Wierden dan 16.000 donateurs - Behoud cultuurhistorische betekenis (Beschermers). Natuur en landschap wordt Wierdekerkhof Vliedorp toegankelijk gemaakt - Vergroting herken- en beleefbaarheid door restauratie grafstenen, plaatsen informatie- paneel en het herstellen van het oorspronkelijke open karakter zodat mensen ook daadwerkelijk van de Oude Dijk Den Andel natuur kunnen genieten. - Vergroting herken- en beleefbaarheid door o.a. informatiepaneel

Rijksstraatweg 333 9752 CG Haren Eendenkooi Nieuw Onrust t (050) 313 5901 - Intensivering onderhoud f (050) 313 8979 [email protected] - Herstel traditioneel gebruik (vangen van eenden voor wetenschappelijk onderzoek) www.groningerlandschap.nl Molens - Instandhouding - Handhaven en verbeteren openstelling