Merkezefendi hamamı ve su kuyusu

MURAT ÖZTABAK

SIL adı Musa Muslihud- yenilemeler geçirmesine rağmen günü- lümleri ise mekânın büyüklüğüne, yapı- din olan Merkez Efendi, müze yalnızca câmi, türbe, çilehâne ve nın yeri ve önemine bağlı olarak ahşap yılında Denizli’nin hamam ulaşabilmiştir. karkas sistemle veya yığma duvarlı Sarı Mahmudlu köyünde kubbeli olarak yapılmıştır. Merkeze- MUSTAFA YILMAZ MUSTAFA A MERKEZEFENDİ HAMAMI doğmuştur. ahsilini fendi amamı ılıklık, sıcaklık, hela gibi büyük ölçüde Bursa’da tamamlayan Merkezefendi amamı, az önce zik- bölümleriyle geleneksel yapıyla örtüşen

FOTOĞRAF: Merkez fendi, alvetiyye şeyhlerin- rettiğimiz gibi, İstanbul kara surlarının bir şekilde yığma moloz taş duvarla ve den Habib Karamânî’ye mürit olmak bugün Mevlânâkapı, Mevlevîhâne kubbe tonoz örtülerle soyunmalık istemişse de, şeyh mânevî kemâlinin Kapısı veya eski ismiyle eni Kapı bölümü ise hem erkekler hem de ka- başkasının eliyle olacağını işâret ederek adı verilen kapısı karşısında yer alan dınlar kısmında ahşap karkas sistemli kendisine Muslihuddin lakâbını Merkezefendi Külliyesi’nin bir par- içeride bağdâdî çitalı duvarı, dışarıda vermiş ve halka vaaz etmesini tavsiye çası olarak inşâ edilmiştir. amam, ahşap kaplama ile inşâ edilmiştir. etmiştir. İstanbul’a geldiği yıllarda da, Merkezefendi Caddesi ile Mevlevîhâne ifte hamam olarak yaptırılmış olan Koca Mustafa aşa Dergâhı şeyhi Sünbül addesi’nin kesiştiği köşede yer almak- Merkezefendi amamı’nın kadınlar fendi’ye intisap etmiş ve kendisin- tadır. Kaynaklarda bu yapı enikapı kısmı özgün olarak günümüze kadar den el almıştır. Bir müddet Manisa’da hâricinde Merkezefendi amamı ola- ulaşamamıştır. Kadınlar kısmının bu- Kânûnî Sultan Süleyman’ın vâlidesi rak geçmektedir. Merkez fendi’nin bu günkü yapısı, ’larda yenilenmiştir. afsa Sultân’ın yaptırdığı külliye- hamamdan çıkardığı şifâlı su ile hum- rkekler kısmı ise soyunmalık kısmı nin şeyhliğini yapan Merkez fendi, malıları tedâvi ettiği rivâyet edilmek- hâricinde geçirdiği ufak tâmirler dışında Sünbül fendi’nin vefâtı ile birlikte tedir. İstanbul’daki Sünbülî şeyhlerinin özgün durumunu korumaktadır. Soyun- İstanbul’a gelmiş ve Koca Mustafa aşa Muharrem sabahı, namazdan önce malık kısmı birçok hamamda olduğu Dergâhı’nın postuna oturarak Sünbül Merkezefendi amamı’nda toplan- gibi ahşap karkas sistemde inşâ edilmiş fendi’nin halîfesi olmuştur. Buradaki maları, burada tarîkat âdâbına riâyet olup yapının eskimesi veya diğer zikî hizmeti esnâsında, bugünkü Zeytin- ederek topluca yıkandıktan sonra tören problemler nedeniyle . yüzyılda burnu Merkezefendi Mahallesi’nde giysilerini giymiş olarak önce tekkenin yenilenmiştir. rkekler kısmı sıcaklığı, yer alan tekkeyi, alvetî geleneğe göre câmitevhithânesinde sabah namâzını Selçuklular devrinden beri uygula- tesis etmiş, burada bulunan çilehânede edâ etmeleri, daha sonra kâle hâlinde nan klasik eyvanlı ve köşelerde halvet halvete girmiş ve bu tekkenin de şeyh- Kerbelâ şehitlerine mersiyeler okuyarak hücrelerinin bulunduğu plan anlayışına liğini yürüterek vefat ettiği târih olan yürümeleri ve öğle namâzına müteakip göre düzenlenmiştir. iriş kapısına yılında da buraya defnedilmiştir. büyük bir aşure cemiyetinin tertip edil- göre sağ tarafta yer alan hücre, Merkez âkip eden yıllarda Kânûnî Sultan diği Sünbül fendi ekkesi’ne gitmeleri fendi’nin yıkandığı hücre olarak bilin- Süleyman’ın kardeşi Şah Sultân’ın gelenek hâline gelmişti. mektedir. Kapı üstünde bunu belirten Mîmar Sinan’a yaptırdığı yenilemeler ve Merkezefendi amamı, geleneksel mermerden bir kitâbe yer almaktadır. eklemelerle bu tekke, câmi-tevhithâne, yapım teknikleriyle inşâ edilmiş ve de- İki parçalı olan ılıklık kısmına girişte çilehâne, derviş hücreleri, selamlık, ha- ğişik dönemlerdeki ilâvelerle günümüze sağ tarafta tıraşlık ve onun yanında rem, mutfak, taamhâne, türbe, hazîre kadar gelmiştir. amamların sıcaklık, dışarı taşmış şekilde tuvalet yer alır. ve hamamdan oluşan tam teşekküllü ılıklık ve helâ gibi doğrudan suya mâruz lıklık kısmının üzerini iki adet tekne bir tarîkat tesîsi hâlini almıştır. Fakat bölümleri yığma moloz taş ile mekânın tonoz, tuvalet üzerini de beşik tonoz oluşturulan bu külliye topluluğundan, yapısına göre kubbe tonoz gibi örtü örtmektedir. lıklığın sol tarafında böl- binâları çeşitli târihlerde onarım ve öğeleriyle örtülmüştür. Soyunmalık bö- me duvarı ile ayrılmış iki kurnanın yer

2 Merkezefend türbesnn hemen arkasında bulunan ve çnde Z 463 kırmızı balıkların yüzdüğü br kuyu üzerne oturtulmuş çlehâne. Merkezefend Hamamı.

daki M. Baha anmanın Zeytinburnu İçindeki ekkeler makâlesinde, M. . Bayrı’dan yaptığı nakle göre, Merdi- venden indikten sonra gelen dar yolun günahlıları sıkacağı iddia edilir. Dar yoldan geçmek ve nihâyetindeki kuyuya varmak isteyenlerin önüne bir zenci kadın, elinde yanmış bir fener olduğu

FATİH BALKAN FATİH hâlde düşer. olu geçip kuyuya varanlar oradan bir taş alır ve geri dönerler. Bu taş hangi murat için alınmışsa o murat FOTOĞRAF: gerçekleşince tekrar kuyuya atılırdı. ine başka bir rivâyete göre de, murat- aldığı yıkanma bölümü vardır. apıda birçok rivâyet türetilmiş ve İstanbul’un larının gerçekleşip gerçekleşmeyece- farklı bir mîmârî öğe olarak dolaplı kuyu dînî folklorunda önemli bir yer tutmuş- ğini öğrenmek isteyenler, içeriye ışık mevcuttur. tur. vliyâ elebi Seyahatnâme’sinde sızmasına mâni olmak için üzerlerini Merkezefendi amamı yılında, burada bu kuyuda mevcut bulunan su ile örtüp kuyuya eğilir, duâlar okuyarak Kültür Vâdîsi roesi kapsamında aslına alâkalı şöyle bir rivâyet nakletmektedir: dakîkalarca kuyunun içine bakar ve uygun olarak Zeytinburnu Belediyesi Aziz îrî Merkez fendi hayatta iken suyun yüzeyinde murâda dâir herhangi tarafından restore edilmiştir. estoras- dervişlerine, ‘Şu yerde bir kere secde bir ışık, şekil veya hayal belirmesini yon sürecinde öncelikle çevresel sorun- ederken, ya şeyh, ben şu yerde yedibin beklerlerdi. ine avludaki çeşmenin suyu ların giderilmesi yönünde çalışmalar yıl mahpus bir kırmızı renkli lezzetli yıllar boyunca sıtma tedâvisinde kulla- yapılmıştır. Zaman içinde etrâfı nitelik- bir pınarım, senin sebebinle yeryüzüne nılmış, gün doğmadan aç karna, üç defa siz yapılarla kuşatılmış olan hamamın çıkmaya memurum ve beni anrı hum- içenlerin sıtmadan kurtulacaklarına ve avlu duvarı yok olmuştur. apılan çevre ma hastalığına tutulanlara çâre olarak sıtma yüzü görmeyeceklerine inanılmış- düzenlemesiyle hamamın avlu duvarını yaratmıştır. lbette beni bu hapisten tır. Merkezefendi su kuyusu ve türbesi yok eden bu niteliksiz yapılar kaldı- kurtar.’ diye yer altından bir ses geldi. ile ilgili bu ve bunun gibi birçok inanışı rılmıştır. Böylelikle hamam dışarıdan ‘elin ey dostlar, sizinle şu seccâde- sıralamak mümkündür. Bu inanışların algılanabilir hâle getirilmiştir. Külhanın mizin olduğu yerde bir kuyu kazalım’ neredeyse tamâmının şifâ odaklı üzerine oturtulan betonarme yapı da deyip Bismillah ile ilk olarak kendileri olmasında Merkez fendi’nin takvâ ehli kaldırılarak İstanbul’da sâdece birkaç yere bir ayak tabanı vurdu. Daha sonra bir zat olmasının yanı sıra devrin önemli hamamda bulunan dolaplı kuyusuyla, bütün dervişler üşüşüp bir su kuyusu tıp âlimleri içinde yer alması da kuş- hamamın avlusu düzenlenmiştir.1 Mer- kazdılar. naklini yaptıktan sonra, âlâ kusuz önemli bir etkendir. İstanbul’da kezefendi amamı, geleneksel üslûp ile kırmızı renkli büyük bir pınardır. Bir önemli adak mekânlarından biri olan bu inşâ edilmiş, bölgenin . yüzyıla âit kimse bu hoş lezzetli suyu sabahleyin kuyunun ağzı, ’ten sonra bu gelene- tek târihî hamamı hüviyetindedir. üç kere kahvaltı etmeden içse Allâh’ın ğin unutturulması amacıyla kilitli demir emriyle ateşli ve yakıcı sıtmadan kur- MERKEZEFENDİ SU KUYUSU bir kapakla kapatılmıştır. tulur. Merkez fendi Ayazması adıyla İstanbul’un en îtibarlı ziyaretgâhların- meşhur bir su kuyusudur. demektedir. 1 Merkezefendi Hamamı’nın mîmârî ve restorasyon bilgileri Zeytinburnu Şehircilik Atölyesi (ZEŞAT)’nden dan Merkezefendi Külliyesi’nin bö- Bu rivâyetten de anlaşılacağı üzere bu alınmıştır. lümlerinden olan ve Merkez Efendi’nin kuyu zaman içinde İstanbul’un önemli KAYNAKÇA bizzat kullanmış olduğu çilehânenin niyet kuyularından biri olmuştur. ski ¶ Evren, B., Surların Öte Yanı Zeytinburnu, İstanbul, 2011. muhtemelen Bizans döneminden zamanlarda çocuğu olmayan kimseler ¶ Sertoğlu, E., “Merkez Efendi” (ed. Murat D. Çekin), Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2012. kalma bir sarnıç içerisine yerleştirildiği bir adak adayarak kuyunun bulunduğu ¶ Tanman, M. B., “Merkez Efendi Külliyesi”, Diyânet İslâm düşünülmektedir. Avludan yaklaşık yedi yerden aldıkları bir taşı evlerinde kıbleye Ansiklopedisi. ¶ Merkezefendi Külliyesi restorasyon raporu, metre kadar aşağıda kalan çilehânenin karşı muhâfaza ederlermiş, çocukla- Zeytinburnu Şehircilik Atölyesi (ZEŞAT). içinde, ayazmada biriken fazla suyun rı olduğunda bu kimseler taşı kuyuya ¶ Öngören, R., “Merkez Efendi”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi. çilâhaneyi basmaması için kuyuya akta- atarlar ve adaklarını yerine getirirlermiş. ¶ Kahraman, S. A. - Dağlı, Y., Günümüz Türkçesiyle Evliyâ rılmasını sağlayan bir dehliz bulunmak- ditörlüğünü Burçak vrenin yaptığı Çelebi Seyahatnâmesi, c. 1, İstanbul 2012. ¶ Göncüoğlu, S. F., Zeytinburnu - Yollar ve Kapılar, İstanbul tadır. Bu kuyu ile alâkalı zaman içinde Surların te anı Zeytinburnu kitabın- 2013.

464 Z2 SAKA DERYÂÎ BABA

Fâth Sultan Mehmed'n sakabaşısı Deryâî Baba Türbes. eğilip bakan devlet erkânı da büyük bir şaşkınlık ve

MURAT GÜR MURAT hayret içinde aynı manza- rayı görürler. Bunun üzerine FOTOĞRAF: Fâtih,Su bulunmasına rağmen nedir senin bu yaptığın dediğinde Sakabaşı Ali fendi, y cihan pâdişâhı İstedi- ğin kadar su işte burada. Fakat ben askere suyu doyumluk veremiyorum. Çünkü onlar kahramanca savaşıyor, yorulup ter- liyorlar. ğer istedikleri kadar suyu versem hepsi hastalanıp yatacaklar. SMA ordusunda Sultan Mehmed’in huzû- Alay mı edersin sen as- Sonra da zaferimiz tehli- sakabaşı olarak vazîfe runa vardığında, genç kerle rdu susuzluktan keye düşecek düşüncesiy- yaptığı için Saka Ali Baba pâdişah telâşlı ve üzüntü- kırılırken ne biçim laf le böyle yapıyorum. dedi veya Deryâî Baba diye lüydü. Saka Ali fendi ise edersin Sultânın iyice ve sırtındaki kırbayı hız- meşhur olmuş, İstan- soğukkanlı hâlde, sâkince öfkelendiğini ve üzüldü- lıca yere bıraktı. Kırbanın bul’un fethine katılan bekliyordu. özlerinde en ğünü gören Sakabaşı Ali düşüp parçalandığı yerde alperenlerden biridir. ufak bir endîşe emâresi fendi, arkasını pâdişâha bir su kaynağı ortaya çıktı. Doğum yeri, doğum bulunmuyordu. âdişah dönüp sırtındaki su kırba- Şırıl şırıl akan bu kayna- ve vefat târihleri bilinme- onun böyle kritik bir anda sını pâdişahtan tarafa ğından ordunun da, fetih mekle birlikte İstanbul’un gâyet sâkin ve aldırmaz çevirir ve Ben yalan söy- sonrası buradaki esnafın fethi sonrası gâzi olarak bir tutumda olduğunu lemem sultânım. Bakın da su ihtiyâcı giderildi. İstanbul’da vefat etmiştir. görünce iyice celallendi isterseniz ne kadar çok Bu hâdise üzerine Fâtih, ürbesi, İstanbul Kazlı- ve ona şöyle seslendi: suyumuz var der. Sakabaşı Ali fendi’ye çeşme’dedir. “Olanlardan haberin Sakabaşı Ali fen- Deryâî Baba ismini verdi. İstanbul’un kuşat- yokmuş gibi duruyorsun di’nin bu sözünden pek İstanbul’un fethi ması sırasında münâfık- Ali fendi rdu susuz bir şey anlamayan Fâtih sonrası, Kazlıçeşme’nin lar, “Ordu susuz kalma kalmış, asker susuzluktan Sultan Mehmed, Ali kurulu bulunduğu bu ge- tehlikesiyle karşı karşıya, kırılıyor. eden gerekli fendi’nin sırtındaki niş arâzi, Deryâî Baba’ya kuyular boş, çeşmeler tedbîri almazsın da bizi kırbanın içine baktığında tahsis edildi. zerinde akmıyor. şeklinde bir müşkil hâle düşürürsün bir de ne görsün Kırbanın rikli Baba ekkesi’nin söylenti yaymaya başlata- Şimdi ne olacak. Bu hâle içinde bir deryâ, büyük bir de bulunduğu bu arâziyi rak ordu içinde huzursuz- nasıl çâre bulacağız okyanus görünmekte. öz daha sonra Sakabaşı Ali luk çıkarmaya yönelirler. Sakabaşı Ali fendi, gâyet alabildiğine uzanan su, Baba,Bunlardan fakir rdunun sakabaşısı Ali sâkin, tebessüm ederek, bir değil, binlerce orduyu fukarâ sebeplensin. di- Baba, bu söylenti üzerine Devletlü pâdişâhım doyuracak kadar çok. yerek vakfetmiştir. Kabri Fâtih Sultan Mehmed’in Merak etmeyiniz. Su Gözlerine inanamayan bugün Kazlıçeşme Demir- huzûruna çıkartılır. çoktur. diye cevap verdi. pâdişah, yanındakile- hâne caddesi üzerindeki af beli bükük Saka- nun bu hâli karşısın- rin de bu kırbanın içine türbededir. başısı Ali fendi sırtında da daha da hiddetlenen bakmalarını emreder.

kırbası olduğu hâlde Fâtih Fâtih, Su çok mu dersin Sırasıyla kırbanın içine SÜLEYMAN FARUK GÖNCÜOĞLU

Z2 465