Het belang van genialiteit De Heinekenprijzen voor Kunst en Wetenschap Gallery Lumen Travo en de Kunstenaars feliciteren Yvonne Dröge Wendel met de Dr. A. F. Heineken prijs 2016

Yvonne Droge Wendel, Funiture For a Think Tank (2013) / foto: Gert Jan van Rooij

Lumen Travo Gallery, Amsterdam vertegenwoordigde kunstenaars:

Dennis Adams (USA) Rini Hurkmans (NL) Georges Adéagbo (BEN) Jean Bernard Koeman (NL/BE) Tiong Ang (NL) Kristiina Koskentola (NL/FIN) Atousa Bandeh (NL/Iran) Marion Möller (D/NL) Guillaume Bijl (BE) Monali Meher (India /NL ) Andrea Blum (USA) Otobong Nkanga (N/BE) Franck Bragigand (NL/FR) Shirin Neshat (USA/IR) Kathe Burkhart (USA/NL) Jens Pfeifer (Nl/DE) Tentoonstelling Ibrahim Quraishi Cláudia Cristóvão (N/PT) Ibrahim Quraishi (K/USA /NL) Lost Codes t/m 8 oktober, Ani Eloyan (Nl/ARM) Hans Scholten (NL) Lost Codes is een project waarin Quraishi Michel François (BE) Mariëlle Videler (NL) aspecten van het lopende discours over de Meschac Gaba (NL/BEN) Yvonne Dröge Wendel (NL/DE) relatie van migratie, de opleving van religies Dianne Hagen (NL ) Margret Wibmer (NL/AUT) en de economische crisis gebruik als Ni Haifeng (NL/China) Stephen Willats (UK) uitgangspunt voor een compositie van af- wezigheid en aanwezigheid van menselijke lichamen en objecten. Deze compositie bestaat uit een live performance, een video GALLERY OPENINGSTIJDEN: WWW.LUMENTRAVO.NL en een serie fotos. WOENSDAG - ZATERDAG, 13:00 - 18:00 [email protected] LIJNBAANSGRACHT 314, AMSTERDAM TEL:+31 20 6270883 Briljante doorbraken

Ze hebben hun vakgebied vernieuwd, zorgden voor belangrijke doorbraken, of legden een hoge mate van originaliteit aan de dag. De vijf wetenschappers en één kunstenaar die op 29 september een van de zes Heinekenprijzen voor Wetenschap en Kunst in ontvangst nemen, behoren tot de internationale wereldtop. Ze ontwikkelden nieuwe kankermedicijnen, kantelden het beeld over Byzantium, ontdekten hoe baby’s de wereld om zich heen begrijpen, maakten het herschrijven van DNA mogelijk, zetten de discussie over natuurbehoud op z’n kop, of onderzochten de complexe relatie tussen mensen en dingen. In deze special, die De Groene Amsterdammer in samenwerking met de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) en de Stichting Alfred Heineken Fondsen heeft samengesteld, belichten we het belang van de prijswinnaars voor wetenschap en samenleving. Daarnaast portretteren we vijf jonge Nederlandse wetenschappers die de Young Scientists Awards krijgen uitgereikt. Zij werken in hetzelfde vakgebied als de winnaars van de Heinekenprijzen en vervullen door hun excellente onderzoek een voorbeeldfunctie voor generatiegenoten.

Colofon Inhoud De Groene Amsterdammer groene.nl 4 Tegen designerbaby’s 14 Slimme zuigelingen Deze bijlage kwam tot stand in samenwerking Heinekenprijs voor de Biochemie Heinekenprijs voor de Cognitieve met de Koninklijke Nederlandse Akademie van & Biofysica: Jennifer Doudna Wetenschappen: Elizabeth Spelke Wetenschappen (KNAW) en de Stichting Alfred Jop de Vrieze Anne Elzinga Heineken Fondsen Knaw.nl/heinekenprijzen 6 Pientere bacteriën 17 Eend of konijn? Heinekenprizes.org Young Scientists Award: Young Scientists Award: Edze Westra Jasper Poort Hoofdredactie Xandra Schutte Jop de Vrieze Anne Elzinga Redactie Evert de Vos Vormgeving Christine Rothuizen (ontwerp) 7 De achilleshiel van kankercellen 18 Byzantium revisited Beeldredactie Simone Berghuys, Mels van der Mede Heinekenprijs voor de Geneeskunde: Heinekenprijs voor de Historische Eindredactie Rob van Erkelens, Hugo Jetten, Steve Jackson Wetenschappen: Judith Herrin Sarah van Binsbergen Jop de Vrieze Evert de Vos Webredactie Katrien Otten, Jan Postma Medewerkers Anne Elzinga, Koen Kleijn, 9 In de ban van bruin vet 20 Slavensmokkel Roos van der Lint, Casper Thomas, Jaap Tielbeke, Young Scientists Award: Young Scientists Award: Evert de Vos, Jop de Vrieze Mariëtte Boon Karwan Fatah-Black Acquisitie Tiers Bakker Jop de Vrieze Casper Thomas Uitgever Pieter Elshout Dank Claire Beke - Communicatie in Cultuur 10 Uitsterven objectief bekeken 21 Vragen aan de werkelijkheid Heinekenprijs voor de Milieu­ Terugblik: vijftien edities Omslag wetenschappen: Georgina Mace Dr. A.H. Heinekenprijs voor de Kunst Mark Manders, table/corner/typewriter, Jaap Tielbeke Roos van der Lint 2000. Tafel, geschilderd steen op hout, tapijt, typemachine, 166 x 120 x 136 cm 12 Hoe dieren zich aanpassen 24 Ontwapenende dingen foto Wilfried Petzi / Sammlung Goetz, München Young Scientists Award: Heinekenprijs voor de Kunst: Wouter Halfwerk Yvonne Dröge Wendel Mark Manders won de Heinekenprijs Jaap Tielbeke Koen Kleijn voor de Kunst in 2010

1.9.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 3 Biochemicus – Jennifer Doudna Pionier met moreel besef

Jennifer Doudna verrichtte van een ander cruciaal molecuul: rna. rna staat ëren, een bewijs voor de theorie van Szostak. baanbrekend onderzoek voor Ribonucleic Acid oftewel Ribonucleïne- Ondertussen groeide haar eigen fascinatie voor zuur. Het werd lang gezien als een hulpmole- een andere grote vraag: welke rol speelt rna naar de structuur en de cuul voor het aflezen van dna (transcriptie) en precies in levensprocessen van nu? ‘Destijds was werking van complexe het omzetten van de genetische code in eiwit- net bekend geworden dat rna een katalysator is RNA-moleculen in onze ten (translatie) die de functies uitvoeren in het bij allerlei celprocessen’, zegt Doudna. ‘Dus het menselijk lichaam en in al die andere levende molecuul werd snel interessanter.’ cellen. Haar werk legde de organismen. dna in de celkern werd afgelezen basis voor het herschrijven en omgezet in rna, wat werd getransporteerd Om RNA beter te kunnen begrijpen, moest van genetisch materiaal, naar de eiwitfabriekjes van de cel om te dienen de structuur ervan ontrafeld worden, besefte maar ze mengt zich ook als blauwdruk voor de eiwitten. Maar in de loop Doudna. Tot dan toe was de kennis vooral der jaren werd duidelijk dat deze boodschap- voortgekomen uit biochemisch onderzoek, wat stevig in de ethische persfunctie niet de enige is, en werden er steeds wel functies kan ontrafelen maar niet duidelijk discussie hierover. meer functies en varianten ontdekt. Mede dank- maakt hoe de betreffende moleculen met elkaar zij het werk van Doudna is nu duidelijk dat rna reageren. Ze vertrok in 1991 naar het lab van een onmisbare aanjager en facilitator is van vele Thomas Cech, aan de Universiteit van Colorado door Jop de Vrieze complexe processen in de cel. in Boulder. Die had in 1988 de Heinekenprijs en Dat Doudna biomedisch wetenschapper zou in 1989 de Nobelprijs gekregen voor zijn ont- worden, lag allerminst van jongs af aan vast. Ze dekking uit 1982 dat rna ook een enzym kan werd geboren op Hawaii, waar haar vader aan zijn, wat hij de naam ribozym gaf. de universiteit Amerikaanse literatuur doceerde Structuurbiologe Jennifer Doudna is dolblij en haar moeder geschiedenis. Zij konden haar dat ze de Heinekenprijs níet krijgt voor de door- weinig leren over bètawetenschap. Als tiener ‘Collega’s zeiden dat de braak die haar beroemd maakte, maar voor haar raakte ze desondanks gefascineerd door de bio- moleculen zich niet zou laten baanonderzoek naar de structuur en de werking logie, toen een vriend van haar ouders haar uit- vangen. Gelukkig was ik van rna-moleculen en rna-eiwit-complexen. nodigde om een zomer lang paddenstoelen en ‘Mijn onderzoek naar rna is namelijk de kern wormen te bestuderen. Nadat ze een gastcollege koppig en heb ik doorgezet’ van mijn werk, dus het betekent veel voor me van een vrouwelijke kankerwetenschapper had dat het nu wordt gehonoreerd.’ bijgewoond wist ze het zeker, dankzij het ver- Om die befaamde doorbraak dan toch haal én onder de indruk van deze sterke vrouw: Juist dit soort rna-moleculen wilde Doudna maar eerst te benoemen: Berkeley-hoogleraar dit soort werk wilde ze ook doen. Haar groot­ in kaart brengen, door er röntgenstraling op af Doudna geldt als een van de grondleggers van vader vond het maar niets. Die zag haar veel lie- te schieten en vervolgens te meten hoe die ver- een techniek die het mogelijk maakt om relatief ver arts worden. ‘Die was dan ook zwaar teleur- strooid werd. Met kleine rna-moleculen werkte eenvoudig de code van het genetisch materiaal gesteld toen ik een PhD ging doen’, zegt Doudna. dit aardig, maar ribozymen waren andere koek. te herschrijven: crispr (zie voor meer uitleg Die zijn namelijk sterk geladen, waardoor ze de hierover het interview met Young Scientist Edze Doudna ging werken in het lab van Jack Szostak röntgenstraling afstoten. Vijf jaar lang deed ze Westra). Tijdens een ontmoeting op een congres aan de Universiteit van Harvard. Szostak was verwoede pogingen, zonder succes. ‘Collega’s in 2011 met de Franse microbiologe Emmanu- een groot denker, die in 2008 de Heinekenprijs zeiden dat het kansloos was, dat de moleculen elle Charpentier zetten ze een samenwerking voor Biochemie en Biofysica won en in 2009 de zich niet zou laten vangen, ze zeiden zelfs dat op die leidde tot het hacken van het bacteriële Nobelprijs zou krijgen voor zijn bijdrage aan het ik misschien maar naar een toekomst buiten de immuunsysteem crispr-Cas. Dat immuun­ dna-onderzoek dat belangrijke inzichten ople- wetenschap moest gaan uitkijken’, zegt Doudna. systeem herkent het genetisch materiaal van verde voor de bestrijding van kanker. Hij stimu- ‘Gelukkig was ik koppig en heb ik doorgezet.’ binnengedrongen virussen en knipt het in stuk- leerde haar vooral verder te kijken dan de voor ken om het virus uit te schakelen, maar ingre- de hand liggende experimenten en theorieën en Het resultaat mocht er zijn: voor het eerst pen van Charpentier en Doudna maakten het zich ook bezig te houden met de ‘grote, onbe- leerden wetenschappers hoe een lange, com- mogelijk voor wetenschappers om dit systeem te antwoordbare vragen’ plexe streng rna zich in functionele bochten gebruiken voor het herschrijven van alle soorten zoals waar het leven vouwt en zo allerlei interacties met moleculen dna. Wereldwijd werken duizenden onderzoe- Jennifer Doudna, vandaan komt en hoe in zijn omgeving aan kan gaan. Die ontdek- kers aan de verdere ontwikkeling van de techno- laureaat van de Dr. de evolutie functio- king levert niet alleen fundamentele kennis op logie. Die is bruikbaar voor het bestuderen van H.P. Heinekenprijs neert. Szostak was van over het leven, maar ook aanknopingspunten genfuncties in het lab, maar op termijn mogelijk voor de Biochemie mening dat niet dna, voor het begrijpen en behandelen van uiteen- ook om gerichter en sneller gewassen te verede- en Biofysica 2016, maar rna de belang- lopende ziektes, van specifieke aandoeningen len, ongedierte te bestrijden en genetische ziek- houdt op 28 en 30 rijkste bouwsteen van zoals de spierziekte van Duchenne, tot allerlei ten te genezen. september haar het leven was en zo soorten kanker en zelfs autisme. Het is typerend Sindsdien worden de twee hoogleraren getipt KNAW Heineken kwam het dat Doudna voor het werk van Doudna: ze leverde een zeer voor de Nobelprijs, maar de Heinekenprijs Lectures. dit molecuul begon te fundamenteel inzicht, waaruit veel sneller dan krijgt Doudna dus voor haar andere onderzoek. Zie knaw.nl/heineken- bestuderen. Ze toonde gedacht toepassingen rollen. Heel haar cv leest Ze wijdde namelijk vrijwel heel haar carrière prijzen onder meer aan dat dan ook als een vlammend pleidooi voor basaal aan het ontrafelen van de structuur en functie rna zichzelf kon kopi- wetenschappelijk onderzoek.

4 DE GROENE AMSTERDAMMER 1.9.2016 ‘Neem een groot probleem en bedenk manieren om het in kleinere stukjes te breken’, geeft Jennifer Doudna haar studenten mee

al eerder genoemde doorbraken op die het ­herschrijven van dna mogelijk maken. Het tekent Doudna, die niet terugdeinst voor com- plexe vraagstukken en zich vooral laat drijven door ontdekking en niet direct toepassings­ gericht werkt. Nog altijd probeert ze studenten te stimuleren voor die grote uitdagingen te gaan. ‘Neem een groot ­probleem en bedenk manieren om het in kleinere stukjes te breken’, geeft ze hen mee.

Behalve een goede neus voor fundamentele ontdekkingen heeft Doudna een groot verant- woordelijkheidsgevoel. Ze heeft het zich tot taak gemaakt niet alleen haar collega’s, maar ook de rest van de wereld te informeren over de voor- én nadelen van de crispr-technologie. Zelf gelooft ze nog altijd dat crispr grote waarde kan heb- ben voor zowel de geneeskunde als andere toe- passingsgebieden, de landbouw bijvoorbeeld. Maar omdat ze beseft hoe een technologie de nek omgedraaid kan worden wanneer er maat- schappelijke weerstand tegen ontstaat, was ze zelfs een van de onderzoekers die in 2015 oprie- pen tot een moratorium op toepassingen in de mens, tot er voldoende bekend is over de risico’s daarvan. Een belangrijk discussiepunt is bijvoorbeeld of we toe willen naar wat in de volksmond ‘designer baby’s’ zijn gaan heten: baby’s waarin genetische eigenschappen zijn aangepast naar gelang de wensen van de aanstaande ouders. Voor ernstige ziekten klinkt dit als een accepta- JUSSI PUIKKONEN / KNAW / JUSSI PUIKKONEN bele ingreep, maar de techniek is ook bruikbaar om genen voor oog- en huidskleur te verande- Een ander treffend voorbeeld hiervan is de getroffen, had Banfield gekke stukken repetitief ren, en mogelijk ook complexere eigenschappen fundering die haar ontdekkingen legden voor dna gevonden. Deze zogeheten ‘clustered regu- zoals temperament en fysieke kracht. een techniek die rn- interferentie (RNAi) heet. larly interspaced short palindromic ­repeats’ Het moratorium kwam er niet, omdat een Hierbij wordt het aflezen van genen geblok- (crisprs) intrigeerden Doudna meteen en wer- deel van haar collega-wetenschappers bleef keerd, doordat het boodschapper-rna, dat de den een nieuw studie-object van haar team. benadrukken dat ze juist kennis moeten verwer- genetische code omzet in eiwitten, wordt weg- ven door onderzoek te doen op (rest)embryo’s. gevangen. Dit wegvangen gebeurt door stukjes Elders werd ontdekt dat deze stukjes dna Doudna staat nog steeds achter haar oproep. rna met dezelfde code. Deze binden aan het onderdeel waren van het immuunsysteem van ‘Het is onze plicht om op een ethische manier boodschapper-rna, waarna het door een enzym de bacteriën. Tussen die repetitieve stukken om te gaan met crispr’, zegt ze, ‘en door er een wordt herkend en kapotgeknipt. Dit verschijn- zaten stukken dna van virussen waardoor de open discussie over te voeren worden we aange- sel komt in de natuur voor en is mede dankzij bacteriën besmet waren geraakt. Infecteerde moedigd om dit beter te doen.’ Doudna nu ook toepasbaar voor wetenschap- zo’n virus de bacterie nogmaals, dan werd het Door die combinatie van baanbrekend pers, om in het lab genen uit te schakelen en immuunsysteem direct geactiveerd en het virus onderzoek en een pioniersrol in het debat zo hun functie te bestuderen – wat doorbraken uitgeschakeld. Doudna wist met haar stuc- heeft Doudna zich stevig aan het front van de forceerde in het onderzoek naar uiteenlopende tuurbiologische aanpak te achterhalen hoe dit medische wetenschap genesteld. Haar groot- processen en ziektebeelden. immuunsysteem werkte. Haar kennis van rna vader heeft het niet meer mee kunnen maken. Een vergelijkbaar verhaal ligt ten grondslag kwam hierbij goed van pas: het crispr-Cas- Hij overleed in 1992, voor zijn kleindoch- aan de crispr-samenwerking met Charpentier. complex bevat een streng rna, die dient voor ter haar naam vestigde. ‘Ik heb tijdens mijn In 2005 werd Doudna, die langzamerhand de herkenning van het betreffende stukje dna. vroege carrière nog wel regelmatig met hem een reputatie had verworven als initiator van Inmiddels hebben Doudna en collega’s een- contact gehad. Ik probeerde hem uit te legen onverwachte en succesvolle samenwerkingen, zelfde systeem ontwikkeld om ook rna te kun- dat ik vooral enthousiast werd van de ontdek- benaderd door milieu-onderzoeker Jilian Ban- nen herschrijven en zo nog meer te leren over de kingen, en dat ik een andere rol had dan een field van de Universiteit van Berkeley. Tijdens functie van dit molecuul. arts. Ik geloof wel dat hij inzag dat dit mijn studies van microben die ze in een mijn had aan- Uiteindelijk leverde dit project dus de passie is.’

1.9.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 5 Young Scientists Award – Het niveau van onderzoek bleek bij lange na niet van het genetisch materiaal te herschrijven. Ze wat hij ervan verwacht had, het klikte helemaal gebruiken daarbij het systeem om ieder gewenst Edze Westra niet met zijn hoogleraar, die bovendien betrok- stukje genetisch materiaal te herkennen en ver- ken raakte bij een fraudeschandaal op zijn lab. vangen. Het aanpassen van genetisch materiaal Het was dat zijn oud-­collega Stan Brouns in zijn kon al, maar met deze methode kan dat veel vakantie langskwam en zei: ‘Jij moet hier weg. sneller en preciezer – al is ze nog niet foutloos. Pientere Wil je niet terugkomen naar Wageningen?’ Veel onderzoek richt zich op het perfectioneren Daar had Westra namelijk wél met genoegen van de methode. geproefd aan de wetenschap. Als Wageningse Bij die toepassingen ligt de interesse van student had hij bij terugkomst van zijn onder- Westra niet. Zijn promotieonderzoek was al wei- bacteriën zoeksstage in Montreal tijdens een presentatie nig gericht op directe toepassingen, tijdens die van zijn resultaten indruk gemaakt op hoog­ periode drongen nog fundamentelere vragen leraar microbiologie John van der Oost. ‘Wat zich aan hem op: waarom hebben bacteriën dit Toen Edze Westra zijn zijn jouw plannen’, vroeg die hem na afloop. immuunsysteem? En waarom hebben bacteriën carrière begon, mocht Hij vertelde over zijn baan in Bologna, die dat niet één, maar verschillende immuunsystemen? hij werken aan een pas najaar zou aanvangen. Van der Oost vroeg hem Om die vragen te kunnen beantwoorden, de vijf maanden die nog in het verschiet lagen moest hij weg uit het lab in Wageningen. En dus in bacteriën ontdekt in Wageningen te overbruggen. ‘We werken aan stak hij na zijn promotie in 2013 het Kanaal over immuunsysteem – nu een iets nieuws en intrigerends. Het heet crispr.’ naar het lab van professor Angus Buckling aan groot onderwerp. Het was voor de eerste keer dat Westra die de Universiteit van Exeter. Een gewaagde stap, term hoorde, die staat voor ‘clustered regularly omdat hij in diens vakgebied, de evolutionaire interspaced short palindromic repeats’. Er biologie, geen enkele ervaring had. Maar ook een door Jop de Vrieze waren nog maar een paar artikelen over versche- stap die goed uitpakte. nen. Voor het eerst leek aangetoond dat bacte- crispr-Cas bleef centraal staan in het onder- riën niet alleen over een aangeboren immuun- zoek van Westra, maar hij vergeleek het nu met Er was een moment waarop de wetenschappe- systeem beschikken, maar ook over een slim, name met een ander systeem, waarbij de bac- lijke toekomst van Edze Westra er helemaal niet adaptief immuunsysteem, dat vergelijkbaar terie zijn buitenoppervlak verandert waardoor zo rooskleurig uitzag. Hij was in 2006 vol goede is met het immuunsysteem dat in het mense- virussen niet meer naar binnen kunnen, een moed voor een promotietraject vertrokken naar lijk lichaam specifieke indringers herkent en soort raketschild dus. Uit de experimenten bleek het Italiaanse Bologna. Maar dat viel hard tegen. onschadelijk maakt. Westra ging met twee col- dat beide systemen voor- en nadelen hebben. lega’s, Stan Brouns en Mattijs Jore, aan de slag om de werking van het systeem te ontrafelen. Westra: ‘Die vijf maanden ‘We deden elke dag proeven waren de beste in mijn onderzoeks- waar van alles uitkwam, carrière. We deden elke dag proeven waar van alles uitkwam, bijna altijd bijna altijd iets nieuws’ iets nieuws. Aan het einde van elke dag zaten we samen naar de data te kijken. Hoe werkt dit nou? Wat zegt dat?’ Het raketschild laat, wanneer het sterk genoeg Niet lang na dat gesprek met Brouns is, de virussen niet binnen, maar schakelt ze in Bologna was Westra terug op het ook niet uit. crispr kan dat wel, het kan zelfs in oude Wageningse nest, om verder te korte tijd een virus lokaal uitroeien, maar als er werken aan crispr-Cas (Cas staat heel veel virussen aanwezig zijn, werkt het niet voor C associated proteins). Ze identi- goed genoeg. ficeerden en karakteriseerden het hele In principe zou crispr bij een goed functio­ complex van eiwitten dat de immuun- nerend schild overbodig zijn. Maar het in de reactie uitvoerde, en brachten in kaart lucht houden van zo’n schild kost de bacterie erg hoe die reactie stap voor stap verliep. veel energie, allerlei gunstige stoffen komen ook In het kort is die simpel: wanneer een moeilijker binnen. Dat schild is daardoor alleen bacterievirus een bacteriecel binnen- gunstig als er heel veel virussen in de omgeving dringt, herkent crispr aan het gene- zijn – alle hens aan dek. crispr kost ook ener- tisch materiaal dat het een parasiet is. gie, maar die kosten worden pas hoog bij een Het kopieert het dna en bouwt dat op grote hoeveelheid virussen. ‘Het is als losse tic- veilige plekken in het eigen genetisch kets versus een abonnement’, zegt Westra. ‘Vanaf materiaal in. Dringen er weer virussen een bepaalde hoeveelheid bezoekjes wordt het binnen, dan herkent de bacterie die lonender om voor het abonnement te kiezen.’ hierdoor snel, en schakelt Cas in, dat Als Westra iets heeft geleerd in zijn jonge car- aan het virus bindt en het in stukken rière is het dat je nu en dan dingen moet doen die knipt. buiten je comfort zone liggen. Pakt dat verkeerd uit, dan kun je er altijd nog een andere draai aan Mede dankzij het Wageningse werk geven. De volgende stap die hij hoopt te zetten is crispr-Cas momenteel een van de is: naar buiten, de natuur in. ‘Ik zou heel graag meest besproken onderwerpen in de bestuderen hoe de bacteriële immuunsystemen wetenschap. Wetenschappers zijn er daar werken’, zegt hij. ‘Hoe ik dat kan doen weet namelijk in geslaagd de methode te ik nog niet, maar als ik de juiste mensen bij

JUSSI PUIKKONEN / KNAW / JUSSI PUIKKONEN hacken en te gebruiken om de code elkaar verzamel, gaat het vast lukken.’

6 DE GROENE AMSTERDAMMER 1.9.2016 Kankeronderzoeker Steve Jackson De achilleshiel van kankercellen Steve Jackson behoort tot de kleine groep wetenschappers die een kankermedicijn ontwikkelden. Hij deed dit op basis van een contra-intuïtief idee: het uitschakelen van de DNA-reparatie in lichaamscellen. door Jop de Vrieze

Man on a mission. Dat was jarenlang de geheime bijnaam van medisch bioloog Steve Jackson. Voor de opgewekte Brit was een bloei- ende carrière in het onderzoek naar dna-herstel in cellen niet genoeg. Hij richtte in 1997 het bedrijf KuDOS op, om op basis van zijn ontdek- kingen kankermedicijnen te gaan ontwikkelen. Jarenlang had hij daardoor praktisch twee full- time banen naast elkaar. KuDOS werd in 2005 overgenomen door farmareus ­AstraZeneca, maar het vuur is bij Jackson nog altijd niet gedoofd. ‘Ik ben net terug van vakantie,’ vertelt hij via Skype. ‘Maar ook daar stond ik elke och- tend twee uur eerder op om wat te werken. Ik klaag niet hoor! Het is gewoon te opwindend om niet te doen.’ Jackson (1962) is hoogleraar aan de Uni- versiteit van Cambridge, de universiteit waar hij als student nota bene niet werd toegela- ten, wegens te lage cijfers voor wiskunde. Hij groeide op in een arbeidersgezin in Notting- ham. Zijn ouders stimuleerden hun pientere zoon zijn eigen pad te kiezen. Als achtjarig jongetje had hij hun al verteld dat hij uitvinder wilde worden en dat werd dus zijn doel. Nadat hij de teleurstelling over de weigering van Cambridge had verwerkt, begon hij vol goede moed aan de Universiteit van Leeds met een studie biochemie, waar hij opviel als een van de meest briljante studenten. Hij troostte zich met de gedachte dat hij als arbeiderskind tussen die deftige Cambridge-studenten toch diep onge- lukkig zou zijn geworden. Dat hij ooit een kankermedicijn zou gaan ontwikkelen, lag toen hij zijn promotie­ onderzoek deed nog niet voor de hand. Hij deed onderzoek naar gistcellen. Gisten wor- den veel gebruikt als modelorganisme, omdat basale fundamentele celprocessen die ook in hogere organismen plaatsvinden zich er goed in laten manipuleren en bestuderen. En inder- daad, dergelijke processen spelen ook een cru- ciale rol wanneer cellen uit de band springen, zoals in het geval van een tumorcel. Na zijn promotieonderzoek vertrok Jackson naar de Universiteit van Californië in Berkeley, in de Verenigde Staten. Daar specialiseerde

hij zich in de studie van dna-transcriptie, het KNAW / JUSSI PUIKKONEN aflezen van de genetische code die ligt opgesla- Steve Jackson – ‘Zonder mijn ontdekkingen was olaparib er niet geweest’ gen in iedere cel. Dat deed hij zo verdienstelijk

1.9.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 7 helemáál geen van reparatie-enzymen.productie ontsporing kunnenvoorkomen, waaronderde er allerleimechanismenbeschadigd diede de cel­ het kanker zijn erondermeerfoutenindelenvan maken, ofnogerger, kanker veroorzaken. Bij vanfouten kunnenstukjes decodeonleesbaar Datnen herstellen. is maar goed ook, want die reparatie-enzymen, die deze foutjes weer kun- dna in het er zelfs breukenin de code, soms ontstaan ofverdwijntop. Somsverandert eréénletter regelmatigcaliën en zuurstof foutjes, mutaties onder invloed van onder meerzonlicht,chemi- een hierop volgden ontwikkelde was ­ Het middeldat eerste KuDOS indejaren die muleren, maaruiteindelijk kreeg hij zezover. de vaninvesteerders teovertuigen zijn ideeom voor ‘eer’. enzymentegelijkop denaamvan het stond bedacht denaam:KuDOS, wat wasgebaseerd versiteit eenbedrijf opterichten.Zijn vrouw van steun zijntie enbeslootin1997met uni- ook menselijke cellen. Jackson zag de poten- Het en gisten enzymkomt voorinbacteriën, organismen,genaamd dna-pk/kualle levende . tie-enzym voordna zijn onderzoeksgroep had een specifiek repara- die achilleshielaangevallen kon gaanworden: zegt Jackson. Hij hadeenvermoedenwaar waredeachilleshielvan detumor’,is alshet in het kunnen overnemen,waardoorergeen fouten reparatie-enzymen dieelkaarswerkzaam­ maar diecellenbeschikken overmeerdere zou dedna noemt Jackson cellen Ookindegewone het. dodelijkheid’, ‘Synthetische de afgrondgeven. richting laatste zetje warehet zou zealshet ooknogverderplat Hij kunnenleggen. het krijgen omdemutaties zouhij teherstellen, de kankercellen weervolledigaandepraat te in plaats dna van het bracht Jackson opeencontra-intuïtief idee: Dat feit meer kan vermenigvuldigen en sterft. zozeer beschadigd raken dat de celzichniet In dna dat geval zouhet tallen patiën­ nodig warenvoor onderzoekopgroteaan - waarmiljoenen stadium van olaparib,inhet van KuDOS, toenkwam deontwikkeling de eigenaar en wetenschappelijk directeur tumoren opleunen.Jackson tot2005 bleef enprostaatname specifieke- eierstok- borst-, verlopen: soepeltelatenvan codesteeds diegenetische naar een proces dat nodig was om dat aflezen naar zijn vaderland enverlegde hij zijn focus graag wildehebben.In 1991keerde hij terug dat deUniversiteit van Cambridge hemnuwél 8 DE GROENE AMSTERDAMMER Het zodat intumorcellen isechterniet Het kostte beginmoeite om heminhet dna dna dna deling, waardoor die ontspoort. Ookzijndeling, waardoor die ontspoort. -reparatie teremmeninplaats van- sti dna ontstaan dieinformatie ontstaan bevatten voor -reparatie-enzym blokkeert waar met -reparatie-enzym waarmet blokkeert dna . Gelukkig beschiktiederecelover . Gelukkig blijven zitten. ‘De -reparatie gemankeerd iets raken, ten. Met pijn inzijn verkocht hart -reparatie. dna -reparatie meer plaatsvindt. ontdekt,dat voorkomt in 1.9.2016 1.9.2016 -reparatiesysteem van in de cel in korte tijd indecelkorte dna looptnamelijk dna olaparib, dat -reparatie heden heel anderedealbedongen.’ nooit tedoen,zegt Jackson. ‘Danhadikweleen hem nieuwe Mini, geld was het maar om het miljoen pond.Hij kocht ereenhuisvan eneen hield hij anderhalf­ Jackson –zelf bedrijf het aanAstraZeneca van demeerwaarde’ de autoriteiten te overtuigen je voldoende bewijs hebt om ‘Het duurt langvoordat AstraZeneca voerde zenden ­ gegeven aandui- middel ineengrotestudie hadhet AstraZeneca leek. effectief toch niet stadium in een vergevorderd men, omdat het opdemarktgeko washelemaalniet - of het hadweiniggescheeldverhaal. Sterker nog:het geweest.’ kingen enmijn bedrijf wasditmedicijn erniet kan heeleerlijk zondermijn zeggen: ontdek- volgens ditmechanisme werkt’, zegt hij. ‘Enik trotsover.er met medicijn ‘Heteerste dat ishet medicijn tegen eierstokkanker. Jackson vertelt uit enbracht olaparibin2014 opdemarktals ten. In Nederland middelvijf kost het ­ 4200 pond(5800euro)permaandgaankos - den: debehandelingzouinGroot-Brittannië vergoed, te duur vin- omdat de autoriteiten het gen. In Jacksons zelfsniet eigen landwordthet besloot ernamelijk dehoofdprijs voortevra - maar isnogaltijd AstraZeneca omstreden. bevestigd.’ en werdendezeresultaten innieuwestudies middelwélaansloeg debrca-mutatie het met uit de subgroep-analyse dat bij de patiënten den te veel’, verzucht Jackson. bleek ‘Gelukkig wil- daneenplacebo.‘Ze beter middelniet het verkeerd uit,wantindegrotepopulatie werkte mogenvoorgeschreven worden. Die gok pakte middel aan veel meer patiënten dan zou het blijken,grotere populatie effect eengunstig die studie met een financiëlereden:zouuitde despecifieke brcaten, met -mutatie. Dat had bij vijftien ongeveer procent van dezepatiën- al bekend middelalleenwerkt wasdat het ker die chemotherapie hadden gehad, terwijl nl/heinekenprijzen Amsterdam. Leiden, Rotterdam en Heineken Lectures in septemberKNAW zijn houdt op26, 27 en28 Geneeskunde 2016, Heinekenprijs voor de reaat van deDr. A.H. Steve Jackson,lau- Toch alleeneensucces­ isolaparibniet Het middelwerd duswelgoedgekeurd, - eneierstokkan borst- patiënten met Zie knaw. procent overvan de121 de benodigde studies debenodigde studies ee chemo- traditio­nele brengt, stand terwijl - elf maandentotstil kanker gemiddeld gressie van- eierstok dat olaparibdepro- wasgeblekenstudies meerwerken. Uit niet goedkopere middelen voor patiënten bij wie welvergoed wordt het euro permaand,en duizend Wanneer hijspreekt blijven. langer geheimna aldiewapenfeiten niet te bedrijf bedacht.Zijn bijnaam, vondzij, hoefde Jacksonswas het vrouwdiedenaamvoorhet had opgehaald bij investeerders. Ooknuweer bedrijfhet bekendmiljoen pond zestig dat het Beginditjaar maakte kingsziekten eninfecties. ziektes, zoalsdeziektevan Parkinson,- ontste die ookeenrolspeeltbij uiteenlopendeandere zo afhankelijk van zijn alsdedna bodige eiwitten incellen,waarkankercellen net platleggen van deafbraakzich ophet van over­ bedrijf op:Mission Het Therapeutics. richt Jackson in2011driecollega’s met zijn tweede gaan bestoken’, zegt Jackson. of enkele mutaties, die kun je gericht en juist ontstaat vaakden. ‘Dieresistentie ookdooreen de tumoris,kandat gel ookvoorderesistentie - zwakte behandeling helptnog.Maar zoalsdever- net ten uiteindelijk opgegeven worden:geen enkele van de belangrijkste redenen waardoor patiën- behandelingen. geldt Dieresistentie nualseen gebieden van isderesistentie tumorentegen hielen van tumorcellen.Eenvan zijn interesse­ blijft Jackson speurennaarnieuweachilles­ om zijn ontdekkingen nuttig temaken. Endus onderzoeker, is dienueenmaalerggedreven onderzoek. Uiteindelijk ishij tochvooral een en danwanneerhij opgewekt over zijn vertelt ten van zijn werk,klinkthij minderenergiek van kanker gebruikt kunnenworden.’ ze indetoekomst mogelijk zelfs terpreventie dus zoweinigbijwerkingen dat dat ikverwacht dna in ontwikkeling zijn. ‘Middelen gebaseerd op middelendienunog van olaparibenverwante werkt.’ beter juist een eerderstadium waarschijnlijk het meerwerken, terwijl in niet voor patiënten bij wiegoedkopere middelen alleenbeschikbaar instantie middel ineerste nieuwe Bovendienishet van demeerwaarde. bewijs hebtomdeautoriteitenteovertuigen lang voordat‘Het gewoon je voldoende duurt andere therapieën zijn’, resistent zegt Jackson. andere manierwerktenbij tumorendietegen goedgekeurd tekrijgen, opeenheel zelfsalshet klimaatmoeilijk extreem om een nieuw middel cijnen huidige opdemarktzijn, inhet ishet rangop deeerste willen:‘Wanneer eralmedi- heden en verzekeraars die voor een dubbeltje inzettenven dieopdemaximalewinst enover- hebben meerderepartijenschuldaan:bedrij- belovende behandelingwordtonthouden.Daar door detorenhoge prijzen patiënten een veel- anderebijhet deander. ene middelbij aanslaat deenepatiënt en beter ling, vindtJackson, omdat indepraktijk het nal Institute ofHealth.- Eentesimpelevoorstel zorgt van twee jaar, BritseNatio het - verklaart therapie levensverwachting alvooreenextra Omdat hij het echt niet konOmdat laten hij echt niet richtte het Toch is hij over de toekomst optimistisch Jackson temeer omdat frustrerend, vindthet -reparatie werken zospecifiekenhebben dna -reparatie dekracht énzwaktevan overdezakelijke kan- -reparatie, en

JUSSI PUIKKONEN / KNAW Young Scientists Award – Mariëtte Boon Vet tegen overgewicht

Mariëtte Boon werkt in een vetzuren en vaatwanden. Waardoor kwamen die Wanneer het bruine vet optimaal actief is, zou nieuw onderzoeksgebied verschillen toch? een mensenlichaam zo’n driehonderd kilo­ Boon startte naast haar medicijnenstudie calorieën per dag extra verbruiken. Dat is tien binnen de geneeskunde: de opleiding biomedische wetenschappen en al tot vijftien procent meer dan zonder bruin vet. bruin vet. Haar bevindingen snel bood endocrinoloog Patrick Rense haar een Bruin vet wordt allereerst actief wanneer de wijzen de weg naar nieuwe promotieplek aan. Hij had een onderwerp voor lichaamstemperatuur dreigt te dalen, dus wan- behandelmethoden voor ogen waar nog niemand in zijn lab aan werkte: neer je je in rust in een koude omgeving bevindt. bruin vet. Verder wordt het geactiveerd door hete pepers obesitas. Bruin vetweefsel is in veel opzichten het – vandaar dat je het daar zo heet van krijgt. Er tegenovergestelde van gewoon, wit vet­weefsel. bestaat een grote variatie in de hoeveelheid en door Jop de Vrieze Daar waar wit vet voornamelijk fungeert als activiteit van bruin vet, en die hangt deels samen opslag van vet als energiereserve kan bruin met de hoeveelheid wit vet: wie beschikt over vet juist extra calorieën verbranden, om zo een stevig isolerend laagje daarvan heeft minder Tijdens haar studie geneeskunde in het Leids warmte te produceren. In veel opzichten lijkt bruin vet nodig om op temperatuur te blijven en Universitair Medisch Centrum werd de interesse het op spiercellen. Dat is ook hoe een patholoog kan in een dik makende spiraal terechtkomen. van Mariëtte Boon gewekt door een specifieke rond het jaar 1500 het weefsel voor het eerst Een andere opmerkelijke ontdekking is dat bevolkingsgroep: Hindoestanen. Deze van oor- omschreef: Neither fat nor muscle. sommige mensen hun bruine vet gebruiken om sprong uit India afkomstige Surinaamse Neder- Ondanks die ontdekking raakte bruin vet overtallige calorieën te verbranden na een copi- landers kampen namelijk veel meer dan ande- in de vergetelheid. Men ging er vanuit dat die- euze maaltijd, waar anderen dat niet of nauwe- ren met type 2 diabetes en hart- en vaatziekten. ren het hadden, met name die soorten die een lijks doen. ‘Bij een Amerikaans experiment kreeg Aan hun leefstijl ligt het hooguit voor een deel. winterslaap hielden, en baby’s, om hun kleine een grote groep vrijwilligers een maand lang elke Toen een internist haar een onderzoeksplek lichaam met een relatief groot oppervlak op dag duizend kilocalorieën te veel te eten. Som- aanbood waarbij ze meer over die populatie temperatuur te houden. Bij volwassenen was het migen kwamen acht kilo aan, anderen maar één. zou kunnen leren, zei ze meteen ja. Ze verza- nooit aangetoond. Er werd dan ook lang gedacht Vermoedelijk speelt daarbij het bruine vet een melde navelstrengbloed van Hindoestaanse en dat kinderen in de loop der jaren hun bruine vet rol’, zegt Boon. niet-Hindoestaanse moeders, en zag zelfs daar verliezen. In haar eigen onderzoek richtte ze zich onder al enorme verschillen in ontstekingswaarden, Rond het jaar 2005 rezen er vermoedens meer op het activeren van bruin vet met medicij- dat die veronderstel- nen. Boon ontdekte dat verschillende bestaande ling onjuist was. Het idee medicijnen het bruine vet stimuleren. Eén ervan kwam uit onverwachte is rimonabant, een afslankmiddel dat van de hoek: artsen die pet-scans markt werd gehaald omdat het psychiatrische maakten om tumoren te bijwerkingen gaf. En ook het diabetesmedicijn identificeren, zagen soms metformine blijkt bruin vet te activeren, en ver- lichaams­gebieden oplich- scheidene specifieker werkende middelen wor- ten waar geen gezwellen den momenteel ontwikkeld. zaten. Dat oplichten is een Toch waarschuwt Boon dat mensen die teken van energieverbruik. worstelen met overgewicht niet moeten gaan Deze waarneming deden ze rekenen op een pil die hun energieverbruik bovendien alleen wanneer gaat opkrikken. ‘Leefstijl is en blijft belangrijk, het in de onderzoeksruimte het helpt niet om elke dag een pil te nemen en relatief koud was. Ze namen gewoon naar McDonald’s te blijven gaan.’ biopten en wat bleek: ze Boon loopt op dit moment de co-schappen waren op bruin vet gestuit. voor haar opleiding geneeskunde. Het patiën- Een nieuw onderzoeks- tencontact wil ze absoluut niet missen, zegt ze: gebied was geboren, en ‘Ik hoop dat ik niet hoef te kiezen tussen de kli- Mariëtte Boon was er op niek en de wetenschap. Om me heen zie ik ook het juiste moment bij: zij dat dit kan.’ ging bestuderen wat bruin Dankzij dit patiëntencontact kwam ze ook vet doet en hoe het geac- weer bij de Hindoestaanse populatie terecht. tiveerd wordt. Inmiddels Ze besloot de proef op de som te nemen. En wat is bekend dat er geen hard bleek? Hindoestanen beschikken over bijzonder onderscheid is tussen wit weinig bruin vet. Mede daardoor verbruiken ze en bruin vet, maar een heel in rust weinig energie, en kunnen ze ook min- spectrum van wit, beige der goed overtollige calorieën verbranden. Is dat en bruin, waarbij de meest de verklaring voor hun sterk verhoogde kans op bruine vetcellen het meest hart- en vaatziekten? ‘Mogelijk wel’, zegt Boon. op spiercellen lijken. ‘Die ‘Nog interessanter is te achterhalen waardoor ze hebben zelfs dezelfde voor- zo weinig bruin vet hebben. Die vraag hoop ik lopercel’, zegt Boon. nog te gaan beantwoorden.’

1.9.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 9 Ecoloog Georgina Mace Zorgen om de Indische oorgier

De campagnes van Op eilanden in de Stille Oceaan kruipen aller- natuurorganisaties lei soorten weekdiertjes over het strand. Kleine, onaantrekkelijke beestjes die bij argeloze toeris- worden gedomineerd ten geregeld geplet onder de teenslippers belan- door charismatische den. Maar voor biologen zijn ze een waardevol uitstervende dieren. onderzoeksobject. Net als Darwins bekende vinken heeft ieder eiland namelijk unieke exem- Maar een objectieve plaren: een schatkamer voor wetenschappers methode om vast te die zich bezighouden met de evolutietheorie. stellen wanneer een soort Niemand had er ooit bij stil gestaan dat deze ‘bedreigd’ wordt, ontbrak slakachtige schepsels wel eens een bedreigde diersoort konden zijn, totdat de International lange tijd. De standaard Union for the Conservation of Nature (iucn) de die ecoloog Georgina mollusken in de jaren negentig op de rode lijst Mace ontwikkelde van bedreigde dieren plaatste. Dat de weekdiertjes op die lijst konden zette de discussie over belanden is voor een groot deel te danken aan de natuurbehoud op z’n kop. wetenschappelijke inspanningen van de Britse ecoloog Georgina Mace (1953). Samen met een kleine club collega’s legde zij de basis voor de cri- door Jaap Tielbeke teria waarmee wordt bepaald welke dieren zich in de existentiële gevarenzone bevinden. Het lijkt zo vanzelfsprekend: sommige diersoorten dreigen uit te sterven en verdienen dus bescher- ming. Milieuclubs als het Wereld Natuur Fonds lanceren ieder jaar wel een campagne om een innemend dier voor uitsterven te behoeden. Maar gek genoeg ontbrak lange tijd een objec- tieve methode om vast te stellen wanneer een soort het stempel ‘bedreigd’ verdiende. De rode lijst van de iucn bestaat al sinds de jaren zestig. Alleen was de manier waarop hij werd samengesteld erg subjectief, zegt Mace: ‘Experts in het veld gaven aan welke diersoorten volgens hen in de problemen zaten. Ze vulden een aantal formulieren in die door de iucn wer-

den verzameld en op basis daarvan werd ver- HOOGTE HOLLANDSE / PICTURES PANOS / CALIZ ALFREDO volgens een boekwerk gemaakt.’ Zodra dat een- maal gepubliceerd was gingen allerlei instanties ermee aan de haal, waarbij het voorbehoud over uitkomst. Maar Mace stortte zich toch op het de gammele wetenschappelijke onderbouwing project dat haar wetenschappelijke­ carrière zou vaak gemakshalve terzijde werd geschoven. Toen tekenen. Tijdrovend was het zeker, maar het juristen de lijst begonnen op te voeren in rechts- resultaat was allesbehalve ­onbevredigend. De zaken (tegen smokkelaars van beschermde dier- standaard die ze met haar collega’s ontwikkelde soorten) besloot de iucn dat het tijd werd om heeft de manier waarop we praten en nadenken objectieve maatstaven te formuleren. over natuurbehoud op z’n kop gezet. In 1987 werd Mace benaderd om een essay te schrijven over de vraag hoe je zoiets zou kunnen­ OM UIT TE LEGGEN wat er zo vernieuwend is aanpakken. Ze onderzocht in die tijd in dieren­ aan hun aanpak, maakt Mace de vergelijking tuinen de relatie tussen de bevolkingsomvang­ met een ziekenhuis. Daar heb je allerlei afdelin- en de overlevingskansen van een soort. Haar gen: sommige patiënten zijn er slechter aan toe toenmalige baas raadde haar af aan de iucn-­ dan andere en verdienen acute aandacht. Om te opdracht te beginnen: het leek een tijdrovend­ zorgen dat de zieke op de juiste afdeling komt,

JUSSI PUIKKONEN / KNAW / JUSSI PUIKKONEN traject met een kleine kans op een bevredigende moet er een juiste diagnose worden gesteld,

10 DE GROENE AMSTERDAMMER 1.9.2016 Blauwvintonijnvangst bij Barbate in de Straat van Gibraltar waarbij de arts afgaat op verschillende sympto- tellen, er ­moesten geavanceerde computermo- laatste minstens zozeer bedreigd wordt. ‘Veel men. Dat hele proces is uitgebreid vastgelegd in dellen komen waarin allerlei omgevingsfactoren natuurclubs hadden een beeld in hun hoofd van medische handboeken en stevig wetenschappe- werden ­meegewogen. Bedreigde diersoorten welke dieren ’s werelds meest bedreigde soorten lijk onderbouwd. Zo’n doorwrochte systematiek werden voortaan ingedeeld in drie categorieën: zouden moeten zijn,’ zegt Mace. ‘Maar dat beeld moest er ook komen voor natuurbehoud. Het kritiek, bedreigd en kwetsbaar. strookte niet altijd met de realiteit. Iedereen was niet langer slechts een kwestie van dieren De patiënten die dankzij de nieuwe criteria maakte zich bijvoorbeeld zorgen om de Afri- op de spoedeisende hulp terechtkwamen baar- kaanse olifant, zo’n beetje het uithangbord voor den opzien. Jarenlang werden campagnes voor bedreigde diersoorten. Maar die belandde tot ‘Wij doen dit vanuit een natuurbehoud gedomineerd door mediagenieke­ frustratie van sommige natuurclubs slechts in dieren. Het is natuurlijk gemakkelijker om de categorie ‘kwetsbaar’, de laagste op de rode zorg om álle dieren, niet fondsen te werven voor de bescherming van lijst. Terwijl de blauwvintonijn er naar onze alleen de charismatische neushoorns dan voor het behoud van ­Pacifische maatstaven veel slechter aan toe was, die had neushoorns of luipaarden’ slakjes. Het is geen toeval dat het Wereld Natuur een reddingsactie harder nodig dan de olifant.’ Fonds een knuffelbare pandabeer als mascotte Ook overheden waren niet onverdeeld heeft en niet de Indische oorgier. Terwijl die enthousiast: volgens de nieuwe criteria moes-

1.9.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 11 ten er ineens dieren worden beschermd die in schoon in een taal gevangen moet worden die Het verbluffende aanpassing svermogen van dieren het nauw kwamen door lucratieve handelsacti- bestuurders begrijpen. De nieuwe manier om viteiten. Grootschalige houtkap vormt een gro- over milieubeleid te praten is in termen van ter probleem dan een paar illegale stropers. En ‘natuurlijk kapitaal’. In plaats van te pleiten voor de manier om blauwvintonijn te beschermen natuurbehoud vanwege de inherente waarde van ‘Wat ik kan doen is verbazing creëren’ is simpel: restricties voor commerciële ­visserij. ongerepte wildernis, komt de nadruk nu te lig- Maar daar zaten politici niet op te wachten. gen op de economische functie die ecosystemen­ Mace: ‘Sommige beleidsmakers vonden dat de vervullen. Ligt het gevaar niet op de loer dat rode lijst te weinig ruimte liet voor economische natuur zo wordt gereduceerd tot economisch Wetenschap hoeft volgens exploitatie. Terwijl niemand er wat aan heeft, nut? ‘Ik begrijp dat mensen het ongemakkelijk bioloog Wouter Halfwerk ook de beroepsvissers niet, als de blauwvintonijn vinden om een prijskaartje aan de natuur te niet altijd een aanwijsbaar straks is uitgestorven.’ hangen, maar natuurlijk kapitaal is een veel bre- Mace begrijpt dat de nieuwe methode weer- der begrip’, zegt Mace. ‘Het gaat niet alleen om nut te hebben. Het gaat stand oproept, maar volgens haar bevestigt monetaire waarde: milieubescherming kan ook hem om de hunkering naar het alleen maar de noodzaak van een robuuste bevorderlijk zijn voor de algemene gezondheid. kennis. Met zijn innovatieve basis voor de rode lijst. ‘Wij doen dit vanuit een Het gaat om welzijn, niet om geld. Maar het is zorg om álle dieren, niet alleen de charismati- inderdaad een antropocentrisch uitgangspunt: onderzoek naar menselijke sche neushoorns of luipaarden’, benadrukt de het stelt de vraag wat de natuur kan doen voor verstoringen van dierlijke ecoloog. ‘Ons doel was om een meer egalitaire de mens. Ik geloof dat zo’n vocabulaire nodig is communicatie wint hij dit methode te ontwikkelen. Tegelijkertijd namen om natuurbehoud op de agenda te krijgen bij we de zorgen van overheden en ngo’s serieus. beleidsmakers, die gewend zijn te denken in kos- jaar de Young Scientists Dan gingen we met ze om de tafel zitten en pro- ten-baten-analyses.’ Award. door Jaap Tielbeke beerden we zo goed mogelijk de achterliggende Wat dat betreft kwam er kort na de eeuw­ wiskunde en de bevolkingsbiologie uit te leggen. wisseling een doorbraak met de Millennium Op het einde waren ze misschien nog steeds niet Ecosystem Assessment (MA), een andere blij met de uitkomsten, maar ze konden het niet wetenschappelijke mijlpaal waar Mace nauw oneens zijn met de logica.’ bij betrokken was. Van 2001 tot 2005 werkten ruim dertienhonderd experts uit de hele wereld Hoe kan het dat er zoveel verschillende beesten samen aan het omvangrijke onderzoek. Het was Stadse kikkers zijn sexyer dan hun soortgeno- en bloemen bestaan? En hoe heeft de mens zich de eerste evaluatie op mondiale schaal waarbij ten in het bos. Of althans, de lokroep van man- binnen dit kosmische geheel kunnen ontwikke- werd gekeken naar de gevolgen van de veran- netjes is daar aantrekkelijker voor vrouwtjes. len? Van jongs af aan was Mace gefascineerd door dering in ecosystemen voor het menselijk wel- ‘Pjieeeeeeuw’, doet Wouter Halfwerk de parings- de ongekende diversiteit aan plant- en diersoor- zijn. Voor die tijd was de dominante gedachte zang na. Dat is het standaardgedeelte, dat je ten. Ze droomde ervan de evolutionaire myste- binnen de natuurbeweging dat het beschermen bij iedere kikker hoort. Vervolgens plakt ieder ries te doorgronden. Maar een echt natuurmens van bedreigde soorten een doel op zich was. Het beestje daar unieke versierseltjes aan vast. ‘Zo is ze niet. Haar werk vindt vooral plaats achter uitgangspunt van de MA was dat de mens zelf te van: èhèhèh.’ In een urbane omgeving blijken een bureau en dat vindt ze prima. Het is vooral winnen heeft bij natuurbescherming. Mace: ‘Het kikkers sierlijker te baltsen dan in hun natuur- de intellectuele uitdaging die haar prikkelt. Toch betekende een conceptuele omwenteling in het lijke habitat. Het is een van de bevindingen van ambieerde ze aanvankelijk geen academische denken over milieubeleid, die in de laatste tien het veldonderzoek dat de bioloog uitvoert in carrière. ‘Ik heb nooit uitgesproken ambities jaar enorm invloedrijk is gebleken.’ Panama. Tot en met juni bivakkeerde Halfwerk gehad, ik deed waar ik goed in was.’ Inmiddels is Een nieuwe blik vraagt om nieuw weten- in een onderzoekskamp in de Panamese jungle, ze hoogleraar biodiversiteit en ecosystemen aan schappelijk onderzoek. Ecosystemen zijn com- nu zit hij aan een picknicktafel op het terrein University College London en lid van de Britse plex, er is ontzettend veel wat we nog niet begrij- van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Royal Society, het prestigieuze genootschap van pen. Tijdens de MA was Mace verantwoordelijk De 35-jarige wetenschapper krijgt de Heine- topwetenschappers. ‘Ik heb gewoon de kansen voor het hoofdstuk over biodiversiteit. Met colle- ken Young Scientists Award voor zijn ingenieuze gegrepen die op mijn pad kwamen’, aldus Mace. ga’s voerde ze talloze discussies over het nut van onderzoek naar de communicatie tussen dieren De jury van de knaw prijst het werk van biodiversiteit. Was het een functie binnen een en het verstorende effect dat mensen daarop Mace als een ‘toonbeeld van wetenschap die ecosysteem? Had biodiversiteit waarde op zich- kunnen hebben. Het lijkt een logisch carriè- effectief vertaald wordt naar objectief onder- zelf? De vragen bleken niet eenvoudig te beant- repad voor iemand die sinds zijn kinderjaren bouwd beleidsadvies’. De dialoog met beleids- woorden. ‘Uiteindelijk neemt het hoofdstuk al een passie had voor de natuur. Waren ze op makers is een constante in haar loopbaan. Al geen duidelijke plaats in binnen het MA-rap- vakantie, dan begonnen zijn ouders bij aan- tijdens haar studie zoölogie dacht ze na over port’, zegt Mace. In plaats van zich daarbij neer komst met het opzetten van de tent en klonk het manieren waarop de kennis die ze in de school- te leggen, zette ze zich een paar uur later: ‘Hé! Waar is Wouter eigen- banken vergaarde toegepast kon worden in de aan nieuw onderzoek lijk?’ Die was in z’n eentje het bos in getrokken, praktijk. En nog altijd zit ze regelmatig met poli- Georgina Mace, om de rol van bio­ op onderzoek uit. tici om de tafel. Mace: ‘Als ik advies geef, zorg ik laureaat van de Dr. diversiteit binnen eco- Toch begon Halfwerk zijn academische leven ervoor dat het stevig is geworteld in wetenschap- A.H. Heinekenprijs systemen te verhelde- als student neurobiologie. Hij was altijd goed pelijk onderzoek. Natuurlijk heb ik persoonlijke voor de Milieuweten- ren. Het is tekenend geweest in exacte vakken en koesterde de drang opvattingen over milieubeleid en natuurbehoud, schappen 2016, geeft voor haar toewijding. om grote vragen te ontrafelen. Hoe werkt ons maar als ik beleidsmakers adviseer doen die er twee KNAW Heineken Ambities heeft Mace brein? leek hem een uitstekend begin. Maar het even niet toe. Als wetenschapper probeer je zo Lectures: 26 septem- nooit nodig gehad om feitelijke werk viel vies tegen. Halfwerk: ‘Dat goed mogelijk antwoord te geven op vragen die ber in Wageningen uit te groeien tot een was ontzettend saai. Ik zat de hele dag naar een bestuurders je voorleggen. Je vertelt niet wat en 27 september in toonaangevend weten- beeldscherm te turen. Ik wilde naar buiten.’ Hij ze moeten doen, maar probeert zorgvuldig de Amsterdam. Zie knaw. schapper; haar tome- besloot zijn aandacht te verleggen naar dier- gevolgen van bepaalde keuzes te tonen.’ nl/heinekenprijzen loze nieuwsgierigheid kunde en trok in 2005 voor een stage naar het Het betekent ook dat de waarde van natuur- is voldoende. Ecuadoriaanse regenwoud. ‘Dat was echt een

12 DE GROENE AMSTERDAMMER 1.9.2016 Het verbluffende aanpassing svermogen van dieren ‘Wat ik kan doen is verbazing creëren’

Wouter Halfwerk haalt een kikker etende vleermuis (fringe-lipped bat) uit een mist-net

Wouter Halfwerk, laureaat­ van de Heineken Young Scientists­ Award voor de Milieuweten- schappen 2016 geeft een KNAW Heineken­ Lecture­ op 26 september­ in Wageningen. Zie knaw.nl/

heinekenprijzen TRAN ALEX

openbaring’, vertelt hij. ‘Ik dacht dat ecologie plaar gevangen en vrijgelaten in een grote kooi, cering, gelooft hij. ‘Wat mensen en dieren nodig niet echt een “harde” wetenschap was, dat het op de grond had hij een robotkikker geplaatst, hebben komt in veel opzichten overeen. Bewo- allemaal erg beschrijvend zou blijven – daar waarmee hij gecontroleerd het paringsgedrag ners willen graag weinig vervuiling, een diverse had ik een aversie tegen. In Ecuador zag ik dat kon nabootsen: een mechanisch ballonnetje omgeving en een groene stad. Sommige dieren je ecologisch onderzoek ook experimenteel kunt voor de blaaszak en een luidspreker voor de lok- gedijen juist heel goed in die nieuwe stadse aanpakken.’ roep. Alleen kun je een mechanische kikker niet habitat.’ Zie bijvoorbeeld de kikkers in Panama: Het laboratorium naar het veld brengen, zo eten, dus om de vleermuis te belonen voor zijn in de stad hebben ze minder te duchten van werkt Halfwerk het liefst. En dan kan het voor- inspanningen plakte hij stukjes vis op de robot. roofdieren en kunnen ze een lyrische lokroep komen dat hij een hele nacht lang in een klein De nachtelijke voedersessie was nodig om de ten gehore brengen zonder het risico door een koepeltentje zit om een vleermuis met een pin- vleermuis aan de smaak van vis te laten wennen. vleermuis gepakt te worden. cet vis te voeren. Die vleermuis is onderdeel De experimenten in het bos zijn slechts een Uiteindelijk zou het mooi zijn als we de van zijn onderzoek naar de communicatie van deel van Halfwerks verhaal, het wordt pas echt stad op een diervriendelijke manier kunnen kikkers. Dat zit zo: in Panama eten sommige interessant als hij die resultaten vergelijkt met inrichten en natuurlijk hoopt Halfwerk dat zijn vleermuizen kikkers. Het paringsritueel is voor onderzoeken in een urbane omgeving. Half- werk daaraan kan bijdragen, maar met politiek kikkers een gevaarlijk spel; om een vrouwtje te werk: ‘Wij mensen zijn bezig om op ongekende bemoeit hij zich niet: ‘Wat ik kan doen is ver- schaken moeten mannetjes risico’s nemen. Ze schaal een nieuwe leefomgeving te creëren. Mij bazing creëren. Telkens komen we erachter dat hoppen naar ondiepe poeltjes om daar hun lok- interesseert het hoe dieren zich daaraan aanpas- dieren veel meer kunnen dan we aanvankelijk roep te laten klinken. Hoe uitvoeriger ze baltsen, sen.’ Het idee dat de oprukkende urbanisering dachten.’ Wetenschap, vindt Halfwerk, hoeft hoe aantrekkelijker ze zijn, maar het maakt hen desastreus is voor wilde beesten verdient nuan- niet altijd een aanwijsbaar nut te hebben. De ook kwetsbaar, want door het kwaken kunnen hunkering naar kennis is voldoende. ‘Als bioloog vleermuizen hun prooi lokaliseren. probeer ik mooie verhalen te vertellen waar we Om precies te onderzoeken hoe dat werkt Het paringsritueel is een op allerlei manieren van kunnen leren. Planten bedenkt Halfwerk uitgekiende experimen- en dieren hebben miljoenen jaren gehad om ten. Dat is essentieel, vertelt hij: om goed na gevaarlijk spel; om een oplossingen te bedenken. Een groot deel van de te denken over het experiment en je opzet. Je vrouwtje te schaken moeten belangrijke ontdekkingen komen tot stand door moet helder voor ogen hebben welke vraag je mannetjes risico’s nemen puur toeval. Maar dan moeten er natuurlijk wel wil beantwoorden. Om het jachtgedrag van de mensen ter plekke zijn die dat soort ontdekkin- vleermuis te analyseren had Halfwerk een exem- gen kunnen doen.’

1.9.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 13 Baby’s gebruiken geometrische aanwijzingen om zichzelf in een Cognitiewetenschapper – Elizabeth Spelke driedimensionale Briljante babyluisteraar ruimte te oriënteren

Vanaf het eerste moment kunnen zuigelingen objecten herkennen, zich ruimtelijk oriënteren, en zelfs rekenen. Dit weten we dankzij het werk van cognitief psycholoog Elizabeth Spelke. Haar baby-onderzoek veranderde het denken over de menselijke geest radicaal. . door Anne Elzinga

14 DE GROENE AMSTERDAMMER 1.9.2016 beginnen’, zei ze daarover. Volwassen hersenen scheiden is van andere objecten. We begrijpen zijn te zeer besmet door opvoeding, ervaring en ook dat er een verschil is tussen personen en sociale invloeden. ‘Het was een revolutionaire dingen en dat de eerste wel en de tweede niet stap’, zegt Caroline Junge, die als ontwikke- tot actie kunnen overgaan. Verder blijken we lingspsycholoog en onderzoeker aan de Uni- geboren meetkundigen. Baby’s gebruiken geo- versiteit Utrecht nog steeds de vruchten plukt metrische aanwijzingen om zichzelf in een van Spelke’s pionierswerk. Tot dan toe werden driedimensionale ruimte te oriënteren, door jonge baby’s beschouwd als wetenschappelijk een kamer te navigeren en verborgen verrassin- oninteressante zoutzakken. Bij de geboorte zat gen te lokaliseren. Geboren rekenaars zijn wij er nog niet veel in, dacht men in navolging van ook. Al heel jong kunnen we getallen schatten psychologen William James en Jean Piaget. en onderscheid maken tussen meer en minder.

ROMONA ROBBINS / IMAGE SOURCE / HOLLANDSE HOOGTE HOLLANDSE / SOURCE IMAGE / ROBBINS ROMONA Hun cognitieve vaardigheden ontwikkelden Pasgeborenen kunnen uiteraard nog niet tellen, kinderen door ervaring. Maar baby’s bleken maar weten wel het verschil tussen bijvoorbeeld wél slim. vier en twaalf. Vier bolletjes koppelen ze aan Spelke (67) studeerde cognitieve psycholo- vier geluidjes; bij twaalf bolletjes reageren ze op gie aan Yale University, promoveerde in 1978 twaalf toontjes. Met zes maanden beheersen ze aan Cornell University en is sinds 2001 verbon- een primitieve vorm van optellen en aftrekken den aan Yale University, waar ze leiding geeft en begrijpen ze ook iets van getalsverhoudingen. aan het Laboratory for Developmental Studies. Meisjes zijn in alles even goed als jongens. Ze was altijd al ‘gefascineerd door baby’s en Toen de voormalige rector van Harvard Uni- kleine kinderen’. Pas als volwassene begreep ze versity in 2005 suggereerde dat het gebrek waarom. De eerste jaren van haar leven trok aan vrouwelijke wiskundigen misschien zou ze met haar ouders de wereld over. Haar vader liggen aan hun aangeboren tekortkomingen maakte documentaires over verschillende cul- op dat gebied reageerde Spelke als door een turen. De kleine Elizabeth wordt op foto’s uit wesp gestoken. Ze kamde al haar data uit. En die tijd bijna altijd omringd door volwassenen. vond niks. ‘Mijn stelling is dat de nulhypothese ‘Op de boot terug naar huis zag ik voor het eerst klopt’, zei ze destijds. ‘Er is nul cognitief ver- een groep kinderen.’ Misschien is ze wel zo in schil en er is niks over te zeggen.’ ze geïnteresseerd, zei ze jaren later, omdat ‘ik die wezens nooit ontmoet had tot ik zo’n jaar Ondanks al die prachtige aangeboren capa- of vier, vijf was.’ citeiten zouden mensen nog steeds in bomen Later richtte ze thuis haar privé-babylab in, slingeren als ze niet zouden beschikken over een met haar kinderen Bridget en Joey als willige ander ingrediënt dat dieren missen: de mense- proefpersonen. Het was al wetenschap wat de lijke taal. Die maakt het mogelijk om onze vier klok sloeg in het gezin van Spelke en haar echt- kernkennissystemen met elkaar te verbinden genoot Elliott Blass, ook psycholoog. ‘Er ging zodat ze elkaar kunnen aanvullen, versterken en verder helpen. ‘We kunnen het gebruiken om alles met alles te combineren’, verduidelijkt ‘Thuis deden we vaak Spelke in een artikel in The New Yorker. Hoog­ leraar eerste taalverwerving Claartje Levelt smaaktesten om bijvoorbeeld (Universiteit Leiden) is het volledig met haar te kijken of het duurste ijsje eens. Ook zij houdt zich bezig met de vraag inderdaad het lekkerste was’ naar kernkennis, maar dan op taalgebied. Haar onderzoek onderstreept het kernmodule-idee van Spelke: ‘Sommige aspecten van ons taal­ systeem zijn universeel en aangeboren. Alle talen Elizabeth Spelke bestudeert baby’s. Dat is haar bijna geen avondmaaltijd voorbij zonder dat lijken deels op elkaar omdat we overal ter wereld standaard antwoord als mensen vragen wat ze we smaaktesten deden om bijvoorbeeld te kij- met dezelfde set hersenen ter wereld komen en doet. Het typeert haar bescheidenheid, maar ken of het duurste ijsje inderdaad het lekkerste allemaal ontvankelijk zijn voor bepaalde patro- doet geen recht aan de enorme betekenis die ze was’, zegt Spelke. Ze nam Bridget en Joey ook nen. Enkele daarvan kunnen ook door dieren heeft voor de wetenschappelijke kennis over de mee naar haar werk. Soms uit noodzaak. ‘Als de makkelijk worden geleerd, ook al gebruiken zij cognitieve ontwikkeling van kinderen. ‘Spelke oppas ziek was, moest ik toch iets met ze doen.’ die niet in hun communicatiesysteem.­ Dat zijn past in het rijtje Descartes en Kant’, zegt Har- basisgevoeligheden.’ vard-collega Steven Pinker. Net als deze filoso- Vanaf hun eerste huiltje beschikken baby’s Ook ontwikkelingspsycholoog Sabine Hun- fen is zij op zoek naar de kern van de menselijke over mentaal gereedschap dat ze in staat stelt nius acht zich schatplichtig aan Spelke. Niet conditie. Wat onderscheidt ons van andere die- orde in de chaos om hen heen te scheppen. alleen omdat zij aan de Radboud Universiteit ren? Waar komt onze kennis vandaan? Wat is In grote lijnen is dat wat Spelke leerde uit de Nijmegen een van de Nederlandse babylabs aangeboren? Het zijn vragen die de cognitieve experimenten op haar babylab. ‘Kernkennis’, leidt die de afgelopen jaren het licht hebben psycholoog Spelke naar eigen zeggen ’s nachts noemde ze het; een arsenaal van aangeboren gezien, maar vooral vanwege Spelke’s experi- wakker houden. capaciteiten om onze kennis en begrip van de mentele babyonderzoek. Hunnius: ‘Ons hele Bijna vijftig jaar geleden deed Spelke iets wereld te kunnen uitbouwen. Ze onderscheidde onderzoeksveld zou anders zijn als zij er niet wat daarvoor nog bijna niemand had gedaan: vier kernkennissystemen voor object- en actie- was geweest. Babyonderzoek is groot gewor- systematisch baby’s onderzoeken om te ach- herkenning, ruimtelijke oriëntatie en getallen. den. Dat succes hebben wij mede aan haar te terhalen wat de menselijke soort uniek maakt. Vanaf dag één snappen we wat een object is. danken.’ ‘Als je wilt weten waar onze uniciteit begint en Dat het een solide fysieke eenheid is waarvan Zo’n dertig jaar geleden onderzochten ont- waar het toe leidt, moet je bij het kinderbrein de elementen bij elkaar horen en die te onder- wikkelingspsychologen hun studieobjecten

1.9.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 15 vooral van de buitenkant. ‘De ontwikkelings- Spelke duidt deze verbazing op kernkennis. meeste wetenschappers. Te meer daar Spelke psychologie was daardoor vooral gebaseerd Kijkt een pasgeborene bijvoorbeeld ineens lan- haar experimentele resultaten plaatst in een op wat een baby op het oog kon’, weet Hun- ger naar een afbeelding met vier stippen nadat gedegen theoretisch kader, breed georiënteerd nius. ‘Spelke hanteerde een andere methode hij er steeds twee heeft gezien, dan herkent hij is en ook buiten haar eigen vakgebied kijkt. om erachter te komen wat er in zo’n hoofdje blijkbaar het verschil tussen meer en minder. ‘De KijkTijdMethode is nog altijd de meest omgaat. Ze was daarin niet de enige, maar Spelke ziet hierin een indicatie voor zijn aange- waardevolle manier die we hebben. Het heeft wel degene die er de grootste stappen in gezet boren gevoeligheid voor getallen. het kinderbreinonderzoek radicaal veranderd’, heeft.’ Nog steeds maken Junge, Hunnius en De laatste tijd is er wel kritiek op Spelke’s stelt Caroline Junge, ook al is zij zelf meer van Levelt in hun onderzoeken gebruik van Spel- ktm, onder meer omdat het een indirecte de school dat jonge kinderen vooral leren door ke’s Infant Looking Research (ilr) of ‘Kijk- manier van meten is en veel ruimte laat voor ervaring. ‘Maar als onderzoeker is het fijn als TijdMethode’ (ktm). De verwondering van de interpretatie. Bovendien is lange tijd met mensen extreem zijn in hun meningen. Dat baby is daarin tot meetinstrument getransfor- kleine aantallen proefpersonen gewerkt, waar- helpt je om hypothesen op te zetten en nieuwe meerd. Simpel gezegd komt de methode erop door de kans op toevalsbevindingen groot is. theorieën te ontwikkelen.’ neer dat onderzoekers meten hoe lang een zui- Sommige wetenschappers vragen zich daar- geling naar iets kijkt. Als hij langer naar een door zelfs af of er niet andere verklaringen Mogelijk is Spelke momenteel op het spoor van bepaald plaatje kijkt dan naar andere gaat men te vinden zijn voor Spelke’s resultaten. Toch een vijfde kernkennismodule. Sociale identifica- ervan uit dat hij zich daarover verbaast omdat doet deze kritiek niets af aan de waarde van de tie is haar nieuwste onderzoeksgebied. Met haar het niet klopt met zijn verwachting. Volgens methode voor het onderzoeksveld, menen de onderzoeksteam voerde ze verschillende experi- menten uit om te kijken of jonge kinderen meer Als er een affiniteit hebben met hun eigen sociale groep Heineken­ dan met de out-group. De conclusies tot nu toe: prijs voor kinderen lijken inderdaad gevoelig voor gedeelde Alleskunner sociale en culturele kennis. Zo worden ze liever bestond, kreeg vriendjes met een kindje dat dol is op een liedje Elizabeth dat zij zelf ook kennen dan met een kind dat voor Spelke die een onbekend Balkanliedje gaat. Ze hebben ook vast ook meer verwantschap met mensen die hetzelfde

‘Als onderzoeker is het fijn als mensen extreem zijn in hun meningen. Dat helpt je om hypothesen op te zetten’

dialect spreken. Met zeven maanden verwach- ten ze al dat leden van eenzelfde groep hetzelfde gedrag vertonen. Mogelijk impliceert dit dat ze zulke aanwijzingen gebruiken om zich te identi- ficeren met hun eigen sociale groep. Maar, bena- drukt Spelke, dat betekent niet dat wij geboren xenofoben zijn. Wel dat we heel vroeg een idee hebben van wie bij wie past. Is dr. Spelke meester over elk domein? Die vraag stelde The New York Times in een portret van de wetenschapster, waarin ze naar voren komt als pionier, hervormer, groot experimen- tator, grensverleggend theoreticus en winnaar van diverse wetenschappelijke prijzen. En dan is ze – volgens Hunnius die haar persoonlijk kent – ook nog eens creatief, onderhoudend en aardig. Ook dochter Bridget noemde haar moeder briljant. Elizabeth Spelke, Naast haar drukke werk vond laureaat van de ze ook nog tijd om haar tweetal C.L. de Carvalho-­ thuis Frans bij te brengen. Ze Heinekenprijs voor de bakte voor ieder kind elk jaar een Cognitieve Weten- verjaardagstaart, organiseerde schappen 2016, houdt uitgebreide speurtochten en zat op 27 september haar dagen achter de naaimachine KNAW Heineken om kostuums voor Halloween te Lecture in Nijmegen. maken. Als er een Heinekenprijs Zie www.knaw.nl/ voor Alleskunner zou bestaan, heinekenprijzen zou Elizabeth Spelke die vast ook

JUSSI PUIKKONEN / KNAW / JUSSI PUIKKONEN krijgen.

16 DE GROENE AMSTERDAMMER 1.9.2016 Young Scientists Award – Jasper Poort Geen aandacht voor het wijnrek Jasper Poort doet baanbrekend onderzoek naar de vraag hoe onze hersenen visuele prikkels verwerken en die uiteindelijk omzetten in actie. door Anne Elzinga

Eend of konijn? Dit is geen vraag naar diner- ons. Om adequaat te kun- voorkeuren, maar naar het beest dat ontwaard nen reageren selecteert ons wordt in een zwart-wittekening die met enige brein tussen wat wel en niet regelmaat op sociale media opduikt. Afhanke- belangrijk is. Dat gebeurt lijk van de manier van kijken is dat het ene of door eerst onderscheid te het andere dier. ‘Dergelijke ambigue afbeeldin- maken tussen achtergrond gen tonen hoe subjectief onze waarneming is’, en centraal beeld, om ver- zegt psycholoog en neurowetenschapper Jasper volgens daarbinnen de Poort (34). Mensen construeren hun waarheid. relevante objecten eruit te Bij zo’n dubbelzinnig plaatje is dat lastig en wis- halen. Staat er wasmiddel selt het visuele systeem tussen verschillende op ons boodschappen- mogelijke interpretaties. Uiteindelijk hebben lijstje, dan is dat ons ‘rele- we het door en spotten we Donald of Flappie. vante object’. We hebben Voorkennis helpt daarbij: iemand die zelden geen aandacht voor het konijnen heeft gezien, zal makkelijker de eend wijnrek, de diepvrieskast herkennen. Eend en konijn bewijzen dat onze en de vlees­warenafdeling. alledaagse waarneming niet zo vanzelfsprekend In onze eigen supermarkt is als het lijkt, maar ‘een heel gecompliceerd weten we waar de wasmid- vraagstuk’, aldus Poort. delen staan; het navigatie-

Poort is sinds begin dit jaar als postdoc systeem in ons brein helpt KNAW / JUSSI PUIKKONEN onderzoeker verbonden aan het Sainsbury ons het juiste pad te kiezen. Jasper Poort Well­come Centre for Neural Circuits and Beha- Eenmaal bij het schap zul- viour in Londen. Hier laat hij muizen plaatjes len we ons visuele systeem moeten laten werken zien terwijl hij tegelijkertijd kijkt wat er in hun om onderscheid te kunnen maken tussen was- hersencellen gebeurt. Ook ontdekte hij hoe het verzachter en wasmiddel en om het juiste merk mensen lukt om zich in een drukke straat te eruit te halen. ‘Je kunt je aandacht maar blijven concentreren op aanstormende auto’s Dat deze aanschaf in een onbekende super- één keer uitgeven. Je kunnen in plaats van op flikkerende neonreclames en markt twee keer zo veel tijd kost, komt door- afsluiten voor afleidende uithangborden. Via onze ogen gaat binnen- dat wij op basis van eerdere ervaringen steeds komende informatie naar de primaire visuele beter leren begrijpen wat we zien. Ook voor de prikkels is daarom belangrijk’ cortex en van daaruit naar hoger gelegen her- ogen baart oefening kunst. Zelfs zodanig dat sengebieden. De lagere hersendelen verwer- de neurale netwerken in ons brein veranderen ken simpele onderdelen van onze neus, mond waardoor we bekende visuele stimuli efficiënter onderdrukken van irrelevante stimuli. Met onze en ogen; de hogere delen combineren dat tot kunnen organiseren en verwerken. We hoeven onderzoekstechnieken kunnen wij op celniveau een totaalplaatje – een gezicht. ‘Vroeger werd volgens Poort daarom ook niet zo bang te zijn zien hoe dat werkt en welke celtypen de boos- aangenomen dat die verwerking stapsgewijs dat we ten onder gaan aan de overvloed aan doeners zijn. Dan kun je op termijn wellicht volgens een keurige hiërarchie verliep’, vertelt informatie. ‘Ons onderzoek toont aan dat je je medicijnen ontwikkelen die specifiek op die cel- Poort. ‘Zodra de visuele cortex zijn informa- aandacht maar één keer kunt uitgeven. Je kun- typen inwerken.’ tie naar boven had doorgegeven, zat zijn werk nen afsluiten voor afleidende prikkels is daarom De Young Scientists Award bestaat uit een erop, dacht men. De laatste tijd wordt steeds belangrijk. Gelukkig leert ons brein snel om zich geldbedrag en een sculptuur van Jeroen Henne- duidelijker dat de hogere en lagere hersenge- te richten op de meest relevante prikkels. En dat man, de maker van De schreeuw, het monument bieden tijdens het hele proces blijven samen- is broodnodig in dit tijdperk met zijn overload ter nagedachtenis aan Theo van Gogh. Ook werken om erachter te komen wat we precies aan informatie.’ dat is een ambigu beeld: afhankelijk van hoe je waarnemen, en een juiste beslissing omtrent Uiteindelijk hoopt Poort met zijn onder- ernaar kijkt, zie je een gesloten of een schreeu- verdere actie te nemen.’ zoek bij te dragen aan het vinden van effec- wende mond. ‘Heel toepasselijk’, vindt Poort: de Niet alle informatie kan verwerkt worden, er tieve therapieën voor symptomen van adhd en vorm van zijn prijs heeft raakvlakken met zijn is gewoon te veel en lang niet alles is nuttig voor schizofrenie. ‘Patiënten hebben moeite met het onderzoeksterrein.

1.9.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 17 Historicus Judith Herrin in 1453 door de verovering van Constantinopel bouwde vooral voort op de Romeinse tradi- door sultan Mehmet II was daardoor onver- tie. Zowel soldaten als cavalerie werden nog mijdelijk. ‘Het beeld was echt negatief’, weet getraind met de Romeinse handleidingen, ont- Herrin nog. dekte Herrin. Ook aanvalsstrategieën op land en Een Uit de teksten die Herrin bestudeerde kwam ter zee stamden uit die tijd. Nieuw was de ont- echter een heel ander rijk naar voren. ‘Byzan- wikkeling van ‘Grieks vuur’, een substantie die tium had in de Middeleeuwen grote invloed op bleef branden op water en waarvan het recept de landen rond de Middellandse Zee, de Balkan tot staatsgeheim was uitgeroepen. Het goedje, schild en in West-Europa’, schrijft ze in haar bestseller waarvan de samenstelling nog steeds niet hele- Byzantium: The Surprising Life of a Medieval maal bekend is, joeg tegenstanders op zee en Empire. Het land had een stabiel rechtssysteem, ook bij belegeringen grote angst aan. een keizerlijk hof met een kundige diplomatieke tegen de dienst, een efficiënt ambtelijk apparaat en zelfs Door het bestuderen van de Griekse teksten een onderwijssysteem. De burgers voelden zich leerde Herrin vooral het leven en de gedachten veilig en beschermd, het land bracht kundige van de Byzantijnse elite kennen, door opgra- leiders voort, briljante generaals, vernieuwende vingen waarbij ze betrokken was in onder meer islam theologen en grote wetenschappers, architec- Kreta en Turkije werd haar meer ten en kunstenaars. ‘Byzantium koesterde de duidelijk over het leven van de gedichten van Homerus, produceerde de eerste gewone Byzantijn. ‘Je ziet welke Historicus Judith Herrin edities van de Ilias en de Odyssee. De toneel- spullen ze gebruikten en waar stukken van Aeschylus, Sophocles, Euripides en vandaan ze die haalden. Wat ze verrichtte pionierswerk Aristophanes werden nauwkeurig bestudeerd en aten, waarmee ze zich kleedden bij het identificeren van door generaties scholieren uit het hoofd geleerd, en welke sieraden ze droegen.’ Het de cruciale plaats van vaak samen met de speeches van Demosthenes ontwikkelingsniveau was voor die het Byzantijnse rijk in en de dialogen van Plato. Sterke elementen van tijd erg hoog, concludeerde ze al de heidense kennis werden zo geïncorporeerd in snel. ‘Ik had het voordeel dat ik de wereldgeschiedenis. Byzantium.’ eerst de vroege Middeleeuwen Byzantium heeft de ‘Het rijk was echt geworteld in de Oud- ontwikkeling van Europa heid’, licht Herrin toe. ‘De burgers voelden zich Romeinen en het beter opgeleide deel sprak en ‘De gewone Byzantijn mogelijk gemaakt, is haar las zowel Grieks als Latijn. De Griekse teksten leefde gezonder en overtuiging. waren in bibliotheken binnen handbereik en ze werden veelvuldig gebruikt. De cultuur was een had fijnere stoffen bron van kracht.’ aan zijn lichaam’ door Evert de Vos Aan het eind droeg Byzantium ook bij aan het ontstaan van de Renaissance in Italië. In de veertiende eeuw werden Byzantijnse leraren in West-Europa had bestudeerd Grieks benoemd aan Italiaanse universiteiten en dan zie je meteen dat ook de en zij begonnen met hun leerlingen Plato te ver- gewone Byzantijn in die tijd veel talen. Met de val van Constantinopel vluchtten beter af was. Hij leefde gezonder Pas in het derde jaar van haar geschiedenis- veel wetenschappers met klassieke manuscrip- en had bijvoorbeeld veel fijnere studie in Cambridge kreeg Judith Herrin (1942) ten naar Italië. stoffen aan zijn lichaam.’ zijdelings te maken met Byzantium. Haar hoog- Het belangrijkste element leraar vroeg-middeleeuwse geschiedenis had Byzantium had ook een groot militair belang, was misschien wel: de Byzantijn een privé-verzameling munten uit die periode. benadrukt Herrin. Lange tijd fungeerde het rijk kende een hoge mate van rechts- ‘De mooiste gouden exemplaren kwamen uit als een effectief schild voor het christelijke Wes- zekerheid. Zijn leven en bezit Byzantium en werden gevonden van het puntje ten tegen de oprukkende islamitische strijders. waren redelijk veilig. Herrin: van Noord-Noorwegen tot diep in de Sahara’, Geïnspireerd door het nieuwe geloof wilden de ‘Er waren onafhankelijke, goed herinnert ze zich. ‘Ik was meteen gefascineerd, Arabische stammen in de zevende eeuw het oos- getrainde rechters die ook voor want dit moesten de overblijfselen zijn van een telijk deel van de Middellandse Zee veroveren. hun vak betaald werden. Ook groot en machtig rijk.’ Met grote inspanningen wist Byzantium in 634 gewone mensen konden hier hun Herrin startte met de studie Oud-Grieks aan en 644 invasies af te slaan en het maakte hier- recht halen, zelfs in afgelegen de Universiteit van Birmingham en al gauw door de ontwikkeling gebieden op het platteland.’ ging een ware schatkamer met Griekse teksten van Europa mogelijk, Een enorm verschil met uit de Byzantijnse tijd voor haar open. ‘Biblio­ is de overtuiging van West-Europa, waar vaak de theken vol bleken niet vertaald en nog nauwe- Judith Herrin, laure- Herrin, want de ver- macht van het zwaard regeerde lijks bestudeerd te zijn. Een compleet nieuwe aat van de Dr. A.H. overing van de Balkan, en andersdenkenden al snel op de maatschappij ontvouwde zich voor mij.’ Heinekenprijs voor de Italië en gebieden ver- brandstapel terechtkwamen, een Lange tijd zagen westerse historici Byzan- Historische Weten- der naar het noorden strafmaatregel die in Byzantium tium toch vooral als een lange nasleep van het schap 2016, houdt werd zo voorkomen. niet voorkwam. grote Romeinse rijk. Nadat in Rome de laatste op 27 september ‘De christelijke krach- Ook keizerswisselingen had- keizer in 476 was verjaagd bleef het oostelijk haar KNAW Heineken ten in West-Europa den weinig invloed op het leven deel nog bijna duizend jaar bestaan, maar dat Lecture in Utrecht. kregen zo de kans zich van de gewone burger, weet rijk werd toch vooral gekenmerkt door oor- Info knaw.nl/heine- verder te ontwikkelen.’ Herrin: ‘Het ambtelijk apparaat logen, landverlies, interne strijd, decadentie, kenprijzen De militaire macht bestuurde de staat, inde ook de

corruptie en incompetente leiders. Het einde van Byzantium belastingen. Wie de baas was, was KNAW / JUSSI PUIKKONEN

18 DE GROENE AMSTERDAMMER 1.9.2016 voor de dagelijkse gang van zaken niet echt rele- haar thematische aanpak gaat Herrin veel meer Herrin wees als eerste op de relatief grote macht vant.’ de diepte in en komt ze met verrassende con- van vrouwen in Byzantium. Niet alleen was er stateringen. Zij heeft historici de ogen geopend een drietal vrouwelijke keizers waartoe bijvoor- Judith Herrin krijgt de Dr. A.H. Heinekenprijs en de weg gewezen naar nieuwe onderzoeks­ beeld ook West-Europese koningen zich moes- voor de Historische Wetenschap voor haar pio- terreinen.’ ten zien te verhouden, ook waren er keizerinnen nierswerk op het gebied van de oude culturen De boeken van Herrin worden gebruikt in die de macht van hun man overnamen als die van de mediterrane wereld en het identificeren het Nijmeegse curriculum. ‘Belangrijk is vooral zich voor vele maanden op oorlogspad begaf. van de cruciale plaats van het Byzantijnse rijk in haar geweldige kennis van de bronnen’, stelt Maar de belangrijkste factor was dat vrouwen de wereldgeschiedenis. ‘Zij heeft echt het beeld Slootjes. ‘Zij kan teksten vergelijken en op ook als rechtspersoon werden erkend, stelt Her- gekanteld’, vindt ook Daniëlle Slootjes, weten- waarde schatten. Keizerin Theodora werd bij- rin. Ze erfden het bezit van hun man en konden schappelijk medewerker aan de Radboud Uni- voorbeeld door sommige contemporaine bron- naar de rechter stappen als iemand daar een versiteit Nijmegen. ‘De beperkte groep historici nen als een totale waanzinnige neergezet, ter- stokje voor wilde steken. ‘Ik heb verschillende die zich vóór haar met Byzantium bezighield wijl je uit andere bronnen kunt afleiden dat ze zaken bestudeerd waarin vrouwen in dit soort vertelde min of meer chronologisch het verhaal een belangrijke rol speelde en daarin ook werd zaken in het gelijk werden gesteld.’ van de negentig keizers en de vele oorlogen. Met geaccepteerd.’ De grote vraag is: waarom is Byzantium er in de vroegere geschiedschrijving zo bekaaid van ‘Herrin heeft historici de ogen geopend en de weg gewezen naar nieuwe onderzoeks­terreinen’ afgekomen? Allereerst speelt natuurlijk een rol dat het rijk geen opvolger heeft die de geschie- denis koestert, zoals de Fransen trots terug­ kijken op bijvoorbeeld Karel de Grote, Lodewijk de Vrome en zelfs Karel de Kale. De Turken moeten eigenlijk niets hebben van hun Byzan- tijnse geschiedenis en voor de Grieken en Italia- nen is het Byzantijnse rijk slechts een onderdeel van hun totale oudheidkundige erfenis. Maar misschien wel belangrijker is de ‘katho-

‘De bisschoppen en de paus in Rome zetten de Byzantijnen uiteindelijk neer als onbetrouwbaar en gevaarlijk’

lieke framing’ die vanaf de vroege Middeleeu- wen heeft plaatsgevonden, stelt Herrin. ‘In de orthodoxe kerk werden de theologische discus- sies in het Grieks gevoerd, een meer complexe taal waarin je veel meer nuance kunt aanbren- gen dan in het Latijn. Zo zijn er verschillende woorden voor natuur en nog meer voor geest. De bisschoppen en de paus in Rome begonnen zich daar groen en geel aan te ergeren, dat gegoochel met woorden. Ze zetten de Byzantijnen uitein- delijk neer als onbetrouwbaar en gevaarlijk. Dat beeld heeft een enorme invloed gehad op de ver- dere geschiedschrijving.’ Er liggen in bibliotheken nog vele duizenden Griekse teksten te wachten op historici die er hun eigen ontdekkingsreis willen houden. Her- rin constateert tevreden dat de belangstelling daarvoor door haar werk groeit. Ze heeft zelf na 2008 een gedesillusioneerde bankier opge- leid die nu Byzantijnse avonturenromans uit de twaalfde eeuw aan het bestuderen is. ‘Zeer opwindend materiaal’, vindt Herrin. ‘De verha- len gaan allemaal over geliefden die elkaar kwijt- raken, meestal omdat de ene geliefde gekaapt wordt door Arabieren en als slaaf dreigt te wor- den afgevoerd. Door het gebruik van magische krachten weet de andere geliefde op het laatste moment in te grijpen en ze leefden nog lang en gelukkig. Het is veelzeggend dat deze romans in die tijd ongekend populair waren.’

1.9.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 19 Young Scientists Award – Aan de Gouden Eeuw kleeft een beeld van pondentie bleek een belangrijke bron. ‘In brie- schepen die met de Hollandse driekleur in top ven zijn handelaren verrassend open over hun Karwan Fatah-Black de wereldzeeën bevoeren en zo de Republiek smokkelpraktijken’, ontdekte Fatah-Black. der Zeven Verenigde Nederlanden tot een wel­ Op die manier komt ook het onderzoek naar varende natie maakten. Historicus Karwan de slavernij in een ander licht te staan. ‘Ook bij Fatah-Black, verbonden aan de Universiteit het vervoeren en verhandelen van slaven werd ‘Een vlag Leiden, kwam de befaamde handelsgeest zeker veel buiten de boeken gehouden, zo ontdekte tegen in zijn onderzoek naar trans-Atlantische mijn collega-historicus Ruud Paesie. Bovendien handel in de zeventiende eeuw, maar dan op een vond niet alle slavenhandel voor Nederlandse andere manier. Achter het beeld van fiere koop- kolonies plaats op schepen die onder de Neder- zegt niet lieden gaat een wereld schuil van smokkel en landse vlag voeren’, zegt Fatah-Black. samenwerking met andere imperia. Om het economisch belang van de trans-­ Atlantische slavenhandel te reconstrueren, De handelsregisters van de West-Indische bedacht hij samen met collega-historicus zo veel’ Compagnie tonen slechts een deel van wat er ­Matthias van Rossum een theoretisch model van hand tot hand ging aan de westkust waarmee voor het eerst een volledige inschat- van Afrika, in de Cariben en de havens ting werd gemaakt van de economische impact van Amerika. Want die welvarende Hol- van deze handel. landse republiek werd voor een belang- Het onderzoek van Fatah-Black illustreert rijk deel gevormd door clandestiene hoe de geschiedwetenschap probeert los te activiteiten. Voor het bieden van inzicht komen van nationale en disciplinaire kaders. in het uitgebreide netwerk van informele ‘De blik van historici is vaak erg gekleurd door handel in de West krijgt Fatah-Black de negentiende-eeuwse opvatting dat het verle- (1981) een van de vijf Heineken Young den behoort tot een natiestaat. Maar de geschie- Scientists Awards. denis van de zeventiende en achttiende eeuw Tijdens zijn promotieonderzoek ver- past niet in dat model. Die wereld was er een diepte Fatah-Black zich in Paramaribo van globalisering en interimperiale netwerken. als Atlantisch handelsknooppunt. Daar De net­werken waarin Paramaribo een knoop- werd suiker, melasse en wijn onderhands punt vormde, strekten zich uit tot aan Barbados verhandeld. Daar werden valse vracht- en Nieuw Amsterdam. Dat er destijds een Hol- brieven geschreven en handelsregels landse vlag op een schip wapperde zegt dus niet omzeild, alles ver weg van het wakend zo veel, niet over de opvattingen van de opvaren- oog van de Staten-Generaal. Het idee dat den en niet over het land zelf.’ de handelslieden werkten ter eer en glorie van de natie is volgens Fatah-Black een In zijn huidige onderzoek gaat Fatah-Black fictie, achteraf verzonnen als onderdeel door op het slavernijverleden. In 2015 kreeg hij van nationalistische geschiedschrijving.­ een Veni-beurs van de Nederlandse Organisatie ‘Men was vooral loyaal aan zichzelf, niet voor Wetenschappelijk Onderzoek om slavernij aan Holland’, zegt hij. ‘Als het op de regels in een stedelijke context te onderzoeken. Het aankwam was de handelsketen over­ leven van tot slaaf gemaakten op de plantages wegend pragmatisch en flexibel. Smokkel is uitgebreid bestudeerd, maar stadsslavernij is werd ook niet ervaren als een misdaad onbelicht gebleven. Fatah-Black probeert deze tegen het vaderland, maar als een vrij lacune te vullen met onderzoek naar de nalaten- normale activiteit waar iedereen zich schap van vrouwelijke slaven in Paramaribo die mee bezighield, van kapiteins tot gouver- vrij werden gelaten. neurs.’ Om het onderzoek naar het slavernijverleden Dat smokkel iets was van een duis- verder te versterken heeft Fatah-Black met een tere onderwereld klopt dan ook niet, aantal jonge historici de Leiden Slavery Studies aldus Fatah-Black: ‘Boven- en onder­ Association opgericht, een samenwerkings­ wereld waren onderdeel van de informele verband tussen academici uit verschillende handels­netwerken. Ambtenaren en doua- vakgebieden waar de slavernij een rol in speelt. niers deden er volop aan mee. Ook voor ‘We merkten dat veel onderzoekers op een of hen was smokkel een instrument voor andere manier met slavernij bezig zijn’, aldus

JUSSI PUIKKONEN / KNAW / JUSSI PUIKKONEN persoonlijke verrijking of simpelweg een Fatah-Black. ‘Rechtshistorici bijvoorbeeld, die manier om te overleven als de compagnie- kijken naar wat de afschaffing van de slavernij schepen uit de republiek op zich lieten wachten.’ juridisch betekende, of wetenschappers die zich Het onderzoek van Karwan bezighouden met de wereld rondom de Zwarte Fatah-Black naar slavernij Het onderzoek van Fatah-Black laat zien dat Zee en slavenhandel in hun archieven tegen- en illegale handel laat zien wie handel bestudeert geen genoegen moet komen.’ Zijn doel is om slavernij niet als een nemen met alleen de officiële bronnen. Hij koos losstaand historisch onderwerp te behandelen, dat nationale kaders weinig voor een indirecte benadering: de omschrijving maar als een mondiaal thema dat verweven is behulpzaam zijn in de van ladingen vergelijken op het moment van met de geschiedenis als geheel. ‘We moeten af geschiedwetenschap. inschepen en het moment van uitladen, bijvoor- van het idee dat slavernij zich beperkt tot een beeld, of controleren in hoeverre schepen ook zwarte bladzijde in het verleden van dit land. daadwerkelijk voeren op de bestemmingen die Het idee van een bladzijde is namelijk dat je door Casper Thomas werden opgegeven. Ook de persoonlijke corres- hem kunt omslaan.’ Terugblik − Vijftien edities Dr. A.H. Heinekenprijs voor de Kunst Vragen aan de werkelijkheid AERNOUT MIK AERNOUT Aernout Mik, Middlemen, 2001

Al 28 jaar staat de ‘De kunst is geen wedstrijd’, zo citeert Daan schilderde ze met enorme precisie na in lak, van Golden graag Adriaan Roland Holst, al valt inclusief oneffenheden en kleine beschadigin- Heinekenprijs voor de nauwelijks nog te achterhalen in welk verband gen. Kunst kan voor hem geen wedstrijd zijn, Kunst voor erkenning, de dichter de woorden ooit heeft bedoeld. Van omdat er nooit een opgave was. En toch had aanmoediging en Golden gebruikte ze eens als de titel van een Van Golden ermee gewonnen. Professor Henk tentoonstelling en sindsdien fungeert de zin als van Os sprak hem als juryvoorzitter van de Dr. engagement. In de terugkerend motto wanneer hij spreekt over A.H. Heinekenprijs voor de Kunst 2004 toe bekroonde werken raken zijn kunst. Hij wil ermee duidelijk maken dat er en prees hem om ‘zijn veelzijdige verdiensten kunst en wetenschap voor hem geen grens bestaat tussen de kunst en als kunstenaar en zijn vermogen om kunst te elkaar: de kunstenaar het leven. Dat wat hij doet en dat wat hij maakt, plaatsen in een nieuwe context, keer op keer’. het komt beide voort uit dezelfde overtuiging, Met zo’n zevenhonderd prijzen voor de kun- legt bloot wat een ander uit dezelfde kunstenaar. Reizen geven richting sten in Nederland kun je stellen dat de kunst niet ziet. aan dat bestaan en toen hij in Japan eens niet een behoorlijk competitief karakter heeft. meer wist wat hij kon schilderen, begon hij Internationaal strijden landen op de Biënnale door Roos van der Lint met naschilderen. De patronen op zakdoeken, van Venetië elke twee jaar met hun beste beel- snoeppapiertjes, de stof van een gordijn, hij dende kunst en architectuur om de Lion d’Or,

1.9.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 21 oftewel de Gouden Leeuw, bekend van het HET WERK VAN EEN aantal van die laatste tien bestond een ruimte met een simpele, onuit- filmfestival. En ook buiten de prijzen, binnen winnaars samen zou een wervelende groeps­ nodigende deur waar een heldergroen weide- de kunst, duurt de strijd tussen man en vrouw, tentoonstelling kunnen opleveren en de kunst- landschap achter schuilging, gemaakt van echt tussen westers en ‘niet-westers’ en tussen de werken zouden zelf meteen ook de locatie ver- groeiend gras, met een sloot en een lucht van verschillende disciplines voort. De kunst mag zorgen: de huizen, kamers en pleinen waar ze spiegels. Jump (2005) werd door De Paviljoens dan geen wedstrijd zijn, reken maar dat de uit- in opereren is een vorm van architectuur met aangekocht in het jaar dat Koelewijn de Hei- slag telt. als inhoud een kleine afspiegeling van de maat- nekenprijs won. Het boek dat hij van de prijs De uitreiking van een prijs biedt daarbij een schappij. maakte is bijna een halve meter lang en weegt goede gelegenheid om de balans op te maken. Het zou logisch zijn om te beginnen met twee kilo, binnenin wemelt het van de contai- Alle ingrediënten om een vakgebied inzichte- Mark Manders, de kunstenaar die zich al vanaf ners, wolkenkrabbers en bossen. lijk te maken zijn aanwezig: naast de winnaar zijn achttiende bezighoudt met wat hij noemt In de ruimte van Aernout Mik heerst een en het bekroonde werk zijn er de genomineer- Zelfportret als gebouw. Dat is niet echt een zelf- permanente chaos. Op videoschermen welis- den, een jury, een laudatio en de speech. De portret en ook geen gebouw, maar wel steeds waar, maar die afstand vergeet je snel door de tweejaarlijkse Dr. A.H. Heinekenprijs voor de een intieme ruimte met een hoogstpersoonlijk zuigende werking van de lange scènes. Groe- Kunst is met een bedrag van honderdduizend interieur. In de sculpturen en de meubelstuk- pen mensen bewegen er door (semi-)publieke euro, waarvan de helft bestemd is voor een ken die Manders zelf ontwerpt figureren bij- ruimtes, soms als groep, dan weer als individu. publicatie en/of een tentoonstelling, de groot- voorbeeld kranten in de Engelse taal, die toch ‘Ik ben gefascineerd door het beeld van het ste prijs voor beeldende kunst in Nederland. onleesbaar zijn want gevuld met de woorden catastrofale’, vertelde Mik bij het winnen van Vanaf de veertiende editie, in 2013, kunnen in willekeurige volgorde. Veel van zijn installa- de Heinekenprijs in 2002. ‘Dat is zowel iets verschillende partijen een kunstenaar nomine- ties worden gedicteerd door woorden, zoals het bedreigends als iets bevrijdends, en die twee- ren en voorleggen aan een internationale jury werk table/corner/typewriter (1998) ‘Ze horen ledigheid wil ik behouden, versterken zelfs. onder voorzitterschap van een knaw-lid. De altijd bij elkaar’, vertelde Manders in een inter- Het verstilde en heldere moment nadat er winnaars krijgen naast het geldbedrag een tro- view bij het winnen van de Heinekenprijs 2010, iets gebeurd is, wat een grote intensiteit ople- fee, een koker waar het juryrapport in bewaard ‘een tafel staat altijd in relatie tot een hoek, een vert, wil ik isoleren, centraal stellen.’ In het kan worden uitgevoerd in koper, een typisch typemachine staat gewoon op een tafel; maar jaar voor de prijs maakte Mik de video Mid- ‘bierbrouwersmateriaal’. als je de woorden in een andere volgorde zet, dlemen, waarin mannen met een verdwaasde Want Alfred Henry Heineken (1923-2002) heb je soms in één keer een beeld.’ blik in hun ogen zich traag over een met papier had een grote belangstelling voor de kunst en bezaaide beursvloer bewegen. Een jaar na de voor wetenschap. Een publicatie uitgegeven ter economische crisis die toen nog moest komen, gelegenheid van vijftig jaar Heinekenprijzen­ ‘Voor mij betekent het maken zou dit kunstwerk in het MoMA te zien zijn. memoreert zijn motivatie: ‘Heineken vond van een kunstwerk: In het werk van Barbara Visser is de ruimte dat je als ondernemer iets terug moest doen eigenlijk ondergeschikt aan alles wat je er zelf voor de maatschappij. Je maakt er tenslotte als in volledige vrijheid een vraag mee naar binnen neemt. Het kan de vorm aan- ondernemer gebruik van: het bier wordt ver- stellen aan de werkelijkheid’ nemen van een hotelkamer, zoals in A Day voerd over de wegen en het personeel wordt in Holland/Holland in a Day (2001), waar opgeleid op scholen en universiteiten.’ De eer- dan een man op zijn knieën voor het raam ste Dr. H.P. Heinekenprijs, vernoemd naar zijn Het eerste beeld dat je ziet als je zijn Reference zit en uitkijkt op wat lijkt op de Domtoren in vader, werd in 1964 uitgereikt voor het vak­ Book openslaat, de publicatie die Manders met Utrecht. Het is een mysterieus beeld uit een gebied biochemie en biofysica en de tweede het Heineken-prijzengeld maakte, is een foto serie waarin een Aziatisch echtpaar op reis is prijs, in 1988, ging meteen al naar de kunst, van een stuk wit bot van klei gemodelleerd op door Nederland, maar in werkelijkheid zijn de nog voor de geneeskunde in 1989. het uiteinde van een stuk hout met vlak daar- mensen voor de camera Nederlanders die door Erkenning én aanmoediging, daarvoor boven een wit koffiekopje, op z’n kop. Het werk Visser als Japanners geschminkt werden en die staat de Dr. A.H. Heinekenprijs voor de Kunst, is ontstaan uit de observatie dat een koffiekopje poseren in Huis Ten Bosch, een ‘Hollands’ the- een beloning voor het bereikte en een ver- zich gedurende een dag vaak in de buurt van je mapark in Japan. Visser is gefascineerd door wachting van wat komen gaat. Vijftien edi- bovenbeen bevindt. Eerst is het nog gevuld met onze ‘geconstrueerde’ wereld: ‘De werkelijk- ties van de prijs brachten elf mannen en vier koffie, maar wanneer je het lege kopje omdraait, heid zoals wij die ervaren is gebaseerd op een vrouwen. Het begon met een schilder, Toon kan het een zwarte schaduw op je been werpen. fragiele structuur van conventies en afspraken’, Verhoef, gevolgd door een fotograaf (Marrie Op dezelfde manier keek Manders naar suiker zegt ze hierover. ‘Dat dit voor ons “werkt” vind Bot), een beeldhouwer (Carel Visser), een figu- en langspeelplaten en naar het donker van de ik beangstigend en prachtig tegelijk.’ ratieve schilder (Matthijs Röling) en een gra- nacht in de leegte van je schoen: meubelstuk- fisch vormgever (Karel Martens). Wat opvalt is ken, objecten en hun gebruik worden in zijn Peter Strucyken, winnaar in 2012, kan voor dat voor de laatste tien edities dat onderscheid werk één, een zelfportret. een bijzondere constructie van kleur in de ten- niet meer valt te maken: disciplines bestaan in De kamer van Job Koelewijn zou de monu- toonstelling zorgen. De kunstenaar (en ontwer- combinatie, van foto’s en video’s met installa- mentale variant van dat poëtische denken kun- per van het gestippelde postzegelportret van ties en performances. De (abstracte) represen- nen zijn. Vlak na zijn afstuderen bedekte hij de toenmalige koningin Beatrix) experimen- tatie is bovendien uit de kunstwerken gesijpeld de vloer van de Vleeshal in Middelburg eens teert sinds de jaren zestig met de computer en en maakte plaats voor een radicale nieuwe met een laag ongekookte spaghetti, de stengels maakt daarmee ontwerpen voor interieurs en vorm van fragmenten uit de realiteit. Zoals keurig in het raster van de geblokte tegelvloer openbare ruimten, van de kleurstelling in het Job Koelewijn, winnaar van de prijs in 2006, neergelegd. De bezoekers liepen er overheen, auditorium van het Kröller-Müller Museum tot vertelde in een interview dat in het blad Aka- krakend volgde de vernieling. De kunstwerken een hangende sculptuur van duizend gekleurde demie Nieuws verscheen: ‘Voor mij betekent die volgden, op de Biënnale van Venetië en in bollen in de hal van het kantoor van Aegon in het maken van een kunstwerk telkens opnieuw musea wereldwijd, waren steeds werelden op Den Haag. Uit de laudatio: ‘Struycken past in het in volledige vrijheid stellen van een vraag zich waarvan de vloeren en wanden beplant, een traditie van vele eeuwen. De traditie van aan de werkelijkheid. Een kunstenaar met een gestuukt of gemetseld werden, kwetsbaar en Leonardo de Vinci, die zich ook liet kennen als vaste stijl is die vrijheid kwijt. Die is morsdood, arbeidsintensief en klaar voor gebruik door een vernieuwend onderzoeker en experimentator; volgens mij.’ publiek. In Museum De Paviljoens in Almere van Albrecht Dürer, die naar Italië reisde om

22 DE GROENE AMSTERDAMMER 1.9.2016 aan de universiteit van Bologna de leer van het De zwarte bol van merinowol van Yvonne Dröge Het pand dat hun werk samen zou vormen zou perspectief te bestuderen; en de traditie van Wendel, de meest recente laureaat, kan het pand uiteindelijk misschien niet zo stabiel, maar wel Jan van Scorel en Maarten van Heemskerk, die dan passeren. Hoe zichtbaar die Black Ball ook bijzonder standvastig zijn. naar Rome gingen voor kennis over de klas­ is, met een diameter van 3,5 meter, als een zwart Toen Wendelien van Oldenborgh in 2014 de sieke Oudheid. In die traditie is onderzoek een gat maakt hij vooral de omgeving waar hij door- Heinekenprijs kreeg uitgereikt vroeg ze in haar middel, maar kunst het doel.’ heen rolt zichtbaarder. En de mensen die hem speech, opgenomen in het bijzondere boek dat Daan van Golden is meestal op reis − aan rollen, die de richting bepalen. ze met het prijzengeld publiceerde, Amateur, hem ten slotte de taak om het omliggende ter- aandacht voor het kunstklimaat in Nederland. rein van kunst voorzien. Toen hij eens in een Meer dan het feit dat hun werk zich bijna De economische krachten zijn het kunstenveld vliegtuig boven het Mexicaanse rivierengebied zonder uitzondering in de collectie van het Ste- gaan beheersen, Van Oldenborgh merkt op dat Agua Azul hing en zag hoe het blauw het land delijk Museum in Amsterdam bevindt, en dat de kunstenaar steeds vaker niet als een pro- omsloot, bracht hem dat op het idee om de de helft van de laureaten inmiddels op de Biën- ductief onderdeel van de maatschappij wordt paden in de Amsterdamse Hortus Botanicus nale van Venetië heeft geëxposeerd, delen deze beschouwd, maar als een prijzige last voor de met azuurblauwe kiezelstenen te bedekken, kunstenaars een visie op kunst als een vorm rest. Ze spreekt over ‘anti-intellectuele inti- en daarmee de planten als eilanden te laten van ruimtelijk denken. Materiaal en dimen- midatie’ en dankt de Heineken Stichting voor ‘drijven’. Als kind wilde Van Golden al tuinman sie variëren, maar het idee in de kunstwerken het toekennen van zo’n grote prijs aan haar worden. blijft constant, als in een langdurig onderzoek. ‘complexe’ vorm van kunst. ‘Ik maak kunst pre- cies om de redenen waardoor de kunst nu in zwaar weer verkeert. Omdat het een terrein is waar doen het denken kan zijn, en waar den- ken gebeurt door het te doen; omdat het een terrein is waar op een subtiele manier aan de realiteit wordt gesleuteld, waar ruimte gelaten wordt voor of zelfs ruimte gemaakt wordt voor de complexiteit van het leven. Omdat het een terrein is waar begrip wordt ontwikkeld niet alleen voor de geest, maar voor alle zintuigen.’

‘Ik geloof nog steeds dat kunst de taal is om in te werken. Het staat uiteindelijk dichterbij dan de wetenschap’

Van Oldenborgh zal komend jaar nieuw werk laten zien in het Nederlandse paviljoen op de Biënnale van Venetië. De Heinekenprijs voor de Kunst heeft zich de afgelopen 28 jaar gecommitteerd aan een bijzondere vorm van engagement. In het bekroonde werk was geen sprake van maat- schappelijke opgaven, zoals je zou kunnen ver- wachten bij het ‘teruggeven aan de maatschap- pij’, maar lagen de vraagstukken binnen de kunst. De kunstwerken werden niet gedicteerd door een vraag van de tijd maar zijn verankerd in de visie van de kunstenaar. Hij (meer dan zij) bekeek de plek van de dingen om ons heen en onderzocht volgens welke regels de wereld werd ingericht. En ontdekte daar patronen die een ander vaak niet kan zien. Dat is waar kunst en wetenschap elkaar raken. Zoals Mark Manders zei: ‘Ik geloof nog steeds dat kunst de taal is om in te werken. Het staat uiteindelijk dichterbij dan de wetenschap. Want wat ben ik, ten slotte? Een mens die zich ontvouwt in een gruwelijke hoeveelheid taal en materiaal aan de hand van zeer precieze con- ceptuele constructies.’ Kunst biedt meer vrij- heid aan vorm, maar net als in de wetenschap gaat het om de details die iets prijsgeven van een groter geheel. Om dat bloemetjesmotief op

JOB KOELEWIJN / COURTESY GALERIE FONS WELTERS FONS GALERIE COURTESY / KOELEWIJN JOB een zakdoek, om de nuance tussen een koffie- Job Koelewijn, A Balancing Act, 1998. C-print op dibond, 130 x 100 cm kopje recht of op z’n kop.

1.9.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 23 Yvonne Dröge Wendel en het organiseren van kwetsbaarheid

Yvonne Dröge Wendel, Black Ball, Istanbul, Er is geen B 2004

Op speelse en filosofische manier onderzoekt kunstenaarYvonne Dröge Wendel de relatie tussen mensen en dingen. Wij bestaan niet zonder voorwerpen, maar hoe bepalen ze ons bestaan? En hoe komen ze tot stand? door Koen Kleijn

Yvonne Dröge (Karlsruhe, 1961) trouwde van de rest allang gesneuveld is en dat terwijl het gebouw, de stad. ‘Dit huis heeft mij gemaakt’, in 1992 met een kastje, vervaardigd door de je eigenlijk nooit pap eet, waarom zou je dan zegt ze als ik haar spreek. ‘Je doet niets alleen.’ firma Wendel, dat op de slaapkamer van haar niet met een kastje kunnen trouwen? Het is een Amsterdam is haar medeauteur. In Duitsland moeder had gestaan. De joodse familie van kwestie van ritueel, van emotie, herinnering, had ze zich nooit zo ontwikkeld. haar moeder was in de Tweede Wereldoor- gedeelde geschiedenis. Wij hebben dat met ‘din- log alles kwijtgeraakt.­ Na de oorlog werden ze gen’, nietwaar? Dröge Wendel zegt: ‘We bezitten Haar kunstenaarschap draait om twee nauw ­gecompenseerd, en haar moeder kocht onmid- spullen, we vermeerderen ons bezit, en tegelij- verweven onderwerpen. Eén: hoe gaan wij met dellijk nieuwe spullen, vazen, schilderijen, klok- kertijd hebben de dingen geen waarde voor ons. de dingen om? Wat betekenen ze, voor ons, voor ken, serviezen, een hele verzameling. Ze boden We gooien ze gemakkelijk weg, omdat we er zichzelf? Twee: hoe komen dingen tot stand? haar moeder houvast en bij extensie de kleine geen bijzondere relatie mee aangaan. De dingen Hoe maak je ze? Hoe werk je samen? Dat kun- Yvonne ook. Haar vader was telg van een Win- hebben karakter, gevoelens, we koesteren ze, stenaarschap is zeer breed te noemen. Yvonne schoter textielfamilie. Hij werd in de oorlog we aanbidden ze, maar hoe ze ons leven precies Dröge Wendel werkt aan de Universiteit Twente krijgsgevangen; het gezin woonde later her en beïnvloeden, dat weten wij eigenlijk niet. Daar aan een dissertatie over ‘Relational and Perfor- der in Duitsland en Zwitserland, zonder ooit te hebben wij eigenlijk nog geen taal voor.’ mative Abilities of Things’, en ze initieerde een aarden. Duits werden ze nooit. Om te voldoen aan een laatste wens van haar interdisciplinair onderzoeksproject, het Object Als ze verhuisden, dan verhuisden de spullen moeder ging Dröge Wendel studeren aan de Research Lab. Verder fabriceert ze installaties mee. Spullen, dat is wie je bent, leerde Yvonne. universiteit van Münster, Engels. Ze kon er pro- en sculpturen, geeft ze les, en reist ze de wereld Ze bepaalden het leven in het gezin. De keuze moveren, maar ze koos voor de Gerrit Rietveld rond. voor een nieuw huis werd bepaald door de Academie in Amsterdam. Die academie bleek Er is een bredere stroom in de filosofie die uitermate geschikt voor haar. In haar tijd – en zich met ‘het ding’ en ‘de dingen’ bezighield en eigenlijk is het nog zo – was de Rietveld goed in bezighoudt. Heidegger, Latour, Baudrillard, Tot wat voor bestaan hebben wat ze er vooral niet doen: geen vast program, en meer recent de Nederlandse filosoof Peter- geen vaststaande parameters, geen scenario’s Paul Verbeek, hoogleraar filosofie van mens en de voorwerpen ons gevormd? schetsen, geen overkoepelende context neerzet- techniek in Twente, die veel publiceerde over En waarom liggen de ten, om zo de mogelijkheid van een onverwachte het morele aspect van de relatie tussen mensen, vuilnisbelten er vol mee? ontwikkeling open te houden. Dröge Wendel producten en technologie. Het traditionele idee was een weerbare student die opbloeide bij de dat voorwerpen passief zijn en alleen de mens mogelijkheid haar werk zelf te organiseren en handelt (als in: ‘Guns don’t kill people; people zelf samenwerking te zoeken. Het bepaalt tot kill people’) is achterhaald, nu technologie de vraag of de spullen erin pasten. ‘De spullen’, zo de dag van vandaag haar opvattingen over het menselijke handeling mede vormgeeft, en dus zei Dröge Wendel in 2008 in een interview met maken van kunst en over het kunstonderwijs deel wordt van de ethiek van het handelen. Het Louise Schouwenberg, ‘waren de auteurs van (sinds 2009 is ze zelf hoofddocent aan de Riet- onderzoek van Verbeek, en in het verlengde dat ons leven.’ Toen ze zich jaren later in Amster- veld). Denk niet naar een doel of een product. van Dröge Wendel, analyseert vooral de interac- dam vestigde kwam ze in kraakpand Tetterode Denk niet te snel over ‘vorm’ en ‘materiaal’. Denk tie tussen mens en ding, de performance van het terecht. Haar moeder schonk haar meubels niet in ‘een traject van A naar B’. Er is geen B. object. uit de eigen collectie, maar eigenlijk waren ze Dröge Wendel zocht na haar studie graag Dröge Wendel meent dat je de dingen om te te mooi voor de onbestendige rommel waarin het collectief. Ze werkte jaren bij Dogtroep, beginnen domweg serieus moet nemen. Ieder- Yvonne woonde. Ze besloot de relatie met haar een heerlijk volkje met een eigen denk- en een weet dat voedsel anders smaakt als je met moeders spullen te beperken tot dat ene dier- werksysteem, waar ze ad-hoc spektakelstuk- blauwe lepels van een blauw bord eet. Kijk goed bare kastje. Ze trouwde ermee. Ze ging ermee op ken bouwde, kostuums maakte, meedeed. Ze naar een kopje, en dan wordt het meer dan een huwelijksreis. Ze nam de naam ‘Wendel’ aan, tot belandde in 1987 in Tetterode, een bolwerk van kopje. Je moet weg van de eerste betekenis en op de dag van vandaag: Yvonne Dröge Wendel. kunstenaars en aanverwanten, een plek waar de emotie, en vooral kijken naar wat de dingen Als u denkt: trouwen met het meubilair, ze nog altijd woont en die nog altijd in perma- doen en hoe we met ze willen leven. malligheid, dan zeg ik: wel, als je je jachtgeweer nente staat van ontwikkeling is, inclusief de Als ze over de rol van de dingen vertelt kan ze laat zegenen door de pastoor of je auto door de woon- en werkruimte waar ze met man en twee behoorlijk vinnig worden. Ze noemt een gesprek paus, als je je oude hockeystick bewaart terwijl kinderen verblijft. Graag verwijst ze naar het met een verstandig gezelschap over ‘de invloed je allang geen bal meer slaat, of dat ene pap- grote belang van die collectieve humuslaag, die van materiële cultuur’ gehouden in een ver- bordje van het Nutricia-ontbijtservies waar- andere kunstenaars in het pand, haar docenten, schrikkelijke vergaderkamer, een lelijke ruimte

24 DE GROENE AMSTERDAMMER 1.9.2016 YVONNE DRÖGE WENDEL / LUMEN TRAVO GALERIE & JOHAN DEUMENS GALERIE 1.9.2016 1.9.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 25 Bij Yvonne poging tot fundamentele bezinning op onze rela- Dröge tie met spullen en dingen hoogst actueel is. Die Wendel bezinning leidt, bijvoorbeeld, tot een verhoogd hebben dingen gevoel van verantwoordelijkheid in de design- een moraal wereld voor het effect van ontwerpen om het ontwerpen en produceren om het ­produceren, al was het maar vanwege het milieu. Wij bestaan niet zonder voorwerpen, maar tot wat voor bestaan hebben die voorwerpen ons gevormd? En waarom liggen de vuilnisbelten er vol mee? Vraag twee: hoe komen die dingen dan tot stand? Ook hier komt de terughoudende, niet-directieve manier van denken van Dröge Wendel naar voren. Ze bemoeit zich al jaren met het tot stand brengen van samenwerkin- gen. In 2004 begon ze het project ‘Architecture of Interaction’, een gereedschapskist voor het onderzoek naar interactieve projecten – met wie, hoe, waarom? – die probeert alle parame- ters en apriori’s uit te bannen. Interdisciplinaire samenwerking over objecten moet vooral gaan over het maakproces, niet het eindproduct. Hier leunt Dröge Wendel graag op Bruno Latour, die het ook graag had over ‘de wetenschap al doende’, niet de ‘wetenschap van het voltooide’. Tijdens het maken zijn makers open voor aller- lei onzekerheden en ook wel voor diepere filoso- fische vragen. Om echt gelijkwaardige collega’s te worden, in zo’n proces, moet je proberen op dat diepere niveau te spreken, te discussiëren, na te denken, vóór dat je je disciplines afbakent en antwoorden gaat formuleren. Dröge Wendel noemt dat het ‘organiseren van kwetsbaarheid’. Dat is allemaal nog niet zo makkelijk, ove- rigens. Samenwerking is een glad begrip. Veel enthousiaste conferenties over de cross-overs tussen wetenschap en de kunsten bestaan eigen- lijk vooral uit het tonen van output: ik heb dit, jij hebt dat, kijk mij eens. Men zit in dezelfde zaal en men luistert met interesse, maar een verbin- JUSSI PUIKKONEN / KNAW / JUSSI PUIKKONEN ding is er niet. Dröge Wendel werkt daarom aan een ware denktank, een tank die meedenkt met een slechte tafel, geen zuurstof. Ze spreekt een tentoonstelling over houten stokken, stok- als een mens, een fysieke ruimte die ik – en nu smalend over het tijdelijke ateliergebouw van ken in de kunst, stokken in de archeologie, stok- zondig ik tegen het uitgangspunt dat je dingen de Rietveld Academie, bedoeld voor de vrije ken de antropologie, enzovoort. De installatie niet meteen moet benoemen – een beetje op kunsten en de beeldhouwers, maar met een Item Store (2008) bestond uit dofgroene vor- een gestrande onderzeeboot vind lijken. Daar- veel te kleine lift, waardoor de kaders van het meloze Barbapapa-achtige voorwerpen, tussen naast maakte ze een draagbaar interieur, dat op werk onmiddellijk vaststaan. Ze foetert op het een kegelbal en een zitzak in, maar dan anders, dezelfde manier zou kunnen werken. meubilair van Ikea, ‘one night stands’, met alles zomaar in de ruimte geplaatst. Net als bij de Dröge Wendel hoopt dat haar denktank een behalve liefde. Ze zegt dat de inrichting van het Zwarte Bal nodigen die dingen uit tot actie. Je plek zal zijn waar niemand vaste grond onder de Britse House of Commons direct invloed heeft kunt ze oprapen. Je kunt ermee gooien. Je kunt voeten heeft, en elke bezoeker uit zijn comfort- op besluitvorming daar, zittend, staand, stabiel, erop zitten. Ze schrijven niks voor, ze hebben zone raakt. Binnen schuilen haar onbestemde instabiel. Kortom: dingen hebben een moraal. geen herkenbare functie, ze zijn volgens Dröge dingen, rotsen die zelf Ze hebben input. Wendel ‘hartelijk en gul’, maar weer niet zó aan- bewegen, aan elkaar trekkelijk dat ze een bepaalde emotionele reac- Op donderdag 29 plakken. Ze zegt: ‘Er In de loop van haar werkzame leven heeft ze tie uitlokken. Ze zijn nét ‘ding’ genoeg om de september ontvangt is geen plan, en er zijn daar heel goede werken over gemaakt. Het aar- bezoeker op onderzoek te laten gaan. Yvonne Dröge Wendel geen parameters, en digste is misschien wel Black Ball (2000). Ze Nou èn? zult u misschien denken, maar daar de Dr. A.H. Heineken- dus geen frustratie. maakte een grote zwarte bal van vilt, 3,5 meter gaat ’t nou net om: dit zijn neutraal ding-achtige prijs voor de Kunst, Je mag nog geen idee doorsnee, en liet die in Istanbul, Bolzano en dingen, en ze vragen je om alleen te denken over de grootste hebben. Het is verbo- Odense door de stad rollen. Er wordt verder ‘potentie’, niet over vorm, kleur, functie of emotie. beeldende-kunstprijs den vooraf een vast niets gevraagd of gedaan; het publiek duwt het Daar moet het onderzoek naar onze relatie met van Nederland. idee te vormen.’ Er is ding weg, gooit het omhoog, en zo gaat het door dingen beginnen: zie ze als ontwapend, naakt. Meer informatie: geen lineair traject. Er straten en stegen, pleinen en tuinen. Niemand Bezin je daarna misschien op hoe je eigenlijk met knaw.nl/ is geen B. Eerst chaos, zegt wat het ís – een sculptuur, een stuk speel- ‘de dingen’ omgaat, en hoe belangrijk ze voor je yvonnedrogewendel eerst vervreemding, goed, een werktuig? In Rotterdam maakte ze zijn, en waarom. Het hoeft geen betoog dat een dan pas innovatie.

26 DE GROENE AMSTERDAMMER 1.9.2016

Curious by nat re

www.uva.nl/weareu

UvA adv 230x295.indd 1 29-08-16 22:50