Het belang van genialiteit De Heinekenprijzen voor Kunst en Wetenschap Gallery Lumen Travo en de Kunstenaars feliciteren Yvonne Dröge Wendel met de Dr. A. F. Heineken prijs 2016 Yvonne Droge Wendel, Funiture For a Think Tank (2013) / foto: Gert Jan van Rooij Lumen Travo Gallery, Amsterdam vertegenwoordigde kunstenaars: Dennis Adams (USA) Rini Hurkmans (NL) Georges Adéagbo (BEN) Jean Bernard Koeman (NL/BE) Tiong Ang (NL) Kristiina Koskentola (NL/FIN) Atousa Bandeh (NL/Iran) Marion Möller (D/NL) Guillaume Bijl (BE) Monali Meher (India /NL ) Andrea Blum (USA) Otobong Nkanga (N/BE) Franck Bragigand (NL/FR) Shirin Neshat (USA/IR) Kathe Burkhart (USA/NL) Jens Pfeifer (Nl/DE) Tentoonstelling Ibrahim Quraishi Cláudia Cristóvão (N/PT) Ibrahim Quraishi (K/USA /NL) Lost Codes t/m 8 oktober, Ani Eloyan (Nl/ARM) Hans Scholten (NL) Lost Codes is een project waarin Quraishi Michel François (BE) Mariëlle Videler (NL) aspecten van het lopende discours over de Meschac Gaba (NL/BEN) Yvonne Dröge Wendel (NL/DE) relatie van migratie, de opleving van religies Dianne Hagen (NL ) Margret Wibmer (NL/AUT) en de economische crisis gebruik als Ni Haifeng (NL/China) Stephen Willats (UK) uitgangspunt voor een compositie van af- wezigheid en aanwezigheid van menselijke lichamen en objecten. Deze compositie bestaat uit een live performance, een video GALLERY OPENINGSTIJDEN: WWW.LUMENTRAVO.NL en een serie fotos. WOENSDAG - ZATERDAG, 13:00 - 18:00 [email protected] LIJNBAANSGRACHT 314, AMSTERDAM TEL:+31 20 6270883 Briljante doorbraken Ze hebben hun vakgebied vernieuwd, zorgden voor belangrijke doorbraken, of legden een hoge mate van originaliteit aan de dag. De vijf wetenschappers en één kunstenaar die op 29 september een van de zes Heinekenprijzen voor Wetenschap en Kunst in ontvangst nemen, behoren tot de internationale wereldtop. Ze ontwikkelden nieuwe kankermedicijnen, kantelden het beeld over Byzantium, ontdekten hoe baby’s de wereld om zich heen begrijpen, maakten het herschrijven van DNA mogelijk, zetten de discussie over natuurbehoud op z’n kop, of onderzochten de complexe relatie tussen mensen en dingen. In deze special, die De Groene Amsterdammer in samenwerking met de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) en de Stichting Alfred Heineken Fondsen heeft samengesteld, belichten we het belang van de prijswinnaars voor wetenschap en samenleving. Daarnaast portretteren we vijf jonge Nederlandse wetenschappers die de Young Scientists Awards krijgen uitgereikt. Zij werken in hetzelfde vakgebied als de winnaars van de Heinekenprijzen en vervullen door hun excellente onderzoek een voorbeeldfunctie voor generatiegenoten. Colofon Inhoud De Groene Amsterdammer groene.nl 4 Tegen designerbaby’s 14 Slimme zuigelingen Deze bijlage kwam tot stand in samenwerking Heinekenprijs voor de Biochemie Heinekenprijs voor de Cognitieve met de Koninklijke Nederlandse Akademie van & Biofysica: Jennifer Doudna Wetenschappen: Elizabeth Spelke Wetenschappen (KNAW) en de Stichting Alfred Jop de Vrieze Anne Elzinga Heineken Fondsen Knaw.nl/heinekenprijzen 6 Pientere bacteriën 17 Eend of konijn? Heinekenprizes.org Young Scientists Award: Young Scientists Award: Edze Westra Jasper Poort Hoofdredactie Xandra Schutte Jop de Vrieze Anne Elzinga Redactie Evert de Vos Vormgeving Christine Rothuizen (ontwerp) 7 De achilleshiel van kankercellen 18 Byzantium revisited Beeldredactie Simone Berghuys, Mels van der Mede Heinekenprijs voor de Geneeskunde: Heinekenprijs voor de Historische Eindredactie Rob van Erkelens, Hugo Jetten, Steve Jackson Wetenschappen: Judith Herrin Sarah van Binsbergen Jop de Vrieze Evert de Vos Webredactie Katrien Otten, Jan Postma Medewerkers Anne Elzinga, Koen Kleijn, 9 In de ban van bruin vet 20 Slavensmokkel Roos van der Lint, Casper Thomas, Jaap Tielbeke, Young Scientists Award: Young Scientists Award: Evert de Vos, Jop de Vrieze Mariëtte Boon Karwan Fatah­Black Acquisitie Tiers Bakker Jop de Vrieze Casper Thomas Uitgever Pieter Elshout Dank Claire Beke ­ Communicatie in Cultuur 10 Uitsterven objectief bekeken 21 Vragen aan de werkelijkheid Heinekenprijs voor de Milieu­ Terugblik: vijftien edities Omslag wetenschappen: Georgina Mace Dr. A.H. Heinekenprijs voor de Kunst Mark Manders, table/corner/typewriter, Jaap Tielbeke Roos van der Lint 2000. Tafel, geschilderd steen op hout, tapijt, typemachine, 166 x 120 x 136 cm 12 Hoe dieren zich aanpassen 24 Ontwapenende dingen foto Wilfried Petzi / Sammlung Goetz, München Young Scientists Award: Heinekenprijs voor de Kunst: Wouter Halfwerk Yvonne Dröge Wendel Mark Manders won de Heinekenprijs Jaap Tielbeke Koen Kleijn voor de Kunst in 2010 1.9.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 3 Biochemicus – Jennifer Doudna Pionier met moreel besef Jennifer Doudna verrichtte van een ander cruciaal molecuul: rna. rna staat eren, een bewijs voor de theorie van Szostak. baanbrekend onderzoek voor Ribonucleic Acid oftewel Ribonucleïne- Ondertussen groeide haar eigen fascinatie voor zuur. Het werd lang gezien als een hulpmole- een andere grote vraag: welke rol speelt rna naar de structuur en de cuul voor het aflezen van dna (transcriptie) en precies in levensprocessen van nu? ‘Destijds was werking van complexe het omzetten van de genetische code in eiwit- net bekend geworden dat rna een katalysator is RNA-moleculen in onze ten (translatie) die de functies uitvoeren in het bij allerlei celprocessen’, zegt Doudna. ‘Dus het menselijk lichaam en in al die andere levende molecuul werd snel interessanter.’ cellen. Haar werk legde de organismen. dna in de celkern werd afgelezen basis voor het herschrijven en omgezet in rna, wat werd getransporteerd Om RNA beter te kunnen begrijpen, moest van genetisch materiaal, naar de eiwitfabriekjes van de cel om te dienen de structuur ervan ontrafeld worden, besefte maar ze mengt zich ook als blauwdruk voor de eiwitten. Maar in de loop Doudna. Tot dan toe was de kennis vooral der jaren werd duidelijk dat deze boodschap- voortgekomen uit biochemisch onderzoek, wat stevig in de ethische persfunctie niet de enige is, en werden er steeds wel functies kan ontrafelen maar niet duidelijk discussie hierover. meer functies en varianten ontdekt. Mede dank- maakt hoe de betreffende moleculen met elkaar zij het werk van Doudna is nu duidelijk dat rna reageren. Ze vertrok in 1991 naar het lab van een onmisbare aanjager en facilitator is van vele Thomas Cech, aan de Universiteit van Colorado door Jop de Vrieze complexe processen in de cel. in Boulder. Die had in 1988 de Heinekenprijs en Dat Doudna biomedisch wetenschapper zou in 1989 de Nobelprijs gekregen voor zijn ont- worden, lag allerminst van jongs af aan vast. Ze dekking uit 1982 dat rna ook een enzym kan werd geboren op Hawaii, waar haar vader aan zijn, wat hij de naam ribozym gaf. de universiteit Amerikaanse literatuur doceerde Structuurbiologe Jennifer Doudna is dolblij en haar moeder geschiedenis. Zij konden haar dat ze de Heinekenprijs níet krijgt voor de door- weinig leren over bètawetenschap. Als tiener ‘Collega’s zeiden dat de braak die haar beroemd maakte, maar voor haar raakte ze desondanks gefascineerd door de bio- moleculen zich niet zou laten baanonderzoek naar de structuur en de werking logie, toen een vriend van haar ouders haar uit- vangen. Gelukkig was ik van rna-moleculen en rna-eiwit-complexen. nodigde om een zomer lang paddenstoelen en ‘Mijn onderzoek naar rna is namelijk de kern wormen te bestuderen. Nadat ze een gastcollege koppig en heb ik doorgezet’ van mijn werk, dus het betekent veel voor me van een vrouwelijke kankerwetenschapper had dat het nu wordt gehonoreerd.’ bijgewoond wist ze het zeker, dankzij het ver- Om die befaamde doorbraak dan toch haal én onder de indruk van deze sterke vrouw: Juist dit soort rna-moleculen wilde Doudna maar eerst te benoemen: Berkeley-hoogleraar dit soort werk wilde ze ook doen. Haar groot- in kaart brengen, door er röntgenstraling op af Doudna geldt als een van de grondleggers van vader vond het maar niets. Die zag haar veel lie- te schieten en vervolgens te meten hoe die ver- een techniek die het mogelijk maakt om relatief ver arts worden. ‘Die was dan ook zwaar teleur- strooid werd. Met kleine rna-moleculen werkte eenvoudig de code van het genetisch materiaal gesteld toen ik een PhD ging doen’, zegt Doudna. dit aardig, maar ribozymen waren andere koek. te herschrijven: crispr (zie voor meer uitleg Die zijn namelijk sterk geladen, waardoor ze de hierover het interview met Young Scientist Edze Doudna ging werken in het lab van Jack Szostak röntgenstraling afstoten. Vijf jaar lang deed ze Westra). Tijdens een ontmoeting op een congres aan de Universiteit van Harvard. Szostak was verwoede pogingen, zonder succes. ‘Collega’s in 2011 met de Franse microbiologe Emmanu- een groot denker, die in 2008 de Heinekenprijs zeiden dat het kansloos was, dat de moleculen elle Charpentier zetten ze een samenwerking voor Biochemie en Biofysica won en in 2009 de zich niet zou laten vangen, ze zeiden zelfs dat op die leidde tot het hacken van het bacteriële Nobelprijs zou krijgen voor zijn bijdrage aan het ik misschien maar naar een toekomst buiten de immuunsysteem crispr-Cas. Dat immuun- dna-onderzoek dat belangrijke inzichten ople- wetenschap moest gaan uitkijken’, zegt Doudna. systeem herkent het genetisch materiaal van verde voor de bestrijding van kanker. Hij stimu- ‘Gelukkig was ik koppig en heb ik doorgezet.’ binnengedrongen virussen en knipt het in stuk- leerde haar vooral verder te kijken dan de voor ken om het virus uit te schakelen, maar ingre- de hand liggende experimenten en theorieën en Het resultaat mocht er zijn: voor het eerst pen van Charpentier en Doudna maakten het zich ook bezig te houden met de ‘grote, onbe- leerden wetenschappers hoe een lange, com- mogelijk voor wetenschappers om dit systeem te antwoordbare vragen’ plexe streng rna zich in functionele bochten gebruiken voor het herschrijven van alle soorten zoals waar het leven vouwt en zo allerlei interacties met moleculen dna. Wereldwijd werken duizenden onderzoe- Jennifer Doudna, vandaan komt en hoe in zijn omgeving aan kan gaan. Die ontdek- kers aan de verdere ontwikkeling van de techno- laureaat van de Dr. de evolutie functio- king levert niet alleen fundamentele kennis op logie. Die is bruikbaar voor het bestuderen van H.P.