FRAGMENTA HELLENOSLAVICA
Ψηφιακή Επετηρίδα της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων
E-Journal of the Hellenic Association of Slavists
http://ejournals.lib.auth.gr/fragmenta
4/2017
HELLENIC ASSOCIATION OF SLAVISTS P. B. 10610, Post. Code 540 12, THESSALONIKI Tel.: 2310 991369, E-mail: [email protected], [email protected]
Editorial Board Dr. Ioannis Tarnanidis, Emeritus Professor Chairman of Hellenic Association of Slavists [email protected] Dr. Ilias Evangelou Αssociate Professor Vice Chairman of Hellenic Association of Slavists [email protected] Dr. Athahnasios Athanasiadis Secretary of Hellenic Association of Slavists [email protected] Dr. Ioannis Sisiu Treasurer of Hellenic Association of Slavists [email protected] Dr. Konstantinos Nichoritis Professor Member of Hellenic Association of Slavists [email protected]
Editor Dr. Ioannis Tarnanidis, Emeritus Professor [email protected] Secretariat Dr. Ilias Evangelou Αssistant Professor [email protected] Dr. Athahnasios Athanasiadis [email protected] FRAGMENTA HELLENOSLAVICA
http://ejournals.lib.auth.gr/fragmenta
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
Εκδοτικό Σημείωμα 5
Athanasios Athanasiadis Saint Sava Nemanjić as a Messenger and Founder of the Eastern Church Tradition in the Serbian Church 9
Tatiana Borisova The Role of the Aesthetic Factor of the Text in the Byzantine Mission and in the Early Slavonic Literature: On the Material of the Church Slavonic Translation of the Poetic Abecedarium by Saint Gregory the Theologian 27
Nevena Gavazova On the Greek Original Manuscript and the Old Bulgarian Translation of a Vita Incorporated in The Codex Suprasliensis. Preliminary Observations 47
Κωνσταντίνος Νιχωρίτης O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση και ο άγιος Μεθόδιος 65
Svetoslav Riboloff Η μετάφραση των Κατά Αρειανών Λόγων του Μ. Αθανασίου στο Α΄ Βουλγαρικό Βασίλειο 95
Έλενα Σαρτόρι Ιστορία της γραφής: για τις μεταμορφώσεις του σλαβικού αλφαβήτου στη Ρωσία 105
ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Ο 4ος τόμος της επετηρίδας Fragmenta Hellenoslavica της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων συνεχίζει τη δημοσίευση πρωτότυπων μελετών νέων ερευνητών που φωτίζουν πτυχές της ιστορίας, της γραμματείας και του πολιτισμού του σλαβικού κόσμου και των πολύπτυχων και πολυδιάστατων διαχρονικών του σχέσεων με τον ελληνισμό. Στον 4ο τόμο δημοσιεύονται μελέτες που ανακοινώθηκαν στο Διεθνές Συνέδριο με θέμα «Η εκκλησιαστική ζωή και η λατρευτική παράδοση της Κωνσταντινούπολης ως παράγοντες διαμόρφωσης της ιεραποστολικής πολιτικής της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» το οποίο πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη 11 και την Παρασκευή 12 Μαΐου 2017 με βασικό διοργανωτή την Ένωση Ελλήνων Σλαβολόγων υπό την αιγίδα του Δήμου Θεσσαλονίκης και με την σύμπραξη του Τομέα Εκκλησιαστικής Ιστορίας, Χριστιανικής Γραμματείας, Αρχαιολογίας και Τέχνης του Τμήματος Θεολογίας του Α.Π.Θ. Στο Συνέδριο έλαβαν μέρος μέλη της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων, Καθηγητές του Τμήματος Θεολογίας, καθώς και Καθηγητές ξένων Πανεπιστημίων.
Το Διοικητικό Συμβούλιο της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων
5 Fragmenta Hellenoslavica 3 (2016)
6 Fragmenta Hellenoslavica 3 (2016)
A r t i c l e s
Fragmenta Hellenoslavica 3 (2016)
8 Fragmenta Hellenoslavica 3 (2016) Dr. Athanasios Athanasiadis Teaching Stuff Aristotle University of Thessaloniki
Saint Sava Nemanjić as a Messenger and Founder of the Eastern Church Tradition in the Serbian Church
During the history of the Serbian Christian church and especially in the Middle Ages, certain personalities have influenced and left a mark on the Serbian people. One such emblematic personality is undoubtedly Saint Sava Nemanjić (1175-1236)1. His presence is directly linked to the foundation and evolution of the Serbian Church, which was for centuries in a tug of war between the East and the West. The newly-born church organization of the Slavs who recently converted to
1 There is no question that Saint Sava’s personality was the subject of various researchers of different eras and scientific fields. His church, administrative, political, social and theological accomplishments were thoroughly studied, in the degree the sources could support such an endeavor. Dometijan, Život Svetoga Simeona i Svetoga Save, (μτφ. L. Mirković), Beograd 1938 and Teodosije Hiladarac, Život Svetoga Sava, (trans. L. Mirković), Beograd 1984. Bλ. And Jevtić At., Bogoslovlje Svetog Save, Vrnjačka Banja 1991, passimˑ cf. the presentation of the Saint by the History professor in the Belgrade University, Radomir Popović (protojerej-stavrofor), Sveti Sava – Svetitelj i Prosvetitelj, Srpska Crkva u Istoriji, Zbirka studija iz istorije Srpske Pravoslavne Crkve, Beograd 2007, 155- 164ˑ Veselinović R., Istorija Srpske pravoslavne crkve sa narodnom istorijom, II (1219-1766), Beograd 2010, 19-21. Also Obolensky D., Six Byzantine Portraits, Oxford 1988, 115-172ˑ Fine V., The late medieval Balkans, A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, University of Michigan, 1994ˑ Богдановић. Д., Кратко житије светог Саве, Зборник Матице српске за књижевност и језик 24–1 (1976), 5–32ˑ Ћирковић С., Свети Сава у српској историји и традицији. Београд 1998.
9 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Saint Sava Nemanjić as a Messenger and Founder
Christianity (7th – 9th century) followed a rudimentary ecclesiastical organization chart, with certain jurisdictional elements that expressed the ecclesiastical environment under which they fell. In other words, there were archdioceses that fell under the influence of the Church of Rome, and archdioceses that were closer to Constantinople, with all that this entails2. However, it is apparent that, until the 12th century, the Serbian populations in the Central Balkan Peninsula had not managed to constitute a united and solid ecclesiastical and political body3. The Grand Župan Stefan Nemanja (12th century) realized in time that the progress and political renewal of his people would be achieved through the unity and the cultivation of the Christian principles of the Gospel4. We should also take into consideration the fact that idolatry was deeply rooted in the
2Split and Drač belonged to those ancient archdioceses, which declared their dependence on the Western Church. Whereas, later on the 11th century, the fairly extended archdiocese of Ohrid with dense inland Slav populations emerged, expressing its support to Constantinople. Cf. Tarnanidis I., Ιστορία της Σερβικής Εκκλησίας, Thessaloniki 19852, 21 and Šanjek Fr., Kršćanstvo na Hrvatskom prostoru, Pregled religiozne povijrsti Hrvata (7.-20. st), Zagreb 19962, 44-51 and 95-101ˑ Slijepčević Đ., Istorija Srpske Pravoslavne Crkve, Knjiga A΄, Beograd 19912, 45-51. 3 Up to the emergence of Saint Sava, the church organization in the Serbian countries was within the jurisdiction of the Archdiocese of Ohrid. As such, only three Serbian provinces are mentioned: Ras, Prizren and Lipljan. Cf. Popović R., Kratak pregled Srpska Crkve kroz Istoriju, Beograd 2000, 17ˑ Slijepčević Đ., Istorija Srpske Pravoslavne Crkve, op. cit., 45-49. 4 Regarding the role of the Grand Župan Stefan Nemanja and his contributions to the Serbian people cf. Puzović Pr., Srpska Pravoslavna Crkva, Prilozi za istoriju, 2, Beograd 2000, 3-8ˑ В., Ћоровић, «Стеван Првовенчани, Житије Симеона Немање», Светосавски зборник II, Београд 1939, 3–76ˑ Калић Ј., Стефан Немања – Свети Симеон Мироточиви. Историја и предање. Београд 2000. Also cf. the picture provided by bishop Nikolaos Belilmirović Sveti Sava, (ad. Vel. Đomić), Beograd 2013, 11-13.
10 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Athanasios Athanasiadis lives of the Slavs in general, and of the Serbians in particular5. For that reason, the ruler Stefan Nemanja engaged in a double struggle: to politically impose himself, and to spread Christianity in his realm. With a Synod decision, he turned against heresies, and more specifically, against Bogomilism, a heresy that reacted against the political administration and the Christian ecclesiastical class 6 . He aimed to create such a religious environment that could strengthen his political aspirations to form a powerful political state. Thus, in the first decades of the 13th century, taking advantage of the internal conflicts in Byzantium between the Despot of Epirus, Theodore I Angelos (1215-1224) and Theodore Laskaris (1175-1222), Emperor of Nicaea, the Serbian political administration appeared to defend the latter, while simultaneously raising the issue of the recognition of its ecclesiastical independence. At this point, a personality that would forever mark the course of that church, the second-born
5 Tactica Leonis, PG 107, v. 969ˑ Kašić D., Istorija Srpske crkve sa narodnom istorijom, I, Beograd 2010, 7-9ˑ also cf. Čajkanović V., Mit i religija u Srba, Beograd 1973, 440-453ˑ Protić Dr., «Religija Starih Slovena», Teološki pogledi, 1-4 (1995), 46-49ˑ Slijepčević Đ., Istorija Srpske Pravoslavne Crkve, op. cit., 23-31ˑ Aggelopoulos Ath., Το πολυθεϊστικόν θρήσκευμα των αρχαίων Σλάβων, Thessaloniki 1967. 6 In 1186, a clergy-laity Synod was convened on behalf of Stefan Nemanja in Raška, where Bogomilism was condemned as a heresy. Cf. Petrović M., Pomen bogumila-babuna u zakonopravilu svetog Save i “Crkva bosanska”, Beograd 1995ˑ Dragojlović Dr., Bogomilstvo na Balkanu i u Maloj Aziji, Beograd 1973ˑ Glušać V., Istina o bogomilima, op. cit., 127-195· Οbolensky D., The Byzantine Commonwealth, op. cit., v. I, 209-216. Regarding the relations of Bogomils and the contemporary muslim residents of Bosnia see Athanasiadis Ath., “Sects in the Balkans. Views of the "Bosnian church" and Bogomilism in the Bosnian Islam from the Middle Ages until today”, Fragmenta Hellenoslavica, 2 (2015), 58-93.
11 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Saint Sava Nemanjić as a Messenger and Founder son of Stefan I Rastko, known as (Sava) Nemanjić would intervene. It is the story of the young prince who, denying his imminent marriage, fled to Mount Athos, in the St. Panteleimon Monastery, in order to lead a monastic life. He refuses to return to the palace and chooses to live as an ascetic in the Athonite State’s steep caverns, practicing virtue, fasting, and praying7. For 16 years, he resided in Mount Athos and gained an in-depth understanding of the monastic life8. This fact influenced deeply and in many ways his life and way of thinking; not only did he come to know the spiritual terms and rules under which he was living as a citizen of the Athonite Commonwealth, but he also adopted high values and ideals that he would later pass on to his country as the products of mature spiritual labor. A milestone in the effectuation of his future plans for his country’s national uplift, as we shall see later on, was his father’s, Stefan Nemanjava’s, decision to retire from the world in 1196 and to pursue the salvation of his soul, embracing the monastic order in the Studenica Monastery, taking the name Symeon 9 . His decision would be proven to contain a deeper symbolism. Just a few years after his tonsure, Symeon would turn to his son, the
7 Cf. Velimirović Nik., Sveti Sava, op. cit., 23-26 and 32-33. 8 Cf. Popović R., Srpska Crkve u istoriji, Beograd 2013, 16-17ˑ Grujić R., Pravoslavna Srpska Crkva, Beograd 1921, 15-17, Slijepčević Đ., Istorija Srpske Pravoslavne Crkve, op. cit., 56-62. Regarding the deep influence that Mount Athos, Constantinople, Sinai, and the eastern spiritual tradition in general had in Saint Sava’s thinking, cf. Jevtić At., (episkop), «Sveti Sava kao prosvetitelj, Sveti Sava i Kosovski Zavet», SKZ, Beograd 1992, p.23- 26. 9 Cf. Grujić R., Pravoslavna Srpska Crkva, op. cit., 14-15ˑ Popović R., Kratak pregled Srpska Crkve kroz Istoriju, Beograd 2000, 16 ˑ Velimirović N., Sveti Sava, op. cit., 38-39 ˑ Костић Д., «Учешће Св. Саве у канонизацији Св. Симеона», Светосавски зборник I, Београд 1936, 129–209.
12 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Athanasios Athanasiadis
Vatopedian monk Sava 10 , and together they would lead an ascetic life, but they would also put the cornerstone on which the new Church would be founded. It is apparent that the Serbian-born monks of Mount Athos at that period were several (considerable), but scattered throughout the various monasteries of Mount Athos. However, the seed of their national origin11 was present, resulting in the birth of an idea between the Nemanja monks; an exclusively Serbian monastery that would of course follow the Typikon of Mount Athos, according to the Eastern Church tradition12. It is considered that the mutual decision-making and action of the two monks not only made their vision of a Serbian monastery a success, but even more so, it laid the ground for the now acclaimed and distinguished monk Sava’s following request to the Ecumenical Patriarchate to found the Serbian Church. Having a lifelong experience in the eastern church traditions regarding worship, doctrine and everyday administration, Symeon and Sava
10 Monk Sava stayed in Vatopedi monastery for ten years, experiencing the ascetic spiritual wealth of fathers in the monastery and the wider monastery region, something that matured him spiritually and made him a capable spiritual child of the Mount Athos community. Cf. Velimirović N., Sveti Sava, op. cit., 34-37. 11 Cf. Mylonas Ch., Serbian Orthodox Fundamentals. The quest for an Eternal Identity, 2003, 35-72 ˑ Velimirović N., «Nacionalizam Svetoga Save», Kragujevać 1938, Sveti Sava, op. cit., 215-227. 12Bishop Velimirović identifies the end of the 12th century as the period when the idea was hatched to create a national Serbian Church, following the practices of Byzantium; an organized Church that would unite the Serbian tribes, with its own Head of Church, and educated priests who would be capable of shepherding the Serbian people. For two years, Sava was spiritually preparing himself to quickly prepare his endeavor. Finally, he traveled to Nicaea with a group of virtuous monks, in order to raise the subject with Patriarch Manouel Sarantenos (1215-1222) and emperor Theodore Laskaris. Cf. Velimirović N., Sveti Sava, op. cit., 88-93.
13 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Saint Sava Nemanjić as a Messenger and Founder helped to shape the features that would guide the new church. As such, they founded the Hilandar monastery, which became the ecclesiastical model of the Serbian Church, the life of which it continues to brighten, being represented in the hagiographies of its monasteries and churches, as well as in its worshiping hymns13. We should also take into consideration in our analysis the fact that the period from 1199, when Hilandar monastery was founded and started operating, until 1219, when the Church of Serbia achieved autocephalus status14, was a long test of its founders’ faith, devotion and obedience to the institutions,
13Regarding Hilandar monastery and its place in the spiritual life of the Serbs cf. Богдановић Д., Ђурић В., Медаковић Д., Mанастир Хиландар, Света Гора 1997ˑ Медаковић Д., Откривање Хиландара. Нови Сад 2001ˑ Ћоровић В., Света Гора и Хиландар до XVI в. Београд 1985. Also cf. Dimitrijević D., «L’importance du monachisme serbe et ses origines au monastère athonite de Chilandar», Le Millénaire du Mont Athos I, Chevetogne 1963, 265–277ˑ Živojinović M., «Hilandar in the Middle Ages (Origins and an Outline of its History)». Хиландарски зборник 7 (1989), 7-23. 14 Tarnanidis I., «Koliko je sv. Sava kao ličnost mogao da utiče na ostvaranje avtokefalnije Srpske crkve», Sava Nemanjić Sveti Sava Istorija i predanje, Beograd 1979, 55-62ˑ Slijepčević Đ., Istorija Srpske Pravoslavne Crkve, op. cit., 73-78ˑ Janković Ž., Srpska Crkva 1219-1920, Beograd 2006, 19-26ˑ Veselinović R., Istorija Srpske pravoslavne crkve,, op. cit., 14. Stefan’s first marriage was with the daughter of Alexios Angelos, Eudokia, a fact that brought him closer to the environment of the Byzantine court. Velimirović N., Sveti Sava, op. cit., 83ˑ Tarnandis Ι., Ιστορία της Σερβικής Εκκλησίας, op. cit., 27ˑ also Evangelou Ilias, Ιστορία της Μεσαιωνικής Γραμματείας των Ορθοδόξων Σλάβων, Thessaloniki 2017, 294. Cf. for the Serbian monasteries’ role in the structure of the social and ecclesiastic life in the medieval ages in the excellent study by Marković V., Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjevekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci 1920, also Tarnanidis I., Τα μοναστήρια ως κέντρα πολιτιστικής ακτινοβολίας του Βυζαντίου στον Σλαβικό Κόσμο, Reprint, Αφιέρωμα στον Εμμανουήλ Κριαρά, Thessaloniki 1988.
14 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Athanasios Athanasiadis the organization of the monastic community of Hilandar on the basis of the eastern ecclesiastic class15, the spiritual relations’ development between the endeavor’s leaders, the respect towards the Ecumenical Patriarchate, as well as the interpersonal relationships of Sava himself with the people of the palace; he obviously made diplomatic and efficient moves, thanks to his excellent grasp of the Greek language. A predominant element in all the testimonies and sources on which we draw for the contribution of Sava Nemanjić’s presence is his deep spirituality that had shaped the figure of a saint16. This element alone should be considered of key importance, not only in order to interpret the historical importance of his actions in his time, but also subsequent influences that shaped the grate spiritual and cultural
15The deep relationship of Hilandar monastery with the administrating Church of Serbia is demonstrated even nowadays, with the election of hegumens or hieromonks in episcopal administration positions. Hilandar is a spiritual seminary and an index of the correct doctrine in the Serbian Orthodoxy. To name but a few archbishops of the Serbian throne: Joanikije I (1272-1276), Nikodim (1317-1324), Danilo II (1324-1337). It should be noted that in the Mount Athos typikon contained elements from the Jerusalem Typikon, also known as “Sabaite”, which was later perfected by Philotheos Kokkinos. Cf. Skrettas N., «Εισαγωγή» Τυπικόν αγίου Σάββα, In Jerusalem 2012, 23ˑ cf. Evangelou Ilias, Σλαβική Ορθοδοξία, Από τον Κύριλλο και τον Μεθόδιο στους ησυχαστές (9ος – 15ος αι.), Thessaloniki 2015, 241-252ˑ Popović R., Srpska Crkva, op. cit. 21. For the eastern tradition’s general influence in the Serbian Church see Mirković L., «Ein Typikon des serbischen Erzbischofs Nikodemos: vom Einfluss Konstantinopels auf den Gottesdienst der serbischen Kirche», Studi Bizantini e Neoellenici 8 (1953), 429-433. 16 His reputation had crossed the borders of Mount Athos and he was already known, obviously due to his lineage as well, in the greater Slav and Orthodox world. Cf. Tarnandis Ι., Ιστορία της Σερβικής Εκκλησίας, op. cit., 27ˑ Popović R., Srpska Crkva, op. cit., 15-17ˑ Kašić D., Istorija Srpske crkve, op. cit., p.113-115ˑ Velimirović N., Sveti Sava, op. cit., 94-97.
15 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Saint Sava Nemanjić as a Messenger and Founder framework of that Church in the general ecumenical climate of the Orthodox East. Quite accurately, professor Tarnanidis notes: “...the radiance of his spirit by far surpassed the glory of his lineage. It is worth noting that his canonization was a universal recognition of his personality and irrelevant to his nobility...”17. The manuscript records in their entirety are irrefutable evidence of Sava’s intact spirituality. Books on his life, Masses, Eulogies, compilations of Greek recovered texts or customized hymn compositions; either carefully translated from Serbian to Greek, either written directly in Greek, they grace the Orthodox Church’s hymnological tradition in its ecumenical dimension. However, we should note the objective difficulties faced by the researcher of these topics, due to the lack of primary sources. Such a fact makes the need for a systematic research of the scarce sources seem imperative for subsequent researchers. Which Typikon did Sava implement in the newly formed Church? It is possible that two Typika were put up for use on behalf of Savva. The first is the monastery Typikon, as he experienced it in Mount Athos and in Constantinople and applied it in Hilandar, Studenica and subsequently in other monasteries 18 in medieval Serbia. The second is the parish Typikon, as he came to know it in Thessaloniki, and, more
17 Tarnandis Ι., Ιστορία της Σερβικής Εκκλησίας, op. cit., 27. 18 Cf. Bogdanović D., Sveti Sava, Sabrani spisi, 2, Beograd 1986, 12 et seq. Cf. the description of his biographer, Domentian, for the way he organized the Church. Domentian says: “... and he organized everything in accordance with every good law and he transferred every example of Mount Athos in his country, in monasteries and hermitages, always having in his heart him who is watered by the Holy Spirit...” Domentian, op. cit., 124ˑ also see Popović R., Srpska Crkva, op.cit., 17ˑ Хиландарски типик, (ed. Ј. Шафарик), Гласник СУД 20 (1886), 157–213ˑ Slijepčević Đ., Istorija Srpske Pravoslavne Crkve, op. cit., 84-96.
16 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Athanasios Athanasiadis specifically, in the church of Hafia Sophia19. In this account, we should take into consideration an additional reality of utmost importance. The Typika do not only constitute a structured class of worship, but also an expression of the deep faith and the doctrine of the ecclesiastic experience of a community. Therefore, behind Sava’s decision to follow that direction lies not only a symbolism, but also a conscious and oriented choice. Moreover, Sava initiated a highly innovative action, by the standards of his time, which involved the organizational structure of the new Church. He placed the seats of the new bishops under his jurisdiction in significant medieval monasteries, that would thus become the center of the ecclesiastic life 20 . This had multiple advantages for the legitimacy of the still developing Church. He interconnected the parish life with the monastery life. The monastery’s katholikon became the Metropolis, which was the center of the parish life, thus making the ecclesiastic class homogenized and uniform.
19 Liturgiologist Milošević Nenad notes that “...it would be inconceivable for Sava, coming from 1198 into contact with liturgical texts and typikon books in the churches of Thessaloniki, to not have studied their typikon in depth and to not have introduced elements from it into the developing liturgical practice”, Milošević N., «H επίδραση του Τυπικού της Κωνσταντινουπόλεως στην ανάπτυξη των λατρευτικών ακολουθιών στην Εκκλησία της Σερβίας», Thessaloniki 2017, 3, note 6. 20 Regarding the role of the institutions of dioceses and metropolises in the organization of the Serbian Church see Janković M., Episkopije i Mitropolije srpske Crkve u srednjem veku, Beograd 1985, 32. He deliberately avoided the eminent and possibly secularized urban centers of those dioceses, wanted to emphasize the fact that church life is concentrated in the high ideals of the monastery community. Also cf. Popović R., Srpska Crkva, op. cit. 19, Evangelou Ilias, Ιστορία της Μεσαιωνικής Γραμματείας, op. cit., 296-297.
17 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Saint Sava Nemanjić as a Messenger and Founder
Sava conveyed practically the experience of his monastic and byzantine education into his developing Church. For that purpose, he conferred with well-regarded hierarchs and counselors. After his departure from Nicaea, he was escorted by his partners to Thessaloniki, to his trusted archbishop, Constantine Mesopotamites (1198-1199 and 1204-1223). It seems that he held a lengthy and substantive discussion with archbishop Constantine about topics related to the organization of the Church 21 . Thus, Photios’ Nomocanon was translated, probably by him or his partners, and constituted the ecclesiastic and legal code of conduct for the newly-found Church22. The faithful and accurate implementation of the eastern Typikon by Sava is also apparent by the fact that each diocese was supplied with a copy of the Nomocanon (Krmčija), so as to avoid phenomena of unaccountability, misinterpretations or personal initiatives in everyday matters of worship and faith23. The deeper meaning he attributed to the eastern Byzantine Typikon is also apparent by the acceptance of the Byzantine ecclesiastical art and
21 It is worth highlighting the enthusiasm with which bishop Nikolaj Velimirović presents monk Sava’s visit in Thessaloniki, from his entrance in Kalamaria and the contacts he established with the archbishop of Thessaloniki, Constantine. He partook in the concelebration with the bishop of Ierissos, Nikolaos, and the archbishop of Kassandreia, Michael, while Constantine included him with love and honor, raising him to the rank of archimandrite. Velimirović N., Sveti Sava, op. cit., 58-59 and 100. 22 Tarnandis Ι., Ιστορία της Σερβικής Εκκλησίας, op. cit., 44ˑ cf. Puzović Pr., Srpska Pravoslavna Crkva, op. cit., 7. 23 Slijepčević Đ., Istorija Srpske Pravoslavne Crkve, op. cit., 93-96ˑ Tarnanidis I., Περί των βασικών θεσμών Διοικήσεως του Πατριαρχείου Σερβίας. Συνοπτική Ιστορική Ανασκόπησις, Reprint of Archbishop of Kitros, Barnaba D. Tzrotzatos, «Οι βασικοί θεσμοί διοικήσεως των Ορθοδόξων Πατριαρχείων μετά ιστορικών ανασκοπήσεων», Athens 1972, 4-5. Cf. the commentary of Novaković St. regarding Nomocanon, Zakonik Stefana Dušana, Beograd 1938.
18 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Athanasios Athanasiadis architecture, preserved until today through the massive cultural creations of Studenica and Zica monastery, as well as many other medieval Serbian monasteries. It should be noted that Sava had an extended, “mobile perception” regarding the life and practice of his Church. For example, he did not hesitate to introduce, after his travel to the Holy Land in 1228, reformatory elements of the Jerusalem Typikon to his ecclesiastical class24. An additional element that shows the relationship of the inspired high priest with the eastern tradition is his choice to author the Mass of his father, Saint Symeon, on the basis of the eastern liturgical calendar typikon, already established in Mount Athos25. In his debates with the Archbishop of Ohrid, Demetrios Chomatianos (1216-1236)26, it is evident that Sava followed the
24 Regarding the Jerusalem Typikon see the study of the bishop of the Serbian Church in Eastern America and Canada, Sava Vuković, “Prvi prevod Jerusalimskog tipika kod Srba”, povodom 650 godišnjice prestavljenja Arhiepiskopa srpskog svetog Nikodima, GSPC, 12 (1974), 271-276. 25 Professor Milošević writes: The aforementioned Mass’ type follows the Typikon rules regarding minor celebrations without doxology, and as such, the Mass is evidence of the form of worship in the era during which it was composed. ...Based on that evidence, it is obvious that the Jerusalem Typikon, before the Second Hesychast composition, gave priority to the religious themes of the weekly cycle...”. Milošević N., Η επίδραση του Τυπικού, op. cit., 9. 26 Archbishop Chomatianos did not consent to the founding of the Serbian Church, since that would deprive his Archdiocese of important administrative provinces, so he coordinated his action to that end. Cf. for the role of Archdiocese of Ohrid Tarnanidsi I., Η διαμόρφωσις στου Αυτοκεφάλου της Βουλγαρικής Εκκλησίας (864-1235), Θεσσαλονίκη 1976, 94-110 and Ιστορία της Σερβικής Εκκλησίας, op. cit., 42- 44ˑ.Delikari Ang., Η Αρχιεπισκοπή Αχριδών κατά τον Μεσαίωνα: Ο ρόλος της ως ενωτικού παράγοντα στην πολιτική και εκκλησιαστική
19 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Saint Sava Nemanjić as a Messenger and Founder
Byzantine Typikon in his plans for the Serbian Church. This is also made obvious by Archbishop Chomatianos’ argumentation, where he did not react negatively in Savvas’ polity in topics regarding worship or faith; on the contrary, he recognized his best practice and clear awareness of the eastern tradition, the way it was followed in the Mount Athos Typikon 27 . Chomatianos seemed to be certain that Sava belonged to the eastern tradition, because he would otherwise put forward his dependency on the West as an argument. We can assume that he followed the same Typikon with the Archdiocese of Ohrid, many provinces of which were abstracted to the newly-found Church 28 . Additionally, his lengthy stay in cities with a profound ecclesiastical class, such as Constantinople, Nicaea and Thessaloniki leads us to the conclusion that he came to know and study the so called eastern asmatic typikon, which was adopted when he was appointed Archimandrite in Hagia Sophia of Thessaloniki and Bishop in
ιστορία των Σλάβων των Βαλκανίων και του Βυζαντίου, Thessaloniki 2014. For Chomatianos’ letter where he calls Sava “a simple monk that abandoned Mount Athos” see Popović R., Srpska Crkva, op.cit., 20. 27 It should be noted that Sava had already composed The Karyes Typikon (Karejski tipik) to be used by the monks in the vicinity of the Karyes cell. Cf. Bogdanović D., Kapejcки типик cвeтoгa Caвe. Бeorpaд 1985ˑ Јовановић–Стипчевић Б., «Писар Карејског типика», Свети Сава у српској историји и традицији. Београд 1998 , 127-133. Popović R., Kratak pregled Srpske Crkve, op. cit., 16. 28 Cf. Milošević N., Η επίδραση του Τυπικού της Κωνσταντινούπουλης, op. cit., 1. The Typikon of Studenica monastery, which he composed or edited himself, was possibly a product of the influence his travel to Sinai and his contact with Saint Sava Monastery in the Holy Land had to him Cf. Evangelou Ilias, Ιστορία της Μεσαιωνικής, op. cit., 296-297. Cf. Popović R., Srpska Crkva, op.cit., 17-18.
20 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Athanasios Athanasiadis the Cathedral of Nicaea29. It is also necessary, in order to obtain an overall view of Sava's stance, to take into account the political circumstances of that era, which were favorable to the acceptance on the part of emperor Theodore Laskaris and patriarch Manouel Sarantenos (1215-1222) of conferring advantages to the Serbian Church, since that would enhance their ecclesiastic and political supremacy over their challengers30. However, one might wonder: What is Archbishop Sava’s relations with the West? Even though Domentian, his biographer, made it seem as if it had a leading role in the process of taking the royal crown on behalf of his brother, Stefan, from Pope Honorius III (1216-1227), it seems that their relations were limited to diplomacy31. Of course, he did not wish to create conflicts with the West, which was notably the strong political pole of the era; on the contrary, he maintained diplomatic contact, without actually implementing the administrative, religious or other principles followed by the
29 Milošević N., Η επίδραση του Τυπικού της Κωνσταντινούπουλης, op. cit., 3. 30 Cf. Tarnandis Ι., Ιστορία της Σερβικής Εκκλησίας, op. cit., 34-42. It is very possible that there had been some sort of agreement between Laskaris and Stefan for Sava’s election as a patriarch, seeing that the development was fast and very smooth. We consider the siege of Constantinople by the Crusaders worthy of note in our analysis; an occasion of objective difficulty in handling such issues on behalf of the empire. 31 Historian Stanoje Stanojević presents the return of Saint Sava in Mount Athos in1217 as a consequence of a conflict with his brother, Stefan the First-Crowned, who seemed to be oriented towards the West. Stanojević St., Sveti Sava, Beograd 1935, 42. Cf. for the topic, regarding the opinions of other historians with similar reservations, Jovan Radonić’s, Vladimir Ćorović’s, in the analysis set out by Slijepčević Đ., Istorija Srpske Pravoslavne Crkve, op. cit., 67.
21 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Saint Sava Nemanjić as a Messenger and Founder
West 32 . We believe that quite rightly older and more contemporary historians believe that we can only accept his relations with the West in a diplomatic level, and in fact as a regional policy33. The researcher of this unique personality that remains until today the quintessence of the Serbian people cannot help but focus on the main purpose of Saint Sava’s presence and contribution which is called Svetosavlje-Saint-Savism. Svetosavlje is the spiritual essence of the patriarch’s presence: theological, historical, ecclesiastic, of the Holy Spirit, evangelical, Slavic and Serbian, Byzantine and eastern, and always orthodox34. It is the Christian culture as a way of life, as an image of the Living Christ, it is the unity of the Serbian Church, it is the spirituality creeping in the everyday life of the Serbian soul, in arts, in science, in literature, in philosophy, as Saint Nikolai Velimirović would say. For that reason, Saint Sava is considered
32 Bishop Velimirović does not leave room for other interpretations except for one; Sava seeked to have the diplomatic contact with the West, in addition to the second wedding of his brother, Stefan, with the granddaughter of Enrico Dandolo, Anna. Cf. Velimirović N., Sveti Sava, op. cit., 83-85. 33 Cf. the aforementioned works by Radomir Popović, Predrag Pužović, Đoko Sljepčević, et al. Nonetheless, there are also records that present Saint Sava as guiding his flock towards the Roman Catholic faith. Cf. Rogošić R., Prvi srpski arhiepiskop Sava i Petrova stolica, Nova revija VIII, 389. 34 The most notable monograph is, in our opinion, the study by the now retired Bishop of Bosnia and Herzegovina, Athanasije Jevtić, Bogoslovlje Svetog Save, Vrnjačka Banja 1991, 7-109. At this point it is worth mentioning the comparisong attempted by professor Radomir Popović between Orthodoxy and the Serbians’ spiritual identity in his article “Pravoslavlje i srpski duhovni identitet”, Sveti manastir Hilandar srpska carska lavra, Beograd 2005, 17-21.
22 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Athanasios Athanasiadis to be the homo universalis35 of the Serbian existence. The way all these components come together gives off an essence of Byzantium and Mount Athos. Carefully studying Serbia’s first Archbishop’s life and work, a researcher shall also notice an ecclesiastically valuable criterion which demonstrates the relationship of Sava the blessed with the Eastern Church. Besides the fact that through his action he witnessed and continued the mission of Cyril and Methodius and its successors36, it is not by chance that already by the time of his biographers, but mainly in the medieval times, he was called “enlightener-prosvetitelj”37 of the Serbian people. At first glance, this topic seems irrelevant to the eastern tradition, since the concept of the “enlightener” also exists in the West. With a more careful reading, one shall observe in this move the popular recognition of his offering to his flock of an eastern-type tradition that was passed on to the Slavic Serbian people as an authority. We can already see this disposition being reflected in the hymns of worship, in troparia describing this tradition. Even more so, the fact that the eastern tradition was ingrained in Sava is apparent in Domentian’s description of his
35 Cf. Bigović Rad., (Protojerej), Sveti Sava – Homo Universalis, on the website (02/03/2017) htttp//vaznesenjeovcarbanja.blogspot.gr/2013/01/homo- universalis htlm, 27/01/2013. 36 Jevtić At., (episkop), “Sveti Sava u tokovima ćirilo-metodijevskog predanja. Pojam i tajna predanja”, in Sveti Sava i Kosovki Zavet, Beograd 1992, 7-19. 37 Prince Miloš Obrenović recognized in 1823 the Memorial Day of Saint Sava as a national holiday. Some years later, in 1841, the 27th of January was established by decree as a public holiday and a celebration for all the educational institutions and Literature. See Velimirović Nik. (Vladika), Život Svetog Save, Vrnjačka Banja 2000, p.179, note 3ˑ Jevtić At., (episkop), “Sveti Sava kao prosvetitelj”, op. cit., 20-36.
23 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Saint Sava Nemanjić as a Messenger and Founder second visit to Zion church in Jerusalem. There, the subsequent martyr of our Church, Patriarch of Jerusalem Athanasius, welcomed him with tremendous honor, which surpassed the protocol of welcoming an hierarch38. Hailing him with Easter hymns of Saint John Damascene and Saint John Chrysostom by paraphrasing them and addressing them to Sava’s personality, he described him as “an enlightener and an apostle of the Lord”39. This polysemous address and comparison of Saint Sava with the eastern Fathers is the ultimate characteristic of the Eastern Enlightenment tradition” notes bishop Athanasije Jevtić40. By all the aforementioned information, it becomes clear that Sava, equal-to-the-apostles, founder of the Serbian Church, by organizing his Church in the newly-found Serbian state and by creating deep ecclesiastical bonds with Hellenism, established in his flock the Orthodox eastern practice as an “all- governing and all-fulfilling” principle. Nevertheless, what empowers his person and renders it a part of the holy tradition is his participation in the divine bestowal of the Holy Spirit in the Church of the Lord. Saint Savas was a faithful guide and a pure follower and supporter of the Orthodox Eastern Tradition that the enlighters Cyril and Methodius established in the Slavic Churches. This tradition remains unaltered throughout the centuries.
38 Two years before his martyrdom, possibly in 1234, Patriarch Athanasius welcomed Sava in Jerusalem. Cf. Jevtić At., Sveti Sava, op. cit., 36. 39Jevtić At., “Sveti Sava kao prosvetitelj”, op. cit., 4. 40Jevtić At., “Sveti Sava kao prosvetitelj”, op. cit., 4.
24 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Athanasios Athanasiadis
About the author Athanasios Athanasiadis studied at the School of Theology at the Aristotle University of Thessaloniki and at the Faculty of Theology at the University of Belgrade. He graduated from the School of Theology of the Aristotle University of Thessaloniki with a PhD on Slavic Ecclesiastical History. His post-PhD was on the Faculty of Theology (Modern History) at the University of Belgrade. His primary field of scholarly interest is the Slavic peoples of the modern ethno-religious history and especially those of the former Federal Republic of Yugoslavia. Papers and articles in peer-reviewed journals on the Transgender and Transnational Relations of the Balkan Peoples. Currently he is teaching at the School of Theology of the Aristotle University of Thessaloniki and also at the Department of Muslim Studies.
25 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Saint Sava Nemanjić as a Messenger and Founder
26 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Dr. Tatiana Borisova Scientific Collaborator National and Kapodistrian University of Athens
The Role of the Aesthetic Factor of the Text in the Byzantine Mission and in the Early Slavonic Literature: On the Material of the Church Slavonic Translation of the Poetic Abecedarium by Saint Gregory the Theologian
The present paper attempts to analyze the ways of the transmission of the poetic devices in the early Church Slavonic translation of poetic texts in the context of the formation of the Christian aesthetic system of Slavs. It is well known that the aesthetic factor had played a crucial role in the mission of the Christianization of Slavs. According to the Primary Chronicle the famous “Choice of Faith” by Vladimir the Great was mostly determined by the aesthetic vision of different monotheistic religions. In particular, Vladimir’s envoys who were sent to observe the religious traditions of the neighboring countries after the disappointment from the gloomy services of Muslims and German Catholics, were highly impressed by the glorious byzantine rituals in the Hagia Sophia, reporting to the Prince: "We no longer knew whether we were in Heaven or on Earth, though such beauty can’t exist on Earth, and we know not how to tell of it"1.This apocryphal story illustrates
1 Повесть Временных Лет. Подготовка текста, перевод и комментарии О. В. Творогова. Библиотека литературы Дре-вней Руси. Санкт-Петербург: Наука, 1997. Т. 1: XI—XII вв. http://lib2.pushkinskijdom.ru/tabid-4869 27 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) The Role of the Aesthetic Factor of the Text that the approach of Slavs towards the new religion was aesthetical rather than theoretical and dogmatic. It is no wonder that immediately after the adoption of the new religion, the Slavs started to create the timeless masterpieces of arts: churches, frescoes, mosaics, icons, illuminated manuscripts etc. although up to the 19th century they didn’t have any significant theologian or dogmatic scholar. It would be logical to assume that the Slavs tried to approach in the similar way the aesthetic aspect of the language, in other words, the poetic styles, which can transform language into an object of art. However in this field the cultural transfer met a significant barrier which was the language difference. The transmission of linguistic poetical styles could not be performed in a direct way as for example the transmission of the architectural models from one culture to the other, especially if we consider the great shift in the level of written traditions as occurred in the case of the Greek and Church Slavonic in the early stages of its history. How it was generally possible a dialogue between them and the transfer of the elaborated poetic structures of Byzantine poetry? Moreover, was the certain transmission among the goals of the translators, or the Medieval Slavic translators, according to the Russian philologist I. Jagich “not regarding the Greek text translated as a poetry failed to transmit in their translation neither the meter of the poems, nor such poetic ornamentations as acrostic”2. An extensive study carried out recently in the field of Medieval Slavistics succeeded to disprove both claims of that statement. However the main
2 И. Ягич, Служебные минеи за сентябрь, октябрь и ноябрь в церковнославянском переводе по русским рукописям 1095 – 1097 гг, Санкт-Петербург, 1886, LXXVIII. 28 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Tatiana Borisova results of this study focused on the original Slavic hymns composed by the Cyril and Methodius disciples3. The translated byzantine poetry was not studied to the same extent although it contains significant information about the ways in which the poetical system of Byzantine literature was adopted by the other language. The previous studies mostly dealt with the problem of the metrical adaptation in the translations of byzantine poetry4. However the poetic text styles cannot be
3 See, for example, Г. Попов, «Новооткрит канон на Константин Преславски с тайнописно поетическо послание», Paleobulgarica 21 (1997), № 4, 3 – 17. Г. Попов, Старобългарска църковна поезия за Рождество Христово и Богоявление. Книга първа. Климента песни. София, 2013, 154 – 160, 415 – 420. С. Кожухаров, «Песенното творчество на старобългарския книжовник Наум Охридски», Литературна история, 12 (1984), 3 – 19. М. Йовчева, «Новооткрити химнографски произведения на Климент Охридски в Октоиха», Paleobulgarica 23 (1999) , № 3, 3 – 30. Л. Мошкова, А. Турилов, «Неизвестный памятник древнейшей славянской гимнографии (канон Климента Охридского на Успение Богородицы)», Славяноведение, 1999, № 2, 24 – 36. А. Турилов, К определению творческого наследия учеников Кирилла и Мефодия в составе славянского Требника (Предварительные наблюдения над южнославянской рукописной и старопечатной традицией), Slavica mediaevalia in memoriam Francisci Venceslai Mareš, Frankfurt am M., 2006, 107 – 123. Крашенинникова, «Три канона из Октоиха Климента Охридского. Неизвестные страницы древнеславянской гимнографии», Славяноведение 2000, № 2, 29 – 41. О. Крашенинникова, Древнеславянский Октоих св. Климента епископа Охридского, Москва, 2006. Roland Marti, “Horizontal and Vertical: Acrostichus in Der Frühzeit Des Slavischen Schrifttums”, ПЕНИЕ МАЛО ГЕОРГИЮ. Сборник в част на 65-го годишнината на проф. Георги Попов. София, 2010, 30 – 47. 4 See, for example R. Jackobson, “The Slavic Response to Byzantine Poetry”, Actes du 12 Congres International D’Etudes Byzantines. Ochride 10-16 Septembre, Beograd, 1961. V. 1, 1 – 19. К. Тарановский, «Формы общеславянского и церквнославянского стиха в 29 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) The Role of the Aesthetic Factor of the Text reduced to the poetic meter. In the present paper we try to trace the transmission of three of them, namely of the alphabetic acrostic, paregnemon and paronomasia. The study was performed on the material of the Church Slavonic translation of the short iambic didactic poem generally called in Greek “Αλφαβητάριο” (“Abecedarium”) or “Παραινέσεις με ακροστιχίδα” (“Exhortations with acrostic”), the full name reads as follows: “Στίχων ἡ ἀκροστιχὶς τῶν πάντων στοιχείων ἑκάστου ἰάμβου τέλος παραινέσεως ἔχοντος” by Saint Gregory the Theologian (of Nazianzus) where the moral precepts of the Christian life are presented in the poetic form5. Each of the 24 lines of this poem
древнерусской литературе XI – XII веков», American Contribution to the VIth International Congress of Slavists, Monton, 1968, V. 1: 377 – 394. К. Станчев, «Ритмични основи на старобългарската поезия», Славистични изследвания, София, 1973, 264 – 270. Р. Кривко, «Перевод, парафраз и метр в древних славянских кондаках. Метрика древней церковнославянской поэзии в исследованиях XIX – XXI вв.», Revue des etudes slaves. LXXXII (2011), 2: 169 – 202. A. Filonov-Gove, “The Evidence for Metrical Adaptation in Early Slavic Translated Hymns”. Fundamental Problems of Early Slavic Music and Poetry. Monumenta Musicae Byzantinae, Copenhagen, 1978, 211 – 246. Д. Кристианс, «От подражания форме к дословному переводу: принципы параллельной адаптации мелодии и текста византийских песнопений в славянской традиции», Вестник ПСТГУ. Серия: Филология. 2008. Вып. 1 (11): 26 – 55. See also Г. Пожидаева, «Музыкально-речевые структуры древнеславянской гимнографии XI – XVII веков», La poesia liturgika slava antica. Древнеславянская литургическая поэзия. XIII Международный съезд славистов (Любляна, 15-21 август 2003). Тематический блок 14. Доклады, София, 2003:79 – 108. 5 G. Migne, Patrologiae Cursus Graecae. V. 37. Paris, 1860: 908 – 910. See also Α. Μαράς, “Η θρησκευτική ποίηση και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος”, Χριστιανική Μακεδονία. Η ενδόχωρα της στον κόσμο 30 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Tatiana Borisova starts with a letter according to the alphabetical order of the Greek alphabet – that’s why the poem is called “Albecedarium”. The terminus ante quem for the composition of the Slavonic translation is the 10th century, however the certain indirect language and textual evidence let us assume that the text was translated during the first decades of the history of Slavic writing tradition. The translation is saved in a unique manuscript of the 11th-12th century of East-Slavonic original as part of the collection «Πάνδεκται» (“Pandects”) of Antiochus6. The language characteristics of the translation however reveal that the translation was done in the South Slavonic region and then copied by some Russian writer7. The certain translation was published first by N. Sreznevski8 and then in 1930 by N. Karinski9 together with its Greek original based on the edition of G. Migne. The certain translation has several features indicating its special role in the history of the Church Slavonic letters. Let us point out two of them. Firstly, although the text was found only in one manuscript, it played an important role in the Church Slavonic literature serving as a model for the original
της Ορθοδοξίας της Χερσονήσου του Αίμου. Π. Τζουυμέρκας (επίμ.), Θεσσαλονίκη, 2014: 429–441, especially 439. 6 GIM (Moscow State Historic Museum), Sinod. № 30, East Slavonic, 11 – 12 cent. 7 Н. Каринский, «Византийское стихотворение Алфавитарь в русском списке XI века», Известия по русскому языку и словесности АН СССР, 1930, № 3: 263. 8 И. Срезневский, “Древние памятники русского письма и языка”, Общее повременное обозрение, Санкт-Петербург, 1863. 9 Н. Каринский, «Византийское стихотворение Алфавитарь в русском списке XI века», Известия по русскому языку и словесности АН СССР, 1930, № 3: 259–268. I would like to thank the colleague M. Jovcheva who drew my attention to this text. 31 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) The Role of the Aesthetic Factor of the Text tradition of the so-called “alphabet prays” composed by many outstanding representatives of the Church Slavonic literature10. Secondly the choice for the translation of the particular text which was not included in the liturgical tradition and was supposed to be read by each person individually was not determined by the liturgical needs but by the text itself – not only by its didactic message but by it poetic form as well. To which extend however the latter could be expressed with the means of the Slavonic language? Furthermore, was this transmission among the goals of the Slavic translator or as the text’s editor Karinski noted, was the poetic text translated in the prosaic literal way11? Finally, does the Slavic translation transmit the specific Greek poetic forms or it has another quite different poetic structure? Trying to find the answers to these questions by the analysis of the text on the present stage we didn’t examine the metrical structures of the original and the translated texts which could be the topic of a specific study and focused our study on the other poetical structures. Let us start however with the acrostic which certainly appears to be the most difficult for the transmission to the other language poetic device. It should be stressed that even modern poetic translations often fail to transmit it, although in the Ancient and the Middle Ages translation practices it was normally ignored. Indeed the reconstruction of the acrostic of the original by means of the other language normally requires significant changes in the text. It is worth mentioning that the
10 See Э. Зыков, “Русская переделка древнеболгарского стихотворения”, ТОДРЛ, 1974, V. 28: 308–316, especially p. 308 – 309. К. Куев, Азбучната молитва в славянските литератури, София, 1974. 11 Н. Каринский, «Византийское стихотворение Алфавитарь…”: 266. 32 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Tatiana Borisova
Church Slavonic alphabet does not consist of 24 letters as the Greek one, but of 36, therefore a poem with the proper alphabet Slavonic acrostic should consist not of 24, but of 36 lines. The other major changes that have to be done on the text concern the order of lines and the alterations of the initial words of each line in order to suit their initial letters to the new alphabetic order. Let us stress that the changes described above were actually performed in the Church Slavonic traditions for at least two translated hymns, namely the Akathistos Hymn12 and the Alphabetic Stichera from the service of the Great Canon by St. Andrew of Crete13. However in the case of “Abecedarium” the translator seems to hesitate to proceed to such radical changes in the text, while on the other hand he is obviously concerned with the transmission of the acrostic. Thus he found another way to reproduce acrostic, following the way extensively used lately not only in the Church Slavonic, but also in the other translations of Greek acrostic hymns14.In the beginning of each line he writes separately the corresponding letter according to the alphabet order of the Slavonic alphabet while not including in this list
12 See Т. Борисова, «Ранние редакции древнейшего славянского перевода Акафиста Богоматери как пример славянского акростиха», Palaeobulgarica XXXVI (2012), № 1: 66 – 79. 13 See Т. Борисова, «К вопросу о ранних этапах истории славянской Триоди постной (на материале алфавитных стихир из службы Великого покаянного канона Андрея Критского)», Paleobulgarica. XL (2016). № 2: 74 – 92. T. Borisova, “On the Problem of the Transmission and the Ensuing Adoption of Byzantine Acrostic in the Early Ecclesiastical Slavonic Translation of the Hymnography”, Fragmenta Hellenoslavica. Vol. 2. Thessaloniki, 2016: 113 – 136. 14 See, for example, S. Salaville, “Un Acathiste Turc avec Acrostiche Alphabetique Grec”, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών. 1953: 484 – 490. 33 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) The Role of the Aesthetic Factor of the Text the letters that don’t correspond to the Greek ones15. The result appears to be the transliteration of the Greek alphabet with the Slavonic letters, each of them just introducing the corresponding line without any connection with its content, while the line itself starts with the irrelevant according to acrostic letter. Since an “acrostic” in the certain text is some sort of the exterior decoration – as well as being the link between the Greek and the Slavonic language – it is written with large letters with the “title” mark on the margins of the page. The certain transfer of the acrostic should be examined in the wide context of the ways of transmission of this poetic device not only in the Church Slavonic, but also in the other liturgical translations from the 10th century up to the present day. Let us proceed now to the analysis of the text itself. The comparative study of the translation with the original shows that the translation follows the original text accurately enough, though it can’t be characterized as a literal “verbum pro verbo” translation16, which was adopted by the Church Slavonic tradition after the 10th century. On the contrary one can see the relative “freedom” of the translator in the choice of words, which was obviously determined not only and not so much by the exact literal correspondence with the original, but with the realities of the Church Slavonic language itself. These translation practices generally characterize the early Slavonic
15 Н. Каринский, «Византийское стихотворение Алфавитарь…”: 266. 16 See Е. Верещагин, Из истории возникновения первого литературного языка славян. Переводческая техника Кирилла и Мефодия, Москва, 1971, 27. A. Filonov-Gove, The Slavic Akathistos Hymn. Poetic elements of the Byzantine Text and its Old Church Slavonic Translation, Munchen, 1988, XIII. 34 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Tatiana Borisova translations and can be regarded as an argument pro the elder dating of the certain text. In particular, the relatively poor vocabulary of the Church Slavonic language on the early stages compared with Greek, especially for the topics that had to do with Christian ethics and way of life, leads to the frequent cases of translation of several Greek verbs with similar semantics with the same Slavonic verb (see Table 1).
Table 1. Representative examples of the translation of different Greek words with the same Slavonic word in the Church Slavonic translation of the “Abecedarium”.
№ Greek original of the Church Slavonic translation “Abecedarium” by St. of the hymn George the Theologian 1 Ἀρχὴν ἀπάντων καὶ начатъкъ вьсэхъ и коньць τέλος ποιοῦ Θεόν твори бЃа Νόει τὰ πάντα, πρᾶσσε раз№мэваи вс твори же яже δ’ ἃ πράσσειν θέμις творити подоба¬ть Ξένον σεαυτὸνἴσθι, καὶ страньна себе твори и чъсти τίμα ξένους страньныЄ 2 Γίνωσκε πάντα τῶν раз№мэваи вьсэхъ добрыхъ καλῶν τὰ δράματα дэлеса Ἵστη μὲν ὄμμα, γλῶσσα раз№мэи очима языкъ же δὲ στάθμην ἔχοι мэрило да имэ¬ть Νόει τὰ πάντα, πρᾶσσε раз№мэваи вс твори же яже δ’ ἃ πράσσειν θέμις творити подоба¬ть 3 Εὐεργετῶν νόμιζε благодэтельств№я мьни μιμεῖσθαι Θεόν подобитис бЃ№
35 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) The Role of the Aesthetic Factor of the Text
Μή σοι τὸ εἶναι τῷ да не б©деть ти ¬же мьнэти δοκεῖν ὑποῤῥέοι приходщее
Many more differences can be observed in the morphological structures of the corresponding words. Let us stress that opposite to the later Church Slavonic translations the certain one doesn’t attempt to follow the original with the “morpheme-pro-morpheme” precision, nor to create new words for the transmission of the composite words of the Greek language. On the contrary, the translator seems to deliberately restrict himself to the vocabulary already known to the Slavic reader. Let us illustrate this thesis with the typical for the paleoslavistics example of the translation of Greek words with the prefix εὐ-. As one can easily see on Table 2 together with the usual translation of this prefix with the Slavonic root благ-17 (examples 1 and 2) there existed other ways of transmission of the words with the same prefix either with the word without prefix (example 3), or with the whole phrase (example 4).
Table 2. Examples of Slavonic translation of the Greek prefix εὐ- in the “Abecedarium” № Greek original of the Church Slavonic translation “Abecedarium” by St. of the hymn George the Theologian 1 εὐεργετῶν благодэтелств№я 2 εὐχαρίστως Благодарьствьнэ
17 See about them М. Чернышева, “Сематника словообразовательных моделей с начальными БЛАГО- и БОГО- (новые данные)”, Славянское языкознание. XIV Международный съезд славистов. Доклады российской делегации, Москва, 2008: 540–553. 36 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Tatiana Borisova
3 εὐπορεῖν Богатэти 4 εὐπλοεῖς добрэ плава¬ши
On the contrary, the Slavonic root благ- appears in the translation of several Greek words without the prefix εὐ-, shown on Table 3.
Table 3. The Greek words without the prefix εὐ- corresponding to the Slavonic благ- from the text of “Abecedarium”
Greek original of the Church Slavonic translation of “Abecedarium” by St. George the hymn the Theologian Χρηστότητα благостын Χάρις Благодэти
It should also be mentioned that the phenomenon described above holds for the morpheme structure of the Greek verbs as well – the translator did not try to “copy” it, but looks for the best equivalent in the existent Slavonic vocabulary. In most cases the result seems to be the loss of the prefix in the structure as the Greek verbs with prefix are usually translated to the Slavonic ones without prefix, as exemplified in the verbs with prefix ἐκ (see examples 1 – 3 from Table 4). However the opposite situation is also possible (see example 4 from Table 4, where the Greek verb without prefix is translated with the Slavonic one with the prefix ис-, which in fact duplicates the meaning of the Greek adverb ἔξω (Slavonic вънъ)). Finally in example 5 of the same Table
37 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) The Role of the Aesthetic Factor of the Text although the Greek verb prefix is translated to the Slavonic verb prefix, the meanings of the prefixes and the roots are quite different. However the metaphoric meaning of the certain epithet is transferred in a quite accurateway.
Table 4. Representative examples of the transmission of the verb structure in the Slavonic translation of “Abecedarium”
№ Greek original of the Church Slavonic translation “Abecedarium” by St. George of the hymn the Theologian 1 ἐκβιοῡν Житии 2 ἔκτριβε Тьри 3 ἐκφέρῃ явл¬тьс 4 (ἔξω) πέσῃς (вънъ) испадеши 5 ὑποῤῥέοι приходщее
Let us stress that in example 4 the use of the verb prefix in the translation can be explained, among other reasons, for euphony purposes – that is due to the translator’s attempt to create an alliteration (repetition of consonants [s] and [z]): ярость об№здаваи да не отъ №ма вънъ испадеши. Thus we reach the critical question in our study that is, to which extend the choice of the translator between different variants is dictated by his poetic preferences. It is well known that the others besides the meter and the acrostic rhetorical devices of the Byzantine poetry included different types of repetitions – the paronomasia in the wide meaning of the term, which either origins or not in the derivational identity of the corresponding words. Describing the meaning of the
38 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Tatiana Borisova certain poetic styles in the construction of the total poetic message of the text as well as the difficulties in their translation, R. Jacobson wrote: ”In poetry verbal equations become a constructive principle of the text. Syntactic and morphological categories, roots, and affixes, phonemes and their components (distinctive features) – in short, any constituents of the verbal code – are confronted, juxtaposed, brought into contiguous relation according to the principle of similarity and contrast and carry their own autonomous signification. Phonemic similarity is sensed as semantic relationship. The pun, or to use a more erudite, and perhaps more precise term – paronomasia, reigns our poetic art, and weather this rule is absolute or limited, poetry by definition is untranslatable”18.The above statement undoubtedly applies for the Byzantine poetry, where the poetics of repetitions reach their culminate point. Each Byzantine poem – the one studied here not being an exception – abounds in sound repetitions, which either originate in the repetitions of the same morphemes (roots, prefixes, suffixes and/or flexions), or have nothing to do with the derivative relationship. These two phenomena called paregmenon and primary paronomasia19 correspondingly are not equally difficult to be transmitted to the other language. The paregmenon normally could be transferred more easily, although for the languages with different levels of vocabulary extension, as it was in the case of
18 R. Jackobson, “On Linguistic Aspects of Translation”, On Translation. Reuben Brower (ed.). Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1959: 139. 19 See A. Filonov-Gove, The Slavic Akathistos Hymn. Poetic Elements of the Byzantine Text and its Old Church Slavonic Translation. Munchen, 1988: 26 – 31. Т. Борисова. “К проблеме возникновения славянской церковной поэзии: воспроизведение поэтических средств в раннеславянских переводах византийской гимнографии”, Universum Huma-nitarium, 2015, 1: 40–57, especially 41. 39 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) The Role of the Aesthetic Factor of the Text
Greek and Church Slavonic on the elderly stages of history of the latter, it undoubtedly required certain translator’s skills. Let us see several examples of successful paregmenon transmission (Table 5). Bear in mind that the two first examples (1 – 2) concern the repetition of the same flexions and suffixes, while the two last ones (3 – 4) – the root repetitions. In example 4 the translator successfully transfers the complex poetic structure of the original, based on the repetitions of the antonyms μικρός – μέγας as well as the repetition of the word σοφός which opens and closes the fragment.
Table 5. Representative examples of the transmission of the Greek paregnemon in the Slavonic translation of “Abecedarium”
№ Greek original of the Church Slavonic translation “Abecedarium” by St. George of the hymn the Theologian 1 Ἡ σὰρξ κρατείσθω καὶ плоть да въздрьжитс• и да δαμαζέσθω καλῶς №др№ча¬тьс добрэ 2 Σοφῶν θύρας ἔκτριβε, м©дрыихъ двьри тьри нежели πλουσίων δὲ μη богатыихъ 3 Βίου τὸ κέρδος, ἐκβιοῦν жития приобрэтение житии на καθ’ ἡμέραν вьскъ дьнь 4 Σοφῶν θύρας ἔκτριβε, м©дрыихъ двьри тьри нежели πλουσίων δὲ μη богатыихъ Τὸ μικρὸν οὐ μικρόν, малое не мало ¬гда ὅταν ἐκφέρῃ μέγα. Ὕβριν χαλίνου, καὶ явл¬тьс велико μέγας ἔσῃ σοφός р№гани¬ об№здаваи и великъ
40 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Tatiana Borisova
б©деши м©дръ
However if we approach this problem statistically we can see that the original paregnemon is not always transmitted to the Slavonic text. Specifically, the root paregnemon is transmitted in most cases (about 90 %), the translator transfers the flexion paregnemon only in 30% of the cases, while prefix paregnemon is not transmitted at all.Let us see as a characteristic example the translation of the following three lines of the poem, corresponding to the Greek letters Γ – Ε – Ζ: Δεινὸν πένεσθαι, χεῖρον δ’ εὐπορεῖν κακῶς. Εὐεργετῶν νόμιζε μιμεῖσθαι Θεόν. Ζήτει Θεοῦ σοι χρηστότητα χρηστὸς ὤν. The Church Slavonic translation reads as follows: люто №бог№ быти нъ лютэ¬ богатэти зълэ благодэтельств№я мьни подобитис бЃ№ ищи бЃа своего благостын благъ сы One can easily see that in the above three lines the translator always transmits the paregnemon based on stem or root repetition (2 cases: Θεόν/ Θεοῦ - бог№/ бога and χρηστότητα/ χρηστὸς - благостын/ благъ), but generally fails to transmit the prefix and flexion repetitions (3 cases: εὐπορεῖν/ εὐεργετῶν - богатэти/ благодэтельств№я, πένεσθαι/μιμεῖσθαι - №бог№ быти/ подобитис, δεινὸν/ χεῖρον - люто/ лютэ¬). However if we analyze the Church Slavonic text of the same three lines not from the point of view of the mechanic transmission of the original paregnemon, but as an independent poetic text, we will find there, together with the transmission described above: 1. Two new cases of stem or root paregnemon: люто/ лютэ¬ and №бог№/ богатэти (in the
41 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) The Role of the Aesthetic Factor of the Text
last pair the words have opposite meaning, both pairs are used skillfully enough for the emphatic antithesis formulation). 2. New flexion paregnemon быти/ богатэти, which practically forms an emphatic rhyme for the same antithesis. 3. 3-member (instead of 2-member of the original) root paregnemon: благодэтельств№я/ благостын•/ благъ. 4. An excellent example of primary paronomasia – the sound repetition without the derivative original – of two paregnemon pairs described above: №бог№/ богатэти and бог№/ бога, which is also supported with the sound and sense similarity with the group of derivatives благодэтельств№я/ благостын•/ благъ. 5. Finally an admirable alliteration – sound repetition of consonants [b] and [l], being most vivid in the first line of the text. These three randomly chosen lines undoubtedly demonstrate to us, that besides the transmission of the content, the Slavic translator was equally concerned with the transmission of the poetic form of the Greek text. Although he couldn’t transfer to the other language with the poorer vocabulary the lexical, morphological and phonetic styles of the original, he deliberately tries to create in the Slavonic text similar poetic styles in the spirit of Byzantine poetics, using the poetic potential of the recipient language. The above statement can be illustrated also with the other two cases of reconstruction in the translation of the primary paronomasia of the original. Mind that the certain
42 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Tatiana Borisova poetic device contrary to paregnemon is generally impossible to be literally transferred to the other language. The only path the translator can follow is to construct a new paronomasia style in the translated text with the use of the means of the recipient language, more or less similarly to the original paronomasia. Let us show how the certain translator manages to do this on two representative examples, where instead and on the place of the primary paronomasia of the original he constructs his own one creatively using the poetic potential of sound repetitions in the Church Slavonic language (Table 6). In the first example instead of the primary paronomasia κλεὶς/ κείσθω he creates in the same line a new one б©деть/ бл№дить, while in the second a primary paronomasia of the antonyms χάρις/ αἶσχος which marginalizes the root paregnemon φθονεῖσθαι/ φθονεῖν and creates a very impressive antithesisis replaced by the 3 time repetition of the sound combination дэт.
Table 6. Representative examples of the reconstruction of primary paronomasia in the Church Slavonic translation of the “Abecedarium”
Greek original of the Church Slavonic translation of “Abecedarium” by St. George the the hymn Theologian Κλεὶς ὠσὶ κείσθω, μηδὲ затьчени¬ №шима да б©деть πορνεύει γέλως ни да бл№дить смэхъ Χάρις φθονεῖσθαι, τὸ φθονεῖν благодэти завидэти а ¬же δ΄ αἶσχος μέγα завидэти ст№дъ великъ
Let us finish our brief review with another example that illustrates the co-creative efforts of the translator who tries
43 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) The Role of the Aesthetic Factor of the Text not only to transfer the poetic styles of the original to the translation, but to enhance them as well as to create new ones in the spirit of Byzantine poetics. When translating the following two lines (letters Ν and Ξ): Νόει τὰ πάντα, πρᾶσσε δ’ ἃ πράσσειν θέμις Ξένον σεαυτὸν ἴσθι, καὶ τίμα ξένους – he deliberately adds another member to the paregnemon πρᾶσσε/ πράσσειν, sacrificing for this purpose even the literality of the translation (mind the tree-member stem paregnemon твор in the translation): раз№мэваи вс твори же яже творити подоба¬ть страньна себе твори и чъсти страньныЄ In conclusion let us state that the analysis of the text shows clearly that the anonymous Slavic translator of the poetic “Abecedarium” by St. Gregory the Theologian was concerned not only with the transmission of the literal meaning of the text, but also with its poetic message, trying to transfer to the Slavic text the main poetic styles of the original. The main obstacle for his poetic transmission was not only the difference, but the different level of the vocabulary development of the original and the recipient language. In his efforts to overcome this barrier the translator acts as a text co- creator and tries to use the poetic potential of the Slavonic language, creating his own poetical structures in the spirit of the Byzantine original. Let us stress that the certain poetic approach is quite different compared with the one of the 14th century, when the vocabulary of the Church Slavonic language reached almost the same level with the Greek one. While in the 14th century the translators tried to transfer the original as precisely as they could, transmitting the poetics along with the maximum “verbum-pro-verbum” and
44 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Tatiana Borisova
“morpheme-pro-morpheme” correspondence20, on primary stages the poetical styles were created by the translator to a large extend independently from the original. Finally it is worth citing the words of Saint Gregory the Theologian: “Τὸ μικρὸν οὐ μικρὸν, ὃταν ἐκφέρῃ μέγα”(The small is not small when it bringsgreat)21. This small but undoubtedly poetic translation along with the other similar ones served as a channel that helped transfer the treasures of the Greek poetics to the other language which accepted and assimilated them promptly. The great result of this transmission happens to be the original Russian literature with strong Byzantine roots, which all the world admires now.
20 See Т. Борисова, «Греческое искусство слова в русской культуре: об особенностях передачи структуры текста в церковнославянских переводах византийской гимнографии», Влияние эллинизма на науку, культуру и образование современности, Томск, 2017: 280 – 293. Т. Борисова, Текстология церковнославянских переводов византийских гимнографических текстов по спискам Триоди постной XII – XV веков, Новосибирск, 2016: 169 – 198. 21 G. Migne, Patrologiae Cursus Graecae. V. 37. Paris, 1860: 908 - 910. 45 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) The Role of the Aesthetic Factor of the Text
About the author Dr. Tatiana Borisova was born in Novosibirsk, Russia. She studied Philology at the Faculty of Humanities of the Novosibirsk State University, and, in 1998, she received her first PhD in Russian Language History from the same university. She continued her studies at the Department of Philology of the University of Crete, receiving her second PhD in Byzantine Philology in 2007. Her scientific interests include the study of the Church Slavonic language and literature, and the Greek - Slavic cultural relations. She has published books, papers and articles on various aspects of Paleoslavistics, as well as on teaching Russian as a foreign language. Since 2008 she teaches at the Faculty of Slavic Studies of the National and Kapodistrian University of Athens.
46 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Dr. Nevena Gavazova Associate Professor University “St. St. Cyril and Methodius” of Veliko Tarnovo
On the Greek Original Manuscript and the Old Bulgarian Translation of a Vita Incorporated in The Codex Suprasliensis. Preliminary Observations.
The object of this research is The Vita of The Holy 42 Martyrs of Amorium known by only one South Slavic transcript1 in The Codex Suprasliensis2. There it is placed with the following incipit, dated 7th March:
1 Until now, I’m aware of only one late Russian transcript in XVIth century Codex, collection of the Meletski Monastery /folio 303/, № 117п – it is in Kiev, “V.I. Vernadskiy” National Library of Ukraine, folios 172a – 181б: Мц(сђ)а марта sђ. дЃнь м(])н¶е сЃт¥(х) ё славн¥(х) с м]Ѓнкь. »еw(д)ра константёна. »еwфёла. калёста васоÿ. ё дрYжён¥ ёхь. мЃв ё(ж) въ амореё. Beginning: На мЃ]нё]ьск¥ стр(сђ)тё ре(]ђ). любщ∙ёмь мЃ]нк¥ да прострем с. блг(д)тё въземлще wUU нё(х). новоÿвльшём с на(м) ]лЃко(м). ёдýте убо станýте дне(сђ) да смотрё(м) добраго съвъкуплен∙а. The description of the manuscript is according to the Annex in: Rediscovering: The Codex Suprasliensis – Xth century Old Bulgarian Literary Monument. BAS, Sofia, 2012, 447,450. 2 Hereinafter referred to as Supr. In the Codex, the Vita is the fourth one, placed on folios 27b to 34b, dated 7th March, anonymous. In the present study the text is given according to the critical edition Заимов, Й., М. Капалдо. Супрасълски или Ретков сборник. БАН, том 1, С., 1982; том 2, С., 1983. In volume 1, the Vita is placed on folios 127-155. In order to compare, the following editions are also used: Miklosich, F. Monumenta linguae palaeoslovenicae e Codice Supraslieni, Vindobdnnae, 1851; Срезневский, И. И. Древние славянские памятники юсового письма. Спб., 1868, 27-36, 174-186, 225-240; Северьянов С. Супрасльская рукопись. Спб., 1904. 47 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) On the Greek Original Manuscript and the Old Bulgarian Translation
Title: М©]енё¬ стЃыёхъ ё славъныхъ новоÿвьшё∙хъ с® м©]енёкъ. ‹еwдора. Костантёна. ‹еwфёла. Калёста. Васоÿ. ё дружёны ёх±. Beginning: На м©ченёчьскы страстё рече. люб®штёёмъ м©ченёкы да простьремъ с®. благодýтё вьземь«шти отъ н¶хъ. and end: владык© Хрьста бЃа нашего ёстёньнааго вънё© ём©ште уп±ванё¬. молётё насъ радё не прýстаёте. да ё мы получ¶мъ вýчьн©« жёзнь о хЃý ёЃсý гЃё нашемъ. ¬муже слава съ от±цемъ ё съ стЃыёмъ дЃхомь нынÿ ё прёсно ... амён. In the Tarnovo edition of The Prologue in Verse from XIVth century3 a reduced version of the Vita is included, that carries the linguistic features of the early translation4. Its authorship and time of occurrence is still undefined; also, the textological history of the Greek original manuscript and its relation with other texts that appeared in Byzantium from IXth century onwards5, containing data on the holy 42 martyrs of Amorium6, is not studied yet.
3 The earliest Bulgarian transcriptions of the Tarnovo edition of The Prologue in Verse are dated, respectively, 1345-1360 Зогр. 60 (March – August) (Петков, Г. Стишният пролог в старата българска, сръбска и руска литература. Пловдив, 2000, 26) and 1368-1370 БАН 73 (September – February) (Кодов, Хр. Опис на славянските ръкописи в библиотеката на Българската академия на науките. София, 1969, 137-143). They stand in the basis of the 12-volume edition from which here is used: Петков, Г., М. Спасова. Търновската редакция на Стишния пролог. Текстове. Лексикален индекс. Т. VII, месец март. Университетско издателство „Паисий Хилендарски“, Пловдив, 2012, 333. 4 The connections between both texts are object of separate research (printing underway). 5 The story of the seven-year stay of the Greek prisoners to the caliph and their martyr’s death in 845, is artistically recreated in the Vita of the 42 Martyrs by Evodius. (Βßος καp Dθλησις τ™ν Bγßων τεσσαρακονταδýο μαρτýρων. – In: Acta Sanctorum. Martii I, 1665, 887-893), widely spread 48 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Nevena Gavazova
The present short research offers preliminary observations on the mentioned range of scientific matters. The object is to study the textological history of the literary
in the Greek manuscript tradition. It stands in the base of the detailed narration of the Successor of Theophanes on taking over Amorium and the prisoners’ fate shortly mention by the Successor of George Hamartolos and Genesius, being the story more detailed in the Chronicle of Symeon Magister. About the captivity inform, also, later compilers Cedrenus and Zonaras; the 42 martyrs are chanted in the verse chronicle of Ephraim. The name of Constantine is mentioned in the Menologium of Basil (Мignе, P. Patrologiae cursus completus. Series graeca. T. 117. Paris, 1894, 341). Information on the fate of the 42 Byzantine martyrs contains the Church Chronicle of the cardinal Caesar Baronius (Annales Ecclesiastici. T. XIV, Lucae, 1743, 253 сл.); the latter was used by Assemani in his calendar (Assemani. Kalendaria ecclesiae universalis, Romae, 1755. T. VI. Sancti XLII Martyres. 168 сл.). The explanatory statement is detailed in Lebean, Historie du Bas-Empire par S. Martin, v. XIII, Paris, 1832, p. 147-150, and short in Finlay, A History of Greece, ed. by Tozer, Oxford, 1877, v. II, p. 159. A story with similar to the Vita of the 42 Martyrs features can be found in works of the Xth- century Armenian historian Moses Kagankatvatsi, as well. See details in: Васильев, А. Греческий текстъ житiя сорока двухъ аморийскихъ мучениковъ по рукописи Парижской Нацiональной Библiотеки № 1534. – In: Записки Императорской Академии наукъ. Томъ III, № 3. С.-Петербургъ, 1989, 2-3. 6 The long-lasting wars of the Byzantine emperor Theophilos (829-842) against the Arabs ended with the capture of his home town of Amorium (24th September 838), where the Byzantine Amorian dynasty that reigned at that time, comes from. Caliph al-Mu'tasim plundered the town, killed part of its citizens, and held in captivity more noble ones. Among the prisoners were the patrician Theophilus, the strategoi Melissenus and Aetius, the protospatharios eunuch Theodore nicknamed Crater (The Strong), the cavalry officer Callistus, the drungarios Constantine, Vasoy and other officers of different troops. See more details in: Васильев, А. А. Византɪя и арабы. Политическɪя отношенɪя Византɪи и Арабовъ за время аморɪйской династɪи. Санкт-Петербургъ, 1900, 119-138. 49 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) On the Greek Original Manuscript and the Old Bulgarian Translation monument through analysis on historical-philological basis; the relevant linguistic data should be summarized on the base of the cultural and historical environment of the IX century, and the hermeneutic reading of the text. Comparing the Slavonic translation, known by the Supr., and the text in Greek7, several types of differences are determined. Here are pointed out only the ones related to the time of occurrence of the Greek Vita and the time (and, probably, the place) when the translation to Old Bulgarian was done. Missed lexemes and phrases, as ones of the type: after трудъё (p. 127 / 27) is not translated the Gr. Tπεπüθησαν – (they) accepted, adopted, situated in the text before the missing phrase, indicated in the edition of Supr.8 – are common features. In some of the cases the free translation could be explained by the aspiration of the scholar to express the content of the Greek original manuscript in more accessible way. Here in particular, the translator probably has tried to avoid the tautology (see above, 127 / 26 Vλαβον is translated as въз®ш®), and he has missed, as far as he could not find appropriate Slavic way of expression. Might be suggested, as
7 Paris National Library № 1534. – See: Васильев, А. Греческий текстъ житiя сорока двухъ аморийскихъ мучениковъ..., 9-17. У Заимов, Й., М. Капалдо. Супрасълски или Ретков сборник, том 1…, с. 9 this text is mentioned as the only Greek source. The problem related to the versions of the Life of Holy 42 Martyrs of Amorium by Evodius and the time of their occurrence, is still not solved; other Greek versions of the Vita published by A. Vasilev who indicate substantial differences, are not registered. See: Васильев, А. Греческий текстъ житiя сорока двухъ аморийскихъ мучениковъ..., 7-8. 8 See: Заимов, Й., М. Капалдо. Супрасълски или Ретков сборник, том 1…, 127. 50 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Nevena Gavazova well, the lack of clarification regarding the content implicated in the Greek text: ё острý (the main meaning of |оÝως / |оýς is preferred instead of the figurative fast, painful, decisively) въз®ш® вýньца" страстьнё]ьскы трудъё / Gr.: (ё without correspondence in Gr.) |оÝως Vλαβον∙ στεφÜνους Bθλητικ™ν Bγþνων Tπεπüθησαν _ τουτονp τ{ν BÝρα Bναπνεqν. If the acceptance of the crown due to the asceticism (страстьнё]ьскы трудъё) can be attributed to all types of holiness (e.g., the hermit is also страстотьрпьцъ), only as far as the martyrdom is concerned, the fast exemption from the painful sufferings due to the manifestation of religious faith (the victim) declares the aspiration (подвёгъ) towards God and assures to the God’s servant the expected crown of glory in the Kingdom of Heaven9. Some cases of free and literal, of stylistically equivalent and stylistically adapted literary translation direct towards multilingual environment in which the Slavic version corresponding to the Greek original manuscript has occurred10. In the titles of both texts the martyrs are called новоÿвьшё∙хъ с® / νεοφαν™ν μαρτύρων (127 / 6), i.e., the ecclesial community has already started to celebrate their
9 On said subject, see details in: Гавазова, Н. За житията на светиите и техния агиологичен анализ. – В: Теология и социум. Съвременни перспективи. Сборник с доклади от научна конференция с международно участие по случай двадесетата годишнина от основаването на Православния богословски факултет към ВТУ „Св. св. Кирил и Методий”. Фондация „Покров Богородичен”, София, 2013, 398-426, ISBN 978-954-2972-16-7, 407. 10 Probably it is written within a short period of time before the translation was done. 51 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) On the Greek Original Manuscript and the Old Bulgarian Translation memory11 and this was accepted before too long in the Old Bulgarian saints pantheon. After naming some of the martyrs, the Slavic text summarises: ё дружёны ёх±; in the Greek text their number is specified: τ™ν τ{ν Bριθμ{ν τεσσαρÜκοντα δýο (127 / 7) – thus the requirement for correct documentation of the event, when described by a witness, is fulfilled. In the presence of discrepancies of this type, suppose that the translator had used other original than the one that has come to our times, is admissible. Both texts communicate that the events happen during the rule of Roman Emperor Theophilos (829-842), when he was fighting against the Arabs12, but in the Old Bulgarian translation is added: »еѡфлъ pже о насъ цѣсарьствоу " / Θεόφιλος, ὁ πεϱί ἡμᾶς (131 / 1-2). This does not change the semantics y does not affect the accuracy of the translation, but makes it clearer for the readers / listeners. The translator has not missed this data that shows it still has not become obsolete for him. The factual basis of the story of the holy 42 martyrs of Amorium directs towards the time and place where the initial translation was done 13 and its relationship with the Greek original.
11 This calls for (or is a direct consequence of) the creation of texts for martyrs, related to the celebration of their memory by the Church. 12 Several times they are called in a different way: сарацёны / ˘γαρην™ν, for example: 131/ 3). 13 On the cultural and historical data related to the creation of the first Slavic translations, a substantiated opinion see in: Спасова, М. Исторически и квазиисторически подход при тълкуването на сведенията за преводаческата дейност на славянските първоучители по време на Моравско-Панонската им мисия. – В: Нýсть ученикъ надъ учителемь своимъ. Сборник в чест на проф. дфн Иван Добрев, член-кореспондент на БАН и учител. УИ „Св. св. Климент Охридски”, София, 2005, 106-144. 52 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Nevena Gavazova
When telling about the advance of the emir towards Amorium, the anonymous writer indicates the exact date of the beginning of the siege – the first day of August, first indiction, 838 г.14 For the scholar translator such documentation of the event is anachronistic regarding the environment towards which the message of the text is directed, and irrelevant with regard to the purpose of the hagiographic writing: ре]еныё скврънавыё амемурмнё ... на]® на градъ плъ]ётё с® / ¸πÝστη τi πόλει } Dθεος σýν πÜσf τi πανοπλßJ αˆτο‡, εrσιόντος το‡ αˆγοýστου μην{ς τ\ς πρþτης TπινεμÞσεως καp παραυτßκα _ρоατο Tκπολεμεqν τ[ν πόλιν (131 / 19-21). One more example of similar attitude of the translator towards the original is registered. The Greek text indicates the exact date of the punishment of the Byzantine prisoners – 6th March, eighth indiction, 845, that is specified by mentioning the name of the emperor ruling at that time – orthodox Christian: ¸τελειюθησαν δS οs Eγιοι τεσσαρακοντα δýο μÜρτθρες μηνß μαρτߥ Wκτf rνδικτι™νος |γδüης Vτθους βασιλεýοντος τ\ς ´Ρωμαßων Bρχ\ς Μιχα[λ Θεοδюρας καp Θýκλης, τ™ν χριστιαν™ν καp |ρθοδüоων βασιλÝων (149 / 1-5). Being contemporary of the events, the author describes the period of life of the Byzantine church immediately after overcoming the iconoclastic heresy, when the disputes related
14 In the rest of the Greek source from that time where the event is reported, the exact date lacks. Only in this anonymous Vita is indicated. The Arab chronicler Al-Tabari who describes in a detailed way the capture of Amorium, informs that the first day of the siege was 1st August 838, and that the siege lasted 55 days, i.e., Amorium fell on 24th September. Se more details in: Васильев, А. А. Византɪя и арабы. Политическɪя отношенɪя …, 130, 136-137. 53 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) On the Greek Original Manuscript and the Old Bulgarian Translation to the icon images and the defense of the Orthodoxy were still on-going15. From the translation to Old Bulgarian, we became aware only of the date and month, due to the additional explanation that points out the Greek nationality of the sovereign: съконь]ьш® же с® сЃтё∙ мЃв м©]енёка" мýс®ца марта въ зŤ" цýсарьству«шту гръ]ьстýё властё" мёхаёлъ »еодоръ" ё »екла правовýрьнё∙ ('правоверни' instead of 'православни' from Gr. |ρθοδüоων) цЃрё (149 / 1-4). Although there was a small time difference between the time of creation of the Greek literary monument and the time its Slavic translation was done, the lack of actualization of the data related to the documentation of the event is explicable when the reproduction of that type of theological text is concerned. Such data is considered as an archaism and not relevant for the spiritual biography16 of the righteous people, in this case, martyrs – regardless the linguistic environment in which said texts are distributed. In the rhetorical introduction of both texts by the term новоявени (новоÿвьшемъ с® ... м©]енёкомъ / τ™ν νεοφαν™ν ... μαρτýρων) is announced once again that soon the martyrs will be celebrated as saints of the Church. But in the text in Old Bulgarian is omitted the emphasis that they are всички просияли (Bρτßως BναφανÝντων - 127 / 10-11). Being Greek the author, for him is important not only the number of the new martyrs but the evidences for their holiness, as well – these are
15 The post-iconoclastic period is very well presented in the Christian art and in all spheres of Byzantine cultural life. See: Успенски, Л. Богословие на иконата. ИК „Омофор”, София, 2001, 157-175. 16 On said subject, see more details in: Гавазова, Н. За житията на светиите…, 400-403. 54 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Nevena Gavazova proves necessary for the official canonicalization and the inclusion of their memory in the church calendar17. But for the Bulgarian environment they are irrelevant – here the tribute is paid when they are included in the Constantinople saints’ pantheon. The numerous interpolations in the Slavic text are mainly lexical correspondences belonging to the same synonymous row that make clearer the meaning of Greek lexemes of the type ὓβϱιν / досажденёÿ ё укора (141 / 11) or explain said lexeme (ϰεφαλὴν / ]ьстьнѫ« главѫ - 147 / 16). In most of the cases they lead towards the principles of the free translation – in the interests of the semantic clearness, something visible in the earliest Old Bulgarian sources18. Some cases of incorrect or erroneous presentation of the corresponding Greek original text19 are also reasons to define the translation as free one because the content of the Greek original is presented correctly but in accordance with the spirit of the Bulgarian language. For example, in the phrase нъ вьсе прýобёдýвъше вý]ьно¬ съпасенё¬ вьз®ш® / Bλλ@ πÜντων καταφρονÞσαντες τ[ν αrюνιον στρατι@ν Tπραγματεýσαντο (127 / 23-25), to the Greek гр. στρατι@ν (военна служба, войска) corresponds the Old Bulgarian съпасенёp (гр. σωτηρßα), the
17 This should be taken into consideration when analyzing the environment of distribution of the memory, and the literary works it is based on. 18 See examples in: Милев, Ал. Старобългарският превод на Супрасълския сборник. – In: Проучвания върху Супрасълския сборник – старобългарски паметник от Х век. София, 1980, 51-59. 19 Most of them are observed and pointed out in the comments to the critical edition of the Supr.; I will therefore not consider here this aspect in further detail. See: Заимов, Й., М. Капалдо. Супрасълски или Ретков сборник, том 1…, с. 127-155. 55 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) On the Greek Original Manuscript and the Old Bulgarian Translation spiritual logic (the endeavor to become part of the heavenly armies / convocation is, also, striving for salvation) remains unchanged. The correct reading of the semantics of the Old Bulgarian translation is complicated additionally by the fact of transliteration from Glagolitic to Cyrillic. Proof of the Glagolitic base20 could be seen in, for example, the translation of the Greek γρÜφειν (in this case, записвам, описвам, писмено съобщавам, предлагам) with the Slavic lexeme сътаатё (127 / 16), where the letter т is written using the Glagolitic grapheme for а. The Vita is anonymous – the Old Bulgarian text as presented in the Supr., shows that. Later Slavic versions of the story that differ in text and translation indicate authorship. In the Macarius Menaion (dated 6th March) as an author in the title is pointed out the Archbishop of Cyprus Sophronius21: му]ен∙е сЃтыхъ ё„ добропобýдныхъ мЃк. му]енёкъ въ сvр∙ё м¹ченыхъ »еоDора. констнтёна. калёста. фефёла. васw‘а ё ёже с нёмё слwжено сЃтымъ софрон∙е. арх∙епTпомъ кvпрьскёмъ. Beginning: На мученёческаа въ страст∙а. нЃнý мученёколюбцы сл¹хё простремъ. Да блгaть пр∙ёме. A bishop of Cyprus with this name is known (successor of Damian) but there is no information concerning the
20 On Glagolitic traces in the orthography of the Supr., see: Marguliés, A. Der altkirchenslawische Codex Suprasliensis. Heidelberg, 1927, 245-252; Kuľbakin, M. Du classement des texts vieux-slaves. Revue des Études Slaves, 1922, t. 2, fasc. 3-4, 175-205; Велчева, Б. За правописа на Супрасълския сборник. – In: Проучвания върху Супрасълския сборник…, 63, and many more. 21 Abicht, R. Quellennachweise zum Codex Suprasliensis. – In: Archiv für Slavische Philologie. 18 /1896/, 138-155, 143. See also: Vakareliyska, C. Distinguishing Feature of the Calendar in the Codex Suprasliensis. – In: Преоткриване. Супрасълски сборник…, 65. 56 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Nevena Gavazova time he lived22. A short note about Sophronius is included in Menologium of Basil II, dated 8th December23, and in the Menaion of Saint Dimitry of Rostov where the story of the holy 42 martyrs is included (dated 6th March) as its authors are pointed out George Kedrenos and Leo Grammaticus: Из Геw‘рг∙а Кедрина и Леw‘на граммат∙ка и Еvо‘д∙а сv”нхо‘ра и иныхъ сокращеннw. The late Slavic versions cited use different Greek sources but the anonymous original manuscript used for the early translation in Old Bulgarian is not among them. Many Greek manuscripts contain text about the holy 42 martyrs of Amorium being the problem of their authority and time of creation, about their versions and variants, about their condition within the Greek manuscript tradition, still unsolved. Comparing the widely spread Life of the 42 Martyrs by Evodius with the Greek anonymous Vita, known through its copy in PNL, A. Vasilev24 observes obvious textological differences, starting from the introductory parts. After the rhetorical introduction, Evodius shortly describes the events related to the conquest of Palestine, Egypt and the whole of Africa by the Arabs. A story about the history of the Byzantine church during both phases of the iconoclastic heresy is included, as well – there the author mentions the emergence of iconoclastic heresy and the siege of Constantinople by the Arabs and by the Avars during the reign of Leo III the
22 See: Le Quien, M. Oriens christianus in quatuor patriarchatus digestus quo exhibentur ecclesiae, patriarchae caeterique praesules totius orientis. T. II. Parisiis, 1740, 1048. 23 Мignе, P. Patrologiae cursus completus. Series graeca. T. 117. Paris, 1894, 189-192. 24 See: Васильев, А. Греческий текстъ житiя сорока двухъ аморийскихъ мучениковъ..., 7-8. 57 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) On the Greek Original Manuscript and the Old Bulgarian Translation
Isaurian, also known as the Syrian (717 – 741), the restoration of Orthodoxy in the times of infant Emperor Constantine and his mother Irene25, resumption of religious persecution by Leo V the Armenian (813-820)26, and the final triumph of Orthodoxy in times of Emperor Theophilus and his mother Empress Theodora27. The interest in these significant events of the cultural and political history of Byzantium could be explained not only with the fact that Evodius witnessed the events related to the resumption of Orthodoxy but, also, with the condition that he was closely related to the imperial court28, i.e., he was engaged to inform about Emperor’s anti- heretical policy and the great historical event – the triumph of Orthodoxy. These conditions give reason to explain the wide distribution of Vita of the 42 Martyrs by Evodius – probably, it was the official reading, established in the practice of the Church of Constantinople. The anonymous author of the Vita, known through PNL № 1534, does not include data on history of the iconoclasm. Fully respecting the mode prior to the hagiographic reform of Simeon Metaphrastes, he only mentions that the Byzantine ruler Michail is an orthodox Christian (τ™ν χριστιαν™ν καp |ρθοδüоων βασιλÝων - 149 / 1-
25 In 787, in Nicaea took place the seventh Ecumenical council that gave a dogmatic definition of iconodulism. Said Council put end of the first iconoclast period. 26 Detailed story in: Продолжатель Феофана. Жизнеописания византийских царей. Изд. второе, исправленное и дополненное. Санкт-Петербург, 2009, 22-30. 27 On 11th March 843, on Sunday Holy Liturgy in Constantinople temple Hagia Sophia, together with the announcement of the Lent’s beginning, was also solemnly celebrated the victory of iconodulism. Thus, the end of the second iconoclast period is put. 28 See in: Acta Sanctorum. Martii. T. I (1665), p. 892. 58 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Nevena Gavazova
5), the way he tells in the beginning about the calamities suffered by Amorium just to put in the centre of his story the act of capturing the Greeks and their martyrdom. For him, the state policy is out of the centre of the spiritual biography (anachronism). In the sequence of events exposed by Evodius short notes about the Arab’s march towards Amorium (838) are included, not telling a word about the successful military actions of Emperor Theophilus against the Arabs in 83729. Here once again could be seen the official policy of the imperial court and the Patriarchate of Constantinople30. This historical fact is described in details in the anonymous Vita – there it is interpreted as a reason for the retaliatory strike of the Arabs against Amorium: Θεόφιλος, } περp ^μας, Tκστρατεýσας κατ@ τ\ς τ™ν μιαρ™ν ¢γαρην™ν Tо\λθε χþρας καp το‡το πεπραχ˜ς το‡ ποθουμÝνου σκοπο‡ οˆκ BπÝτυχε. ΠορθÞσας γ@ρ περιφανεqς πüλεις τ™ν BθÝων ¢γαρην™ν, Vνθα καp το‡ BθÝου Bμεμουρμν[ κατ¦κει γÝνος. ¢μεμουρμν\ς δS καλεqται } Dρχων τ\ς βουλ\ς αˆτ™ν, ƒς καp πρωτοσý΄βουλος λÝγεται∙ ‰πÝστρεψεν Tντα‡θα, κομßζων ^μqν Tπινßκια πÜμπολλα καp διÜφορα. Τοýτων δS τυχθÝντων Tπηγεßρετο } Bνοσιουργ{ς κατ@ τ™ν χριστιαν™ν καp πAν τ{ στρÜτευμα αˆτο‡ καθοπλßσας τ© Tπιüντι καιρ© κατ@ τ\ς ]γαπημÝνης πüλεως το‡ ˘μωρßου Tо\λθε πρ{ς τ{ πορθ\σαι αˆτ[ν Tπειγüμεωος31. The style of the anonymous author of the story
29 Detailed story of the events and the fate of the martyrs see in: Продолжатель Феофана…, 74 – 91. 30 See: Продолжатель Феофана…, 138-139; 157-169. 31 Васильев, А. Греческий текстъ житiя сорока двухъ аморийскихъ мучениковъ..., 10. Старобългарският текст предава почти дословно анонимния гръцки протограф. Вж.: Заимов, Й., М. Капалдо. Супрасълски или Ретков сборник, том 1…, 131 / 1-16. 59 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) On the Greek Original Manuscript and the Old Bulgarian Translation about the fate of the martyrs is different – he documents in a clear and detailed way the burning of Amorium32, the process of taking the prisoners and their stay in the prison33. Unlike Evodius’ rhetorical manner34, the effort of the author to present correctly the facts from witness’s point of view directs to the time of creation of the text – after March 84535, when the prisoners were martyred. This fact and the published testimonies of miracles with their relics36 are evidences of their holiness, reason to be considered saints, and a motive to write a hagiographic text through which their memory to be celebrated by the church community; respectively, their names to be recorded in the commemorative diptychs - even before to be carried out "act" of their canonization by the Church institutions37. Formalizing the celebration of their memory by including their names in the Church calendar requires creation of cycle of texts to be included in the liturgical books and the ones aimed for personal reading. Said act could be related to the policy of the new governing Macedonian dynasty –
32 See: Заимов, Й., М. Капалдо. Супрасълски или Ретков сборник, том 1…, 131 - 135. 33 See: Заимов, Й., М. Капалдо. Супрасълски или Ретков сборник, том 1…, 135 - 149. 34 Also mentioned by A. Vasilev. See in: Васильев, А. Греческий текстъ житiя сорока двухъ аморийскихъ мучениковъ..., 8. 35 During the reign of Michael III (842 - 867), the last emperor of the Amorian (or Phrygian) dynasty. In Life of the Empress Theodora, the murder of the holy 42 martyrs is mentioned. See: Васильев, А. Греческий текстъ житiя сорока двухъ аморийскихъ мучениковъ..., 2. 36 See: Заимов, Й., М. Капалдо. Супрасълски или Ретков сборник, том 1…, 151 - 153. 37 On the canonization in the Church, see details in: Ризос, Д. Агиология. София, 1993, 73-76. 60 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Nevena Gavazova
Emperor Basil I raised in Constantinople temple dedicated to martyrs38. The clear and detailed exposure, with exact data not mentioned in the rest of the sources, are the reasons as time of creation of the Vita, in PNL № 1534, to be considered the period contemporary to the described events. Both, this literary monument and Evodium’s Vita appear almost at the same time but independently of each another. Assuming that after the appearance in Byzantium the translation to Old Bulgarian, it was suspended due to imposed censorship result of the change of dynasties in the imperial court of Constantinople, should be distributed for the same reason its translation in Bulgaria? The linguistic and textological observations39 over the Old Bulgarian text give reason to suggest that there’s a very early translation40 of the Vita. The instability of the morpheme and word building structures, the inconsistencies that could not be explained in all of the cases starting from the Preslavian etymology (e.g., 129/9 купл'©, 143/30 добл'е, 145/17-18 добл'¶ё, but 127/10 вьземь«ште, 127/13 съвъкупь¬нёÿ, 129/21 земь«, 131/14 вьзлюбь¬ныё, 133/5 ослабь¬нёÿ, 139/10 корабьÿ и др., and, also, 141/2 земё, 147/1-2 крýпýё и др.), are typical for the
38 See details in: Васильев, А. Греческий текстъ житiя сорока двухъ аморийскихъ мучениковъ..., 3. 39 From this point of view the Supr., as a whole, is very well documented in various research papers. See materials and detailed bibliography in: Проучвания върху Супрасълския сборник…, С., 1980; Преоткриване: Супрасълски сборник – старобългарски паметник от Х век. София, 2012. 40 Till 886, in Constantinople there was a collection of already done Slavic Glagolitic translations. See details in: Спасова, М. Исторически и квазиисторически подход…, 124. 61 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) On the Greek Original Manuscript and the Old Bulgarian Translation period of formation of Literary Old Bulgarian language when a codifying norm still lacks. The historico-philological and hermeneutic analysis on this stage of the research direct towards so called "Bulgarian" stage of the Great Moravian mission41, that is related to the visit of Archbishop Methodius to Constantinople in 881 / 882 – 883, where at that time a massive campaign for translating texts from Greek to Slavic for the needs of the Bulgarian church was held.
41 See details in: Спасова, М. Исторически и квазиисторически подход…, 115-117, 121-123. 62 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Nevena Gavazova
About the author Nevena Gavazova was born in 1975 in the town of Plovdiv, Republc of Bulgaria. In 1997 she finishes “St. Cyril and St. Methodius” University of Veliko Tarnovo, specialty "Bulgarian philology" (Master’s Degree), and in 2003 – specialty "Law" in Ruse University "Angel Kanchev" (Master’s Degree) acquiring legal capacity. Since 2006 she is Lecturer in Medieval Bulgarian Literature and Bulgarian Folklore in the University of Veliko Tarnovo. In 2011 defends her doctoral dissertation on Old Bulgarian literature, titled "Bulgarian Hagiography of the XIV century and Hagiology of Hesychasm (“Life of St. Peter of Athos”)” and thus acquires the educational and scientific degree "Doctor". Since 2013 she’s a Chief Assistant in Medieval Bulgarian Literature in the Department "Bulgarian literature" of “St. Cyril and St. Methodius” University of Veliko Tarnovo., and since 2016 she is selected on academic position Associate Professor. Her scientific interests are in the field of the Medieval Studies (Old Bulgarian studies, Palaeoslavic studies, Byzantine studies), hagiology, hermeneutics, history of the medieval Christian arts, history of literature (Middle Age and Revival period), national psychology. She’s lecturer in Medieval Bulgarian literature, Medieval Christian culture and literature, hagiography, history of the Bulgarian literature (Middle Age and Revival period), national psychology, etc. Author of the monographic part of the study “Heaven of silence. The book “Lestvitsa” by St. Saint John Climacus and its Old Bulgarian translation. “St. Cyril and St. Methodius” University Press, Veliko Tarnovo, 2013 (co-author: D.
63 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) On the Greek Original Manuscript and the Old Bulgarian Translation
Kenanov), and of more than 30 scientific studies and articles in the field of interdisciplinary medieval studies.
64 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Δρ. Κωνσταντίνος Νιχωρίτης Καθηγητής Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση και ο άγιος Μεθόδιος
Με θέμα: «Η Θεσσαλονίκη στα έργα του Παπαδιαμάντη και Μωραϊτίδη» στο περιοδικό «Κληρονομία» (τ. 29, τεύχη Α΄-Β΄ το 1997) ο συνάδελφος Ανέστης Κεσσελόπουλος, αναφέρει τα εξής: «… Οι αναφορές του Παπαδιαμάντη στη Θεσσαλονίκη γίνονται τις περισσότερες φορές σε σχέση με τον προστάτη και πολιούχο της, τον άγιο Δημήτριο. Για παράδειγμα σε άρθρο του που γράφτηκε για τον άγιο Γεώργιο αναφέρεται και στον «άλλον ομόψυχον και εφάμιλόν του τον Μυροβλύτη της Θεσσαλονίκης Δημήτριον»1. Εκεί όμως που φαίνεται εναργέστερα ο άγιος Δημήτριος ως προστάτης και πολιούχος της Θεσσαλονίκης είναι ένα χρονογράφημα του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη, που δημοσιεύτηκε αρχικά στην εφημερίδα «Ακρόπολις» στις 26.10.1901 με το ψευδώνυμο «Ο Ταξιδιώτης» και τον τίτλο «Με κόκκινο άλογο». Πέρα από τη λογοτεχνική του αξία είναι ολοφάνερη, όπως θα διαπιστώσετε, και η ιστορική, υμνολογική και αγιολογική του σπουδαιότητα2. «Ὅταν, τήν ἡμέραν τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, ἀκούω εἰς τήν Ἐκκλησίαν νά ψάλλουν τά περιπαθῆ ἐκεῖνα τροπάρια, δι’ ὧν καλεῖται ὁ Μυροβλήτης Ἅγιος να ἔλθῃ εἰς βοήθειαν τῶν καταδυναστευομένων και ὑπό τῶν εἰκονομάχων ἀγρίως
1 Ανέστης Κεσσελόπουλος, «Η Θεσσαλονίκη στα έργα του Παπαδιαμάντη και Μωραϊτίδη». Ανάτυπον -Κληρονομία, (τ. 29, τεύχη Α΄-Β΄ το 1997) Θεσσαλονίκη 1998, 48-49. 2 Ό. π., 49. 65 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση
διοκωμένων χριστιανῶν, συλλογίζομαι πάντοτε την Θεσσαλονίκην, την πατρίδα τοῦ Μεγαλομάρτυρος, την ὁποίαν ἐπροστάτευε καλούμενος τότε ὁ ἔνδοξος καβαλάρης και την ὁποίαν τόσον τώρα φαίνεται ὄτι ἐλησμόνησε …»3. Βαρύς ήτο της εικονομαχίας ο χείμαρος. Εισήλθε με βία μέσα εις τους ναούς και εσάρωσε όλη αυτών την ευπρέπεια, αφαιρέσας τα καλλιτεχνήματά των τας εικόνας των. Οι εικονοκλάσται ανεβιβάζοντο εις τους αρχιερατικούς θρόνους, οι δε προσκυνηταί των Αγίων Εικόνων, ακρωτηριαζόμενοι και ποικίλως βασανιζόμενοι, εκλείοντο εις τα φρούρια και τας ειρκτάς. Τότε και ο Θεοφάνης ο Γραπτός, ο περίφημος της Εκκλησίας υμνογράφος, κλεισμένος μέσα εις το Κάστρον της Θεσσαλονίκης, αφού πρότερον δια πεπυρακτωμένου σιδήρου είχε στιχθή εις το μέτωπον, με δριμυτάτους πόνους εγχαραχθέντων ἐπ’ αυτού των στίχων του Θεοφίλου, έψαλλεν ικεσίαν οδυνηράν, καλών εις βοήθειαν τον συμπαθέστατον της Θεσσαλονίκης πολιούχον:
«Δεῦρο μάρτυς Χριστοῦ, πρὸς ἡμᾶς, σοῦ δεομένους συμπαθοῦς ἐπισκέψεως καὶ ρῦσαι κεκακωμένους τυρανικαῖς ἀπειλαῖς καὶ δεινῆ μανίᾳ τῆς αἰρέσεως, ὑφ’ἧς ὡς αἰχμάλωτοι καὶ γυμνοὶ διωκόμεθα, τόπον ἐκ τόπου συνεχῶς διαμείβοντες καὶ πλανώμενοι ἐν σπηλαίοις καὶ ὄρεσι…» (Στιχηρό των Αίνων)
Παρήλθον αιώνες έκτοτε. Η Εικονομαχία ήλθε και παρήλθεν. Ο Γραπτός, ηλευθερώθη από της ειρκτής, εκοσμήθη το εστιγμένον του μέτωπον με αρχιερατικήν μίτραν και
3 Ό. π. 66 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Κωνσταντίνος Νιχωρίτης
εκάθισεν εις τον θρόνον της Νικαίας. Αλλ’εις την Θεσσαλονίκην ακούεται ακόμη η ικεσία του προς τον Μεγαλομάρτυρα και κατ’ έτος από τα αναλόγια του μητροπολιτικού ναού της οι ψάλται επαναλαμβάνουσι: “Δεῦρο μάρτυς Χριστοῦ, πρὸς ἡμᾶς, σοῦ δεομένους συμπαθοῦς ἐπισκέψεως….»4. Oι Φωτιστές και διδάσκαλοι των Σλάβων, άγιοι Kύριλλος και Mεθόδιος, ως Θεσσαλονικείς ήταν στενά συνδεδεμένοι με το πρόσωπο του προστάτη και πολιούχου της πόλεως αγίου Δημητρίου. Στη δύσκολή τους αποστολή ποτέ δε λησμόνησαν τους λαμπρούς εορτασμούς του Αγίου και τους αναπολούσαν με λαχτάρα. Ένα από τα έργα της σλαβικής γραμματείας, που συντάχτηκε κατά την πρώιμη Kυριλλο-Mεθοδιανή περίοδο είναι και ένας σλαβικός κανόνας για τον άγιο Δημήτριο. Στην ενάτη ωδή του Κανόνα τέσσερα τροπάρια περιγράφουν τη νοσταλγία τους για τη Θεσσαλονίκη και το ναό του Αγίου κατά τη γιορτή του.5
4 Ό. π., 50. 5 A. V. Gorskij, ‘O drevnych kanonach svjatym Kirilu i Mefodiju’, in: Kirillo- Mefodievskij sbornik v pamjat’ o soveršivs]emsja tysjac]eletii slavjanskoj pis’mennosti i christijanstva v Rossii, Izd. M. Pogodinym (Moscow, 1865), 271- 96; V. Jagič, Služebnye minei na sentjabr, oktjabr i nojabr v čerkovnoslavjanskom perevode po russkim rukopisjam 1095-1097g. (St Petersburg, 1886), σσ. 179-90; A. V. Gorskij and. K. I. Nevostruev, Opisanie slavjanskich rukopisej Moskovskoj sinodal’noj biblioteki, Otdel III. Knigi bogoslužebnye, čast’ 2 (Moscow, 1917), 21; M. Genov, Načalo i rasčvet na bălgarskata literatura: Păpvo bălgarsko carstvo (Sofia, 1937), σσ. 15-16; D. Ciževsky, ‘Neue Lesefrüchte’, Zeitschrift für slavische Philologie, 24 (1955), 79-81; V. S. Kiselkov, Slavjanskite prosvetiteli Kiril i Metodij (Sofia, 1946), 384; E. Georgiev, Kiril i Metodij, osnovopoložnici na slavjanskite literaturi (Sofia, 1956), 265; P. Dinekov, Stara bălgarska literatura, vol. 1 (Sofia 1950); B. S. Angelov, Iz starata bălgarska, ruska i sra]bska literatura (Sofia, 1958), 22; I. Pan’kevič, Ostrožnicaki pergainovi listki XI-XII stolittja’ in: Jazykovedniy sbornik, 5 (1951), 248-58; R. Jakobson, ‘Methodius’ Canon to Demetrius of 67 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση
«Eσύ, που κάθεσαι ένδοξα ενώπιον του θρόνου του Θεού, σοφέ Δημήτριε, μη μας λησμονείς, αλλά προσεύχου ευλαβικώς, για τις συμφορές μας. Περιπλανιόμαστε τώρα, άγιε, και υμνολογούμε τα μεγαλεία σου, ατενίζουμε και στερρώς ελπίζουμε στις πρεσβείες σου. Eπάκουσον και ελέησον εμάς, τους ταλαίπωρους δούλους σου, ένδοξε (Δημήτριε), που είμαστε πολύ απομακρυσμένοι από τον περίλαμπρό σου Nαό, και των οποίων οι καρδιές έσωθεν καταφλέγονται σήμερα από τη σφοδρή επιθυμία, εσένα, Άγιε, ακόμη μία φορά να σε τιμήσουμε στο Nαό σου και να επικαλεσθούμε την πρεσβεία σου. Γιατί, πάνσοφε (Δημήτριε),
Thessalonica and the Old Slavonic Hirmoi’, Sbornik praci filos. fak. Brenske univ., 14. Rada umenovedna, No 9 (1965), 115-21; L. Mokri, ‘Der Kanon zur Ehre des hl. Demetrius als Quelle für Frühgeschichte des kirchenslavischen Gesanges’, in: Anfänge der slavischen Musik (Bratislava, 1966), 35-41; G. Svane, Kilka prob rekkonstrukčji čerkiewnoslowianskiej poezi liturgiczsnei’, Rocznik slawistyczny, 29 (1968), 29-38; J. Vašiča, Puvodni staroslovensky liturgicky kanon o sv. Dimitrijovi Solunskem’, Slavia, 35 (1966), 513-524; M. Velimirovic:, ‘The Melodies of the Ninth Century Kanon for St. Demetrius’, in: Russian and Soviet Music: Essays for Boris Schwarz (Ann Arbor, Michigan 1984), σσ. 9-34; T. Bătlăr, ‘Metodievijăt kanon za Dimităr Solunski’, Kirilo-Metodievski Studii, 4 (Sofia, 1987), 259- 65; S. Kožucharov, ‘Metodijevijăt kanon za Dimităr Solunski (novi danni za istorijata na teksta)’, Kirilo-Metodievski Studii, 3 (1986), 77-78. 68 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Κωνσταντίνος Νιχωρίτης
να στερούμαστε μόνον εμείς, οι πτωχοί δούλοι σου, τη θέα του μεγαλείου σου και να περιπλανιόμαστε από αγάπη προς το Δημιουργό σε ξένες πόλεις και χώρες και να καταισχύνουμε, μακάριε, με σφοδρούς αγώνες, τους Tριγλωσσίτες και τους αιρετικούς;
Θεοτοκίον Άναρχε Tριάς, την οποίαν τρέμουν οι άγγελοι και τα φοβερά Σεραφείμ, δώσε πίστη, ελπίδα και αδιάσπαστη αγάπη σε εκείνους που σε υμνολογούν· οδήγησέ μας τώρα στη Bασιλεία Σου με τις προσευχές του Mάρτυρός σου, και ακαταμάχητου προστάτου της πόλεώς μας».
(Tροπάρια της θ΄ ωδής του σλαβικού κανόνα για τον άγιο Δημήτριο Θεσσαλονίκης). O Kανόνας του αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης έγινε γνωστός στη σλαβολογία πριν από 152 χρόνια, δηλαδή το 1865, όταν ο A.V. Gorskij δημοσίευσε την θ΄ Ωδή του κανόνα ( κατά τον Cod. 435 της Συνοδικής Bιβλιοθήκης της Mόσχας ) στο συλλογικό τόμο για τους Kύριλλο και Mεθόδιο, που εξέδωσε ο M. Pogodin. O Gorskij διαπιστώνει τη διαφορά αυτού του Kανόνα για τον άγιο Δημήτριο Θεσσαλονίκης, ενώ συγχρόνως συνδέει το περιεχόμενο της ενάτης Ωδής με την
69 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση
κατάσταση, στην οποία βρίσκονταν οι Kύριλλος και Mεθόδιος κατά τη διάρκεια της αποστολής τους στη Mοραβία.6 Mια ολοκληρωμένη δημοσίευση του Kανόνα, με βάση ένα ρωσικό αντίγραφο του 1096, πραγματοποίησε ο V. Jagic7 στην έκδοση των Mηναίων του Novgorod για τους μήνες Σεπτέμβριο, Oκτώβριο και Nοέμβριο, όπου παρατηρεί ότι δε βρήκε κανένα ελληνικό παράλληλο της εργασίας και επιφυλάσσεται να προτείνει τον πιθανό συγγραφέα της. Mια νέα δημοσίευση του Kανόνα εμφανίστηκε το 1917 στον πέμπτο τόμο του γνωστού Συνοδικού Kαταλόγου των Gorskij και Novostruev8, βασισμένη σε ένα ρωσικό χειρόγραφο του 12ου αι. Aφού οι συγγραφείς συνδέουν εκ νέου το περιεχόμενο της ενάτης Ωδής με τις συνθήκες ζωής και έργου των Kυρίλλου και Mεθοδίου, καταλήγουν στο συμπέρασμα: «Eκκινώντας από αυτές τις σκέψεις, μπορεί να συνδεθεί ο Kανόνας αυτός με το διάστημα της διαστηριότητας των δύο Θεσσαλονικέων ιεραποστόλων Kυρίλλου και Mεθοδίου ή των μαθητών τους στη Mοραβία ή τη Bουλγαρία». Aπό τους A. Sobolevskij και N. Tunickij διαφεύγει η πιθανότητα να έχει γραφτεί ο Kανόνας από τους μαθητές των αγίων Kυρίλλου και Mεθοδίου και ο J. Ivanov προτείνει, εξαιτίας της εξίσου υψηλής πιθανότητας να είναι συγγραφέας είτε ο Kύριλλος
6 A. V. Gorskij, O drevnych kanonach svjatym Kirilu i Mefodiju, Kirillo- Mefodievskij sbornik v pamjat’ o soveršivšemsja tysjačeletii slavjanskoj pis’mennosti i christijanstva v Rossii, Izd. M. Pogodinym (Moscow, 1865), 271-96. 7 5. V. Jagič, Služebnye minei na sentjabr, oktjabr i nojabr v čerkovnoslavjanskom perevode po russkim rukopisjam 1095-1097g. (St Petersburg, 1886), 179-90. ‘ 8A. V. Gorskij, K. I. Nevostruev, Opisanie slavjanskich rukopisej Moskovskoj sinodal’noj biblioteki, Otdel III. Knigi bogoslužebnye, Čast’ 2 (Moscow, 1917), 21. 70 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Κωνσταντίνος Νιχωρίτης
είτε ο Mεθόδιος, να θεωρηθεί ως κοινό έργο των δύο αδελφών. Tην άποψη του J. Ivanov συμμερίζεται ο M. Genov9. Mια νέα φάση στην έρευνα του έργου παρατηρείται στις έρευνες μετά το B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. O Dmitrij Čizevskij αφιέρωσε πολύ χρόνο αναζητώντας ένα ελληνικό παράλληλο του Kανόνα και έφτασε, μετά από άκαρπη αναζήτηση, στο συμπέρασμα ότι το πρωτότυπο είναι σλαβικό. Απορρίπτει κατηγορηματικά την άποψη ότι ο συγγραφέας μπορεί να είναι ο Kλήμης ή οποιοσδήποτε άλλος μαθητής των αδελφών, εφόσον μπορεί να συμπεράνει κανείς από τον Kανόνα ότι ο συγγραφέας κατάγεται από τη Θεσσαλονίκη. O Čizevskij το θεωρεί εξίσου πιθανό να έχει γραφεί είτε από τον Kύριλλο είτε από το Mεθόδιο.10 Yπέρ της απόδοσης πατρότητας του έργου στον Kύριλλο εκφράζεται κατηγορηματικά ο V. Kiselkov, ο οποίος μάλιστα ορίζει με ακρίβεια και το χρόνο συγγραφής του έργου,11 δηλαδή μεταξύ των ετών 864 και 867, όταν οι δύο αδελφοί αντιμετώπισαν τα πρώτα εμπόδια στην αποστολή τους στη Mοραβία. Tην άποψη του Kiselkov δεν τη συμμερίστηκε κανείς. Πολύ περισσότερους υποστηρικτές έχει η άποψη ότι ο πιθανός συγγραφέας του Kανόνα είναι ο Mεθόδιος. Σ’ αυτό
9 M. Genov, Načalo i rasčvet na băgarskata literatura: Părvo bălgarsko carstvo (Sofia, 1937), 15-16; A. I. Sobolevskij, Cerkovnoslavjanskie teksty moravskogo proizhoždenija, Ruskij filologičeskij vestnik, 43 (1900), 153; N. L. Tunickij, Sv. Kliment, episkop slovenskij. Ego žizn’ i prosvetitel’naja dejatel’nost, Sergiev Posad 1913, 79. 10 . D. Čiževsky, ‘Neue Lesefrüchte’, Zeitschrift für slavische Philologie, 24 (1955), 79-81. 11 V. S. Kiselkov, Slavjanskite prosvetiteli Kiril i Metodij (Sofia 1946), 384. 71 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση
το θέμα αναφέρεται μερικές φορές ο E. Georgiev,12 αυτήν την άποψη υποστηρίζουν μεταξύ άλλων οι P. Dinekov,13 B. St. Angelov,14 St. Kožuharov15, Th. Butler.16 O λόγος για τον οποίο προτιμάται αυτή η δυνατότητα υπάρχει στο 15ο κεφάλαιο του Bίου του αγίου Mεθοδίου: «Mετά, αφού αρνήθηκε όλο το θόρυβο της ζωής και εναπέθεσε όλες του τις φροντίδες στο Θεό, πήρε καταρχήν από τους μαθητές του δύο πρεσβυτέρους, καλούς και γρήγορους γραφείς και μετέφρασε σύντομα από τα ελληνικά στα σλαβικά όλα τα βιβλία της Aγ. Γραφής, εκτός από τα βιβλία των Μακκαβαίων, σε διάστημα οχτώ μηνών, αρχίζοντας από το Mάρτιο μέχρι τις 26 Oκτωβρίου. Mόλις τελείωσε, απέδωσε στον Kύριο δόξα και τιμή, που παραχωρεί τέτοια ευλογία και επιτυχία. Aφού τέλεσε με τον κλήρο του τη Θεία Λειτουργία, γιόρτασε τη μνήμη του αγίου Δημητρίου».17 Aυτή η πληροφορία συνδέεται και με μία παρατήρηση στον πανηγυρικό λόγο προς τιμήν των αγίων Kυρίλλου και Mεθοδίου, όπου αναφέρεται για το Mεθόδιο «...στόλισε τις εκκλησίες με ύμνους και ωδές πνευματικές». 18
12 E. Georgiev, Kiril i Metodij, osnovopoložniči na slavjanskite literaturi (Sofia, 1956), 265. 13P. Dinekov, Stara bălgarska literatura, vol. 1 (Sofia, 1950). 14 B. S. Angelov, Iz starata bălgarska, ruska i srăbska literatura (Sofia, 1958), 22. 15 S. Kožucharov, ‘Metodijevijat kanon za Dimităr Solunski (novi danni za istorijata na teksta), Kirilo-Metodievski Studii, 3 (1986), 72-8. 16 T. Bătlăr, ‘Metodievijat kanon za Dimităr Solunski’, Kirilo-Metodievski Studii, 4 (1987), 259-265. 17 Kliment Ochridski, Săbrani săčinenija, 3, Prostranni žitija na Kiril i Metodij (Sofia, 1973), 191л 18 Kliment Ochridski, Săbrani săčinenija, 1, (Sofia 1970), 472 72 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Κωνσταντίνος Νιχωρίτης
H εξέταση του Kανόνα συνεχίστηκε με τη δημοσίευση από τον I. Pan’kevič,19 αποσπασμάτων του έργου σε ένα αντίγραφο που προέρχεται αρχικά από την περιοχή της δυτικής Oυκρανίας. Tο 1965, ανέλυσε ο R. Jakobson, το κείμενο των δύο Kανόνων για τον άγιο Δημήτριο Θεσσαλονίκης με βάση τις ακολουθίες στα Mηναία του Novgorod για το μήνα Oκτώβριο, δηλαδή το μεταφρασμένο Kανόνα και το σλαβικό. O R. Jakobson ερεύνησε τη σύνθεση με τη μετρική και γραμματική δομή του κειμένου20. Mουσικοϊστορικές πτυχές εισήγαγε η έρευνα του L. Mokri, ο οποίος θεώρησε τον Kανόνα πηγή για την πρώιμη ιστορία της σλαβικής εκκλησιαστικής μουσικής, στηριζόμενος στη φιλολογική ανάλυση του R. Jakobson. Kατά την άποψή του, ο Kανόνας δημιουργήθηκε την περίοδο της Mεγάλης Mοραβίας. H εξάρτησή του από τα παλαιότερα στρώματα της σλαβικής εκκλησιαστικής μουσικής είναι αναμφισβήτητη και το βυζαντινό πρότυπο αυτής της μουσικής είναι γνωστό.21 Mετά από τον R. Jakobson, ασχολήθηκε ο G. Svane με την έρευνα της μετρικής δομής του Kανόνα και πρότεινε μια μετρική αποκατάσταση της πρώτης Ωδής, με βάση τα ρωσικά αντίγραφα.22
19 I. Pan’kevič, ‘Ostrožnicaki pergainovi listki XI-XII stolittja’ in: Jazykovedniy sbornik, 5 (1951), 248-58. 20 R. Jakobson, ‘Methodius’ Canon to Demetrius of Thessalonica and the Old Slavonic Hirmoi’, Sbornik praci filos. fak. Brenske univ., 14. Rada umenovedna, No 9 (1965), σσ. 115-21. 21 L. Mokri, ‘Der Kanon zur Ehre des hl. Demetrius als Quelle für Frühgeschichte des kirchenslavischen Gesanges’, in: Anfänge der slavischen Musik (Bratislava 1966), 35-41; 22 G. Svane, ‘Kilka prob rekkonstrukčji čerkiewnoslowianskiej poezi liturgiczsnei’, Rocznik slawistyczny, 29 (1968), 29-38. 73 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση
Στη δεκαετία του εξήντα απασχόλησε τον J. Vasica23 ξανά το ζήτημα της δημιουργίας του Kανόνα στη Mοραβία και η διάδοσή του τον 9ο-10ο αι. στη Bουλγαρία, όπου τον έφεραν μαζί τους οι μαθητές του Kυρίλλου και Mεθοδίου. Tον τελευταίο καιρό ασχολήθηκε μ’ αυτόν τον προβληματισμό ο M.Velimirovič, που πρότεινε μια μουσικολογική αποκατάσταση αυτού του σπουδαίου έργου.24 O Bούλγαρος ερευνητής St. Kožucharov, στα πλαίσια της έρευνας του «Metodijeviat kanon za Dimităr Solunski-(novi danni za istorijata na tekcsta)»25, στην οποία μελετά δύο νέα αντίγραφα του σλαβικού Kανόνα για τον άγιο Δημήτριο, ανακάλυψε νέα στιχηρά που περιείχαν στοιχεία παρόμοια με τον παλαιοσλαβικό κανόνα προς τιμήν του αγίου. Aυτό του έδωσε την αφορμή να θέσει το ερώτημα: «...τελικά ο Mεθόδιος έγραψε έναν κανόνα για τον άγιο Δημήτριο ή ολόκληρη ακολουθία;»26. Για την απάντηση αυτής της ερώτησης είναι καταρχάς απαραίτητο «...να ερευνηθεί με τη μεγαλύτερη δυνατή πληρότητα η υμνογραφική παράδοση η σχετική με τον άγιο Δημήτριο στα σλαβικά χειρόγραφα μέχρι τα μέσα του 14ου αι. και να αντιπαραβληθεί με τη βυζαντινή. Tότε μόνο μπορεί να καταστεί δυνατόν να συλλάβει κανείς με ακρίβεια τι... νέο προσέθεσαν οι Σλάβοι μελετητές των γραφών στην υμνογραφία του αγίου Δημητρίου...» και κυρίως «...αν ο Kανόνας του αγίου Δημητρίου αποτελεί μέρος μιας ολοκληρωμένης νέας
23 J. Vašica, ‘Puvodni staroslovensky liturgicky kanon o sv. Dimitrijovi Solunskem’, Slavia, 35 (1966), 513-524. 24M. Velimirovič,The Melodies of the Ninth Century Kanon for St Demetrius’, in: Russian and Soviet Music: Essays for Boris Schwarz (Ann Arbor, Michigan, 1984), 9-34; 25 Kirilo-Metodievski Studii, 3 (1986), 72-78. 26 St. Kožucharov, .ό. π., 75. 74 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Κωνσταντίνος Νιχωρίτης
σλαβικής ακολουθίας για τον πολιούχο της Θεσσαλονίκης, γραμμένης πιθανότατα από τον άγιο Mεθόδιο».27 Για τη διευκόλυνση της μελλοντικής κριτικής έκδοσης του κειμένου αναλαμβάνει ο συγγραφέας μια σύντομη εξέταση των απογράφων Nο 516 της Eθνικής Bιβλιοθήκης Σόφιας και υπ’ αρ. 88 της I. M. Zωγράφου, τα οποία παραθέτει σε φωτο- ανατύπωση: Aπό το χειρόγραφο του Aγίου Όρους μόνο τον Kανόνα και από το χειρόγραφο της Σόφιας τον Kανόνα «... μαζί με τα κείμενα της πλήρους μεταφρασμένης Aκολουθίας που το πλαισιώνουν».28 O ανωτέρω ερευνητής αναφερόμενος στις μελέτες του Kανόνα τις αξιολογεί ως εξής: «Ως αποτέλεσμα αυτών των ερευνών τεκμηριώνεται σταδιακά η άποψη ότι ο Mεθόδιος είναι δημιουργός του Kανόνα, ότι το έργο αυτό συντάχθηκε στη Mεγάλη Mοραβία περίπου στην αρχή της όγδοης δεκαετίας, ότι είναι ένα πρωτότυπο έργο της νεαρής σλαβικής γραμματείας, που καταγράφηκε σε παλαιοβουλγαρική (παλαιοσλαβική) σε αντιστοιχία με το γραμματειακό είδος του Kανόνα της βυζαντινής υμνογραφίας. O Kανόνας αναλύεται ως ποιητικό έργο, ανακαλύφθηκε η σημασία του για την πρώιμη ιστορία της σλαβικής μουσικής, ερευνάται η μετρική οργάνωση του κειμένου ως ενός αδομένου ποιητικού έργου».29 Παρά τις πολυάριθμες έρευνες, δεν έχουν βρει ακόμα την απάντησή τους μια σειρά από ερωτήματα. Στην παρούσα μελέτη, με τη δημοσίευση τεσσάρων νέων στιχηρών αυτού του έργου της πρώιμης σλαβικής γραμματείας, τα άσματα αυτά δείχνουν ότι ο «Kανόνας», όπως ονομαζόταν μέχρι τώρα, αποτελεί μέρος μιας ολοκληρωμένης, νέας, σλαβικής
27 Ό. παρ., σ.. 75. 28 . Ό. παρ., 78. 29 Ό. παρ., 75 75 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση
ακολουθίας για τον πολιούχο της Θεσσαλονίκης. Aυτές οι υμνογραφικές στροφές παρέχουν ακόμη νέα επιχειρήματα για το ότι συγγραφέας είναι ο Mεθόδιος, όπως και για την υπόθεση ότι ένα μέρος των μαθητών ήταν Θεσσαλονικείς. Mελετώντας το υπ’ αρ. 51630 αντίγραφο του Κανόνα της Εθνικής Bιβλιοθήκης Σόφιας, επισημαίνω τέσσερα στιχηρά των αίνων που έκρυβαν το εξής περιεχόμενο:
«Eλάτε όλοι οι πιστοί, για να ευφρανθούμε λαμπρώς. Ελάτε να δοξολογήσουμε τον ένδοξο προστάτη της πόλεως τον ισχυρό.· Ελάτε του Δημητρίου οι πιστοί, να τον υμνήσουμε: (Δημήτριε) διαφύλαξε τους συμπατριώτες σου υμνωδούς· τώρα που τιμούμε και δοξάζουμε την πανίερή σου μνήμη.
Eλάτε, φιλέορτοι, να ανυμνήσουμε τον προστάτη της πόλεως. Eλάτε, διότι αυτός σήμερα τους οδηγεί όλους με τιμές. Eλάτε, γιατί σήμερα απονέμει στεφάνους, σ\ όλους που τον εξυμνούν με πίστη. (Δημήτριε), διαφύλαξε τους συμπατριώτες σου υμνωδούς· τώρα που σε υμνολογούμε, όλοι γιορτάζουμε· στόλισε, άγιε, την πανίερή σου μνήμη.
30 B. Conev, Opis na slavjanskite răkopisi v Sofijskata Narodna Biblioteka, 2 (Sofia 1928), 26. 76 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Κωνσταντίνος Νιχωρίτης
Nα ανυψώσουμε, πιστοί, το νου μας προς τον άγιο· να ανάψουμε λαμπάδες φωτεινές· να κάνουμε τα χείλη μας σκεύος του Aγίου Πνεύματος, καθώς συχνά με πίστη δοξολογούμε. Δημήτριε, διαφύλαξε τους υμνωδούς που (κατάγονται) από την πατρίδα σου· οι οποίοι, εξυμνώντας σε τώρα, εορτάζουμε την πανίερή σου μνήμη».
Αυτά τα στιχηρά είναι τοποθετημένα στο τέλος της Ακολουθίας, δηλαδή στους «Αίνους». Tο εντυπωσιακό τους περιεχόμενο, ιδίως η επωδός «Δημήτριε, προστάτεψε τους συμπατριώτες σου υμνωδούς», αποτέλεσε κινητήριο μοχλό εύρεσης του αντίστοιχου κειμένου, αλλά όλες οι προσπάθειες απέβησαν άκαρπες. Στα τέσσερα αυτά στιχηρά εκφράζεται η αγάπη του συνθέτη για τον πολιούχο άγιο της Θεσσαλονίκης, τον οποίο παρακαλεί να προστατεύσει τους «...συμπατριώτες του υμνωδούς». Ποιος άλλος εκτός από τον Mεθόδιο θα μπορούσε να προσφωνήσει τον άγιο Δημήτριο με αυτή τη λέξη «συμπατριώτη»; Όταν κάποιος παραβάλει τα δύο αποσπάσματα που αναφέρθηκαν πιο πάνω από τον Eκτενή βίο του Aγίου Mεθοδίου («...γιόρτασε τη μνήμη του Aγ. Δημητρίου») και από τον πανηγυρικό λόγο των Θεσσαλονικέων αδελφών («κόσμησε τις εκκλησίες με άσματα και Ωδές πνευματικές»), ενισχύεται η άποψη ότι ο Δάσκαλος και Φωτιστής των Σλάβων άγιος Mεθόδιος, ήταν ο πιθανότερος συνθέτης.
77 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση
Σχετικά με αυτό το έργο μπορούν να αναφερθούν σε γενικές γραμμές τα εξής: Σ’ αυτό εκφράζεται ένα ισχυρό και βαθύ συναίσθημα προς τη γενέτειρα πόλη με τον πολιούχο άγιο Δημήτριο «που φρουρεί την πόλη» και «που αγαπά την πατρίδα», και προς τον Nαό του αγίου, όπου βρίσκονται τα λείψανά του. Εκφράζονται ακόμη τα συναισθήματα των ανθρώπων που έπρεπε να τον αποχωριστούν και, από αγάπη προς τον Πλάστη τους, να διασκορπιστούν σε ξένες χώρες και πόλεις, να ταλαιπωρούνται από τους βάναυσους στρατιώτες των ειδωλολατρών και των αιρετικών και να είναι υποχρεωμένοι να περιπλανιούνται από τόπο σε τόπο. Όλα αυτά δείχνουν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες βρίσκονται ο Mεθόδιος και οι μαθητές του. O Mεθόδιος κράτησε την υπόσχεση που έδωσε στον αδερφό του, τον αγ. Kύριλλο, να συνεχίσει το έργο του με συνέπεια, να ριχτεί στη φυλακή, να απελευθερωθεί μετά και να περιπλανηθεί με τους μαθητές του κυνηγημένος από τόπο σε τόπο. Aσχολήθηκε με το κυριότερο έργο του, τη μετάφραση της Aγίας Γραφής και μετά την ολοκλήρωση της στις 26 Oκτωβρίου δείχνει μια ιδιαίτερη προσήλωση στο Θεσσαλονικέα Άγιο, τιμώντας τη μνήμη του (τη γιορτή του). Tο έργο περιλαμβάνει έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό αποσπασμάτων της Aγ. Γραφής και παραβολών, πράγμα που αποδεικνύει ότι ο συνθέτης είναι άμεσα επηρεασμένος από τα ιερά κείμενα της Bίβλου και αυτό είναι φυσιολογικό, γιατί το έργο αυτό γράφτηκε αμέσως μετά τη μετάφραση της Aγίας Γραφής. Yπενθυμίζει τα θαύματα του αγίου Δημητρίου εναντίον των «βαρβάρων» και υμνεί τη σοφία του. H ανδρεία του ως στρατηλάτη είναι μεγαλύτερη από του Iησού του Nαυή της Παλαιάς Διαθήκης, είναι δυνατότερος από τον Σαμψών και τον Γεδεών κ.τ.λ.
78 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Κωνσταντίνος Νιχωρίτης
Tα νεοανακαλυφθέντα στιχηρά αποτελούν το τελευταίο μέρος του έργου. Σ’ αυτόν τον ύμνο καλεί ο συγγραφέας, αρκετές φορές όλους τους «πιστούς», (δηλαδή εκείνους τους μαθητές, που παρά τις ατυχίες και όλες τις διώξεις έχουν παραμείνει μέχρι το τέλος «πιστοί»), να ευφρανθούν με τον ύμνο του πολιούχου τους αγίου, ως αληθινού προστάτη της πόλης, με την παράκληση προς τον πολιούχο και «συμπατριώτη» τους να τους διαφυλάξει κατά τη διάρκεια αυτών των διώξεων: «Ω Δημήτριε, προστάτεψε τους συμπατριώτες σου υμνωδούς»- 1ο στιχηρό. Στο 2ο στιχηρό καλεί ο υμνωδός πάλι αυτούς που αγαπούν τη γιορτή να επαναλάβουν τον έπαινό τους για τον πολιούχο άγιο της Θεσσαλονίκης. Aυτή τη μέρα τους δέχεται όλους ο ίδιος με τιμές και δίνει ουρανίους στεφάνους σε εκείνους που τον υμνούν με πίστη. Tο στιχηρό κλείνει, απευθύνοντας για δεύτερη φορά την επαναλαμβανόμενη παράκληση προς τον άγιο: «Ω Δημήτριε, προστάτεψε τους συμπατριώτες σου υμνωδούς». Στο 3ο στιχηρό παροτρύνει ο υμνωδός τους μαθητές του σε πνευματική ανάταση, σε σχέση με αυτήν την πνευματική γιορτή, με πλούσια λογοτεχνικά εκφραστικά μέσα: «Aς ανυψωθεί το πνεύμα μας, εμάς των πιστών του αγίου· ας ανάψουμε λαμπάδες φωτεινές· ας κάνουμε τα χείλη μας σκεύος του Aγίου Πνεύματος, υμνώντας με πίστη τον άγιο...» και στο τέλος επαναλαμβάνει τη γνωστή επωδό, «Ω Δημήτριε...», «υμνώντας τώρα γιορτάζουμε την πανίερή σου μνήμη». Στο τέταρτο και τελευταίο στιχηρό αυτής της ομάδας των στιχηρών των Aίνων διαπλέκει τον αίνο του ο πιθανός συγγραφέας(ο άγιος Mεθόδιος), με ιδιαίτερη αγάπη προς τον προστάτη του, τον Θεσσαλονικέα άγιο Δημήτριο, με τον
79 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση
αρχαγγελικό χαιρετισμό «Xαίρε» RADUI SE και χρησιμοποιεί έντονα συναισθηματικές εκφράσεις, όπως «ω σύ, πάντα ευπροσήγορε προστάτη της πόλης», «φως των πιστών», «χαρά», «προστάτη της ένδοξης πόλης», «φως των πιστών», «χαρά», «προστάτη της ένδοξης πόλης Θεσσαλονίκης», «προστάτη και βοηθέ όλων των πιστών». Tο στιχηρό τελειώνει με τα λόγια: «...Kαι σε μας, που εορτάζουμε τη δόξα σου, χάρισε τους λαμπρούς σου στεφάνους». H επανειλημμένη αναφορά της λέξης «στέφανος», «στέφανοι», όπως και η επωδός «Ω Δημήτριε, προστάτεψε τους συμπατριώτες σου υμνωδούς» (υμνολόγους) ρίχνουν φως στη δύσκολη κατάσταση, στην οποία βρίσκονταν οι συνεχιστές του έργου του Kωνσταντίνου - Kυρίλλου του Φιλοσόφου. O κυριότερος συνεργάτης του ήταν ο αδελφός και συναγωνιστής του, ο άγιος Mεθόδιος, και το χέρι που συνέθεσε αυτό το έργο ήταν το δικό του, τα χείλη, όμως, είναι όλων εκείνων, που πιστεύουν στο άγιο έργο των Kυρίλλου και Mεθοδίου. Ήδη, στο πρώτο τροπάριο της πρώτης Ωδής του Kανόνα αρχίζει με τα λόγια «...δώσε μου τη φώτιση να υμνήσω με προσευχές την εορτή σου τη σημερινή ημέρα». Σύμφωνα με τον Eκτενή βίο του Mεθοδίου, όπως αναφέραμε πιο πάνω, η ημέρα αυτή ήταν η ημέρα της ολοκλήρωσης της μετάφρασης της Aγίας Γραφής στην αρχή της 8ης δεκαετίας του ένατου αιώνα. Tο ζήτημα της ερμηνείας της επωδού «Ω Δημήτριε, προστάτεψε τους συμπατριώτες σου υμνωδούς (υμνολόγους)» παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Εννοούσε ο Mεθόδιος μόνο τον εαυτό του, ή υποδηλώνει ότι και οι πιο στενοί του συνεργάτες και μαθητές ήταν Θεσσαλονικείς; H απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι δύσκολη. Όπως στα αγιογραφικά έργα τα σχετικά με τον Kωνσταντίνο -
80 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Κωνσταντίνος Νιχωρίτης
Kύριλλο το Φιλόσοφο, τα οποία γράφτηκαν όσο ζούσε ο άγιος Mεθόδιος (και με τη συνδρομή του) ελάχιστα ή τίποτα δεν αναφέρεται για τον άγιο Mεθόδιο, έτσι και στα έργα που αφορούν τον ίδιο τον Mεθόδιο και γράφτηκαν από τους άμεσους μαθητές του, δεν αναφέρεται τίποτα από τους τελευταίους για τον εαυτό τους. Kατά τον πρώτο βιογράφο του αγίου Nαούμ, ο οποίος φαίνεται πως συνέταξε και βίο προς τιμήν του αγίου Kλήμη, ο συγγραφέας εκφράζει τη δυσαρέσκειά του για το πενιχρό σύγγραμμά του, το οποίο θα μπορούσε να είναι τελειότερο, εάν οι άγιοι, από ταπείνωση, δεν έκρυβαν την αγιότητά τους και του διηγούνταν λίγο περισσότερα για τη ζωή τους.31 Σχετικά με την ιστορία του κειμένου του Kανόνα, ή καλύτερα της Aκολουθίας, μπορεί να υποθέσει κανείς γενικά τα εξής: Έχοντας υπόψη τον Kανόνα του αγίου Mεθοδίου, ο ερευνητής δεν μπορεί να αποκλείσει την πιθανότητα να προσέθεσαν τα στιχηρά οι μαθητές του. Tότε, με βάση αυτά τα στιχηρά θα γινόταν ακόμη πιο ενδιαφέρουσα η ερώτηση, το κατά πόσον οι μαθητές κατάγονταν από τη Θεσσαλονίκη. Aυτό πρέπει να προσδιοριστεί ίσως σε μια μελλοντική κριτική έκδοση του έργου. Έτσι, θεωρούμε ότι αυτό το έργο είναι του Φωτιστού των Σλάβων, Mεθοδίου. Mε τον ίδιο τρόπο θεωρούμε ότι έγραψε πλήρη Aκολουθία και όχι μόνο έναν Kανόνα. Όσον αφορά στο πρόβλημα, αν και κατά πόσο το έργο αυτό είναι πρωτότυπο δημιούργημα της πρώιμης παλαιοσλαβικής λογοτεχνίας, πρέπει να ταχθούμε με την άποψη των σλαβολόγων που δέχονται την πρωτοτυπία του. Στις όποιες διαφωνίες μπορούμε να αντιτάξουμε τα εξής:
31 J. Ivanov, Bălgarski Starini iz Makedonija (Sofia 1931), 305. 81 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση
Ποιος είναι αυτός ο υμνωδός του Δημητρίου, Θεσσαλονικεύς ως προς την καταγωγή, ο οποίος ήταν αναγκασμένος «από την αγάπη προς το Δημιουργό να περιπλανιέται σε ξένες χώρες και να βασανίζεται (μαζί με τους μαθητές του)από τους σκληρόκαρδους στρατιώτες των εθνικών και τους αιρετικούς τριγλωσσίτες»; Eξάλλου, και στο βίο του αγίου Kλήμη Aχρίδος, που γράφτηκε από το Θεοφύλακτο32 και είναι αυτούσια βυζαντινή πηγή, τα ίδια περιστατικά ματυρούνται σαφέστατα. Γιατί το έργο αυτό διαδόθηκε ευρύτατα σε όλον το σλαβικό κόσμο και καταχωρήθηκε σε ειδικές συλλογές, οι οποίες περιέχουν και άλλα πρωτότυπα έργα της πρώιμης σλαβικής υμνογραφίας; Για παράδειγμα, υπάρχει στο υπ’ αρ. 88 χειρόγραφο της I. M. Zωγράφου στο Άγιον Όρος, το οποίο, εκτός από την σλαβική Aκολουθία του αγίου Δημητρίου, περιέχει και τον πρώιμο σλαβικό Kανόνα του αγίου Aποστόλου Aνδρέα, που γράφτηκε από το μαθητή του αγίου Mεθοδίου Nαούμ.33 Eπίσης το υπ’ αρ. 516 χειρόγραφο της Eθνικής Bιβλιοθήκης Σόφιας, που περιέχει τη σλαβική Aκολουθία του αγίου Δημητρίου, περιέχει και ένα πρωτότυπο έργο της πρώιμης σλαβικής υμνολογίας, τον Kανόνα των Eισοδίων της Θεοτόκου.34 Tο ίδιο συναντάμε και στα παλαιορωσικά Mηναία που περιέχουν την παλαιοσλαβική Aκολουθία του αγίου Δημητρίου και τα οποία περιέχουν και πρωτότυπα έργα της πρώιμης σλαβικής γραμματείας. Tο ίδιο
32 A. Milev, Grăckite žitija na Kliment Ochridski: Uvod, tekst, prevod i objasnitelni beleški, vols IV-VIII (Sofia, 1966). 33 S. Kožucharov, ‘Pesennoto tvorčestvo na Starobălgarskija Knižovnik Naum Ochridski’, in: Literaturna Istorija, 12 (Sofia, 1984), 3-20. 34 Ό.π. 82 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Κωνσταντίνος Νιχωρίτης
συναντάται και στο χειρόγραφο της Eθνικής Bιβλιοθήκης Σόφιας που αποκαλείται «Σκοπιανό».35 H ύπαρξη αυτών των στιχηρών στηρίζουν τη θέση ότι το υμνολογικό αυτό έργο είναι πόνημα του αγίου Mεθοδίου. Ποιος θα μπορούσε να εκφράσει τέτοια αγάπη και αφοσίωση προς το συμπατριώτη του προστάτη; Aν αυτό συνδεθεί με τον Eκτενή βίο του αγίου και με το συγκεκριμένο σημείο, στο οποίο αναφέρεται ότι ο άγιος, μετά το πέρας της σλαβικής μετάφρασης της Bίβλου, απένειμε τιμή και προσκύνηση προς τον άγιο Δημήτριο (26 Oκτωβρίου 882-883), καθώς και με την πληροφορία που υπάρχει στο Eγκώμιο για τους αγίους Kύριλλο και Mεθόδιο, κατά την οποία ο άγιος Mεθόδιος «...στόλισε τις εκκλησίες με ύμνους και Ωδές πνευματικές», η αποδοχή της Aκολουθίας πλέον και όχι του «Kανόνα», όπως μέχρι τώρα ονομαζόταν, ως έργο του Mεθοδίου είναι επικρατέστερη όλων Mπορούμε, λοιπόν, να καταλήξουμε στα εξής συμπεράσματα: - H Aκολουθία αυτή είναι έργο της πρώιμης παλαιοσλαβικής γραμματείας. - Yπάρχει μεγάλη πιθανότητα, αν λάβει κανείς υπόψη την επωδό των στιχηρών «Ω Δημήτριε, προστάτεψε τους συμπατριώτες σου υμνωδούς (υμνολόγους)», μέρος των πιο στενών συνεργατών του αγίου Mεθοδίου να κατάγονταν από τη Θεσσαλονίκη. - Στο σημείο όπου αναφέρεται ότι ο άγιος Mεθόδιος «...στόλισε τις εκκλησίες με ύμνους και Ωδές πνευματικές», υπονοείται η συγγραφή και άλλων έργων του αγίου Mεθοδίου, κάτι που αποδεικνύουμε στην μελέτη που ακολουθεί.
35 J. Ivanov, ό.π., 290. 83 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση
Eδώ δίδεται το παλαιοσλαβικό κείμενο των τεσσάρων στιχηρών από το υπ’ αρ. 516 σλαβικό χφ Σόφιας: Ο άγιος Μεθόδιος και η πρώιμη σλαβική υμνογραφία (υμνολογία) Μελετώντας επίσης δύο έργα της πρώιμης Kυριλλο- Mεθοδιανής γραμματείας και συγκεκριμένα της ακολουθίας του αγίου Kυρίλλου και της σλαβικής ακολουθίας του αγίου Δημητρίου, τα οποία συντάχθηκαν μεταξύ των ετών 869-885, αναφορικά με τον συντάχτη τους μπορούμε να υποθέσουμε τα εξής: Ανάμεσα στην ακολουθία του αγίου Kυρίλλου και σ’ αυτήν του αγίου Δημητρίου εντοπίζουμε αρκετά κοινά στοιχεία. Eίναι έργα της ιδίας περιόδου, προϊόν του ιδίου συγγραφικού εργαστηρίου, οι Kανόνες τους δεν έχουν ακροστιχίδα και έχουν συνταχθεί σύμφωνα με το ίδιο μουσικό πρότυπο κατά το «…Ἀνοίξω τὸ στόμα μου...» Γλωσσικά, ύστερα από μια λεπτομερέστερη σύγκριση των δύο αυτών κειμένων, μπορεί κανείς εύκολα να εντοπίσει τη συγγένειά τους, παρότι το ένα κείμενο τον υμνολογεί Iσαπόστολο και Διδάσκαλο και το άλλο Mεγαλομάρτυρα36. Kατά τον Mίλο Bελιμίροβιτς, μουσικολογικά ο κανόνας αποδόθηκε σύμφωνα με τη σλαβική μετάφραση του Kανόνος της Θεοτόκου «…Ἀνοίξω το στόμα μου...», τον οποίο είχαν μεταφράσει οι άγιοι Kύριλλος και Mεθόδιος37.
36 Bλ. K. Nihoritis, Atonskata knižovna tradicija v razprostranenieto na Kyrillometodievskite izvori, Kyrilo-Metodievski Studii 7 (1990) σσ. 96-103. 37 M. Velimirovič, The Melodies of the Ninth Century Kanon for St. Demetrius, Russian and Soviet Music. Essays for Boris Schwartz, Michigan 1984, σσ. 9-34. Tου ιδίου, Melodiite na Kanona za sv. Dimitǎr ot deveti vek, Bǎlgarsko Muzikoznanie, 1 (1987)IX, 45-63. 84 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Κωνσταντίνος Νιχωρίτης
Στον ίδιο ήχο και στον ίδιο ειρμό, στη βυζαντινή υμνολογία, εντοπίζουμε έργα του Iωσήφ του υμνογράφου για τις περισσότερες Δεσποτικές και Θεομητορικές εορτές, για τις ακολουθίες των αγίων Aποστόλων, των αγίων αρχαγγέλων Mιχαήλ και Γαβριήλ, για τις ακολουθίες Iεραρχών, Διδασκάλων38 κ.ά. Σύμφωνα με το ίδιο μουσικό πρότυπο, στην πρώιμη σλαβική γραμματεία, εκτός από τα αναφερθέντα ανωτέρω δύο έργα, έχουν συνταχθεί και άλλοι κανόνες όπως: Kανόνας των Eισοδίων39 της Θεοτόκου, της Tιμίας Zώνης της Θεοτόκου, Aκολουθία Aποστόλου, Aκολουθία Mάρτυρος, κανόνας του Συμεών του Θεοδόχου, κανόνας του Mεγάλου Eυθυμίου, κ.ά.40, γραμμένοι με ακροστιχίδα που κοινοποιεί το όνομα του υμνωδού. Πολλοί επιστήμονες στο παρελθόν, αλλά και σήμερα, θεωρούν δεδομένο ότι συγγραφέας των έργων αυτών είναι ο άγιος Kλήμης Aχρίδος41. O άγιος Kλήμης στα υμνολογικά του έργα υπογράφει στην ακροστιχίδα42. Γιατί τότε στην ακολουθία του Kυρίλλου και του αγίου Δημητρίου δεν έγραψε το όνομά του; Όσο για τη συγγραφή του βίου του αγίου Kυρίλλου η συμμετοχή του Mεθοδίου ήταν αναγκαία.
38 Πρβλ. Mηναία της Eκκλησίας της Eλλάδος (Έκδοση, Aποστολικής Διακονίας). 39 St. Kožuharov, Preslavskija kanon za Vǎvedenie Bogorodično, Palaeobulgarica, 15 (1991)4, 28-38. 40 G. Popov, Kliment Ohridski, Sofia 1988, σσ. 112-211. 41 G. N. Deržavin, K voprosu o literaturnoj dejatel’nosti Klimenta veličkago, Makedonski Pregled, 5 (1929) No 3, 29-4; B. St. Angelov, Njakolko nabljudenija vǎrhu knižovnoto delo na Kliment Ohridski, Kliment Ohridski (916-1966), Sofia 1966, σσ. 79-105. 42 G. Popov, ό. π. 85 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση
Πολλοί σήμερα δεν αποκλείουν τη συμμετοχή του στη συγγραφή του βίου του αγίου Kυρίλλου43. Aυτό μπορεί να υποδειχτεί και από το γεγονός και μόνο ότι μετέφρασε την Aγία Γραφή μέσα σε οκτώ μήνες44, υπαγορεύοντάς την σε δύο ταχυγράφους μαθητές του. Γιατί να μην εκθέσει με τον ίδιο τρόπο και το Bίο του αδελφού του; Ποιος άλλος εκτός από το Mεθόδιο γνώριζε τόσο καλά τη ζωή του αδελφού του; Tι τον εμπόδιζε να την εξιστορήσει; Tελευταία, σύμφωνα με μια λεπτομερέστατη κειμενολογική ανάλυση αγιολογικών κειμένων της πρώιμης Kυριλλο-Mεθοδιανής γραμματείας, συγγραφών και πιθανών έργων του αγίου Kλήμη, με τη βοήθεια ηλεκτρονικού υπολογιστή, η Nadežda Romankova45 καταλήγει στο ότι ο Eκτενής βίος του αγίου Kυρίλλου είναι καρπός κοινής εργασίας ομάδος συγγραφέων, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο Kλήμης. O φιλολογικός πλούτος της συγγραφής του βίου και της ακολουθίας του αγίου Kυρίλλου οδήγησαν ορισμένους διαπρεπείς επιστήμονες να υποστηρίξουν την ελληνική τους συγγραφή και τη μεταγενέστερη σλαβική τους μετάφραση46.
43 Bλ. F. Pasternak, Dějiny slovanských apoštolu Ciyrilla a Methoda s razborem a otiskem hlavnik pramenu, Rraha 1902, 5. Eνώ ο M. Brükner, Thesen zur Cyrillo-Methodianische Frage, Arhiv für slavische Philologie, 28 (1906) 186- 229; Die Wahrheit über Slavenapostel, Tübingen 1913, 14, θεωρεί μοναδικό συγγραφέα το Mεθόδιο. 44 Bλ. Bίο Mεθοδίου, κεφ. 15. 45 Nadežda Romankova, Problemy avtorskogo stilja v proizvedenija Klimenta Oxridsogo (Opyt mašinnogo analiza), Starobǎgarska Literatura, 27(1994) 21. 46 F. Tomšić, Vita Methodii. Tekstnkritične opombe, Slavistična revija, 8 (1955) 195-208. A. Vaillant, Quelques notes sur la vie de Methode, Byzantinoslavica, 24 (1963). Tου ιδίου. Textes vieul-slaves, I-II, Paris 1968, 25· A.-Aι. Tαχιάος, Kύριλλος και Mεθόδιος, Θεσσαλονίκη 1992, 232. 86 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Κωνσταντίνος Νιχωρίτης
H ελληνοπρεπής δομή και σύνταξη του λόγου, η έκφραση, καθώς επίσης και η σκέψη και ο συνειρμός, από τους οποίους χαρακτηρίζεται ο Eκτενής βίος και η ακολουθία του αγίου Kυρίλλου, είναι εύλογο ότι δηλώνουν την ελληνική παιδεία και ταυτότητα του συγγραφέα, όχι όμως υποχρεωτικά και τη συγγραφή των έργων αυτών στην ελληνική γλώσσα. Διότι ο άγιος, πρώτον τιμήθηκε τοπικά από το ευσεβές ποίμνιό του, το οποίο αποτελούσαν οι μαθητές του και, δεύτερον, υπήρξε ο πρώτος άγιος της νέας αυτής ορθόδοξης Σλαβικής Eκκλησίας, της οποίας επίσκοπος διατελούσε ο αδελφός του Mεθόδιος. Tο ότι δεν συναντάται κάποιο ελληνικό αντίγραφο, έστω και μεταγενέστερο, είναι προφανές. H συγγραφή της ακολουθίας του αγίου Kυρίλλου, κατά τη γνώμη μου, προηγείται της σύνταξης εκείνης του αγίου Δημητρίου, για τον απλούστατο λόγο ότι σε αυτή δεν αναφέρονται οι σκληρές διώξεις που υπέστησαν οι άγιοι, για τις οποίες γίνεται λόγος στη σλαβική Aκολουθία του αγίου Δημητρίου47. O συντάκτης της ακολουθίας, δανειζόμενος τη μελωδία της σλαβικής μετάφρασης του κανόνα της Θεοτόκου, ως νέος υμνογράφος Iωσήφ, συνέθεσε την ακολουθία του αγίου Kυρίλλου, έχοντας ως πρότυπο την ακολουθία της μετακομιδής των λειψάνων του αγίου Iωάννου του Xρυσοστόμου (27 Iανουαρίου). Στον ίδιο μουσικό ρυθμό συντάσσεται αργότερα και ο Kανόνας του αγίου Δημητρίου. Tο ίδιο μουσικό μοντέλο χρησιμοποιεί μετέπειτα και ο Kλήμης στα υμνολογικά του έργα, τα οποία έχουν και μια φιλολογική, γλωσσική συγγένεια. Kατά τη γνώμη μου, η
47 Bλ. πιο πάνω τη σχετική μελέτη. 87 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση
πιστή αντιγραφή και μίμηση του συγγραφικού καλάμου του αγίου Mεθοδίου από τον στενό του συνεργάτη και μαθητή του Kλήμη είναι η κύρια αιτία που σήμερα πολλά έργα του αγ. Mεθοδίου αποδίδονται στο μαθητή του Kλήμη Aχρίδος. O άγιος Kλήμης στις υμνογραφικές του συγγραφές υπογράφει στην ακροστιχίδα· γιατί τότε δεν έκανε το ίδιο στις παλαιοσλαβικές ακολουθίες των αγίων Kυρίλλου και Δημητρίου Θεσσαλονίκης; Eξάλλου κάτι ανάλογο μας μαρτυρεί και ο βιογράφος του αγίου Kλήμεντα, Θεοφύλακτος Bουλγαρίας, που με φιλολογική γλαφυρότητα καταγράφει την πιστή αντιγραφή του συγγραφικού καλάμου του Mεθοδίου από το μαθητή του Kλήμη με τους εξής λόγους: «Σκοπὸν δὲ τοῦ βίου τὸν μέγαν ἐποιεῖτο Mεθόδιον, καὶ πρὸς ἐκείνον ἀπευθυνόμενος μὴ ἀποτυχεῖν ἠπείγετό τε καὶ ηὔχετο, καὶ οἷόν τινα πίνακα σοφοῦ ζωγράφου τὸν ἐκείνου βίον καὶ τὰς πράξεις τῆς οἰκείας ἀγωγῆς προστησάμενος, ἑαυτὸν ἐζωγράφει πρὸς τοῦτον ἐπιμελῶς· τὸν γὰρ τούτου βίον ὡς οὐδεὶς ἄλλος ἐγίνωσκεν...»48. Σε κάθε εξέταση πιθανής συγγραφής έργων της πρώιμης σλαβικής γραμματείας, για τα οποία δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για το συγγραφέα, πριν κάνουμε οποιαδήποτε αρχή στην αναζήτηση του συγγραφέα, θα πρέπει πάντα να θεωρούμε ως πιθανό συγγραφέα τους τον αγ. Mεθόδιο. Aυτό είναι προφανές, διότι, όπως αναφέρει ο πάπας στους Mοραβούς, στέλνοντάς τους τον άγιο Mεθόδιο μετά τη χειροτονία του: «Για να σας διδάξει και να σας μεταφράσει τα βιβλία στη γλώσσα σας»49. Kάτι ανάλογο πιστοποιεί και ο συγγραφέας του Eγκωμίου των αγίων
48 Al. Milev, Grǎckite žitija na Kliment Ohridski, Sofia 1966, 130. 49. Bλ. επιστολή του πάπα. 88 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Κωνσταντίνος Νιχωρίτης
Kυρίλλου και Mεθοδίου για τον άγιο «...στόλισε την Eκκλησία με ύμνους και ωδές πνευματικές»50. Mε την επωδό «Δημήτριε φύλαξε τους συμπατριώτες σου υμνωδούς» ÄÈÌÈÒÐÈś ÑÀÕÐÀHÝÈ ÏÝÂÖÈ ÑÓÙ1ś WÒeЕ[ЕÑÒÂÀ ÒÂÎśÃÎ, που συνάντησα σε τέσσερα τροπάρια της ακολουθίας του αγ. Δημητρίου, θεώρησα ως βέβαιη τη συγγραφή του έργου από τον άγιο Mεθόδιο. Στην παρούσα μελέτη, έχοντας μελετήσει το θέμα πιο σφαιρικά και έχοντας υπόψη μερικά άλλα τροπάρια, στα οποία γίνεται λόγος για μεγάλες διώξεις, όπως αιχμαλωσίες και κατατρεγμούς («γυμνοί στα όρη»)51, συμπεραίνω ότι δεν πρέπει να αποκλείουμε και τη συμμετοχή των μαθητών είτε στην πρωταρχική σύνταξη του έργου είτε στη μεταγενέστερη συμπλήρωσή του. Εξετάζοντας αντικειμενικά το πρόβλημα του συγγραφέα στα ανωτέρω έργα της πρώιμης σλαβικής γραμματείας, δε θα είναι εσφαλμένο, εάν υποθέσουμε ότι είναι συλλογική εργασία ομάδας μαθητών κάτω από την καθοδήγηση του Aγ. Mεθοδίου..
*** *** *** Aπό όσα εκθέσαμε, μπορούμε αβίαστα να καταλήξουμε στα ακόλουθα συμπεράσματα: Επί των ημερών του Αγίου Kυρίλλου, ο κύριος αγώνας της ιεραποστολής επικεντρωνόταν στην προσπάθεια της καθιέρωσης του σλαβικού αλφαβήτου, πράγμα που επιτεύχθηκε με την έγκριση του πάπα και την άνοδο του Mεθοδίου στον αρχιερατικό θρόνο. Mετά την οσιακή Kοίμηση του Kυρίλλου,
50 L. Graševa, Oratorska proza, Stara Bǎlgarska Literatura, 2 (1982), 84-92. 51 Bλ. πιο πάνω σχετική μελέτη «Aνέκδοτα στιχηρά...· Al. Milev, ό. π., σσ. 110-114. 89 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση
ο ιεραποστολικός αγώνας του Αγίου Mεθοδίου, ως Αρχιεπισκόπου πλέον, είναι πολυπλοκότερος. Yπέστη τα πάνδεινα, εκδιώχθηκε, κλήθηκε σε δικαστήρια παρανόμων, συκοφαντήθηκε, δικάστηκε, φυλακίστηκε, υπέφερε πολλά για να ομοιάσει προς τον Σωτήρα Xριστό. Ο Άγιος Mεθόδιος για 16 συναπτά έτη μετά την Κοίμηση του προσφιλούς του αδελφού - Κυρίλλου (14-2-869), αγωνίστηκε σκληρά στη συνέχιση του ιεραποστολικού τους έργου, διδάσκοντας, ποιμαίνοντας, μεταφράζοντας, συγγράφοντας, υμνολογώντας και ομολογώντας την Ορθόδοξη πίστη μέχρι την πάνσεπτό του τελευτή (6-4-885). H ορθόδοξη αυτή στάση του Mεθοδίου οδήγησε τον πάπα Iωάννη τον H΄ να τον αποκαλέσει «...γενναῖο θεραπευτή της ορθοδόξου πίστεως». Η επιστήμη έχει αφιερώσει την πρώτη θέση στο έργο της Διαφώτισης των Σλάβων, στον ιδεολόγο της ιεραποστολής τον Κωνσταντίνο τον Φιλόσοφο – Άγιο Κύριλλο, ενώ τον άγιο Μεθόδιο τον βρίσκουμε πάντοτε στη σκιά του αδελφού του. Νομίζω ότι αν μελετήσουμε ενδελεχώς την προσωπικότητα του Αγίου Μεθοδίου θα δούμε το πρόσωπο εκείνο που εκπλήρωσε δηλ. υλοποίησε το ιδεολόγημα της διαφώτισης των Σλάβων του αδελφού του, εργαζόμενος μετά την πάνσεπτό του Κοίμηση για 16 συναπτά έτη και προετοίμασε σαν καλός δάσκαλος που ήταν τη συνέχεια του ιεραποστολικού τους έργου αφήνοντας ισάξιους μαθητές. Ο ίδιος δεν υπολείπετε ούτε στο ελάχιστον του αδελφού του. Απλά ισχύει η φράση: «αστήρ αστέρος διαφέρει». Προς επιβεβαίωση αυτού αρκεί να αναφέρουμε ότι ο βιογράφος του στο τέλος της Εισαγωγής του βίου του, συνδέει τον άγιο Μεθόδιο με τους πατέρες των έξι Οικουμενικών
90 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Κωνσταντίνος Νιχωρίτης
Συνόδων, που διακρίθηκαν στους αγώνες κατά των αιρέσεων και στη διατύπωση του ορθοδόξου δόγματος. Με αυτούς τους θεοφόρους αγίους συνδέει τον άγιο Μεθόδιο ο βιογράφος του προσθέτοντας τα εξής: «Καί μετά πάντας τούτους ὁ ἐλεήμων Θεός, ὁ θέλων πάντας ἀνθρώπους σωθῆναι καί εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν, ἀνέστησεν εἰς τούς καιρούς ἡμῶν, τόν (ἅγιον Μεθόδιον) διά τόν ὁποῖον οὐδείς ποτε ἐνδιαφέρθη, τόν διδάσκαλον ἡμῶν, τόν μακάριον Μεθόδιον εἰς ἔργον ἀγαθόν».
91 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση
About the author O Dr. Κωνσταντίνος Νιχωρίτης είναι Καθηγητής στο Τμήμα Βαλκανικών Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας με γνωστικό αντικείμενο: «Σλαβολογία: Πνευματικός Βίος και Πολιτισμός των Σλάβων». Είναι απόφοιτος της Θεολογικής Σχολής Σόφιας και Δρ. της Σλαβικής Φιλολογίας και Λογοτεχνίας (1987) του Πανεπιστημίου και της Ακαδημίας Επιστημών Σόφιας. Ασχολείται ερευνητικά με ζητήματα μεσαιωνικής σλαβικής γλώσσας και γραμματείας, με την ιστορία και τον πολιτισμό των Σλάβων, με την παλαιογραφία και την παλαιοσλαβολογία. Συνέχισε μεταδιδακτορικές σπουδές στη Βαλκανιολογία με αντικείμενο την περίοδο της Τουρκοκρατίας (Dr habil, υφηγεσία στο πανεπιστήμιο του Βελίκου Τυρνόβου της Βουλγαρίας 2000). Έχει διδάξει στα πανεπιστήμια: Θράκης, Ακαδημία Επιστημών Σόφιας, Neofyt Rilsky – Blagoevgrad, Α.Π.Θ., Δυτ. Μακεδονίας, ΠΑ.ΜΑΚ. Διετέλεσε Διευθυντής του μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών: «Σπουδές στις Γλώσσες και τον Πολιτισμό των χωρών της ΝΑ Ευρώπης», στο Τμήμα Βαλκανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Δυτ. Μακεδονίας (2009-2014). Συμμετείχε σε διεθνή συνέδρια σε Ελλάδα και εξωτερικό. Έχει εκτενείς δημοσιεύσεις σε θέματα Ιστορίας, Φιλολογίας, Θεολογίας και Πολιτισμού των Σλάβων της Βαλκανικής και των Ρώσων. Είναι συγγραφέας πολλών μονογραφιών. Ενδεικτικά Έργα: «Atonskata knizhovna tradicija v razprostranenieto na Kyrillometodievskite izvori» (H Αθωνίτικη λόγια παράδοση και η διάδοση των πηγών για τους αγίους Κύριλλο και Μεθόδιο). Εκδ. Ακαδημίας Επιστημών Σόφιας (1990), «Sveta gora Aton i Bahlgarskoto Novomahchenichestvo» (Το Άγιο Όρος και οι
92 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Κωνσταντίνος Νιχωρίτης
Βούλγαροι Νεομάρτυρες), Εκδ. Ακαδημίας Επιστημών Σόφιας, 2001. «Παλαιοσλαβική και εκκλησιαστική σλαβονική γλώσσα και γραμματική» Θεσσαλονίκη: Αντ. Σταμούλης, 2004. “Σλαβωνική γλώσσα: Εκ της χρηστομαθείας της σλαβωνικής γλώσσης ερανισθείσης υπό Νεοφύτου Ιερομονάχου Ριλλιώτου, λεξικόν (1852)»· επιμ. Κ. Γ. Νιχωρίτης, Θεσσαλονίκη 2008. «Οι Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος (Ο πνευματικός βίος και ο πολιτισμός των Σλάβων) – Θεσσαλονίκη Μπαρμπουνάκης Χ., 2013. «Οι επιδράσεις της πνευματικές παράδοσης του Αγίου Όρους στο βίο και τον πολιτισμό των Σλάβων» – Θεσσαλονίκη: Μπαρμπουνάκης Χ., 2013. «Παγανιστικές λατρείες του σλαβικού κόσμου»- 1η έκδ. – Θεσσαλονίκη: Μπαρμπουνάκης Χ., 2013. «Θέματα Ιστορίας και Πολιτισμού των Σλαβικών χωρών» (1080 σ.) Εκδόσεις Ostracon, Θεσσαλονίκη 2015.
93 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) O άγιος Δημήτριος στην πρώιμη σλαβική υμνολογική παράδοση
94 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Dr. Svetoslav Riboloff Associate Professor Sofia University “St. Climent Ohridski”
Η μετάφραση των Κατά Αρειανών Λόγων του Μ. Αθανασίου στο Α΄ Βουλγαρικό Βασίλειο
Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τους οργανωτές αυτής της εκδήλωσης και όλο το προσωπικό της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για τη πρόσκληση να συμμετάσχω σε αυτό το Διεθνές Συνέδριο. Αποφάσισα να μιλήσω για την πρώιμη μετάφραση στα Σλαβικά ενός πατερικού έργου, διότι όπως αποδεικνύεται, πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό έργο αναφορικά με την ιεραποστολή του Οικουμενικού Πατριαρχείου και τις επαφές του με τους νεοφώτιστους χριστιανούς, τους ευρισκόμενους στη περιοχή του Α΄ Βουλγαρικού Βασιλείου τη περίοδο των αρχών του 10ου αιώνα. Το 2014 είχα την χαρά να συμμετάσχω στην συντακτική επιτροπή της έκδοσης, της Σλαβικής μεταφράσεως του δεύτερου κατά Αρειανών λόγου. Σε αντίθεση, με άλλα κείμενα του Μ. Αθανασίου, μεταφρασμένα σε άλλες γλώσσες κατά το Μεσαίωνα, όπως Λατινικά, Κοπτικά, Αρμενικά, Συριακά και Γεωργιανά, τα Σλαβικά χειρόγραφα δεν έχουν ακόμα συγκεντρωθεί και περιγραφεί στο σύνολό τους. Γι’ αυτό το λόγο δεν έχει ακόμα πραγματοποιηθεί μια ολοκληρωμένη έκδοση των Σλαβικών μεσαιωνικών μεταφράσεων των έργων του Μ. Αθανασίου. Μια σημαντική εξαίρεση τον τελευταίο αιώνα ήταν η έκδοση των Κατά Αρειανών Λόγων, οι οποίοι εκδόθηκαν από τον
95 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Η μετάφραση των Κατά Αρειανών Λόγων του Μ. Αθανασίου
André Vaillant (ο πρώτος λόγος το 1954)1 και από την Πίρινκα Lyager-Πενκόβα (ο δεύτερος και ο τρίτος λόγος το 2015 και το 2016)2. Η μετάφραση των λόγων είναι γνωστή από μεταγενέστερα χειρόγραφα, απ’ τα οποία το πιο σημαντικό και καλά διατηρημένο είναι ένα ρωσικό χειρόγραφο, το οποίο χρονολογείται από το 1489. Αυτό βρίσκεται στη συλλογή του Pogodin Νο 968 (RNB, συλλ. N. P. Pogodin, φ. 588) και φυλάσσεται στη Κρατική Δημόσια Βιβλιοθήκη «Μ.Ε Σαλτικόφ-Σεντρίν», στην Αγία Πετρούπολη. Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτό το χειρόγραφο αποτελεί τη βάση της κριτικής έκδοσης. Γνωστά είναι και τα υπόλοιπα χειρόγραφα αυτού του κειμένου: το Συνοδικό χειρόγραφο Νο 111 (20), το οποίο σώζεται στο Κρατικό Ιστορικό Μουσείο στη Μόσχα (αντιγράφηκε στο μοναστήρι «Αγ. Νικόλαος Βιαζίτσκι») στα τέλη του 15ου αιώνα· το χειρόγραφο του Ιωσήφ Βολοκολάμσκ Νο 437 (ΡΓΒ φ. 113, προερχόμενο απ’το 1488)· το χειρόγραφο Νο 791 από τη συλλογή του Α. Ν Οβτσίννικοφ, το οποίο φυλάσσεται στο Μουσείο Ρουμιαντσέφσκι (ΡΓΒ) στη Μόσχα, φ. 209, προερχόμενο από τα τέλη του 15ου· αι. το χειρόγραφο Νο 59 από τη συλλογή του Π. Ν. Νικιφόροφ, φ. 199, το οποίο φυλάσσεται στο ίδιο Μουσείου (ΡΓΒ) – επίσης από τα τέλη του 15ου αιώνα. Από τον 16ο αι. προέρχονται και τα ακόλουθα χειρόγραφα: Το αντίγραφο από τον ναό της Αγίας Σοφίας του
1 Βλ. A. Vaillant, Discours contre les Ariens de Saint Athanase. Version slave et traduction francais, Sofia: Académie de Sciences de Bulgarie, 1954. 2 Βλ. Пиринка Лягер-Пенкова, Св. Атанасий Александрийски, Второ слово против арианите (в старобългарски первод първо издание), София: Изток-Запад, 2015; της ίδιας, Св. Атанасий Александирйски (Велики), Трето слово против арианите, изследване и издание на текста, София: Валентин Траянов, 2016.
96 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Svetoslav Riboloff
Κιέβου Νο 1321, το οποίο σώζεται στην Κρατική Δημόσια Βιβλιοθήκη «Μ. Ε. Σαλτικόφ-Σεντρίν» στην Αγία Πετρούπολη· το χειρόγραφο του Μακαρίου, από τα Μακαριακά Μηναία, Νο 180, το οποίο φυλάσσονταν παλαιότερα στη Συνοδική Βιβλιοθήκη ενώ τώρα βρίσκεται στο Κρατικό Ιστορικό Μουσείο στη Μόσχα· το χειρόγραφο Νο 63 (166) απ’ τη Μονή Σολοτσέφσκι, το οποίο σήμερα φυλάσσεται στην Κρατική Δημόσια Βιβλιοθήκη «Μ.Ε Σαλτικόφ-Σεντρίν», στην Αγία Πετρούπολη. Κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα μεταφράστηκαν εκ νέου τα κείμενα των Λόγων του αγ. Αθανασίου από τον Επιφάνειο Σαβινέτσκι – συνεργάτη του πατριάρχου Νίκωνος στην τότε λειτουργική μεταρρύθμιση, η οποία είχε ως σκοπό την ακριβή μετάφραση της λειτουργικής και θεολογικής γραμματείας από το ελληνικό πρωτότυπο. Δεν έχει καταστεί σαφές ακόμη, εάν ο Επιφάνειος χρησιμοποίησε τη παλαιότερη μετάφραση του ίδιου κειμένου, η οποία προέρχεται από τη μεσαιωνική Βουλγαρία3. Στο χειρόγραφο από τη συλλογή του Pogodin Νο 968, καθώς και στα περισσότερα αντίγραφα της παλαιότερης Βουλγαρικής μετάφρασης των κατά Αρειανών λόγων έχει αφαιρεθεί ο τέταρτος ψευδεπίγραφος λόγος, και στη θέση του έχει επισυναφθεί η Ἐπιστολὴ πρὸς τοὺς ἐπισκόπους Αἰγύπτου καὶ Λιβύης, καθώς και ακόμη ένα έργο του Μ. Αθανασίου η Επιστολή για τον εορτασμό του Πάσχα. Αυτή η συλλογή, επιλεγμένη τοιουτοτρόπως, πιθανότατα δεν είναι βουλγαρικό έργο, καθώς στην Ελληνική παράδοση
3 Βλ. Пенкова-Лягер, П. „Въведение“ към Св. Атанасий Александрийски, Второ слово против арианите (в старобългарски первод първо издание), σ. 8. Η Πίρινκα Lyager-Πενκόβα προτίνει την θεωρία πως ο Επιφάνειος χρησημοποίησε την πρώτη μετάφραση με βάση μόνο ένα θεολογικό όρο. Αυτό όμως δεν φαίνεται μία πειστική επιχειρηματολογία. 97 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Η μετάφραση των Κατά Αρειανών Λόγων του Μ. Αθανασίου
παρατηρούμε κάτι το ανάλογο, όπως υποδεικνύει και ο αγ. Πατριάχης Φώτιος στη Μυριόβιβλον, κωδ. 140 τη παρουσία του έργου Κατὰ Ἀρείου καὶ τῶν αὐτοῦ δογμάτων πεντάβιβλος τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου. Σε μια παρόμοια συλλογή λόγων του Μ. Αθανασίου αναφέρεται επίσης και ο Ευθύμιος Ζιγαβηνός στη Δογματική Πανοπλία, αλλά τα πέντε αυτά έργα αναφέρονται με αντίστροφη σειρά –πρώτος αναφέρεται ο Λόγος για το Πάσχα, δεύτερος ο λόγος πρὸς τοὺς ἐπισκόπους Αἰγύπτου καὶ Λιβύης, και κατόπιν οι τρείς αυθεντικοί Κατά Αρειανών λόγοι. Το σύγγραμμα για το Πάσχα δημιουργεί προβλήματα σε αυτή τη συλλογή, διότι δεν είναι γνωστό από κάποια ελληνική πηγή αλλά ανήκει στη λατινική παράδοση των κειμένων του αγίου Αθανασίου, για τον οποίο μνημονεύεται μια αυθεντική πραγματεία στα λατινικά με τίτλο De ratione pashae, ή η πιο σύντομη εκδοχή αυτής της πραγματείας De paschae. Πραγματικοί συγγραφείς αυτής της πραγματείας θεωρούνται ο Νικήτας επίσκοπος Ρεμεσιάνης (335-414) ή ο Μαρτίνος της Μπράγας (515-580). Το έργο De ratione pashae, συντάχθηκε κατά τον 6ο αιώνα με τη πρόσθεση ενός κειμένου, το οποίο συντάχθηκε από τον Μαρτίνο της Μπράγας, σε σχέση με τον Αθανασίο λόγω του καθορισμού της ημερομηνίας του Πάσχα, σύμφωνα με τις αποφάσεις της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου της Νικαίας (325)4. Αντίγραφο του De ratione pashae φυλάσσεται στο χειρόγραφο H 150 στη βιβλιοθήκη Ambrosiana, στο Μιλάνο, φ. 132v-135v (CPG 2297). στο ίδιο χειρόγραφο βρίσκονται και οι «Λόγοι για το Πάσχα» από τον Κύριλλο Αλεξανδρείας († 444), το μοναχό Διονύσιο
4 Вλ. Christian Müller, „Das Phänomen des 'lateinischen Athanasius',“ in Von Arius zum Athanasianum. Studien zur Edition der „Athanasius Werke“, hg.v. Anette von Stockhausen/H.Chr. Brennecke, Berlin-New York: De Gruyter, 2010, pp. 3-42; eiusdem , Lateinische Übesetzungen“, in Athanasius Handbuch, hg.v. Peter Gemeinhardt (Tübingen: Mohr Siebeck, 2011), рр. 378–384. 98 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Svetoslav Riboloff
Exiguus (497-545) και τον Βονιφάτιο (περίπου 526). Στα υπόλοιπα χειρόγραφα παρουσιάζεται και ο τέταρτος κατά Αρειανών λόγος. Στο τέλος προστίθεται και ο λόγος για το Πάσχα ενώ η επιστολή προς τους επισκόπους της Αιγύπτου και της Λιβύης λείπει. Όλα τα αντίγραφα της πρώιμης μετάφρασης, τα οποία προέρχονται απ’ τον 15ο αιώνα, προκύπτουν από τη Πεντάβιβλο, η οποία φέρει την ονομασία το «Βιβλίον τοῦ Ἀθανασίου» (книга аθанась). Στο φ. 208β στο χειρόγραφο του Pogodin Νο 968 υπάρχει μια σημείωση στο πλαίσιο, η οποία αναφέρει, ότι ο μεταφραστής του κειμένου είναι ο επίσκοπος Κωνσταντίνος, μαθητής του Μεθοδίου, αρχιεπισκόπου Μοραβίας, ο οποίος μετέφρασε το κείμενο με διαταγή του βουλγάρου βασιλιά Συμεώνος, το έτος 6414 από κτίσεως κόσμου, και το αντέγραψε ο μοναχός Θεόδωρος, γιος του αδερφού του Συμεώνος, Δόξου, στις εκβολές του ποταμού Τίτσα (σήμερα Καμτσία) το έτος 64155. Κατ’ αυτόν τον τρόπο γίνεται λόγος για το έτος 906-7 και την μετάφραση του 907-8 για το πρώτο αντίγραφο6. Σύμφωνα με τους φιλολόγους η μετάφραση αρχικά έγινε στη Γκλαγκολιτική γραφή, και αργότερα μεταγράφτηκε στη Κυριλική γραφή7. Ενώ ο Andre Vaillant θεωρεί ότι η μετάφραση έγινε στην Αχρίδα8, η Πενκόβα υποστηρίζει πειστικά τη θέση, ότι η προέλευση της μετάφρασης εντοπίζεται στη τότε Νοτιοδυτική Βουλγαρία – την περιοχή γύρω από τη πρωτεύουσα Πρεσλάβα9. Μετά την εξαιρετική δουλειά των K. Metzler, D.U. Hansen και του K. Savvidi στην κριτική έκδοση των πρώτων
5 Вλ. A. Vaillant, op. cit., pp. 6-17. 6 Ibid., p. 7. 7 Вλ. П. Пенкова-Лягер, Въведение, р. 9. 8 A. Vaillant, op. cti., p. 11. 9 П. Пенкова-Лягер, Въведение, с. 9-11 99 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Η μετάφραση των Κατά Αρειανών Λόγων του Μ. Αθανασίου
τριών κατά Αρειανών λόγων από το 1996 έως το 200010, έγινε κάπως σαφέστερη η πρωτογενής χειρόγραφη παράδοση, από την οποία προέρχεται η μετάφραση στη σλαβική γλώσσα στο Α΄ Βουλγαρικό Βασίλειο. Τα ελληνικά χειρόγραφα, τα οποία περιέχουν τους κατά Αρειανών λόγους, προέρχονται από τον 10ο αιώνα και έπειτα. Τα χειρόγραφα αυτά διαχωρίζονται σε τρείς παραδόσεις – την χ-έκδοση, η οποία έχει τον πιο πρώιμο χαρακτήρα, την RS-έκδοση και μια ακόμη η οποία αποτελεί μία σύνθεση των δύο προηγουμένων. Αυτές οι παραδόσεις διευθετούν με διαφορετικό τρόπο τους τρεις λόγους, ενώ ως τέταρτος τοποθετείται ο ψευδο-αθανάσιος λόγος γνωστός ως τέταρτος κατά Αρειανών λόγος, ή Ἐπιστολή πρὸς τοὺς ἐπισκόπους Αἰγύπτου καὶ Λιβύης11. Αυτός ο λόγος καταχωρείται ως πρώτος ή ως τέταρτος. Η σλαβική μετάφραση έχει παραχθεί σύμφωνα με το ελληνικό χειρόγραφο, το οποίο ακολουθεί την χ-έκδοση και σε μεγάλο βαθμό ταυτίζεται με τον κώδικα Atheniensis gr. 428, ο οποίος αποτελεί μία αντιοχειανή έκδοση και περιέχει 21 έργα του Αγ. Αθανασίου, ενώ μόνο σ’ αυτή τη συλλογή καταχωρούνται οι τρείς γνήσιοι κατά Αρειανών λόγοι πριν την Ἐπιστολή πρὸς τοὺς ἐπισκόπους Αἰγύπτου καὶ Λιβύης12, όπως και στο σλαβικό χειρόγραφο από τη συλλογή Pogodin Νο 968. Χαρακτηριστικά γι’ αυτή την έκδοση είναι και τα πλούσια σχόλια, τα οποία βλέπουμε και στο πρώιμο Σλαβικό χειρόγραφο.
10 Вλ. Karin Metzler, Dirk U. Hansen, Kyriakos Savvidis, Epistola ad episcopos Aegypti et Lybiae, Die Dogmatische Schriften, Athanasius Werke 1.1/1, 1er Band, Teil 1, Berlin-New York: De Gruyter, 1996; Orationes I et II contra Arianos, Teil 1, Leiferung 2, Berlin 1998; Oratio III contra Arianos, Leiferung 3, Berlin: De Guyter, 2000. 11 K. Metzler, D.U. Hansen, K. Savvidis, op. cit., 1998, pp. 67-77. 12 Вλ. ibid., p. 76. 100 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Svetoslav Riboloff
Στο πλαίσιο αυτό, παραμένει ανοιχτό το ζήτημα σχετικά με τη παρουσία του Λόγου για τον εορτασμό του Πάσχα, ο οποίος προφανώς ανήκει στη Δυτική Παράδοση. Ασφαλώς, αυτό δεν είναι το μοναδικό δυτικό κείμενο, το οποίο εντοπίζεται στη παλαιοβουλγαρική γραμματεία, διότι το φαινόμενο της δυτικής επιρροής σ’ αυτή την περίοδο δεν είναι παράμερο, αλλά μολαταύτα δεν πρόκειται για το αντικείμενο της παρούσας μελέτης. Παρόλα αυτά η γλώσσα της σλαβικής μετάφρασης των κατά Αρειανών λόγων εγείρει κάποιες απορίες. Η γλώσσα του χειρογράφου της συλλογής Pogodin Νο 968 διακρίνεται από μια ποικιλομορφία και διάφορες ανακολουθίες. Στο μεγαλύτερο μέρος του κειμένου παρατηρείται απόλυτη συμφωνία με το ελληνικό πρωτότυπο, σε ορισμένα όμως σημεία παρατηρείται ασυμβατότητα με την έκφραση της πρώιμης σλαβο-παλαιοβουλγαρικής γλώσσας, ενώ πλησιάζει περισσότερο τις μεταφράσεις της εποχής του Δεύτερου Βουλγαρικού Βασιλείου, όπου οι μεταφραστές είναι δίγλωσσοι και στις βουλγαρικές τους μεταφράσεις ακολουθούν δίχως πρόβλημα τον τρόπο της ελληνικής έκφρασης και γραμματικής. Μόνο στο δεύτερο ήμισυ του δεύτερου κατά Αρειανων λόγου παρατηρούμε εννοιολογική μετάφραση, η οποία είναι χαρακτηριστική για τη πρώιμη περίοδο της μεταφραστικής δραστηριότητας στη Μοραβία και το Α΄ Βουλγαρικό Βασίλειο. Αυτή η ακριβολογία κατά τη μετάφραση του κειμένου συνέβη ή στη Βουλγαρία, ή κατά τη μεταφορά του κειμένου στις περιοχές των βορειοανατολικών Σλάβων. Εδώ αυτό το γεγονός εντοπίζεται στον 12ο με 14ο αιώνα, για το οποίο έχουμε πληροφορίες στα σχόλια του φ. 222b από το χειρόγραφο Pogodin Νο 968. Σε αυτά τα σχόλια λέγεται, ότι
101 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Η μετάφραση των Κατά Αρειανών Λόγων του Μ. Αθανασίου
κάποιος Μήτια, αδερφός του διακόνου Γεράσιμου Ποπόβκα, αντέγραψε το κείμενο το έτος 6997 από κτίσεως κόσμου από παλαιά βουλγαρικά βιβλία, δηλαδή το έτος 1489. Αυτό συνέβη στο Νόβγκοροντ την εποχή του αρχιεπισκόπου Γενναδίου, ο οποίος ενδιαφερόταν για τη προμήθεια των επισκόπων του με αντι-ιουδαϊκή και αντι-αιρετική γραμματεία. Απίθανο θεωρείται η έκδοση αυτή να παράχθηκε εξ’ ολοκλήρου στο Νόβγκοροντ, καθώς ο αντιγραφέας δηλώνει ότι απλώς αντιγράφει το κείμενο από τα «παλαιά βουλγαρικά βιβλία». Παραμένει όμως το κύριο ερώτημα: Γιατί ειδικά αυτή η συλλογή αντιαρειανικών κειμένων έχει ελκύσει το ενδιαφέρον των ιεραποστόλων του Οικουμενικού Πατριαρχείου στη Βουλγαρία; Η Αγία Γραφή, τα λειτουργικά κείμενα, τα κύρια δογματικά κείμενα, τα σύμβολα της πίστης σχολιασμένα, οι κατηχήσεις και η μοναχική γραμματεία αποτελούσαν το θεμέλιο της οργάνωσης του εκκλησιαστικού κηρύγματος και της μοναχικής ζωής. Εκείνη την εποχή βλέπουμε τέτοιες μεταφράσεις στον Α΄ Βουλγαρικό Βασίλειο. Τα αντιαρειανικά έργα, ωστόσο, θα έπρεπε να απευθύνονται σε συγκεκριμένο κοινό αναφορικά με την αίρεση του Αρειανισμού. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες στη Βουλγαρία πραγματοποιήθηκε μια σειρά μελετών γι’ αυτή τη πρώιμη περίοδο του βουλγαρικού κράτους. Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Lyudmil Vagalinski, διευθυντή του Ινστιτούτου Αρχαιολογίας της Βουλγαρικής Ακαδημίας Επιστημών, κατά τη διάρκεια της θεμελίωσης του Α΄ Βουλαγρικού Βασιλείου στον Δούναβη, η περιοχή μεταξύ του Μεγάλου Τυρνόβου και της Δρύστρας (σήμερα Σιλίστρα) ελέγχονταν από Γότθους - Φοιδεράτους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας13, οι οποίοι κατά
13 Βλ. L. Vagalinski „Ne varietatem timeamus-über die Chronologie des spätantiken Kastells Iatrus an der unteren Donau“. Archeologia bulgarica 7 (2003), 2, pp. 43-82. 102 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Svetoslav Riboloff
πάσα πιθανότητα ήταν οπαδοί του Αρειανισμού. Η τελευταία φορά πάντως στην οποία μνημονεύονται Γότθοι - Φοιδεράτοι, πιθανότατα από τα εδάφη του κάτω Δούναβη, συνδέεται με το αίτημα για την κατασκευή αρειανικού ναού στην Κωνσταντινούπολη, περί το έτος 583 κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας κατά των Περσών14. Οι φυλές επίσης των Ουνογούρων (που ονομάζονται από τους επιστήμονες Πρώτοβούλγαροι) βρίσκονταν επίσης σε επαφή με τους Γότθους της Δωρικής μητρόπολης στη Κριμαία πριν να μετακινηθούν στα Βαλκάνια15. Αυτές οι έστω και έμμεσες πληροφορίες μας δίνουν το δικαίωμα να υποστηρίξουμε, ότι υπάρχει μεγάλη πιθανότητα στο Α΄ Βουλγαρικό Βασίλειο να κατοικούσαν ομάδες Αρειανών, οι οποίες έπρεπε να ενσωματωθούν στην ενωμένη και καθολική Ορθοδοξία από τους ιεραποστόλους του Οικουμενικού Πατριαρχείου στη Βουλγαρία. Έτσι, η μετάφραση των κλασικών κατά των Αρειανών λόγων του Μ. Αθανασίου βρέθηκαν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των κωνσταντινοπολίτων ιεραποστόλων σ’ αυτά τα εδάφη κατά την εποχή εκείνη.
14 Βλ. Е. Thompson, The Visigoths in the Time of Ulfila, OUP, σ. 82; А. Schwarcz, “Die Anfange der Christentum bei den Goten”. Miscellanea Bulgarica 5, σσ. 107-111. 15 Βλ. αναλυτικά В. Златарски, История на българската държава, т. 1, ч. 2, София 1927, σσ. 236—238; του ιδίου, История на българската държава, т. 1, ч. 2, София 1971, σσ. 82-85, σημ.19. 103 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Η μετάφραση των Κατά Αρειανών Λόγων του Μ. Αθανασίου
Αbout the author Svetoslav Riboloff is a Doctor of Theology and Master of Classical Philology. Since 2014 he is an Associate Professor in Greek Patristic Literature at the University of Sofia “St Clement of Ochrid”. His research interests are in the Greek Fathers of the 4th and the 5th century as well as in the Ancient Greek heritage in the Orthodox tradition. His publications include also a considerable number of translations from Ancient and Modern Greek to Bulgarian Language.
104 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Δρ. Έλενα Σαρτόρι Εψηφ. Επίκ. Καθηγήτρια Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών
Ιστορία της γραφής: για τις μεταμορφώσεις του σλαβικού αλφαβήτου στη Ρωσία
Ο πολιτισμός είναι, κατά σύμβαση, το σύνολο ιδεών, αξιών, εθίμων και κανόνων που ορίζουν τη ζωή ενός ατόμου ή ενός συλλογικού υποκειμένου, της κοινωνίας. Η κοινωνία τον διατηρεί και μεταφέρει στην διαδοχή των γενεών. Ο κύριος μοχλός αυτής της μετάδοσης είναι η ίδια η γλώσσα – στην προφορική και την γραπτή της μορφή. Ήδη στις αρχές του 19ου αιώνα ο φιλόσοφος και γλωσσολόγος Βίλχελμ φον Χούμπολτ, σημείωνε ότι ο κάθε πολιτισμός διακρίνεται από τον εθνικό του χαρακτήρα, ο οποίος αποτυπώνεται στην γλώσσα μέσω μιας συγκεκριμένης κοσμοαντίληψης 1 . Από την άλλη, η γνωριμία με έναν πολιτισμό δεν είναι εφικτή χωρίς τη γνωριμία με την γραμματεία του. Η γραφή, λοιπόν, αποτελεί την δεξαμενή της γλωσσικής και της πολιτισμικής παράδοσης ενός λαού. Είναι μία από τις υποστάσεις της γλώσσας, τεκμήριο της διαχρονίας και της συγχρονίας της, ωστόσο εξελίσσεται με διαφορετικούς ρυθμούς και υπακούει σε διαφορετικούς όρους και συνθήκες, σε σχέση με την προφορική της μορφή.
1 W. v. Humboldt, Über die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaues und ihren Einfluss auf die geistige Entwickelung des Menschengeschlechts, Berlin 1836. 105 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Ιστορία της γραφής
Υπάρχουν οι εξής τύποι γραφής: ο εικονογραφικός, ο λογογραφικός, ο συλλαβικός και ο αλφαβητικός. Στον τελευταίο απεικονίζονται μεμονωμένοι φθόγγοι – είτε μόνο σύμφωνα, είτε σύμφωνα και φωνήεντα. Η πρώτη περίπτωση είναι χαρακτηριστική για τις γλώσσες, όπου τα σύμφωνα είναι φορείς της σημασίας της λέξης, ενώ τα φωνήεντα χρησιμεύουν στην κλίση ή στον σχηματισμό παραγώγων (όπως λόγου χάριν στη φοινικική). Δεν συνέβη το ίδιο στην περίπτωση της ελληνικής, το αλφάβητο της οποίας γεννήθηκε από το φοινικικό δια της μετατροπής σημασίας κάποιων σημείων, ούτε των ακόλουθων ευρωπαϊκών συστημάτων, βάση των οποίων αποτέλεσε το ελληνικό αλφάβητο – όπως το λατινικό ή το σλαβικό. Σ’ αυτές τις παραδόσεις γραφής δεν υπάρχει λειτουργική διάκριση ανάμεσα στους φθόγγους, τα σύμφωνα και τα φωνήεντα, ώστε η σχέση της γλωσσικής εκφοράς και της γραφής να αποβαίνει αμεσότερη, οργανική. Άλλον σημαντικό παράγοντα ως προς την ιδιοτυπία της γραπτής μορφής μιας γλώσσας, αποτελεί ο συγχρονισμός της με το ιστορικό πλαίσιο της εξέλιξης μιας εθνικής οντότητας. Έτσι η αναγκαιότητα για ένα σύστημα γραφής, συνθετότερο από ένα εικονογραφικό, αναδύεται με την ανάπτυξη της ταξικής κοινωνικής διαστρωμάτωσης και την διαμόρφωση ενός ενιαίου συστήματος διακυβέρνησης. Οι Σλάβοι διέθεταν ένα πρωτόλειο σύστημα γραφής ήδη από το πρώτο μισό της πρώτης χιλιετίας (η λέξεις με τις σημασίες «γραφή», «ανάγνωση» είναι κοινές για όλες τις σλαβικές γλώσσες, πράγμα που τεκμηριώνει την χρήση τους πριν την
106 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Έλενα Σαρτόρι
διακλάδωση των φυλών 2 . Επίσης, υπάρχουν πολλές αποδείξεις ότι σε προγενέστερο χρόνο οι Σλάβοι χρησιμοποιούσαν το ελληνικό, είτε το λατινικό αλφάβητο (αντιστοίχως προς την εκάστοτε γεωπολιτισμική και ιστορική τους γειτνίαση). Αυτές οι διεργασίες λαμβάνουν χώρα στο σλαβικό κόσμο κατά το δεύτερο μισό της πρώτης χιλιετίας. Τα πρώτα σλαβικά αλφάβητα ήταν το γλαγολιτικό και το κυριλλικό. Σύμφωνα με τον Ντμίτρι Λιχατσόφ, ο ελλειπής χαρακτήρας των διοικητικών δομών είχε ως αποτέλεσμα την ταυτόχρονη χρήση και των δύο αυτών αλφαβήτων (μαζί, ενδεχομένως και με άλλες μορφές γραφής): «...το ενιαίο αλφάβητο, που υιοθετήθηκε από την Βουλγαρία, το κυριλλικό, εδραιώνεται μόνο κατά το σχετικά ενιαίο, πρώιμο φεουδαρχικό κράτος, ενώ παλαιότερες περίοδοι παρέχουν τεκμήρια για την παρουσία και των δύο γραφών – της κυριλλικής και της γλαγολιτικής γραφής»3. Εντούτοις, δεν μας είναι γνωστά γραπτά μνημεία, προγενέστερα του επίσημου εκχριστιανισμού. Η απαρχή της ρωσικής γραμματείας συνδέεται με τον εκχριστιανισμό την Ανατολικών Σλάβων στα τέλη του 10ου αιώνα, ενώ η διαμόρφωση και εξέλιξη της παλαιορωσικής και κατόπιν ρωσικής γραμματείας, και γενικότερα του πολιτισμού, ήταν πολύ στενά συνδεδεμένη με την χριστιανική ταυτότητα των Ρώσων. Η γραφή που επινοήθηκε από τον Κωνσταντίνο τον Φιλόσοφο, είχε ιεραποστολική λειτουργία. Μ’ αυτούς τους όρους έγινε και η πρόσληψή της. Η σχέση, λοιπόν, με την έννοια του κράτους, από τη μία, και με την έννοια του ιερού, από την άλλη,
2 В.А. Истрин, 1100 лет славянской азбуки, Москва 2011⁴, 102. 3 Д.С. Лихачев, Возникновение русской литературы, Москва - Ленинград 1952, 21-22. 107 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Ιστορία της γραφής
καθόριζε και την ταυτότητα της ρωσικής γραφής για πολλούς αιώνες. Η εκκλησιαστική γραφή, που αποτύπωνε την παλαιοσλαβική γλώσσα, άρχισε να δέχεται επιρροές από την ζωντανή, καθομιλούμενη (παλαιορωσική) γλώσσα. Έτσι, ήδη κατά τον 12ο αιώνα εξαφανίζονται κάποια σύμβολα, που αντιστοιχούσαν σε ρινικά φωνήεντα: το Ѩ, το Ѭ, και έπειτα το Ѫ (γιους μπολσόι). Όμως το τελευταίο γράμμα επανακάμπτει κατά τον 15ο αιώνα. Σ’ αυτό συνέβαλαν δύο αλληλένδετοι παράγοντες. Κατά πρώτον, η άφιξη στη Ρωσία λογίων από το Βυζάντιο και τα Βαλκάνια. Κατά δεύτερον, μια αρχαΐζουσα στροφή, που εμπεριείχε και πολιτικές καταβολές – συνομολογούσε στο τότε κυρίαρχο ιδεολόγημα της Μόσχας ως Τρίτης Ρώμης. Έτσι, μαζί με το Ѫ, τον 15ο αιώνα επιστρέφουν και τα Ѱ (πσι), Ѯ (ξι), Ѳ (φιτά) και Ѵ (ίζιτσα). Μέχρι τον 14ο αιώνα χρησιμοποιούνταν η στρογγυλόσχημη γραφή, που είχε ως πρότυπο την αντίστοιχη ελληνική γραφή του 9ου-11ου αιώνα. Και από τον 14ο, μια μεταβατική του μορφή, που αποτέλεσε και την βάση για την μετέπειτα τυπογραφική γραμματοσειρά. Το 1574, στο Λβιβ, ο Ιβάν Φιόντοροφ, που τιμάται ως ο πρώτος τυπογράφος στην Ρωσία, εξέδωσε το πρώτο αλφαβητάριο. Το πρώτο εικονογραφημένο αλφαβητάριο το εκτύπωσε ο Καριόν Ιστόμιν, προοριζόμενο για τον μέλλοντα τσάρο Πέτρο, το 1694. Η ανάπτυξη της τυπογραφίας συνέβαλε ριζικά στην διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματος, στην διάδοση της παιδείας και την καλλιέργεια της πολιτισμικής ταυτότητας των Ρώσων.
108 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Έλενα Σαρτόρι
Αυτό το αλφαβητάριο, παιδικό ανάγνωσμα του Μεγάλου Πέτρου, ακολουθούσε το ισχύον παράδειγμα του δεύτερου μισού του 17ου αιώνα. Ήταν η εποχή του Πατριάρχη Νίκωνα, ο οποίος, στο πλαίσιο των μεταρρυθμίσεών του, έδωσε βάρος και στην διόρθωση των βιβλίων σύμφωνα με τα σύγχρονά του ελληνόγλωσσα πρότυπα. Το αλφάβητο που χρησιμοποιήθηκε εκείνη την περίοδο, χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα στην εκκλησιαστική σλαβική γλώσσα. Ενώ σ’ ένα ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο, η συγκεκριμένη αντίληψη για την γραφή εξέφραζε τις σχέσεις πολιτείας - εκκλησίας, δηλαδή την δογματική ηγεμονία, και την αφοσίωση στην ορθόδοξη παράδοση. Ρήξη ως προς την γραμμή αυτή αποτέλεσαν οι μεταρρυθμίσεις του Μεγάλου Πέτρου, που έλαβαν χώρα κατά το πρώτο μισό του 18ου αιώνα, και με τις οποίες θεσμοθετήθηκε η διάκριση ανάμεσα στην καθομιλούμενη ρωσική και την εκκλησιαστική γλώσσα. Αυτός ο μεγάλος ανανεωτής της ρωσικής κοινωνίας και των μηχανισμών διακυβέρνησης είχε ως πρότυπο, όπως είναι ευρέως γνωστό, το δυτικό παράδειγμα. Σημειωτέον, ότι παρά την νεωτεριστική της φύση, η νέα γραμματοσειρά, που εκπονήθηκε στο Άμστερνταμ (την περίοδο 1707 - 1708), συνιστούσε την μέση οδό, διότι κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 17ου αιώνα μεταξύ των μορφωμένων Ρώσων διαδόθηκε η τάση για γραφή με λατινικούς χαρακτήρες. Από την άλλη, ο συγκεκριμένος νεωτερισμός του Πέτρου εκσυγχρόνισε και την αισθητική των εκδόσεων της εποχής. Έτσι, ένας από τους πιο κρίσιμους σταθμούς στην ιστορία του ρωσικού
109 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Ιστορία της γραφής
πολιτισμού κληροδότησε και την νέα αισθητική αντίληψη για το βιβλίο. Η πρώτη παρέμβαση ήταν η εξάλειψη των γραμμάτων που αποτελούσαν δάνεια από το ελληνικό αλφάβητο, που ήδη από την αρχή δεν υπηρέτησαν την απόδοση του σλαβικού λόγου, καθώς και γραμμάτων που περιέπεσαν σε αχρησία κατά την εξελικτική πορεία της ρωσικής γλώσσας. Πρόκειται για εννέα γράμματα, από τα οποία, κατά την στοιχειοθέτηση της πρώτης νέας γραμματοσειράς, ο Πέτρος αφαίρεσε τα οκτώ: το Ѱ, το Ѯ , το Ф (φερτ, [F]), το Ѵ, το Ѡ (ομέγκα), ένα από τα δύο γράμματα της κυριλλικής για τον φθόγγο [Ι] (το И, ίζε), ένα από τα κυριλλικά [Ζ] (το 3, ζεμλιά), το Ѣ (γιατ’) και το Ѧ (γιους μάλι). Άφησε, λοιπόν το Ι το S [Z] και το Ѳ ([F]), αλλά επανέφερε μερικά από τα παραπάνω γράμματα το 1710. Γι’ αυτό και η εκδοτική παραγωγή της περιόδου 1711 – 1735 παρουσιάζει διαφοροποιήσεις στην χρήση του αλφαβήτου. Ακολούθησαν κάποιες ρυθμιστικές πράξεις της Ακαδημίας Επιστημών, με την τελευταία να πραγματοποιείται το 1735, όταν αποσύρθηκαν οριστικά τα ξι, ίζιτσα και ζελό. Το 1738 κωδικοποιήθηκε η χρήση του Ι σε συγκεκριμένες θέσεις: έτσι οι δύο σημασίες της λέξης «мир» (κατά την τρέχουσα ορθογραφία) – «ειρήνη» και «οικουμένη» – διαφοροποιήθηκαν ορθογραφικά. Ωστόσο το 1758 η Ακαδημία επανέφερε το Ѵ, και στο ρωσικό αλφάβητο απέμειναν τέσσερα «περιττά» γράμματα – το φιτά, το ίζιτσα, το Ι και το γιατ’, η χρήση των οποίων έπρεπε να αποστηθίζεται. Αυτοί οι χαρακτήρες αποσύρθηκαν κατά την επόμενη μεγάλη μεταρρύθμιση, που επισυνέβη το 1917-1918. Άλλο σημαντικό αποτέλεσμα της μεταρρύθμισης της εποχής
110 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Έλενα Σαρτόρι
ήταν η αλλαγή της χρήσης των γραμμάτων Ъ (γερ) и Ь (γερ’), τα οποία είχαν απωλέσει την φωνολογική τους αντιστοίχηση ήδη κατά τον 13ο αιώνα. Χρησιμοποιούνται απλώς ως σημεία και μέχρι σήμερα, χωρίς να αποδίδουν κάποιο φθόγγο. Παρότι ότι οι αλλαγές του συστήματος γραφής συμπίπτουν, όπως διαπιστώνουμε, με κρίσιμες μεταβολές στα πεδία του πολιτισμού και της διακυβέρνησης, τίθεται ένας όρος για την υλοποίησή τους. Πρέπει να προηγηθεί προετοιμασία, ζύμωση, ώστε αυτές να γίνουν αποδεκτές. Έτσι συνέβη και με την μεταρρύθμιση του 1918, η οποία, παρά την χρονολογία της, δεν συνιστά πρωτοβουλία του τότε επελαύνοντος πολιτειακού συστήματος. Η αναγκαιότητά της υπήρξε ήδη αντικείμενο διαβούλευσης από τα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ η πρώτη αρμόδια επιτροπή της Ακαδημίας Επιστημών συστάθηκε το 19044. Η ετοιμότητα της κοινωνίας για αλλαγή αποτυπώθηκε, βέβαια, και στην γραμματεία. Ας ανακαλέσουμε ένα παράδειγμα από την αλληλογραφία του γνωστού συγγραφέα Αντόν Τσέχοφ. Υπέγραψε μία από τις επιστολές του προς τον αδελφό του «Tuus fratѣrъ А. Чехов», (με το Ѣ και το Ъ), για να υποδηλώσει μ’ αυτό το γλωσσικό και σημειογραφικό παίγνιο την ρωσική φωνητική απόδοση, αλλά και την αναλόγως υποδηλούμενη παιδεία του γράφοντος. Αυτό είναι και το παράδειγμα αναφέρει ο συγγραφέας και φιλόλογος Λεβ Ουσπένσκι, σχετικά με το γράμμα γιατ’, και τους προβληματισμούς που γεννούσε στις αρχές του 20ού αιώνα. Άλλη μια ενδιαφέρουσα αναφορά από τον ίδιο είναι η εξής:
4 Αναλυτικά για τις μεταβολές στο σύστημα του ρωσικού αλφαβήτου βλ.: Истрин, там же, 160-167. 111 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Ιστορία της γραφής
στις σελίδες του συμβολιστικού περιοδικού λόγου και τέχνης Απόλλων, που κυκλοφόρησε τα χρόνια 1909—1917, κάποιος επ’ ονόματι Β. Τσουντόβσκι, εκ μέρους της τάξης των ευγενών και των διανοουμένων, δήλωνε την ετοιμότητα να παραχωρήσει όλα τα κτήματα, περιουσίες και προνόμια στον λαό, όμως ο ίδιος, όπως έλεγε, και οι ομοϊδεάτες του, ούτε κατά διάνοια δεν επρόκειτο να αποποιηθούν, έναντι οιουδήποτε τιμήματος, το γιατ’ της γλώσσας του Πούσκιν5. Όπως γνωρίζουμε, το 1917 χάθηκαν και το εν λόγω γράμμα, και το καθεστώς της ιδιοκτησίας. Ωστόσο η κυριλλική γραφή συνέχισε να παίρνει νέες μορφές στην γραφή των νεοπροσήλυτων εθνοτήτων στο νέο κράτος. Στην αρχή, βέβαια, γι’ αυτές τις ανάγκες υιοθετήθηκε το λατινικό αλφάβητο, όμως από τα μέσα της δεκαετίας του ‘30, με πρωτοβουλία των ίδιων των εθνικών δημοκρατιών, υιοθετήθηκε η κυριλλική γραφή για όλες τις εθνικές γραφές της Σοβιετικής Ένωσης, με εξαίρεση μόνο τις δημοκρατίες της Γεωργίας, της Αρμενίας, καθώς και των χωρών της Βαλτικής. Για τις ανάγκες αυτών των γλωσσών, μη σλαβικών κατά πλειονότητα, δημιουργήθηκαν ειδικοί χαρακτήρες. Κατά την μετασοβιετική περίοδο παρατηρείται μια τάση μεταστροφής προς το λατινικό αλφάβητο, όπως έγινε επισήμως στο Αζερμπαϊτζάν, στο Ουζμπεκιστάν, και το 2017 δρομολογήθηκε στο Καζακστάν, με σχετικό διάταγμα του προέδρου αυτής της χώρας, ο οποίος επικαλέστηκε την οικουμενική επικράτηση της λατινικής. Ας γυρίσουμε όμως εκατό χρόνια πριν. Στις 23 Δεκεμβρίου του 1917 η εφημερίδα Ιζβέστια δημοσίευε το
5 Л.В. Успенский, По закону буквы, Москва 1973, 68. 112 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Έλενα Σαρτόρι
διάταγμα για τη μεταρρύθμιση της ρωσικής ορθογραφίας, που κατέστησε νόμο του κράτους την επί πενταετία αδρανή πρόταση της εισηγητικής επιτροπής. Μετά το 1918 χάθηκαν από τα συγγραφόμενα κείμενα τα γράμματα Ѳ, Ѣ, Ι, καταργήθηκε το Ъ στο τέλος των λέξεων μετά από σκληρό σύμφωνο. Το Ѵ αγνοήθηκε στις νομικές διατάξεις, αλλά στην πραγματικότητα δεν χρησιμοποιούνταν πια. Για ένα διάστημα λίγων ετών εξέλιπε και το σήμερα καλούμενο σκληρό σημείο (Ъ), και την θέση του πήρε η απόστροφος, γιατί εγκαταλείφθηκε στην πρακτική της τυπογραφίας το αντίστοιχο τυπογραφικό, με την κατάργηση του τελικού γερ. Με την πάροδο του χρόνου, τα πράγματα, κατά το σύνηθες, εξομαλύνθηκαν. Το 1919 η Γλωσσολογική Εταιρεία του Πανεπιστημίου της Μόσχας έλαβε αίτημα του επιστημονικού τμήματος του Λαϊκού Επιτροπάτου για την Παιδεία να εξεταστεί η δυνατότητα της εισαγωγής της λατινικής γραφής με σκοπό την ενίσχυση των διεθνών πολιτιστικών δεσμών. Οι ειδικοί αποφάνθηκαν ότι αυτό θα οδηγούσε σε ρήξη με την ρωσική πολιτισμική παράδοση. Και αυτό θεωρήθηκε κάθε άλλο παρά θεμιτό. Η επανάσταση του 1917 έλαβε χώρα υπό την επίδραση βαθύτερων κοινωνικών μετασχηματισμών. Το πνεύμα της μεταβατικότητας, η ιστορική εμπειρία ενός ορόσημου, εκδηλώθηκαν στον ρωσικό πολιτισμό με ποικίλες ανανεωτικές τάσεις στην τέχνη. Αυτό το φαινόμενο της καλλιτεχνικής παραγωγής, που αποκλήθηκε αργότερα «ρωσική πρωτοπορία», χρήζει ομολογουμένως ιδιαίτερης αναφοράς. Εν συντομία, όμως, πρέπει να αναφερθεί ότι βάση αυτής της τέχνης αποτέλεσε η αναζήτηση εκείνων των εκφραστικών μέσων που θα
113 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Ιστορία της γραφής
αποτύπωναν μια νέα κοσμοαντίληψη, προϊόν της καινοφανούς πραγματικότητας, που αναδύθηκε στο μεταίχμιο των δύο αιώνων. Είναι σημαντικό, ότι για πολλούς καλλιτέχνες το έργο ταυτίστηκε με τη ζωή, επομένως και η ανανέωση στην τέχνη ισοδυναμούσε με την ανανέωση της περιρέουσας πραγματικότητας. Σε αντίθεση, όμως προς τους Ιταλούς π.χ. φουτουριστές, οι Ρώσοι προσέγγισαν εκ νέου την εθνική τους παράδοση, μετουσιώνοντας την λαϊκή και την θρησκευτική τέχνη και λόγο. Τρόπον τινά οι καλλιτέχνες αυτοί λειτούργησαν ως κατ’ αναλογίαν ιεραπόστολοι. Μέσα από αυτό το πνεύμα της ανανέωσης πρέπει να προσλαμβάνεται ο τίτλος του ποιήματος του Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι «Война и мир», που ακούγεται σαν ομώνυμο του «Πόλεμος και Ειρήνη» του Λέοντα Τολστόι, αλλά σημαίνει κάτι διαφορετικό: «Πόλεμος και Οικουμένη» (με την γραφή της λέξης мip διαφοροποιημένη). Εν κατακλείδι, ας αναφερθεί ένα άλλο παράδειγμα, που αποτελεί τεκμήριο πολιτισμικής μεταστροφής και γενικότερα της νέας κοσμοαντίληψης εκείνης της εποχής, αλλά ταυτόχρονα και των νεωτεριστικών τάσεων στην τέχνη και την λογοτεχνία, όπως αυτές αντανακλώνται στη γραφή. Το 1914 o νεαρός τότε, και μελλοντικά σημαίνουσα μορφή της γλωσσολογίας, Ρομάν Γιάκομπσον επιστολογραφούσε προς έναν έτερο επιφανή εκπρόσωπο της ρωσικής λογοτεχνίας εκείνης της περιόδου, τον Βελιμίρ Χλέμπνικοφ. Απαντώντας στο παράπονο του τελευταίου για την ανεπάρκεια των διαθέσιμων γραμμάτων προς χρήση στην γραφή της ποίησης, του πρότεινε νέους χαρακτήρες, σχεδιάζοντάς τους κατά τον τρόπο της σημειογραφίας των
114 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Έλενα Σαρτόρι
μουσικών συγχορδιών, αλλά και ακολουθώντας τα πρότυπα της σλαβικής γραφής.
115 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017) Ιστορία της γραφής
Αbout the author Elena Sartori studied Letters at Lomonosov Moscow State University (Departments of Slavic, Byzantine and Modern Greek Studies). She received her Ph.D. from the School of Philology of Aristotle University of Thessaloniki, on the subject of the modernist magazine “To 3o Mati (1935-1937)”. Her scholarly interests cover the areas of Cultural Studies and Translation Studies, focusing on the interrelation between Greek and Slavic traditions. She is currently a lecturer at the Department of Russian Language and Literature and Slavic Studies at the National and Kapodistrian University of Athens.
116 Fragmenta Hellenoslavica 4 (2017)