LIBERALE REFLECTIES

Liberale(n en) deugden LIBERALE LR REFLECTIES JULI 2017

“...André Szász was Nederlands belangrijkste monetair

diplomaat. Naast eendoor scherp Marcel Wissenburg oog voor internationale LIBERAAL probeert een brug te slaan tussen politiek en economiewetenschap had en politiek.hij oog Dat gebeurtvoor somsde doorander, rechtstreeks de ethische (on)wenselijkheid en empirischede mens...” (on)juistheid van de vooron- derstellingen van beleid aan te tonen. En soms gebeurt dat door niet op het urgente maar op Jan Middendorphet belangrijke over te reflecteren:André Szász de liberale uit- gangspunten en hun fundering zelf. De drie aan deugden gewijde filosofische bijdragen in dit nummer zijn van dit laatste soort. Ze stemmen eerder tot nadenken dan tot directe actie, en vragen daarom ook om met geduld gelezen te worden. Serieuze vraagstukken zijn nu een- maal niet in Jip-en-Janneketaal op één A4-tje te beantwoorden.

Vrijwel elke liberale denker behoort tot één van de twee tradities in de ethiek: het consequen- 58e jaargang, juli 2017 tialisme of de deontologie. Voor consequenti- alisten zijn goede resultaten de maat van alle dingen: vanuit dit perspectief is vrijheid bij- Democratie en rechtsstaat voorbeeld vaak een middel tot een doel: geluk of nut. Voor deontologen is de intrinsieke moraliteit van een handeling, procedure of Verkiezingen en formatie 58e jaargang, juli 2017 - Nummer 1 LIBERALE REFLECTIES is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting In memoriam: André Szász (1932-2017) www.teldersstichting.nl | voor online debat: www.telderscommunity.nl

LIBERAAL | oktober 2016 Inhoud

Van de Redactie Integriteit door Marcel Wissenburg 1

In Memoriam: André Szász (1932-2017) Monetair diplomaat met oog voor het menselijke door Jan Middendorp 3

Actueel VVD moet zich niet blindstaren op regeren door Rik de Jong 7

De langste verkiezingscampagne ooit door Henri Kruithof 10

Democratie en rechtsstaat Leve de onafhankelijke geesten. Waarom individueel mandaat van parlementariërs de democratie weerbaarder maakt door Jip Stam 15

Over het belang van horizontale godsdienstvrijheid voor ex-moslims in Nederland door Gert Jan Geling 23

Internationaal Hoe gaan we om met de impact van Trump en Farage op ons veiligheidsbeleid? Atlanticisme en Europese inbedding, de noodzaak van realpolitik door Silvio Erkens en Ben Swagerman 35

‘Door onszelf’ en (vaak) voor onszelf. De worsteling van het Roemeense liberalisme met zichzelf en nieuwe vijanden door Mark van de Velde 40

Economie Een verdediging van de Washington Consensus. De eigentijdse economische ontwikkelingen van Brazilië en Argentinië door Gijs Boerhout 49

Liberalisme en economisch nationalisme. Zijn er liberale rechtvaardigings- gronden voor het toepassen van nationaal economisch beleid? door Daniël Turk 61

Boekrecensie Geopolitiek en defensie door Theo Brinkel 75

Colofon en TeldersCommunity.nl 79

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 104 Van de Redactie

Integriteit door Marcel Wissenburg Het heeft geen zin te verbloemen dat de in 2018 extra alert te zijn op pogingen VVD de laatste jaren veel meer dan enige stromannen van criminelen de raad in te andere politieke partij met integriteitsproble- smokkelen. Dat is wijs advies – en de VVD men – laten we ze ook maar eerlijk schanda- kan er twee vliegen in één klap mee slaan: len noemen – te kampen heeft. Daar heeft kandidaten kunnen én worden gecontroleerd een vooruitstrevend integriteitsbeleid niets op hun connecties met lokale drugsmaffia, aan kunnen veranderen. Een onderzoeks- motorbendes en andere dubieuze private commissie loopt noodzakelijkerwijs achter initiatieven, én op een verleden dat schanda- de feiten aan, en verklaringen, eden of belof- len bevat of voorspelt. Nu de afdelingen zó ten maken hooguit indruk op wie sowieso al groot zijn geworden dat ons ons niet langer van goede wil was. kent, is het ook niet langer gênant maar juist gepast kandidaat-raadsleden te vragen met Schandalen voorkomen vereist (ten minste de billen bloot te gaan. en in ieder geval) selectie aan de poort, al was het maar omdat zelfs wie van goede En als we dan toch bezig zijn: in het selectie- wil is, lang niet altijd voldoende afstand kan proces kunnen gelijk ook tests zoals de Vrij nemen van de eigen biografie om nuchter en Nederland #magdat? politiek-juridische quiz onpartijdig in te schatten hoeveel lijken er uit uit 2017 worden meegenomen (ik beken: ik de kast kunnen vallen. zakte glansrijk...) of een psychologische test zoals door Jan-Willem van Kleef en Hans Recent riep partijgenoot Clemens Cornielje, van Wijngaarden in Binnenlands Bestuur Commissaris des Konings in Gelre, terecht (25-3-2015) voorgesteld. alle lokale partijen op om bij de selectie van kandidaat-raadsleden voor de verkiezingen

LIBERALE REFLECTIES || juli juli 2017 2017 1 Selectie aan de poort mag noodzakelijk zijn, ‘You can fool some of the people’ enzo- voldoende is het niet. In een hoofdstuk over voort, maar onderschat de burger niet: In Memoriam | André Szász (1932-2017) bestuurlijke verantwoordelijkheid in een stu- onoprechtheid wordt feilloos gesignaleerd die voor de Teldersstichting uit 2014 en afgestraft. De publieke moraal aanleren (Liberale verantwoordelijkheid: individuele, vraagt een éducation permanente. En dus economische en democratische plichten) ook permanente waakzaamheid – niet in de mocht ik de oorzaken van integriteitschanda- vorm van georganiseerd wantrouwen maar len verkennen. Het zijn er veel – van in die van ‘peer pressure’ en vriendschap. hebzucht via arrogantie en domheid tot Vrienden durven elkaar immers de waarheid generositeit en hulpvaardigheid. te zeggen, hoe pijnlijk die soms ook is.

De belangrijkste is echter de kloof tussen de moraal van de private en de publieke sector. Wat in de ene sfeer verstandig handelen Prof. dr. M.L.J. (Marcel) Wissenburg is heet, is in de andere soms absoluut laak- hoogleraar Politieke Theorie aan de Rad- baar. Om een klassieke driedeling uit de boud Universiteit Nijmegen en hoofdredac- ethiek te gebruiken: de publieke sfeer kent teur van Liberale Reflectie(s). andere standaarden voor doelen (niet winst maar dienstbaarheid, niet eigenbelang maar Monetair diplomaat met oog voor het menselijke algemeen belang, niet wat de klant wil maar wat de burger nodig heeft), andere stan- daarden voor middelen (naast efficiëntie en door Jan Middendorp In 1960 trad hij in dienst bij De Nederland- effectiviteit ook intrinsieke moraliteit), en ten André Szász was gedurende de tweede helft sche Bank (DNB). Dat was ‘niet zómaar een slotte een andere attitude (andere intenties van de vorige eeuw Nederlands belangrijk- baantje’ (Van Straaten 1993). Hij trad toe en andere deugden). ste monetair diplomaat. Naast een scherp oog voor internationale politiek en economie tot de wereld van president Marius Holtrop had hij oog voor de ander, de mens. Wie die de Bank sinds 1946 leidde en er een was hij, André Szász, die op 2 januari 2017 uniek analysekader voor het Nederlandse “... niet winst maar dienstbaar- op vierentachtig-jarige leeftijd overleed? monetaire beleid had opgebouwd (Fase heid, niet eigenbelang maar 2000). Szász begon als hoofdbeambte op de algemeen belang, niet wat de Szász werd 28 maart 1932 geboren in Studiedienst. Later werd de afdeling Interna- klant wil maar wat de burger Yogyakarta in Nederlands-Indië. Zijn Hon- tionale Zaken van de Studiedienst afgesplitst nodig heeft ...” gaarse ouders waren na de ineenstorting en werd Szász chef van deze afdeling. Al van de Donaumonarchie in 1918 naar Ne- snel voegde D.H. Boot zich bij hem. Het was Nu zijn politieke partijen in de laatste kwart derlands-Indië geëmigreerd. Na de Tweede de start van een jarenlange samenwerking tot halve eeuw ingrijpend geëvolueerd. Meer Wereldoorlog kwam het gezin, dat nog één bij de Bank en een levenslange vriendschap. en meer bestuurders en (vooral) volksverte- broer telde, naar Nederland en ging zoon genwoordigers stammen niet langer uit de André in de jaren vijftig economische we- Szász’ belangstelling betrof niet de pure gegoede burgerij met vier, vijf eeuwen be- tenschappen studeren. Op de economische wetenschap. Hij was wat in de Angelsak- stuurlijke ervaring en de bijpassende moraal. faculteit in Amsterdam volgde hij onder meer sische wereld een ‘pracademic’ genoemd Wie niet is gepokt en gemazeld in die klas- college bij P. Hennipman en G.M. Verrijn wordt. Een combinatie van een ‘practitioner’ sieke publieke moraal moet zich bijscholen. Stuart. Laatstgenoemde was als hoogleraar en een ‘academic’ (Posner 2000). Theorie Maar het aanleren van een andere moraal, staathuishoudkunde – in het bijzonder de was slechts een deel van de gereedschaps- en zeker het aanleren van een andere attitu- leer van het bankwezen en van de inter- kist waarmee hij greep probeerde te krijgen de, andere deugden, is geen kwestie van het nationale economische betrekkingen – en op de weerbarstige monetaire wereld, die eenmalig leren opdreunen van feitjes of het tevens als voorzitter van de SER, een grote gaandeweg zijn carrière steeds internationa- aanleren van trucjes. inspiratiebron voor Szász. ler werd. Szász trad ver buiten de grenzen

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 2 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 3 van de monetaire economie. Buiten monetair sterdam van de VVD en lid van het hoofd- en disciplinerende kaders. De Nederlandse economieën te schrijven. Hij koos echter evenwicht zocht hij ook altijd naar diplo- bestuur. Hij was actief bij de vervanging van monetaire soevereiniteit in deze pre-EMU voor een onderwerp dat hem na aan het hart matiek evenwicht of het evenwicht tussen partijvoorzitter Van der Pols door Haya van periode bestond door het koppelen van de lag: de monetaire diplomatie en promoveer- landen. Die combinatie maakte hem uniek. Someren-Downer. Een bestuurswissel die gulden aan de D-mark uit de enkele secon- de hierop in 1988 aan de Vrije Universiteit ingezet werd door een groep jonge liberalen, den die het kostte om de de- of revaluaties met als promotoren DNB-collega A.H.E.M. Het menselijke was in Szász’ ogen vaak waaronder Szász en Vonhoff, die de sfeer van de D-mark te volgen met de gulden. Wellink en H. Visser (Szász 1988). Mone- doorslaggevend, maar helaas vaak moeilijk van de Liberale Staatspartij en Vrijzinnig Zijlstra en Szász accepteerden dit verlies taire Diplomatie beschrijft de steeds verder te vangen. Hij zag de mens als een moeilijk Democratische Bond definitief achter zich aan soevereiniteit. Het was een prijs die eroderende invloed van Nederland in de te karakteriseren en soms irrationeel we- wilde laten en de partij wilde moderniseren zij wilden betalen om zich bij de monetaire mondiale monetaire politiek in de tweede zen. ‘Verwachting en verlangen dienen niet (Vonhoff 1998, 51). Na deze, voor Szász filosofie van de Bundesbank aan te kunnen helft van de vorige eeuw en hoe Nederland verward te worden bij het voorspellen van ongewoon revolutionaire, activiteiten verliet sluiten. Later toen Nederland deel uitmaakte zich na de val van Bretton Woods op Euro- de Amerikaanse verkiezingen en het Britse hij de actieve partijpolitiek om zich volledig van de EMU, was het dan ook niet zozeer pese monetaire samenwerking richtte. Zijn referendum over de Europese Unie. Beide op zijn carrière bij de Bank te richten. het verlies aan soevereiniteit maar de onder- beschrijving van die samenwerking is het worden irrationele processen.’ Zo zei hij liggende begrotings- en monetaire filosofie verhaal van de schoksgewijze opbouw van één maand en enkele dagen voor het Brexit van de Nederlandse partners in de EMU – de EMU en het debat tussen ‘de moneta- referendum en een half jaar voor de verkie- “... Buiten monetair evenwicht en met name die uit het zuiden – waarover risten’, diegenen die betoogden dat als de zingen in de Verenigde Staten. Szász zich grote zorgen maakte. Europese munt er was ‘de rest’ vanzelf zou zocht hij ook altijd naar diploma- komen en ‘de federalisten’ die vooraleerst Hij sprak weinig maar observeerde en luis- tiek evenwicht of het evenwicht Begin jaren zeventig liep tot Szász’ grote een politieke unie nastreefden. Voor Szász terde des te meer. Zijn publicaties zijn daar- tussen landen. Die combinatie zorg de inflatie in Nederland op tot in de kon het een niet zonder het ander. van een reflectie. Veel van wat hij schreef maakte hem uniek...” dubbele cijfers. Na het vertrek van Holtrop bleek waar en veel van wat hij schreef is verdween ook Holtrops monetaire analyse Na zijn pensionering was Szász achttien jaar heden ten dage in Europa zeer actueel. uit het wetenschappelijk discours en werd lid van het curatorium van de Telders- Het ‘Szász-axioma’ is hiervan een treffend President Zijlstra voorkwam ternauwernood het monetarisme à la Friedman leidend Stichting en negentien jaar van het bestuur voorbeeld. Dit door zijn boek de Euro (Szász het vertrek van Szász van de Bank naar het (Fase 1989). Tijdens de jaren vijftig en zestig van de Atlantische Commissie. Tussen 2001) geïnspireerde axioma werd na de IMF. In 1970 werd Szász onderdirecteur en waren de keynesiaanse vraagpolitiek en de 1990 en 2000 was hij bijzonder hoogleraar onderhandelingen over de Griekse crisis in niet veel later, in 1973, werd hij in de Directie daarmee gepaard gaande gerichtheid op de Europese studies aan zijn alma mater de 2015 door een Brusselse denktank gelan- van de Bank opgenomen. In zijn vijfender- reële sector bon ton in economische beleids- Universiteit van Amsterdam. Hij onderhield ceerd en beschrijft dat onderhandelingen tigjarige carrière bij de Bank werkte Szász kringen. Szász heeft zich hier niet door af nauwe contacten in internationale mone- over begrotings- en monetaire zaken in de onder de presidenten Holtrop, Zijlstra en laten leiden. De beheersing van de geldgroei taire kringen en in de nationale politiek. De Economische en Mo¬netaire Unie (EMU) Duisenberg. Met Zijlstra had Szász een bij- bleef voor hem cruciaal voor een evenwich- enkele dagen voor hem overleden Duitse vaak niet tot uitvoerbare compromissen zondere band. De Fries die niet snel afweek tige economische ontwikkeling. Hij bleef het centraal bankier Hans Tietmeyer met wie hij leiden, maar tot verdragen waarin ieder land van zijn principes en de internationaal geori- belang van de monetaire sfeer en vooral zeer lang samenwerkte en bevriend was, is zijn eigen lijn kon teruglezen (Mody 2015). ënteerde, flexibelere Szász, die meer bereid van in het systeem ingebouwde discipline hiervan een voorbeeld maar ook Frits was tot omwegen om het doel te bereiken benadrukken. Disciplinerende kaders zoals Bolkestein, in de jaren negentig fractievoor- In 1957 was Szász lid geworden van de waren zeer verschillende persoonlijkheden de wisselkoers of onwrikbare afspraken over zitter van de VVD. Hij bleef, zijn presiden- V.V.D., hij zou het zestig jaar blijven. Hij was maar vormden een ijzersterk duo. Samen staatsfinanciën waren voor Szász cruciaal ten op DNB dienend of zijn kennis delend actief in de Vonhoff-Groep, destijds een ontwikkelden zij het op de Duitse munt om politici, ook maar mensen immers, op het met bezoekers van fractievoorzitters tot groepje jonge liberalen dat het Amsterdamse georiënteerde ‘harde-guldenbeleid’. Na de ‘rechte pad’ te houden. Dat zijn de funda- studenten, altijd op de achtergrond maar Kamerlid Henk Vonhoff in de jaren zestig val van het systeem van Bretton Woods was menten van Szász’ monetaire filosofie waar- bescheiden richtinggevend. Exemplarisch en zeventig steunde bij zijn opmars in de deze koppeling een manier voor de Bank om mee hij stevig in de traditie bleef van wat is dat Vonhoff in de verantwoording van de politiek (Pais 2016). Een foto van de groep discipline in het systeem in te bouwen die Zijlstra de Nederlandse monetaire school door hem geschreven geschiedenis van de hing tot het einde in Szász’ met boeken en met het afschaffen van vaste wisselkoersen noemde (Zijlstra 1982, xii). VVD Szász bedankte omdat Vonhoff in de reusachtige wereldbol gevulde huiskamer. In verdwenen was. Deze koppeling van de gesprekken met Szász ‘zijn kompas had 1967 werd Szász, na enige druk van Von- gulden aan de D-mark is een reflectie van Szász was ooit van plan een proefschrift kunnen instellen’ voor het schrijven van het hoff, voorzitter van de Kamercentrale Am- het belang dat Szász hechtte aan evenwicht over de rol van het geld in centraal geleide boek (Vonhoff 1998, 222).

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 4 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 5 Zijn huiskamer was na zijn pensioen een Literatuurlijst aanlegsteiger voor eenieder met belangstel- • Fase, M.M.G., ‘Dutch Monetarism in Re- Actueel ling voor Europese monetaire of diplomatie- trospect’, in D. Walker (red.), Perspectives on ke vragen. Szász wees altijd op de synthese the History of Economics Thought, volume 2, tussen de economische structuur en ontwik- Aldershot, 1989. keling en het broze diplomatiek evenwicht • Fase, M.M.G., Tussen behoud en vernieuwing: tussen landen. Het laatste artikel dat hij Geschiedenis van de Nederlandsche Bank 1948- schreef is in dit opzicht een orgelpunt en de 1973, Den Haag, 2000. laatste zin veelzeggend. Deze luidt: ‘Denk- baar is, dat een gemeenschappelijk buiten- • Mody, A., ‘Greece and the André Szász Axiom’, lands en veiligheidsbeleid op zijn beurt een Bruegel, 25 februari 2015. Zie: http://bruegel. positieve uitstraling zou hebben op de euro. org/2015/02/greece-and-the-andre-szasz-axi- [...] Daarom zou het een politieke motivering om-2, geraadpleegd op 14 februari 2017. kunnen opleveren, die nu ontbreekt, om aan- gegane verplichtingen na te komen, ook als • Pais, A., Omkijken. Een logboek, Amsterdam, zij gaan knellen’ (Szász 2014). 2016.

• Posner, P.L., ‘The Pracademic: An agenda for re-engaging practitioners and academics’, Public “... Szász wees altijd op de synthese Budgeting & Finance, vol. 29(1), 2009, pp. 12-26. VVD moet zich niet blindstaren op regeren tussen de economische structuur • Van Straaten, A.J., Niet zómaar een baantje. tevoren had kunnen voorspellen. Het valt de en ontwikkeling en het broze diplo- Herinneringen van een voormalige hoofdbeamb- door Rik de Jong onderhandelaars te prijzen dat ze het in elk matiek evenwicht tussen landen...” te aan de studiedienst en een president van de De verkiezingsuitslag van maart dit jaar Nederlandsche Bank uit de jaren vijftig en zestig, heeft de gekozen partijen in de Tweede geval hebben geprobeerd, maar de vraag Rotterdam, 1993. Kamer achtergelaten met een uitermate rest waarom dit geheel maar liefst twee maanden moest duren. Na een week had- Szász, vrijgezel, wandelde in de jaren moeilijk op te lossen puzzel. Mathematisch den de onderhandelaars al kunnen inzien zestig en zeventig naar de Bank vanuit het • Szász, A., Monetaire diplomatie: Nederlands zijn er in deze samenstelling weliswaar nog dat het thema migratie een onoverbrugbare huis waar hij bijna zijn hele leven woonde. internationale monetaire politiek, 1958-1987, verschillende combinaties mogelijk, maar die Leiden, 1988. kloof met zich mee bracht. Vooral ook omdat Tot het einde kon men hem dagelijks door stuiten steeds weer op andere ideologisch de VVD en GroenLinks zich op dit onder- Buitenveldert en Amsterdam Zuid zien lopen. onoverkomelijke bezwaren van de verschil- • Szász, A., De Euro. Politieke achtergronden werp nadrukkelijk hebben geprofileerd in de Observerend, kijkend naar de torens van lende partijen. Wel lijkt het voor de hand van de wording van een munt, Amsterdam, 2001. campagne, maar dan met een tegenover- banken en pensioenfondsen die vanuit te liggen dat de nieuw te vormen regering gesteld standpunt. Hierop concessies doen Nederland op de internationale kapitaal- • Szász, A., ‘Europees buitenlands en veilig- gaat bestaan uit de VVD, het CDA en D66 aan elkaar zou voor beide partijen niet uit te markten actief waren, maar ook naar de heidsbeleid’, Atlantisch Perspectief, vol. 38(6), met een vierde partij. Het vormen van zo’n leggen zijn aan de achterbannen. Ook als drukte in restaurants, de activiteit in de 2014, pp. 16-20. coalitie blijkt vooralsnog echter een heidens het gaat om de economie waren er immense winkels en bovenal de mensen: karwei. verschillen. Daar vallen echter iets gemakke- de wandelaars onderweg. • Vonhoff, H.J.L., Liberalen onder één dak, Den Haag, 1998. Eerst werd het geprobeerd met Groen- lijker compromissen over te sluiten wanneer Links dat onder leiding van de onderhandelaars dat per se hadden ge- • Zijlstra, J., ‘Koopmans (1900-1958): een denker wild. Die uitdrukkelijke wil en noodzaak was J. (Jan) Middendorp MSc, MA is Tweede een knappe comeback maakte na in 2012 over economische samenhangen en neutraal niet aanwezig. De onderhandelingen liepen Kamerlid voor de VVD. genadeloos afgestraft te zijn door de linkse geld’, in: M.M.G. Fase, M.J. ’t Hooft-Welvaars, kiezer. Op het moment van schrijven is deze dus stuk. Een teleurstelling voor sommigen, H.W. Lambers en J. Zijlstra (eds.), Neutraal Geld: formatiepoging met Klaver enkele dagen een opluchting voor velen. een Keuze uit de Geschriften van Prof. mr. J.G. Koopmans, Leiden, 1982. geleden in onderling overleg op een mis- lukking uitgelopen. Iets wat iedereen die de De formatie zal vermoedelijk nog heel wat verkiezingsprogramma’s van de vier on- maanden in beslag gaan nemen. Er is geen derhandelende partijen had gelezen al van enkele resterende coalitie van vier partijen

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 6 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 7 te vormen waarbij alle deelnemers direct De kaarten liggen na de verkiezingen die aan iemand anders te laten. De kansen op coalitie. Na het vierde kabinet Balkenende, bereid zijn om met elkaar aan tafel te gaan. inmiddels alweer even achter de rug zijn dus links zijn allicht nog veel kleiner, maar de dat behoorlijk links en vooral paternalistisch D66-leider ziet het behoorlijk ingewikkeld op tafel. De VVD mag VVD moet niet tegen elke prijs gaan rege- georiënteerd was, werd de VVD niet voor vormen van een coalitie met daarin verschil- ontzettend blij zijn dat het met afstand weer ren. Zeker niet wanneer het gaat om thema’s niets voor de eerste keer in de geschiedenis lende christelijke partijen om voor de hand de grootste partij van Nederland is gewor- als migratie en de economie. Voor een groot de grootste partij van Nederland. Een beleid liggende redenen bijvoorbeeld absoluut niet den, maar het maakt de partij zeker niet gedeelte van de achterban was het een op- van potverteren en nivelleren is iets waar de zitten. Hij praat liever verder met de SP. De extreem invloedrijk in de beleidsvorming. luchting dat de gesprekken met GroenLinks VVD fel oppositie tegen kan en moet voeren. socialistische voorman staat Om te regeren zal zaken gedaan moeten zijn gestopt. En dat is niet zo vreemd. En wie de jongste verkiezingsuitslag heeft daar echter pertinent niet voor open. Iets worden met verschillende partijen met een gezien, beseft dat Nederland nu eenmaal wat vanuit zijn positie goed te begrijpen valt, uitgesproken linkse of progressieve inslag. Tegelijkertijd is regeren met de PVV ook geen links land is. Links als geheel kreeg al veroordeelt hij zichzelf en zijn kiezers Toen er in 2012 met de PvdA geregeerd allang geen optie meer. Op het gebied zware klappen te verduren. Zelfs opposi- daarmee voor de zoveelste keer tot jarenlan- werd klonk er hier en daar al gemopper, van migratie vallen daarmee wellicht be- tiepartij SP verloor een zetel terwijl directe ge oppositie. Voor de VVD zou regeren met maar de meeste VVD’ers begrepen dat deze tere deals te sluiten dan met een partij als concurrent PvdA een vrije val maakte. Het de SP ook hoogst onwenselijk en eigenlijk combinatie in het landsbelang onvermijde- GroenLinks, maar het behoeft weinig uitleg herstel van GroenLinks maakte het linkse ondenkbaar zijn. De kans is groot dat veel lijk was. Nu de begroting op orde is en de waarom een combinatie met de partij van leed niet ongedaan. Sterker nog: de zetel- VVD’ers dan nog liever met GroenLinks aan nodige hervormingen zijn doorgevoerd, ligt niet eens meer het overwe- winst van GroenLinks viel ten opzichte van tafel waren gebleven. Kortom: een scenario dat compleet anders. Het formeren van een gen waard is. Door op belangrijke ‘’rechtse’’ de verwachtingen ook tegen. waarbij de VVD en de SP in één coalitie ko- nieuw kabinet heeft überhaupt geen haast; thema’s de poot stijf te houden, kan een deel men te zitten, kunnen we nagenoeg uitslui- de staatsschuld neemt af en de schatkist van de PVV-kiezers wellicht wel teruggewon- “... Een beleid van potverteren en ten. Op lokaal niveau komt deze combinatie loopt vol. Ook wat dat betreft hebben de nen worden voor de VVD. Ook wanneer die tot tevredenheid van beide partijen overi- VVD en de PvdA de afgelopen jaren prima kiezers door het categorische uitsluiten van nivelleren is iets waar de VVD fel gens wel een aantal keer voor. werk geleverd. Het land kan het best even de PVV inzien dat een stem op de PVV een oppositie tegen kan en moet zonder missionair kabinet stellen. Geen weggegooide stem is. Partijleider Wilders voeren...” Wellicht komt dan na verloop van tijd toch nieuw beleid betekent ook geen nieuwe heeft het er zelf naar gemaakt. de in maart zowat gedecimeerde PvdA weer uitgaven. Ook voor de VVD zelf zou een poosje in in beeld. Voor die partij zou deze optie niet Laat ‘links’ het maar eens proberen wanneer de oppositie zitten niet bijster veel kwaad eens geheel ondenkbaar hoeven te zijn. Als grootste partij zou het vreemd zijn om de onderhandelingen voor de VVD blijven kunnen. Iedere bestuurderspartij moet voort- Wanneer de SP, GroenLinks en de PvdA alle niet te gaan regeren. En zal mislukken. De kans van slagen is daarbij bij- durend uitkijken dat het zichzelf niet kapot drie in de oppositie verkeren, kan de partij ongetwijfeld teleurgesteld zijn wanneer het zonder klein, maar wanneer er wel een links regeert. Het is de PvdA en het CDA meer- van zich de komende hem niet lukt een derde kabinet dat zijn monsterverbond van minstens zes partijen maals overkomen. Waarom zou dit onheil de jaren amper onderscheiden voor de linkse naam draagt te formeren. Maar tegelijkertijd wordt gesmeed, zal de daaruit volgende VVD overslaan nu het al drie keer op rij de kiezer. Het is dan nog maar de vraag of moet de VVD niet volledig blindstaren op coalitie vermoedelijk binnen afzienbare tijd grootste partij is geworden en het gevoerde de volgende verkiezingen zetelwinst gaan regeringsdeelname. vallen. Wanneer er dan weer verkiezingen beleid de afgelopen jaren grotendeels heeft opleveren voor de sociaaldemocraten. Het volgen, kan de VVD oogsten met de bood- gedomineerd? Op dit moment is het zeker komende kabinet zal niet drastisch hoeven schap dat het de rug heeft rechtgehouden niet direct aan de orde, maar mocht er ‘ge- te bezuinigen en hervormen, dus het ge- “... Om te regeren zal zaken gedaan op belangrijke thema’s als migratie. Veel woon’ weer een kabinet onder leiding van de voerde beleid zal voor de PvdA allemaal iets kiezers die eerst wel en nu niet meer op de VVD komen, dan zou een plek in de opposi- makkelijker te verkopen zijn aan de eigen moeten worden met verschillende VVD stemmen, verwijten de partij weleens tie tijdens de parlementaire periode die hier achterban en potentiële kiezers. Maar voor- partijen met een uitgesproken link- dat het te makkelijk concessies doet. Dat is weer op volgt wellicht zelfs te prefereren zijn lopig lijkt regeren voor Asscher en zijn acht se of progressieve inslag...” lang niet altijd terecht, maar in deze politieke boven nieuwe regeringsdeelname. Een nieu- fractiegenoten niet aan de orde. Het wonden constellatie ligt in elk geval een mogelijke we partijleider zou dan de ruimte hebben om likken zal tijd nodig hebben. Niemand kan de kans om dat beeld recht te zetten. de partij een nieuw gezicht te geven waarna partij ongelijk geven wanneer het even aan Wanneer de gesprekken tussen het zoge- de VVD weer op volle sterkte mee kan doen de zijlijn wil blijven staan. noemde motorblok van VVD, CDA, D66 en Bovendien heeft de VVD zelfvertrouwen en aan toekomstige kabinetten. Niet omdat men een vierde partij blijven stuklopen, moet de overtuiging genoeg om te geloven in een de VVD massaal zat zou zijn, maar om te VVD niet bang zijn om het initiatief een keer goede afloop van verkiezingen na een linkse voorkomen dat dat gaat gebeuren.

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 8 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 9 Voorlopig zullen de gesprekken over een Iedere zichzelf serieus nemende partij geconcludeerd dat er een voor de VVD waarom ze niet zijn nagekomen en hoe de nieuwe regering onder leiding van de VVD gelooft dat haar ideologie in iedere economi- atypische campagne moet worden gevoerd: VVD zo’n ‘fout’ in de komende campagne en Mark Rutte nog wel even voortduren. sche cyclus onmisbaar is voor het land. niet op inhoud maar gericht op de persoon zou voorkomen. Mark Rutte beloofde in dat En als er een voor de partij, de leden en de Maar wanneer de ideologische verschillen Mark Rutte. interview dat hij geen verkiezingsbeloften kiezers bevredigende deal valt te sluiten met te groot zijn, moet de VVD niet bang zijn de zou doen. een aantal andere partijen, eventueel voor touwtjes een keer uit handen te geven. Nu kan dat wel uit onderzoek blijken, maar een minderheidskabinet, dan is dat natuurlijk Wellicht wordt de partij er alleen maar daarmee heb je het slachtoffer zelf nog niet Men realiseerde zich dat dit zou leiden tot een goede zaak. Continuïteit is belangrijk en sterker van. overtuigd. Mark Rutte heeft er een bloedhe- een zeer vroege start van de verkiezings- Mark Rutte is volgens vrienden en ook veel kel aan als er een soort van verering rondom campagne. Andere politieke partijen zouden vijanden een uitstekende minister-president. zijn persoon wordt gecreëerd. Als de cam- zich genoodzaakt zien te reageren. De con- Bovendien is een liberaal en rechts geluid in A.R. (Rik) de Jong is student Politieke We- pagne neerkomt op ‘kies de minister-presi- currenten van de VVD zouden knarsetan- tijden van uitgeven in plaats van bezuinigen tenschappen in Leiden en schrijft als colum- dent’ is dat echter onvermijdelijk. Hij moest dend moeten toezien hoe dit onderwerp, dat ook en juist hard nodig. nist voor o.a. Jalta.nl. Ook is hij werkzaam worden gepositioneerd als degene aan wie ze zo graag hadden bewaard tot de laatste als fractiemedewerker voor de VVD Gouda. het land met een gerust hart kan worden maand voor de verkiezingen, veel te vroeg overgelaten. op de agenda kwam. De kracht van de kri- tiek op Mark Rutte zou daarmee wegebben In de campagnestaf aan de Mauritskade in tegen de tijd dat de finale van de campagne Den Haag was in het vroege voorjaar ook al zou beginnen. Deze strategie van de VVD De langste verkiezingscampagne ooit vastgesteld dat er een enorm probleem was leidde er de facto toe dat de campagne voor rondom Mark Rutte, namelijk zijn geloof- de verkiezingen van maart 2017 al eind waardigheid. De VVD-leider had in 2012 zijn augustus 2016 begon. Volgens de gangbare door Henri Kruithof historische 41 zetels binnengehaald met campagnetheorieën toch gauw een maand Elke verkiezingscampagne is uniek, maar gewoel, niet alleen gastheer, maar bemoeit beloften als ‘duizend euro voor iedereen’ en of vijf te vroeg. de campagne voor de verkiezing van de zich ook inhoudelijk. ‘handen af van de hypotheekrenteaftrek’. Tweede Kamer in 2017 mag je rustig unieker (De eerlijkheid gebiedt hier op te merken Ter vergelijking: in 2012 weigerde Mark Rut- noemen dan alle voorgaande. Al een paar maanden wordt dan in zeer klei- dat schrijver dezes nauw bij die campag- te deel te nemen aan het eerste tv-debat van ne kring gesproken over de verkiezingscam- ne betrokken was.) Beloften die hij na de de NOS dat vier weken voor de verkiezings- Het is in de zomer van 2016 als de leden pagne die in 2017 moet leiden tot de door de verkiezingen om allerlei redenen niet kon datum was gepland met als argument dat van het kernteam van de VVD bijeenkomen partijvoorzitter nagestreefde 51 zetels. Niet houden. In de komende campagne zou hem dat vóór de campagnestart van de VVD was. op het buitenverblijf van topindustrieel en dat iemand dat aantal serieus neemt, maar dat zeker worden nagedragen, zo was de De VVD wilde de campagne pas drie weken prominent VVD’er Ben Verwaayen in het Keizer heeft nadrukkelijk en met opzet dit redenering aan de Mauritskade. vóór de verkiezingen laten beginnen. Zuid-Franse Goult, prachtig gelegen in het hoge aantal genoemd om de partijgelederen Parc Naturel régional du Luberon, ten oos- al vroeg op scherp te zetten: er komt een Ik moet toegeven dat ik me aanvankelijk erg ten van Avignon. Elk jaar komt het kernteam serieuze en zware campagne aan die de “... Mark Rutte moest worden ge- heb verbaasd over de vroege start van de (bestaande uit politiek leider Mark Rutte, leidende positie van de VVD moet herbeves- positioneerd als degene aan wie het campagne. ‘Dat houden ze nooit vol’, dacht fractievoorzitter in de Tweede Kamer, Halbe tigen. ik naïef met de net genoemde gangbare Zijlstra en zijn ‘vice’ , voorzit- land met een gerust hart kan wor- campagnetheorie in gedachten. Maar de ter van de Eerste Kamerfractie Annemarie De gebruikelijke onderzoeken zijn gestart. den overgelaten ...” beer was los. De andere partijen konden niet Jorritsma en partijvoorzitter Henry Keizer) De VVD-campagne is (net als die van veel laten passeren dat Rutte zich excuseerde een paar dagen bijeen om onder leiding van andere partijen overigens) gebaseerd op voor zijn gebroken beloften en dat hij tegen Verwaayen te spreken over de toestand van onderzoek en niet op onderbuik. Dat leidt Besloten werd dat Mark Rutte al in de zomer rellende jongeren van buitenlandse afkomst de partij en de plannen voor het komende overigens vaak tot veel discussie in de partij, excuses zou aanbieden voor die niet nage- zei dat ze maar moesten ‘oppleuren’ als ze jaar. Verwaayen is één van de belangrijkste omdat veel goedbedoelende vrijwilligers ze- komen beloften. Daarvoor kreeg hij gelegen- het hier in Nederland niet beviel. adviseurs op de achtergrond van de VVD- ker weten dat hun onderbuik het beter weet heid in een interview met dagblad De Tele- top en met name van Mark Rutte. Hij is daar dan welk onderzoek ook, maar daar blijven graaf. Mark Rutte kon daar uitleggen hoe de Met name van in Frankrijk, ver van het dagelijkse politieke de campagneteams stoïcijns onder. Uit die beloften in 2012 tot stand waren gekomen, het CDA, kon het niet laten de uitspraak van onderzoeken wordt in die periode

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 10 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 11 Rutte, zodat deze zich tegen het ‘ande- altijd even helder was. Over hoe het de VVD re linkse gevaar’ kon afzetten. De rest is alsnog lukte met afstand de grootste partij te historie. De VVD probeerde in de laatste ver- worden, kom ik later terug. kiezingscampagne dat kunstje te herhalen. Echter, op een erg atypische manier. Want Eerst zijn er nog enkele andere campagnes nu werd gekozen voor een tegenstander waarover opmerkingen te maken zijn. die qua standpunten juist niet diametraal De PvdA maakte er ronduit een potje van tegenover de VVD stond en waarmee juist door met vrijwel elke campagnewijsheid te veel kiezers worden uitgewisseld, namelijk breken. De door partijvoorzitter Hans Spek- de PVV van Geert Wilders. Het doel: creëer man opgezette ‘strijd’ tussen politiek leider een tweestrijd om de vraag wie de grootste en vicepremier Lodewijk partij wordt en hamer op het gevaar dat de Asscher, was bij voorbaat tot mislukken ge- PVV de grootste partij zou kunnen worden. doemd. Beide kemphanen waren voluit ver- Demoniseer de tegenstander. antwoordelijk voor het gevoerde beleid van het kabinet Rutte-II en inhoudelijk waren de Er zijn wel enkele kanttekeningen te ma- verschillen niet groot. De kunstmatige strijd ken bij deze strategie. Mark Rutte zat zijn werd door de wijze waarop Asscher deze Rutte te ‘framen’ in het leidende campagne- De campagne was ‘los’. Om verkiezingen te eigen strategie behoorlijk in de weg door voerde, al snel door de achterban gezien als verhaal van de christendemocraten, waarin winnen moeten tegenstellingen worden aan- zijn opmerking dat hij niet met de PVV zou ‘broedermoord’. Kiezers stroomden niet toe, fatsoen centraal werd gesteld. Normen gescherpt. Tegenstanders moeten verdacht gaan samenwerken. Weliswaar probeerden maar liepen massaal weg. en waarden zouden weer van stal worden worden gemaakt of zelfs gedemoniseerd. de oppositiepartijen en coalitiegenoot PvdA gehaald. Daar paste een uitspraak van de Polariseren als kunst, zeg maar. Terwijl de nog een tijdje deze uitspraak van Rutte in Toen Asscher eenmaal als de ‘verlosser’ op premier, dat raddraaiers die het hier niet verschillen tussen politieke partijen helemaal twijfel te trekken, maar dat bleek toch niet te het schild was gehesen, bleef het beeld van beviel in Nederland ons prachtige land maar niet zo groot zijn als vaak wordt voorgesteld, werken. Juist door de uitsluiting van de PVV een verdeelde PvdA hangen. En als er iets moesten verlaten (‘Pleur op, zou ik in het is het van levensbelang dat dit in verkie- door Rutte, werd de PVV minder relevant. is waar kiezers een bloedhekel aan hebben, plat Haags zeggen’), absoluut niet in. De zingstijd wel zo lijkt. Dan is er tenminste iets Er was immer geen coalitie meer denkbaar is het wel verdeeldheid binnen de partij- CDA’er zag zijn kans schoon de grondtoon te kiezen. De kiezer heet tenslotte niet voor waar de PVV aan zou kunnen deelnemen. gelederen. Te meer daar prominenten als van zijn campagne direct helder neer te niets kiezer. Dijsselbloem en Plasterk zich openlijk voor zetten. één van de kandidaten uitspraken. Samsom Om als politieke partij je eigen standpunten “... Mark Rutte zat zijn eigen strate- droop als verliezer af en keerde (voorlopig) Buma (zoals hij zichzelf graag afficheert zo duidelijk mogelijk over het voetlicht te de dagelijkse politiek de rug toe, hetgeen in tegenstelling tot VVD’ers die hem graag brengen, is een tegenstander om je tegen af gie behoorlijk in de weg door zijn door velen begrijpelijk als zeer onrechtvaar- enigszins plagerig met zijn volledige voor- te zetten onontbeerlijk. Zo kozen VVD en SP opmerking dat hij niet met de PVV dig werd ervaren. en achternaam aanspreken) verbaasde elkaar in 2012 bewust als tegenstanders. Er zou gaan samenwerken ...” mij aanvankelijk nogal vanwege het blijven is niet of nauwelijks sprake van uitwisseling Asscher voerde vervolgens een campagne herhalen dat Mark Rutte zijn uitspraak zou van kiezers, dus het doet geen kwaad als De door Mark Rutte menigmaal geuite drei- waar geen touw aan was vast te knopen. moeten intrekken. Het was toch ‘een pre- je elkaar telkens voor rotte vis uitmaakt. Bo- ging dat het rampzalig zou zijn als de PVV Enerzijds prees hij de samenwerking met de mier onwaardig’ dat hij dergelijke straattaal vendien leek het aan het begin van die cam- de grootste zou worden, verloor nogal aan VVD van Mark Rutte in het kabinet, terwijl hij bezigde. Buma gaf daarmee voortdurend pagne dat de strijd om wie de grootste zou belang. Want zelfs al zou dat het geval zijn, anderzijds de VVD-plannen voor de toe- gelegenheid aan de VVD-lijsttrekker om zijn worden, tussen de VVD en SP zou gaan. dan nog zou de PVV buiten spel staan. komst als asociaal terzijde schoof. Op deze boodschap nog eens extra te benadrukken. twee gedachten bleef hij de hele campagne Later realiseerde ik me dat het voor beiden Hoe anders zou het lopen. Direct al bij aan- Bovendien moest de VVD-leider schippe- hinken. Dat heeft de potentiële PvdA-aan- voordelig was dit thema levend te blijven vang van de campagne ging SP-leider Emile ren tussen het hiervoor geschetste doem- hang echter niet begrepen. De desastreuze houden. Het gaf zowel Rutte als Buma de Roemer hard onderuit en moest de VVD op beeld en het feit dat hij de PVV-kiezers niet verkiezingsnederlaag (van 38 naar negen gelegenheid de eigen campagnetoon tussen zoek naar een nieuwe tegenstander. ‘Geluk- buitensloot. Dus geen samenwerking met zetels) was mede daardoor het onvermijde- de oren van de kiezers te laten beklijven. kig’ voor de VVD stond Diederik Samsom op de PVV als partij, maar wel aandacht voor lijke gevolg. en werd hij de grote uitdager van Mark de PVV-kiezers. Een boodschap die niet

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 12 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 13 Dan zou je toch denken dat die andere onderzoek was gebleken. Ook de potentiële linkse partij, de SP, daarvan zou profiteren. VVD-kiezers voelden en voelen zich onzeker Democratie en rechtsstaat Maar ook daar werden onbegrijpelijke keu- over de toekomst van henzelf en van het zen gemaakt. Zo sloot SP-leider Roemer de land. Ze konden uiteindelijk de neiging om VVD al direct uit als samenwerkingspartner. dan voor de zekerheid, voor het bekende Mijns inziens een kapitale tactische blunder. te kiezen niet weerstaan en stemden weer De VVD zou, zo bleek uit de peilingen, een vertrouwd. grote kans maken het initiatief te krijgen in de kabinetsformatie. Door de VVD uit te Maar daarnaast zou ik hierbij de voormali- sluiten, zette de SP zichzelf buitenspel voor ge Britse premier Harold MacMillan willen het kunnen nemen van regeringsverant- citeren. ‘Events, dear boy, events’, zei hij, woordelijkheid en dus voor het krijgen van overigens in een totaal andere context, over invloed. Daarmee kwam Roemer in dezelfde wat de politiek kan beïnvloeden. positie als Wilders: een stem op één van die In de Nederlandse politieke geschiedenis partijen zou een verloren stem zijn. hebben we dit eerder meegemaakt. PvdA-leider Joop Den Uyl voerde in 1977 GroenLinks voerde, met de jeugdige lijsttrek- campagne om ‘zijn’ tweede kabinet mogelijk ker Jesse Klaver (‘de Jessias’), een briljante, te maken. Hij stond er, na een heel goede sterk op de jongeren gerichte campagne. campagne al behoorlijk goed voor, maar de Dat was echter ook een risico: jongeren treinkaping in het Drentse De Punt gaf hem Leve de onafhankelijke geesten blijven nogal eens thuis op de dag van de de gelegenheid zich extra te profileren als Waarom individueel mandaat van parlementariërs de verkiezingen. Gelukkig voor Klaver gebeur- het betrouwbare baken in roerige tijden. Dat democratie weerbaarder maakt de dat nu niet en haalde hij een klinkende leverde hem een zetel of vijf extra op. overwinning (van vier naar veertien zetels). En in dit geval was de rel rondom de Turkse Ook het CDA voerde een vrijwel vlekkeloze door Jip Stam ministers die campagne wilden voeren voor uiting (art. 7 Gw) en de vrijheid van ver- campagne en dacht in de laatste weken In het boek Weerbare democratie (2015) het Turkse referendum het ‘event’. Deze eniging (art. 8 Gw), dient ieder verbod in zelfs een reële kans te hebben de grootste schetst rechtsfilosoof Bastiaan Rijpkema gebeurtenis gaf Rutte de gelegenheid zich te zowel politiek-filosofisch als juridisch opzicht partij te worden. Het enige foutje waar de een uiterst alarmerend beeld van het wezen verzetten tegen de Turkse inmenging in Ne- zorgvuldig te worden onderbouwd. Rijpkema christendemocraten op te betrappen waren van de democratische rechtsorde. Hij stelt: derland. Andere partijen konden niet anders ontwikkelt hiertoe een interessant theore- was de opmerking van Buma dat Maxima ‘De democratie kan zichzelf grote schade dan de aanpak van deze ‘Turkse kwestie’ tisch model bestaande uit drie fundamentele haar Argentijnse paspoort moest inleveren. toebrengen en kan, in sommige gevallen, volgen. In tijden van crisis heeft het volk de beginselen van de democratie, die tezamen Eén politieke wijsheid staat als een huis: zelfs haar eigen ondergang inluiden’ (Rijp- neiging zich achter de leider te scharen, het ‘zelfcorrigerende vermogen’ van de blijf, zeker in verkiezingstijd, van het kema 2015, 12). Dit gevaar heeft volgens hetgeen op 15 maart dan ook gebeurde. De democratie bewaken. Wordt aan een van de Koningshuis af. VVD van Mark Rutte haalde dertien zetels Rijpkema te maken met een aantal positie- ve eigenschappen van ieder democratisch beginselen getornd, dan verliest de demo- meer dan de eerstvolgende partij. Een uit- cratie haar vermogen om zichzelf duurzaam slag die door niemand was voorspeld. systeem, die, indien deze worden misbruikt, “... De kiezer schaarde zich zich tegen de democratie kunnen keren. te handhaven, hetgeen een partijverbod kan uiteindelijk achter de leider van het Teneinde deze vernietiging van binnenuit te rechtvaardigen (Rijpkema 2015, 177). land ...” kunnen voorkomen dient de democratie en- H. (Henri) Kruithof is zelfstandig communi- Wat Rijpkema betreft worden politieke par- catieadviseur, voormalig lid van het hoofdbe- kele concrete aanknopingspunten te hebben Hoe kan uiteindelijk de winst (nou ja, ze om antidemocratische partijen te kunnen tijen beoordeeld op hun ‘externe’ doelstellin- stuur van de VVD en was hoofd voorlichting gen en uitingen. Hieruit volgt dat zolang po- verloren acht zetels maar werden wel de van de VVD-fractie in de Tweede Kamer. verbieden (Rijpkema 2015, 15-6). grootste) van de VVD worden verklaard? litieke partijen niet openlijk kenbaar maken De kiezer schaarde zich uiteindelijk achter Omdat een partijverbod echter op gespan- een van de drie zelfcorrigerende elementen de leider van het land. Precies zoals het nen voet staat met een aantal fundamentele van de democratie te willen afschaffen, zij de campagneteam het had bedacht en zoals uit vrijheden, zoals de vrijheid van menings- democratie niet direct in gevaar

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 14 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 15 brengen (Rijpkema 2015, 177, 201). Niet- partijmacht? De antwoorden op deze vragen Uit Rijpkema’s onderzoek vloeien drie be- EVRM). Rijpkema verwoordt het als volgt: temin kan men zich afvragen of deze focus zijn van wetenschappelijk en algemeen po- ginselen voort, die tezamen het fundament ‘[…] we hebben […] de weg vrijgemaakt op de ‘externe’ manifestatie van politieke litiek belang, maar raken ook de VVD in het vormen van de ‘democratie als zelfcorrectie’. voor de presentatie van alternatieven; het partijen wel toereikend is om het zelfcorrige- bijzonder; fractiediscipline en partijmacht zijn Het eerste beginsel onderstreept het belang speelveld is zo breed mogelijk. Nu moeten rende vermogen van de democratie in stand immers ook onder de liberalen terugkerende van verkiezingen. Zonder de waarborg van de spelers (individuen, al dan niet verenigd te houden. Dient niet ook de ‘interne’ wer- onderwerpen van zowel intern als extern passief en actief kiesrecht (art. 4 Gw) op ba- in partijen) de mogelijkheid hebben hun king van politieke partijen aan de drie criteria debat. sis van vrije, periodieke en geheime verkie- alternatieve visie te uiten. De vrijheid van voor zelfcorrectie te worden getoetst? Het zingen (art. 50, 52 en 53 Gw), is democratie meningsuiting is daarmee een onmisbare lijkt immers als een paal boven water te Rijpkema’s opvatting van een onbegonnen zaak (Rijpkema 2015, 157- schakel binnen democratie als zelfcorrectie’ staan dat Nederlandse politieke partijen zich 8). Democratische zelfcorrectie kan immers (Rijpkema 2015, 170). niet altijd aan de externe politieke spelregels ‘democratie als zelfcorrectie’ slechts plaatsvinden als het volk (demos) Alvorens we tot deze antwoorden kunnen houden als gevolg van hun interne werking de personen en partijen achter het regeren Volgens Rijpkema vormen de hierboven komen, dient eerst het theoretisch kader (Rijpkema 2015, 192). (krateo) regelmatig kan beoordelen op het beknopt weergegeven beginselen en van de weerbare democratie te worden gevoerde beleid. Rijpkema vat het kiesrecht grondrechten de kern van de ‘democratie als uitgelegd. Rijpkema’s zoektocht naar de Het meest treffende voorbeeld daarvan is de en verkiezingen samen als het ‘beginsel van zelfcorrectie’. Niettemin laat hij het open of rechtvaardiging van partijverboden begint structurele ondermijning van het grondwette- evaluatie’ (Rijpkema 2015, 158). hieraan nog andere waarden, beginselen of bij de Amsterdamse hoogleraar staatsrecht lijke recht van Kamerleden om zonder ‘last’ grondrechten kunnen worden toegevoegd George van den Bergh (1890-1966). Van te stemmen (art. 67 lid 3 Gw). Uit recent Het tweede fundamentele beginsel leidt Rijp- (Rijpkema 2015, 177). Dat is interessant den Bergh pleitte in 1936 voor de moge- onderzoek van politiek historicus Geerten kema af uit de jurisprudentie van het Bun- tegen de achtergrond van dit artikel, aan- lijkheid om antidemocratische partijen te Waling blijkt dat Tweede Kamerleden de desverfassungsgericht, het Duitse constitu- gezien het, zoals uit de inleiding reeds is verbieden, op grond van de gedachte dat afgelopen jaren in bijna alle gevallen mees- tionele hof (Rijpkema 2015, 159). Het gaat gebleken, uiterst onzeker is of Nederlandse een democratie in beginsel alle besluiten temden met hun fractie. Zij volgden simpel- specifiek om het door dit hof geformuleerde politieke partijen zich wel aan de ‘externe’ kan herroepen, behalve het besluit om weg de lijn van hun partij en maakten bijna ‘meerpartijenprincipe’, dat inhoudt dat er in democratische spelregels houden – regels de democratie als zodanig af te schaffen. nooit een afwijkende keuze. Uit hetzelfde een democratie altijd meer dan één partij die wat Rijpkema betreft door alle politieke Daarom moet iedere democratie in staat onderzoek blijkt voorts dat politieke partijen zou moeten zijn. Immers, zonder het toela- partijen gerespecteerd zouden moeten wor- kunnen zijn zichzelf te ‘corrigeren’ zodra ‘hun’ Kamerleden niet zelden (persoonlijk) ten van concurrentie in de politieke arena den (Rijpkema 2015, 201-2). antidemocratische krachten haar van bin- onder druk zetten om deze fractiediscipline kan een democratie - ondanks de nenuit bedreigen. Van den Bergh zag hierin door te drukken, bijvoorbeeld om partijge- handhaving van het kiesrecht en verkiezin- zowel een politiek-filosofische als juridische Fractiediscipline, het vrije mandaat noten in de regering niet dwars te hoeven gen - welhaast onmogelijk een koerswijzi- rechtvaardiging voor partijverboden (Rijpke- zitten (Waling 2017, 180-1). ging inzetten. Rijpkema doopt het ‘meer- en de particratie ma 2015, 30). Rijpkema gaat er in zijn boek vanuit dat partijenprincipe’ om tot het ‘beginsel van politieke partijen zich in beginsel aan deze Dergelijke overtredingen van artikel 67 lid 3 politieke concurrentie’, juridisch gestaafd Rijpkema onderschrijft deze stellingname, ‘externe’ spelregels houden, waarschijnlijk Gw roepen de vraag op wat het vrije man- door zowel de vrijheid van vereniging (art. maar constateert ook dat deze rechtvaardi- omwille van de generaliseerbaarheid van daat van Kamerleden betekent voor het zelf- 8 Gw) als het voor iedereen toegankelijke ging nooit verder is uitgewerkt en geconcre- zijn theorie. Niettemin staat als een paal bo- corrigerende vermogen van de democratie. passief kiesrecht (art. 50, 52, en 53 Gw) tiseerd in een coherente theorie (Rijpkema ven water dat dit in het Nederlandse bestel Ondermijnen politieke partijen niet (in)direct (Rijpkema 2015, 164). 2015, 13). Om alsnog tot zo’n theoretische dikwijls in twee opzichten niet het geval is. één of meer van de drie zelfcorrigerende onderbouwing te komen, zoekt Rijpkema beginselen van de democratie wanneer De jurisprudentie van het Europees Hof voor naar concrete aanknopingspunten die Van Ten eerste ondermijnen Nederlandse zij individuele parlementariërs onder druk de Rechten van de Mens (EHRM) vormt den Berghs idee van ‘democratie als zelf- partijen niet zelden het ‘vrije mandaat’ van zetten of hun parlementaire rechten trachten Rijpkema’s inspiratiebron voor het derde correctie’ handen en voeten kunnen geven. parlementariërs (art. 67 lid 3 Gw) door de te beperken (Waling 2017, 16)? En zo ja, fundament van ‘democratie als zelfcorrec- Daarbij richt hij zich voornamelijk op het toepassing van fractie- en partijdiscipline bij zou Rijpkema’s opvatting van ‘democratie tie’. Hieruit leidt hij af dat de beginselen van formuleren van een concreet toetsingskader stemmingen. Ten tweede werken partijen als zelfcorrectie’ dan niet moeten worden politieke evaluatie en politieke concurrentie voor rechterlijk toezicht op politieke partijen (daardoor) de dualistische verhouding tus- aangevuld met een verankering van het indi- pas werkelijk tot hun recht kunnen komen (Rijpkema 2015, 25). sen regering en Staten-Generaal viduele mandaat van parlementariërs en – in als deze worden ondersteund door de vrij- (art. 57 Gw) structureel tegen. het verlengde daarvan – beperking van de heid van meningsuiting (art. 7 Gw en art. 10 Hoewel beide ‘overtredingen’ van de grond-

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 16 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 17 wet nauw met elkaar samenhangen en gedoogconstructie. Deze loyaliteit werd hen stelling tot burgers, die enkel verantwoording ongeveer 2% (Documentatiecentrum Neder- uiteindelijk betrekking hebben op het zelfde echter niet in dank afgenomen door de partij- kunnen vragen van levenloze partijorganen, landse Politieke Partijen 2017). probleem, zal hieronder worden gecon- top; zowel Koppejan als Ferrier stond bij de kunnen partijen verantwoording eisen van centreerd op de eerste, namelijk fractie- en eerstvolgende verkiezingen niet langer op de de individuele politici zelf’ (Maat 2016, 91). Het gevolg daarvan is dat politieke partijen partijdiscipline. CDA-lijst (Waling 2017, 179-80). Maat concludeert hieruit dat het Nederland- zich steeds minder van kiezers hoeven aan se politieke bestel niet geldt als democra- te trekken als het gaat om de samenstelling In de inleiding werd al even stilgestaan bij Vergelijkbare druk vanuit de interne partijor- tie, maar als particratie; een stelsel waarin van hun kieslijsten en de inhoud van hun het feit dat de afgelopen decennia Tweede ganisatie overkwam GroenLinks-leider Jesse individuele parlementariërs in eerste instan- verkiezingsprogramma’s. Alleen een kleine Kamerleden gemiddeld 99,999% van de Klaver in 2016. Hij en zijn fractiegenoten tie verantwoording afleggen aan hun partij groep partijleden kan nog enige invloed gevallen met hun fractie meestemden. Dit in de Tweede Kamer waren aanvankelijk en pas in tweede instantie aan hun kiezers uitoefenen op deze interne partijaangele- cijfer is afkomstig uit het onlangs versche- voornemens om tegen het associatieverdrag (Maat 2016, 92). ‘Vanuit democratisch oog- genheden, al laat ook deze interne vorm van nen boek Zetelroof van politiek historicus tussen de Europese Unie (EU) en Oekraïne punt’, zo waarschuwt Maat, ‘een recipe for ‘democratie’ bij de meeste partijen te wen- Geerten Waling, die de honderdjarige ge- te stemmen, maar deden op verzoek van disaster’ (Maat 2016, 93). sen over – juist doordat, paradoxaal genoeg, schiedenis van afsplitsingen en fractiedisci- een meerderheid van het GroenLinks-par- democratisering binnen de partij tot minder pline in de Tweede Kamer heeft onderzocht tijcongres precies het tegenovergestelde. Deze conclusie roept de vraag op wat de doeltreffende participatie van leden heeft (Waling 2017, 12). Zijn conclusie luidt: ‘De ‘Zo werkt democratie’, zei Klaver achteraf ‘particratische’ politieke praktijk betekent geleid.2 Door deze combinatie van factoren mogelijkheid tot fractieafsplitsing is niet het (Waling 2017, 179). voor de handhaving van Rijpkema’s kerncri- zijn politieke partijen steeds verder van de probleem, maar […] een veiligheidsklep te- teria voor de ‘democratie als zelfcorrectie’. Is burger af komen te staan en is hun demo- gen de schadelijke kanten van fractiediscipli- Een ander treffend voorbeeld is dat van er in ons door partijen gedomineerde stelsel cratische legitimiteit zowel intern als extern ne, partijmacht en andere vormen van ‘last’ VVD-Kamerlid , die in 2015 nog wel sprake van gedegen politieke eva- sterk afgenomen (Maat 2016, 93). waartegen het grondwettelijk vastgelegde, als enige van zijn fractie tegen een derde luatie, eerlijke politieke concurrentie, en een vrije en individuele mandaat onze volksver- financieel steunpakket voor het noodlijdende reële vrijheid van meningsuiting? Kan de kie- Dit heeft ingrijpende gevolgen voor Rijpke- tegenwoordigers beschermt’ (Waling 2017, Griekenland stemde, in overeenstemming zer zich nog wel ontdoen van politici die hem ma’s kerncriteria voor de ‘democratie als 196-7). Hoe ‘fractiediscipline’ en ‘partijmacht’ met de daaraan vooraf gegane verkiezings- niet aanstaan, of wordt hij daarin dikwijls zelfcorrectie’. Ten eerste gaat de huidige zich manifesteren en waarom daar ‘scha- belofte van VVD-lijstrekker Mark Rutte. Deze belemmert door het gefossiliseerde stelsel politieke praktijk in tegen het ‘beginsel van delijke kanten’ aan zitten, blijkt uit Walings actie viel (desondanks) niet in goede aarde van politieke partijen?1 Kortom, voldoet ons evaluatie’, omdat kiezers hun vertegenwoor- uitgebreide historische analyse. bij de partij- en fractieleiding; Taverne werd politieke bestel eigenlijk wel aan Rijpkema’s digers niet direct individueel kunnen afreke- voor de Tweede Kamerverkiezingen van 15 kerncriteria en is het daarmee nog wel een nen bij de eerstvolgende verkiezingen. Voor Zo noemt hij talloze voorbeelden uit het ver- maart jongstleden niet opnieuw voorgedra- volwaardige ‘zelfcorrigerende democratie’ te hun herverkiezing zijn Tweede Kamerleden leden van hoe politieke partijen Kamerleden gen als kandidaat (Waling 2017, 177). noemen? immers primair afhankelijk van de gratie onder druk hebben gezet om hun stemge- van de partijtop en de fractieleiding (Van de drag te beïnvloeden. Eén van die voorbeel- De bovenstaande voorbeelden zeggen De invloed van de particratie op Velde 2013, 13). De invloed van burgers den is het verzet van de CDA-Kamerleden voldoende. Nederlandse politieke partijen op deze ‘interne’ evaluatie is, blijkens de , Kathleen Ferrier en Ab Klink zijn klaarblijkelijk in staat om verregaande de ‘democratie als zelfcorrectie’ historisch lage ledenaantallen van politieke De particratie zou geen bezwaar hoeven tegen de coalitievorming tussen hun partij en invloed uit te oefenen op het stemgedrag partijen en de stroperige interne partijde- opleveren als de Nederlandse bevolking de Partij voor de Vrijheid (PVV) in 2010. Ten- van individuele Kamerleden en – als dat mocratie, te verwaarlozen. ‘Extern’ kunnen zich massaal met de interne partijorgani- einde deze drie ‘dissidenten’ met de gedoog- niet lukt – hun herverkiezingen eventueel kiezers weliswaar de nieuwe zetelverhou- saties zou bemoeien. Partijen zouden dan coalitie te laten instemmen, zou de partijtop tegen te houden. Dat geeft te denken over ding tussen de partijen bepalen en sommige heel goed kunnen fungeren als intermedi- van het CDA hen persoonlijk onder druk het democratische gehalte van ons politieke kandidaat-Kamerleden eventueel met voor- aire structuren voor de verwezenlijking van hebben gezet om een verklaring te onderte- bestel. Politicoloog Arnout Maat is het daar keursstemmen de Kamer in helpen, maar politiek zelfbestuur en daarmee het zelf- kenen waarmee ze zich op voorhand bij het mee eens: ‘We kunnen […] niet spreken van ook deze mogelijkheden schieten in termen corrigerende vermogen van de democratie besluit van het CDA-partijcongres over deze een reëel democratisch verantwoordingsme- van politieke evaluatie tekort, met name kunnen bevorderen. Maar juist van massale kwestie zouden neerleggen. Klink trok hieruit chanisme, daar de volksvertegenwoordigers vanwege de relatief hoge voorkeursdrempel betrokkenheid bij politieke partijen is aller- zijn conclusies en stapte op als Kamerlid, na vier jaar in eerste instantie verantwoor- van 25% (Van de Velde 2013, 158).3 minst sprake; het aantal Nederlanders dat lid maar Koppejan en Ferrier bezweken on- ding moeten afleggen aan de partij en pas is van een politieke partij daalt al decennia der de druk; zij stemden alsnog in met de in tweede instantie aan de demos. In tegen- Wat betreft het ‘beginsel van politieke con- en ligt nu op een historisch dieptepunt van currentie’ zou aangevoerd kunnen worden

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 18 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 19 dat het passief kiesrecht in de huidige mogelijkheid hebben hun alternatieve visie De belangrijkste overweging die aan deze Een goed voorbeeld van zo’n ‘snoeibeurt’ staatsrechtelijke praktijk indirect wordt te uiten’ (Rijpkema 2015, 170). Dat deze conclusie ten grondslag ligt is de consta- zou zijn: het aanzienlijk verlagen (of zelfs beperkt door de fractiediscipline. Zowel in mogelijkheid thans niet meer in gelijke mate tering dat het vrije en individuele mandaat afschaffen) van de voorkeursdrempel voor verkiezingstijd als tijdens de zittingsperio- toekomt aan eenmansfracties en individuele van Kamerleden, zoals vastgelegd in artikel de Tweede Kamerverkiezingen; een relatief de van de Tweede Kamer worden lagere afsplitsers (ofwel: ‘groepen’) geeft ernstig te 67 lid 3 van de Grondwet, in feite een dode eenvoudige doch zeer krachtige maatregel, kandidaten steevast door hun partij ontmoe- denken. letter is ten gevolge van fractiediscipline en die er direct voor zal zorgen dat niet het digd om zich persoonlijk te profileren of om partijmacht. Hierdoor beheersen partijen het oordeel van partijen maar het oordeel van een afwijkende toon aan te slaan in politieke Kortom, Nederlandse politieke partijen hou- politieke bestel welhaast volledig en komt kiezers bepalend is voor de samenstelling debatten. Hierdoor is interne concurrentie den zich dikwijls niet aan een belangrijke, er van reële politieke evaluatie door kiezers van het parlement. Bovendien krijgt het praktisch onmogelijk, om over intern (ideo- grondwettelijk vastgelegde ‘externe’ spel- nauwelijks iets terecht. Bovendien wordt – individuele mandaat met deze maatregel logisch) debat nog maar te zwijgen (Van regel van de democratie: het vrije mandaat als het aan de meerderheid van de geves- aanzienlijk meer betekenis en inhoud. Artikel de Velde 2013, 141). Het passief kiesrecht van Kamerleden. Uit het voorgaande volgt tigde politieke partijen ligt – de enige nog 63 lid 3 Gw is immers – zoals Geerten wordt daarmee gereduceerd tot een instru- dat daarmee de drie kerncriteria voor ‘demo- zichtbare manifestatie van het vrije mandaat, Waling terecht opmerkte – helemaal geen ment van partijen om ‘hun’ Kamerzetels mee cratie als zelfcorrectie’ worden aangetast. namelijk fractie-afsplitsing, zo snel mogelijk probleem. Integendeel, het is juist de ultieme te vullen. Hoewel politieke partijen daarmee geen van de kop in gedrukt, waarmee ook de begin- veiligheidsklep tegen de ondemocratische de door Rijpkema genoemde grondrechten selen van eerlijke politieke concurrentie en uitwassen van de particratie; een systeem Nog veel belangrijker, is de op 7 decem- frontaal aanvallen, ondermijnen zij deze wel – zij het op indirecte wijze – de vrijheid van dat de weerbaarheid van de democratie ber 2016 aangekondigde wijziging van het indirect door het vrije en individuele mandaat meningsuiting worden aangetast. ernstig kan aantasten. Reglement van Orde van de Tweede Kamer, van parlementariërs structureel tegen te waarin is geregeld dat Kamerleden die van werken. Deze particratisering van de Nederlandse hun oorspronkelijke fractie zijn afgesplitst politiek – zoals de huidige politieke constel- voortaan minder (financiële) ondersteuning Om het zelfcorrectiemechanisme van de latie treffend valt te typeren – en de nega- Drs. J. (Jip) Stam is politicoloog, student en spreektijd toekomt (Waling 2017, 16). democratie hier duurzaam tegen te kunnen tieve invloeden die dit proces heeft op het rechtsfilosofie aan de Universiteit Leiden en Hierdoor ontstaat een ongelijk speelveld beschermen, zou het drieluik van Rijpkema’s zelfcorrigerende vermogen van de demo- deeltijdmedewerker bij de TeldersStichting. tussen Kamerleden die zich wel en Kamer- kerncriteria moeten worden aangevuld met cratie, leiden zodoende tot steeds machtiger leden die zich niet hebben afgesplitst – een een verankering van het vrije en individuele politieke partijen. Bezien vanuit de weer- onderscheid dat lijnrecht ingaat tegen de mandaat van parlementariërs (art. 67 lid 3 baarheid van de Nederlandse democratie Voetnoten gelijkwaardige positie van parlementariërs Gw).4 Alleen zó blijft de weerbare democratie betekent dit, dat zonder de grondwettelijke 1. Deze karakterisering van het Nederlandse (art. 67 lid 3 Gw) en daarmee ook tegen het werkelijk democratisch en voorkom je dat bescherming van het individuele mandaat partijenstelsel komt van Johan Huizinga (1872- ‘beginsel van politieke concurrentie’. partijen haar van binnenuit overnemen. van Kamerleden (art. 67 lid 3), de macht van 1945), Leids hoogleraar (cultuur)geschiedenis partijen (de particratie) uiteindelijk de over- en tijdgenoot van George van den Bergh (1890- 1966). In 1934 schreef hij: ‘Wij leven onder het Het laatstgenoemde bezwaar raakt ook aan hand kan krijgen op de macht van burgers Conclusie: Het individuele zware dek van het volstrekt verouderd partijstel- het volgende; de inperking van de vrijheid (de democratie). mandaat als kernbeginsel van de sel, dat door den misgreep van het evenredig van meningsuiting – het derde kerncriterium kiesrecht is gefossiliseerd. Feitelijk werkt dit van de democratie als zelfcorrectie. ‘Frac- ‘democratie als zelfcorrectie’ Om deze reden zou het raadzaam zijn de partijstelsel reeds lang niet meer, de steeds ties’ hebben volgens het nieuwe Reglement Teneinde het zelfcorrigerende vermogen van grondwettelijke bescherming van het indivi- weer blijkende onmogelijkheid van parlementaire van Orde namelijk twee keer zoveel spreek- de democratie duurzaam te handhaven heeft duele mandaat van parlementariërs voortaan kabinetten bewijst het. Indien deze grote groe- tijd als ‘groepen’ (lees: afsplitsers) (Ketelaar Bastiaan Rijpkema in Weerbare democratie als een van de kerncriteria van de ‘democra- peringen der volksvertegenwoordiging ooit den 2016). Dit betekent dat sommige individuele (2015) drie kernbeginselen geformuleerd, tie als zelfcorrectie’ te beschouwen, opdat naam van politieke partijen hebben verdiend, dan parlementariërs hun opvattingen in de helft die de absolute ondergrens van democra- partijen het bestel nooit volledig kunnen do- hebben zij de aanspraak daarop toch reeds lang van de tijd moeten kunnen ventileren als hun tische tolerantie moeten bewaken. In dit mineren. Daarnaast zouden politieke partijen verloren’ (Huizinga 1946, 42-3). collega’s, wat indirect als een inperking van artikel is het standpunt naar voren gebracht – in de wijze woorden van Benjamin Telders 2. R. Koole legt dit treffend uit in zijn artikel ‘Les- hun vrijheid van meningsuiting kan worden dat dit model – althans in de Nederlandse – ‘eene operatie met het snoeimes’ moeten sen voor de ledendemocratie uit de lijsttrekkers- opgevat. Het is daarbij aardig om Rijpkema’s situatie – ontoereikend is, omdat politieke ondergaan, zodat er meer ruimte komt voor partijen te veel ruimte hebben (gekregen) verkiezing’. Hij stelt: ‘Het weghalen van bevoegd- standpunt hierover in herinnering te bren- burgers om het partijenstelsel (van buitenaf) heden bij georganiseerde interne verbanden om de ‘externe’ spelregels van de democra- gen. Hij stelde: ‘[…] de spelers (individuen, te beïnvloeden. (bijvoorbeeld door een partijcongres bestaande al dan niet verenigd in partijen) [moeten] de tie terzijde te schuiven.

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 20 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 21 uit afgevaardigden van de lokale afdelingen) en Literatuurlijst deze in handen leggen van een geatomiseerd • Documentatiecentrum Nederlandse Politieke ledenbestand, maakt het organiseren van interne Partijen, Ledenaantallen politieke partijen, Gro- oppositie een slag moeilijker. Dit geldt a fortiori bij ningen, 2017. Zie: http://dnpp.ub.rug.nl/themas/ het uitbreiden van bevoegdheden naar niet-par- leden, geraadpleegd op 8 mei 2017. tijleden. Ook wanneer het versterken van de partijtop niet het vooropgezette doel was, is het • Huizinga, J., Nederlands Geestesmerk, Leiden, mogelijk wel een onbedoeld effect van zogeheten 1946. democratisering’ (Koole 2016). Een vergelijkbare tendens is zichtbaar binnen de VVD-partijorga- • Ketelaar, T., ‘Afsplitsers raken spreektijd en nisatie, die met de afschaffing van de kamercen- geld kwijt’, NRC Handelsblad, 5 december 2016. trales weliswaar democratischer werd, maar de Zie: https://www.nrc.nl/nieuws/2016/12/05/afsplit- ledenparticipatie daarentegen niet vergemakke- sers-raken-voordeeltjes-kwijt-5663503-a1535165, lijkte. geraadpleegd op 9 mei 2017.

3. De auteurs van De plicht der politieke partijen • Koole, R., ‘Lessen voor de ledendemocratie uit komen hier tot de conclusie dat ‘de bewijslast de lijsttrekkersverkiezing’, S&D, Jaargang 73(6), inzake de voorkeursdrempel primair [ligt] bij de 2016. Over het belang van horizontale godsdienstvrijheid voorstanders van een hoog percentage: zij moe- ten met zwaarwegende redenen komen waarom • Maat, A., De particratie. Over de verstrekkende voor ex-moslims in Nederland een klein groepje (partij)mensen, van wie een macht van onze politieke partijen,Soesterberg, deel zelf geen democratisch mandaat heeft, het 2016. voorrecht dient te behouden om de uitslag van democratische verkiezingen niet ten volle te laten • Rijpkema, B.R., Weerbare democratie. De door Gert Jan Geling ineens ook geen Marokkaan meer ben. doorwerken’. grenzen van democratische tolerantie, Amster- ‘Voor de foto doet de jonge vrouw haar Mensen denken heel zwart-wit: of je bent dam, 2015. hoofddoek af, een wilde bos zwart haar een kut-Marokkaan of je bent een knuf- 4. Dit betekent overigens niet dat parlementariërs springt uitbundig los. De eerste keer dat ze fel-Marokkaan” (Landeweer 2016). van partijen die zijn verboden hun zetel zonder • Van de Velde, M. et al, De plicht der politieke de hoofddoek thuis afdeed, was “een emo- meer mogen behouden, hoewel zij hierop een partijen. Kiezers, partijleden en politici in een tioneel moment”. De wind door je haren, dat grondwettelijke aanspraak kunnen maken. Ik sluit open partijendemocratie, Den Haag, 2013. Migratie tussen en het verlaten van religies mij hier graag aan bij de suggestie van Rijpkema is heerlijk, vindt ze. De doek gaat bij haar is van alle tijden en een wijdverbreid feno- dat Kamerleden wier partij is verboden hun zetel • Waling, G.H., Zetelroof. Fractiediscipline en op en af. Al naar gelang de omgeving. Op meen. Het komt op ieder continent en bin- mogen houden indien zij zich niet inzetten voor afsplitsing in de Tweede Kamer 1917-2017, Nij- school: af. In de wijk: op. de heroprichting van die partij: ‘De verboden partij megen, 2017. nen elke religie voor. In Nederland zien we behoort tot het verleden; het Kamerlid krijgt een De reden: de sociale druk is groot binnen dit dan ook uitgebreid plaatsvinden, waarbij nieuwe kans. […] Daar moet dan wel aan worden de moslimgemeenschap. Ziet de buurt haar de vrijheden en rechten van diegene die een toegevoegd dat de voortzetting van de partij het zonder hoofddoek, dan spreken ze haar religie verlaat door middel van (internationa- einde van het Kamerlidmaatschap betekent – dan ouders aan op de slechte opvoeding. Ook le) wetgeving gegarandeerd zijn. is de tweede kans duidelijk verspeeld’ (Rijpkema Fatima heeft last van kritiek uit de moslim- 2015, 193-4). hoek. Zien moslims haar met hoofddoek en Het afvallen, of verlaten van een religie, wijntje in de hand, dan wordt ze uitgemaakt valt hier ook onder. Sinds de secularisatie- voor “dame van lichte zeden”, om het netjes golf van de jaren ‘60 en daarna, zijn we er uit te drukken. Veel islamitische vrienden is aan gewend geraakt dat het uit een religie ze kwijtgeraakt. stappen de normaalste zaak van de wereld is. Velen in onze samenleving komen uit Moslims verwijten haar dat ze in een goed christelijke of joodse hoek, maar hebben blaadje probeert te komen bij witte Neder- geen affiniteit meer met het geloof, of vullen landers. “Dan ben ik een nep-Marokkaan, hun religieuze beleving op een meer culture- een overloper. Alsof ik, door niet te geloven, le wijze in.

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 22 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 23 De normalisering van het verlaten van een Het concept godsdienstvrijheid horizontale verhoudingen doorwerkt’ (Hege- alleen, hetzij met anderen, zowel in het religie is niet overal aanwezig. Diegenen Wanneer we over spreken godsdienstvrij- ner 2005, 23). openbaar als privé zijn godsdienst te belij- die op dit moment in onze samenleving de heid, kunnen we twee vormen van gods- den of overtuiging tot uitdrukking te brengen islam verlaten, de zogeheten ‘ex-moslims’, dienstvrijheid van elkaar onderscheiden. Vermeulen stelt dus nadrukkelijk dat de in erediensten, in onderricht, in praktische ondervinden in veel gevallen (ernstige) be- Allereerst de verticale godsdienstvrijheid, die grondrechten die vastgelegd zijn in de toepassing ervan en in het onderhouden van perkingen bij het verlaten van hun religie. Er in Nederland tot uitdrukking komt in Artikel 6 Grondwet niet alleen gelden voor de ver- geboden en voorschriften.’ is in Nederland een (groeiende) groep van lid 1 van de Grondwet: ‘Ieder heeft het recht houding tussen de overheid en burgers, ex-moslims die echter weinig aanwezig is in zijn godsdienst of levensovertuiging, indivi- maar ook binnen de verhouding tussen Wat deze tekst cruciaal maakt, is de zinsne- het publieke debat. In veel gevallen komen dueel of in gemeenschap met anderen, vrij burgers onderling. Althans, in theorie. In de de ‘dit recht omvat tevens de vrijheid om van ex-moslims niet openlijk uit voor het feit dat te belijden, behoudens ieders verantwoorde- praktijk zien we dat deze rechten geregeld godsdienst of overtuiging te veranderen’. Het zij niet langer moslim zijn, vooral omdat zij lijkheid volgens de wet.’ met voeten getreden worden. De journalist recht op migratie tussen godsdiensten, of zich beperkt voelen in hun vrijheid dit te Michiel Hegener schrijft hierover in zijn boek overtuigingen, wordt hiermee dus benadrukt. doen. De werking van de Nederlandse grondwet Vrijheid van Godsdienst het volgende: ‘Met Het recht om een religie te verlaten valt is primair verticaal. Zij stelt vast hoe de Grondwetartikel 6, waarin de overheid ons hier onder. Dit recht zien we ook expliciet Er zijn in de media de afgelopen jaren en- overheid zich tot de burger moet verhouden. vrijheid van godsdienst garandeert, is iets terugkomen in de Universele Verklaring van kele interviews verschenen, veelal anoniem, Echter, bij de Grondwetsherziening van merkwaardigs aan de hand. De horizontale de Rechten van de Mens (UVRM), artikel met ex-moslims. Vrijwel allen getuigen van 1983 is bepaald dat er van grondrechten werking is in veel geledingen van de sa- 18: ‘Everyone has the right to freedom of een bestaande onvrijheid in islamitische eveneens een horizontale werking uitgaat. menleving ver te zoeken. Nederlanders zijn thought, conscience and religion; this right hoek om openlijk het geloof te kunnen Oftewel: dat ook burgers in hun onderlinge grootschalig bezig elkaars vrijheid te belem- includes freedom to change his religion or verlaten. Mede hierom waren veel van de verhoudingen zich hieraan dienen te com- meren. Honderdduizenden landgenoten voe- belief, and freedom, either alone or in com- geïnterviewden anoniem, want verreweg mitteren (Post 2014, 77-8). Met betrekking len zich niet vrij om hun eigen weg te volgen munity with others and in public or private, de meeste ex-moslims durven niet met de tot godsdienstvrijheid gaat het hier dus om op religieus en levensbeschouwelijk gebied, to manifest his religion or belief in teaching, eigen naam of herkenbaar in beeld op TV of de horizontale godsdienstvrijheid, dus in omdat andere landgenoten hen op allerlei practice, worship and observance.’ in de krant. Een nog grotere groep denkt er hoeverre het individu of de (kerkelijke) orga- manieren bedriegen of omdat ze weten dat niet eens over na om contact te zoeken met nisatie individuen de vrijheid geeft om zijn er bedreigingen te verwachten zijn als ze Ook hier wordt ‘freedom to change’ bena- de media. Zij worstelen in de eerste plaats godsdienst of levensovertuiging te belijden. hun eigen weg gaan’ (Hegener 2005, 26-7). drukt. De UVRM dateert uit 1948. In 1966 vooral met het in contact komen met gelijk- Bij de parlementaire behandeling van Artikel werd het Internationaal Verdrag inzake gestemden in een omgeving waarin zij zich 6 van de Grondwet is echter geen enkele In de praktijk zien we dus dat ook in Ne- Burger- en Politieke Rechten (IVBPR) volkomen alleen wanen. aandacht besteed aan dit horizontale aspect derland, waar we formeel gezien allen opgesteld. En ook in dit verdrag staat een (Post 2014, 124). godsdienstvrijheid genieten, de vrijheid om artikel, artikel 18 (lid 1), waarbij godsdienst- Het feit dat veel Nederlandse ex-moslims op de eigen keuzes te maken met betrekking vrijheid expliciet als recht wordt vastgesteld: dit terrein in hun dagelijks leven in Neder- Juridisch gezien impliceert dit echter niet tot religie en levensbeschouwing in lang ‘Everyone shall have the right to freedom of land onvrijheid ervaren doet de vraag rijzen dat de principes van de Grondwet niet ook niet alle gevallen gegarandeerd is. Ook al thought, conscience and religion. This right in hoeverre de godsdienstvrijheid van deze doorwerken in de onderlinge verhoudingen wordt deze vrijheid wel gegarandeerd in de shall include freedom to have or to adopt groep gegarandeerd is. Het wijst ons op in de samenleving. Ben Vermeulen, hoog- Grondwet en door middel van internationale a religion or belief of his choice, and free- het belang van godsdienstvrijheid die niet leraar staatsrecht, omschrijft de horizontale wetgeving. dom, either individually or in community with alleen verticaal, maar ook horizontaal voor werking van de Grondwet als volgt: ‘Ik zie others and in public or private, to manifest alle Nederlandse burgers is gegarandeerd. het zo: de rechtsstaat is gefundeerd op een Want wanneer er wordt gekeken naar het his religion or belief in worship, observance, In dit artikel zal een beeld geschetst worden aantal fundamentele rechtsbeginselen, en internationale recht, zien we dat het Euro- practice and teaching.’ van de ontwikkelingen met betrekking tot die hebben voor de verticale verhoudin- pees Verdrag voor de Rechten van de Mens ex-moslims binnen islamitisch Nederland, gen uitwerking gekregen in de geschreven (EVRM) in artikel 9 lid 1 het volgende stelt Wanneer we kijken naar de preambule van de problematiek zoals deze groep dat in grondrechten. Maar die rechtsbeginselen met betrekking tot godsdienstvrijheid: ‘Eenie- het IVBPR, waarin overheden erop worden hun dagelijks leven ervaart, het belang van werken ook door in de verhouding tussen der heeft recht op vrijheid van gedachte, ge- gewezen dat zij de plicht hebben deze rech- horizontale godsdienstvrijheid in Nederland burgers onderling. Dus het is niet zozeer weten en godsdienst; dit recht omvat tevens ten voor hun burgers te garanderen, zien en de noodzaak dat ook de overheid ernaar het grondrecht als wel het daaraan ten de vrijheid om van godsdienst of overtuiging we dat de Nederlandse overheid verplicht is streeft dat deze gegarandeerd is. grondslag liggende rechtsbeginsel dat in de te veranderen, alsmede de vrijheid hetzij om niet alleen burgers godsdienstvrijheid te

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 24 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 25 bieden, maar tevens om erop toe te zien dat Cottee formuleert hier twee problemen. Het kunnen in een omgeving die hier slechts in 1. Het uitspreken van de geloofsbelijdenis burgers elkaar vrijlaten met betrekking tot eerste is de gebrekkige horizontale gods- beperkte mate voor open staat. Wanneer (Shahada); de keuze voor een godsdienst of levensbe- dienstvrijheid in islamitische kring wanneer zij vervolgens wel in een omgeving terecht 2. Vijf maal per dag bidden (Salat); schouwing. Van dit artikel gaat dus nadruk- dit het verlaten van de islam betreft. Het komen waar openlijk aan het geloof wordt 3. Het geven van aalmoezen (Zakat); kelijk een horizontale werking uit. Deze tweede probleem is volgens Cottee het ge- getwijfeld, bijvoorbeeld in groepen en pagi- 4. Het vasten tijdens de maand Ramadan; horizontale werking werd in 1993 nog eens brek aan erkenning van het blanke, seculiere na’s op sociale media, dan kan dit vervol- 5. Het op pelgrimage gaan naar Mekka bevestigd door het United Nations Human deel van de samenleving dat dit daadwer- gens leiden tot geloofsafval. Men realiseert tijdens de maand Hijja (Hadj). Rights Committee, dat eveneens nadruk- kelijk een probleem is. Hieronder volgt een zich eigenlijk helemaal niet meer gelovig te kelijk stelde dat dit artikel ook atheïsten uitgebreidere schets van deze problematiek zijn en zich alleen maar moslim te noemen Om naast een gelovige moslim ook nog beschermt (United Nations 1993). met betrekking tot Nederland. Eerst zal de omdat dit nu eenmaal wordt verwacht. Op eens een praktiserende moslim te zijn, huidige situatie binnen islamitisch Nederland het moment dat men hier vervolgens kritisch zou een persoon ook de vijf zuilen moeten Desalniettemin wordt bij het IVBPR, dat met betrekking tot secularisering en het ver- op gaat reflecteren ontstaat het besef eerder naleven. Echter, velen die zichzelf wel als uit 1966 stamt, ook al een probleem zicht- laten van de islam geschetst worden. een ongelovige dan een gelovige te zijn. moslim zien, houden zich slechts deels of baar dat we niet terugzien bij de UVRM uit in beperkte mate aan deze zuilen. Maar 1948, namelijk het feit dat in het IVBPR niet Maar wie is dan een ongelovige? Om die toch zijn zij wel gelovig en beschouwen zij nadrukkelijk het recht om religie te veran- Secularisering binnen islamitisch vraag te beantwoorden moeten we natuur- zichzelf nadrukkelijk als moslim. Het con- deren opgenomen is, daar waar dit wel in lijk eerst ingaan op de vraag wie eigenlijk cept van de gelovige moslim, als hierboven het UVRM terugkomt. De Belgische men- Nederland een gelovige, in dit geval een moslim, is. beschreven, is dus inclusiever en eveneens De schattingen over het aantal moslims in senrechtenactivist Willy Laes stelt dat dit Het antwoord hierop verschilt nogal. Vanuit meer behulpzaam wat betreft het definiëren Nederland lopen uiteen van 200.000 prak- veelzeggend is. Het legt volgens hem een de klassieke islam is een moslim iemand wie dan een ongelovige, een afvallige, een tiserende moslims tot het cijfer van de ca. controverse bloot tussen enerzijds grofweg die zich overgeeft, aan Allah, om specifiek murtad fitri, een zogeheten ex-moslim, is.3 850.000 moslims die het CBS aanhoudt de Arabisch-islamitische wereld die het recht te zijn. In de islamitische geloofsbelijdenis Want om een ongelovige, een ex-moslim, (Pietersen 2008).1 In tegenstelling tot wat om een religie te verlaten niet wenst te er- erkent een moslim dat er één God is, en te zijn, zou een persoon allereerst natuurlijk veel mensen in Nederland lijken te denken, kennen, terwijl anderzijds dit vanuit het Eu- dat Mohammed de gezant van God is. En moslim moeten zijn geweest, maar inmid- zijn veel Nederlandse moslims niet bijster ropese denkkader, dat in 1948 nog dominant via deze gezant, Mohammed, is de Koran, dels niet langer moeten geloven in God en religieus. Het geloof wordt door hen op was, dit recht als een integraal onderdeel Gods woord, op aarde geopenbaard. Een eveneens niet in Mohammed als profeet van een lichte manier gedragen en er is net als van de godsdienstvrijheid wordt beschouwd moslim zou dus in deze drie elementen moe- God en de Koran als het woord van God. onder andere geloofsgroepen sprake van (Laes 2011). ten geloven 1) één God 2) Mohammed als Dus niet langer datgene geloven wat een voortschrijdende secularisering (Van Beek profeet van God 2 3) de Koran als het woord gelovige gelooft. 2016). Moskeebezoek neemt af, geloofsre- Deze weerstand tegen het recht om een van God. Uiteraard is ook het concept van gels worden in beperkte mate nageleefd en religie, in het bijzonder de islam, te verlaten, zelfidentificatie van belang: ziet een persoon De islamitische theoloog Mohamed Ajouaou het praktiseren beperkt zich vooral tot de beperkt zich niet tot de Arabisch-islamitische zichzelf als moslim, of niet? stelt in zijn boek Wie is moslim? Geloof en periode rondom de Ramadan (CBS 2016). wereld, maar zien we ook terug in islamiti- Secularisatie onder Westerse Moslims dat In veel opzichten kunnen we een deel van sche kringen in westerse landen. De Britse In het kader van het onderscheiden van wie vanuit de islam bekeken de volgende facto- de Nederlandse moslims eerder omschrijven onderzoeker Simon Cottee schrijft in zijn een gelovige is en wie niet zou een persoon, ren ertoe kunnen leiden dat iemand wordt als cultureel moslim in de zin dat zij zich de boek The Apostates. When Muslims Leave om een gelovige moslim te zijn, moeten ge- gezien als een ongelovige. Volgens Soera islam als identiteit hebben aangemeten en Islam (een studie naar ex-moslims in het loven in de drie bovengenoemde elementen. 23, De gelovigen, van de Koran zij dat: afgo- niet dat zij daadwerkelijk praktiserende indi- Verenigd Koninkrijk) daarover het volgende: Daarnaast is binnen de islam ook het prak- derij, denigrerend spreken over de profeten, viduen zijn die oprecht geloven in de religie ‘The overwhelming picture which emerges tiseren cruciaal. De islam is een zogeheten niet geloven in de authenticiteit van heili- die ze aanhangen. Zij zien zichzelf vooral als from the stories recounted in these pages is orthopraxe religie. In tegenstelling tot het ge boeken (de Koran), niet geloven in het moslim omdat ze zo zijn opgevoed en ver- that ex-Muslims in the West feel marginali- christendom, waarbinnen het gaat om wat hiernamaals en Gods plan (Gods ingrijpen keren in een omgeving die overwegend isla- zed not only from their families and the wider je gelooft (en waarmee het christendom dus in de schepping) en het rationeel opstellen mitisch is, waarbinnen je moslim bent van je community of Muslim believers, but also een zogenaamde orthodoxe religie is) staat ten aanzien van Gods bedoelingen (Ajouaou geboorte tot aan je dood, zonder opties om from a predominantly white and non-belie- de praxis binnen de islam centraal. Deze 2014, 43). Samenvattend kunnen we stellen hier tussentijds in te veranderen. Sommigen ving secular World which shows little interest praxis komt tot uitdrukking in de vijf zuilen dat de Koranistische visie op het zijn van van hen ervaren wel degelijk twijfel, maar in, still less understanding of, their situation’ van de islam: een ongelovige neerkomt op het niet gelo- merken ook dat zij deze twijfel niet kwijt (Cottee 2015, xiv).

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 26 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 27 ven in de Koran, het denigrerend spreken nadrukkelijk naar de horizontale godsdienst- op dit moment onderzoek doet naar deze Het verlaten van de islam is iets waar een over de profeten en het niet geloven in Gods vrijheid die de Nederlandse overheid dient te groep, verbaasd over deze lacune in de groot taboe op rust en wat een moslim dan ingrijpen in schepping, en daarmee dus in garanderen onder het internationale recht. stand van de Nederlandse wetenschap op ook niet zonder slag of stoot kan doen. In de buurt komt van de hierboven geformu- dit gebied. In mijn onderzoek naar ex-mos- veel gevallen zitten hier serieuze conse- leerde definitie van een ex-moslim. Het Comité van ex-moslims is inmiddels niet lims en het verlaten van de islam in Ne- quenties voor het individu aan vast, zoals meer actief (het Steun-Comité is nog wel derland, is tot nu toe op basis van zowel het verstoten worden door de familie of En overal waar men moslims vindt, vindt online actief). Redenen hiervoor waren een interviews als participerende observatie sociale omgeving. men ook ex-moslims. Zo is er bijvoorbeeld in beperkte opkomst van ex-moslims die zich gedurende bijeenkomsten en het volgen de Arabische wereld sprake van een groei- openlijk aan wilden sluiten bij het comité, van online fora op sociale media, een beeld Binnen veel Nederlandse moslimgemeen- ende beweging van Arabische atheïsten bedreigingen aan het adres van de actieve naar voren gekomen dat strookt met de schappen heerst een sterke ‘wij-cultuur’. Er die zichzelf onder andere via sociale media leden en controverse rondom de voorzitter ervaringen van de ex-moslims die de laatste zijn bepaalde ongeschreven regels die niet organiseren.4 Ook in Nederland is er sprake Ehsan Jami. Maar dit betekent zeker niet jaren in de media, overwegend anoniem, overtreden mogen worden, bepaalde gren- van een dergelijke beweging. het einde van een georganiseerde beweging naar voren zijn getreden. Veel Nederlandse zen die niet overschreden mogen worden en van ex-moslims in Nederland. Afgelopen jaar ex-moslims kampen met de problematiek dat bepaalde taboes die niet doorbroken mogen is er onder auspiciën van het Humanistisch zij in hun omgeving er niet openlijk voor uit worden. Op het moment dat een individu niet Ex-moslims en het verlaten Verbond een nieuw platform voor ex-mos- durven te komen dat zij niet langer religi- langer gelovig is en hier openlijk voor uit- lims opgericht, genaamd Platform Nieuwe eus zijn. Cruciaal hier is het openlijk ervoor komt (en daarmee openlijk de islam verlaat), van de islam in Nederland Vrijdenkers. Dit platform wenst enerzijds een uitkomen niet langer moslim te zijn. Wan- dan krijgt deze persoon in veel gevallen te In 2007 werd in Nederland een Comité van ontmoetingsplek te vormen voor ex-moslims neer een persoon niet openlijk breekt met de maken met heftige reacties. ex-moslims opgericht dat zich voor deze in Nederland, maar anderzijds ook meer religie bestaat er nog wel een zekere mate kwestie in wilde spannen. Dit comité werd aandacht te verkrijgen voor ex-moslims in de van tolerantie van de gewetensvrijheid van In eerste instantie heerst er veel ongeloof. aangevoerd door Ehsan Jami, een jonge po- Nederlandse samenleving en het debat over het individu binnen islamitisch Nederland. Men kan niet geloven dat deze persoon liticus. Vanuit de samenleving is vervolgens het verlaten van de islam op gang te bren- Maar wanneer iemand ervoor kiest openlijk daadwerkelijk niet meer gelovig is. Het verla- ook het Steun-Comité ex-moslims opgericht: gen binnen de verschillende Nederlandse afstand te nemen van de islam en zich niet ten van het geloof wordt dan gezien als een een collectief van wetenschappers, journa- moslimgemeenschappen.5 langer moslim te noemen kan dit leiden tot opwelling waarvan men elk moment terug listen, politici, activisten en opiniemakers die consequenties in de trant van verstoting kan komen. Mits men genoeg de Koran leest hun steun uitspraken voor het Comité van Over de problematiek die ex-moslims binnen door de familie, discriminatie binnen de etni- en bidt uiteraard. Indien er geen verandering ex-moslims. Het Steun-Comité publiceerde islamitisch Nederland (maar ook over de sche groep, uitsluiting door de persoonlijke optreedt en het individu zijn of haar geloof in 2007 een steunverklaring waarmee zij de gebrekkige erkenning door niet-moslims omgeving of het verlies van cliënten en ach- niet plotseling weer hervindt loopt hij of zij problematiek rondom ex-moslims in Neder- van het feit dat ex-moslims niet tot moslims terban, of in sommige gevallen zelfs geweld. het risico buitengesloten te worden, en krijgt land op de kaart wilde zetten en het Comité in Nederland kunnen en willen gerekend De meeste ex-moslims kiezen er dan ook deze persoon het verwijt ‘verwesterd’ of van ex-moslims een hart onder de riem wil- worden) is tot nu toe relatief weinig gepu- maar voor ‘in de kast’ te blijven, of proberen ‘verkaasd’ te zijn. de steken. Met betrekking tot de horizontale bliceerd. In de media zijn er de afgelopen via de geleidelijke weg stapje voor stapje godsdienstvrijheid van (ex-)moslims stelde jaren wel enkele interviews verschenen binnen de persoonlijke omgeving acceptatie In sommige gevallen wordt het religieus zijn het Steun-Comité het volgende: ‘Het Interna- met ex-moslim(a)s die een beeld schetsen te verkrijgen van het ex-moslim zijn. ook direct aan het hebben van een moraal tionaal Verdrag inzake Burger- en Politieke van een groep die uitsluiting, eenzaamheid, gekoppeld. Men stelt dan dat iemand geen Rechten (IVBPR) noemt het recht om van discriminatie, en in sommige gevallen ook Wanneer we naar de structurele oorzaken moraal kan hebben, of geen liefde kan ge- godsdienst te veranderen expliciet in artikel bedreiging of zelfs geweld ervaart.6 kijken, dan zien we dat traditioneel gezien ven, zonder in God te geloven. Een ongelo- 18, dit in combinatie met de uitleg van artikel het verlaten van de islam iets was dat door vige, zo veronderstelt men, is dan ook niet in 18 van 20 juli 1993 door het Human Rights Wetenschappelijk gezien is er in Nederland islamitische theologen en geleerden werd staat om van zijn of haar naasten te houden. Committee, dat over het IVBPR waakt. over dit onderwerp tot nu toe amper gepu- gezien als een misdaad waar de doodstraf Er zijn ook personen die niet uitgespro- Krachtens de preambule van het IVBPR is bliceerd. Dit is mede het resultaat van het op stond. Tegenwoordig hangt slechts een ken atheïstisch zijn omdat zij voor zichzelf de Nederlandse overheid verplicht om erop feit dat er in ons land ook slechts weinigen fundamentalistische minderheid deze me- geeneens toe durven te geven dat zij atheïst toe te zien dat burgers elkaar vrij laten bij onderzoek doen naar dit onderwerp. Sinds ning nog aan, maar dat betekent niet dat bin- zijn, aangezien de toorn Gods die zij in hun hun recht om van godsdienst of levens- ik met mijn eigen onderzoek begonnen ben nen de islamitische mainstream het verlaten opvoeding met de paplepel ingegoten gekre- overtuiging te veranderen’ (Steunverklaring heb ik me, als een van de weinigen die van de islam goedgekeurd wordt. gen hebben zo diep zit ingebakken dat zelfs 2007). Het Steun-Comité verwijst hiermee

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 28 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 29 wanneer zij niet langer geloven zij niet direct Hoewel de hierboven beschreven problema- pen nog steeds groot, hetgeen de nodige rechten en vrijheden van veel ex-moslims in in staat zijn deze angst te overwinnen. tiek van ex-moslims in Nederland recentelijk obstakels creëert aangaande emancipatie. Nederland met voeten getreden. Zij ervaren veel in de aandacht is komen te staan, is De maatschappelijke discussie over dit on- beperkte vrijheid hun leven te kunnen leven Door de tijd heen is het voor de generaties zij zeker niet nieuw. Rob Tielman, emeritus derwerp is gaande, maar slechts in beperkte zoals zij dit willen leven en hebben niet het na hen moeilijker geworden dit openlijk te hoogleraar en als oud-voorzitter van het mate losgebarsten en de problematiek rond- recht om openlijk hun religie te verlaten. doen. Er is wel degelijk sprake van een Humanistisch Verbond betrokken bij de om horizontale godsdienstvrijheid staat nog Internationale organisaties kunnen dan wel toegenomen religiositeit onder veel mos- Grondwetswijziging van 1983, concludeerde maar weinig op het netvlies van de overheid. stellen dat het met de godsdienstvrijheid in lims. Met name onder de jongeren. In veel reeds: ‘Er zijn in Nederland ook wel een paar Dit kunnen we linken aan het tweede pro- Nederland goed gesteld is, maar de praktijk gezinnen zijn het juist de oudere kinderen niet-islamitische groepen aan te wijzen met bleem dat Cottee in zijn boek The Apostates leert dat vanuit horizontaal perspectief dit die minder religieus zijn, en de jongsten die grote beperkingen op de individuele vrijheid schetst: het feit dat de blanke, seculiere, we- geenszins altijd het geval is. een stuk meer religieus zijn. Hoe jonger, van godsdienst, bijvoorbeeld de pinksterge- reld onvoldoende de problematiek die veel hoe religieuzer, en hoe ouder, hoe minder meente en de Jehova’s getuigen. Maar de ex-moslims ervaren erkent, en er eveneens Het liberalisme leert ons dat wanneer fun- men in veel gevallen met de islam heeft. islam is het grootste probleem – in Neder- niet of nauwelijks tegen optreedt. damentele rechten en vrijheden van burgers Er liggen verschillende oorzaken aan deze land en ook mondiaal’ (Hegener 2005, 31). geschonden of geschaad worden er een ontwikkeling ten grondslag. Allereerst is er rol is voor de overheid om in deze kwesties sprake van een toegenomen religiositeit en Alhoewel er al langer bekend is wat er De rol van de overheid en de op te treden. Dit is niet alleen wat liberaal religieus bewustzijn van moslims overal ter speelt, is er tot nu weinig ondernomen om gezien het goede is om te doen, maar ook wereld. Dit heeft ook effecten op de Neder- de discriminatie van ex-moslims tegen te samenleving pragmatisch bezien het juiste. In een tijd Want de problematiek van ex-moslims is landse moslimgemeenschap. Met name via gaan en de emancipatie van deze groep waarin we in Nederland en andere landen zeker niet alleen een probleem van de de Arabische en Turkse zenders komt de te bevorderen. Vanuit de eigen kring is dit worstelen met debatten over de islam, samenleving, maar ook een probleem van islam steeds nadrukkelijker in de huiskamers proces in Nederland pas sinds korte tijd islamisme en radicalisering kan juist een de Nederlandse overheid. Krachtens de terecht. Ook de invloed van de Saudische op gang gekomen, zonder dat er concrete, beweging van ex-moslims die zich openlijk horizontale werking van de Grondwet en olie-islam op de Nederlandse moslimge- zichtbare, vooruitgang lijkt te zijn bereikt. kan manifesteren en een seculariseringsgolf internationale verdragen als de Universele meenschappen door middel van invloed in Dit terwijl de verwachtingen met betrekking in kan leiden, uitkomst bieden. Voor veel Verklaring van de Rechten van de Mens, het Nederlandse moskeeën en het verspreiden tot de emancipatie van deze groep eerder jongeren die worstelen met hun identiteit en Internationaal Verdrag inzake Burger- en van orthodoxe islamitische literatuur dient wel hoog waren. Ehsan Jami schrijft hier- zich daarom op het geloof storten met het Politieke Rechten en de Europese Verklaring niet onderschat te worden. over in zijn boek Het Recht om Ex-Moslim risico hierin door te slaan, kan een beweging voor de rechten van de Mens is de Neder- te zijn: ‘Uiteindelijk is het ons streven dat die laat zien dat voor een Europeaan met landse overheid ertoe verplicht de vrijheid Ten slotte draagt ook de Nederlandse sa- er binnen drie jaar een situatie ontstaat islamitische roots er ook andere opties zijn van godsdienst van burgers in de onderlinge menleving, en haar houding jegens de islam waarin Nederlandse ex-moslims openlijk dan doorgaan met het geloof, een verade- verhoudingen tussen burgers te garanderen. en moslims, zelf sterk aan deze ontwikkeling voor hun geloofsafval kunnen uitkomen. ming zijn. Het is dus juist in het belang van Wanneer de overheid kan constateren dat er bij. Door continu de islam in de schijnwer- Ex-moslims moeten hun overtuigingen van de overheid dat ex-moslims zich openlijk hier in islamitische hoek problemen mee zijn, pers te zetten en mensen eendimensionaal de daken kunnen schreeuwen, zich op de kunnen manifesteren, om vervolgens bij te dient hiertegen te worden opgetreden.7 neer te zetten als ‘moslim’ worden velen borst kunnen kloppen en en passant tegen dragen aan oplossingen voor problemen er niet minder religieus op. De paradox is wat ‘heilige huisjes’ kunnen aanschoppen, waar de overheid in Nederland al jaren mee Nu zouden we natuurlijk kunnen stellen dat dat wanneer er de nadruk wordt gelegd op zonder dat dit nog langer enige nieuwswaar- worstelt en waar nog geen uitkomst voor de Nederlandse overheid zich eigenlijk niet ‘islamisering’, dit eigenlijk alleen maar in de de heeft of tot primitieve reflexen leidt binnen lijkt te zijn. Maar wat kan de overheid dan in met de problematiek van ex-moslims in Ne- hand wordt gewerkt. Men oogst geen secu- een geloofsgemeenschap. Zodra iedereen, dit geval betekenen? Wanneer we hier naar derland zou moeten bemoeien. We kennen larisering door als samenleving met de rug moslim of niet-moslim, de schouders ophaalt kijken is het allereerst van belang om vast immers een scheiding van kerk en staat, en naar je islamitische medeburger toe te gaan en denkt ‘daar heb je weer zo’n ex-moslim’ te stellen dat deze problematiek niet alleen dit is vooral een interne kwestie die binnen staan, hen te beschouwen als buitenlanders is ons doel bereikt’ (Jami 2007, 104). speelt onder in Nederland geboren en ge- islamitisch Nederland zelf opgelost zou en hun burgerschap niet te erkennen. In togen ex-moslims, maar ook in AZC’s waar moeten worden. Mijns inziens is een derge- dat geval zoekt men trots in een cultuur of De doelstellingen die Jami in zijn boek stelt ex-moslims als asielzoekers woonachtig zijn lijke benadering niet alleen schadelijk voor religie waarmee men denkt zich af te kunnen zijn geenszins behaald. Het taboe op het en waar nieuwkomers worden voorbereid de vrijheid en mensenrechten in Nederland, zetten tegen diezelfde samenleving. (openlijk) verlaten van de islam is binnen de op deelname aan de Nederlandse samen- maar werkt zij vanuit liberaal perspectief meeste Nederlandse moslimgemeenschap- leving.8 Het opkomen voor de rechten van ook averechts. Op dit moment worden de

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 30 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 31 ex-moslims, en eigenlijk voor niet-gelovigen zeker geen overbodige luxe. Een dergelijke een religie te verlaten, hoe kun je dan ooit 3. Over de term ‘ex-moslim’ bestaat nog veel in breder verband, zou daarom al in AZC’s liberale, progressieve, islamitische beweging spreken over een liberale vorm van religie? discussie, niet in het allerminst onder ex-moslims moeten gebeuren. Vanaf dag één zouden kan een tegengewicht bieden aan orthodoxe De emancipatie van ex-moslims in Neder- zelf. Immers, een persoon wordt met deze term nieuwkomers in onze samenleving moeten en radicale stromingen, zoals bijvoorbeeld land en de opmars van een liberale vorm niet gedefinieerd op basis van wat hij is, maar op leren over godsdienstvrijheid, atheïsme, hu- het salafisme, die al jaren bezig zijn met een van islam zouden dan ook hand in hand basis van wat hij niet is. Desalniettemin is de term manisme en het onvervreemdbare recht een opmars in Nederland. moeten gaan, net als dat de secularisatie, ex-moslim de term die gebruikt wordt in de weten- religie te verlaten. Deze scholing in waarden die we in Nederland in de jaren ‘60 in kerken schap om de groep islamitische afvalligen mee is cruciaal voor de vorming van nieuwe bur- Ook hierbij kan de overheid een rol spelen en synagogen waar konden nemen, hand aan te duiden. Het zijn van een ‘ex’ is in het debat gers in onze maatschappij. door meer liberaal-islamitische organisaties in hand ging met de ontwikkeling naar meer rondom het verlaten van de islam van belang en individuen te ‘empoweren’ en zich niet progressieve varianten van het christendom en is ook iets wat door veel moslims als zodanig Ook in ons onderwijs zou hier aandacht aan langer in te laten met de overwegend (zeer) en het jodendom. Op deze wijze kan er wordt ervaren. besteed dienen te worden en zouden er conservatieve en orthodoxe clubs die zij nu toegewerkt worden naar een toekomstige ook breder in de samenleving, campagnes vooral als gesprekspartner heeft. Jarenlang samenleving waarin zowel het zijn van een 4. Het boek Arabs Without God (2014) van The gevoerd moeten worden om discriminatie zijn in Nederland de verkeerde organisaties ex-moslim(a) als een liberale moslim(a) iets Guardian journalist Brian Whitaker geeft hier een op basis van godsdienst of levensovertui- gesubsidieerd in het kader van ‘integratie- is wat volledig genormaliseerd is, zonder dat goed inkijkje in. ging, of het verlaten of veranderen hiervan, beleid’ en nog steeds ontvangen clubs die iemand er nog van opkijkt. En de normalise- op de kaart te zetten. De politiek zou zich weinig ophebben met integratie overheids- ring van de vrijheid om jezelf te kunnen zijn 5. Voor meer informatie over dit platform, zie: hierover uit moeten spreken en zich duidelijk geld (Elibol 2016). Het feit dat de Neder- daar waar het religie betreft is voor ex-mos- http://nieuwevrijdenkers.nl/. hard moeten maken voor godsdienstvrijheid landse overheid een bepaalde organisatie of lims in Nederland zeker geen overbodige binnen alle lagen van onze samenleving. Tot instelling subsidieert, of als gesprekspartner luxe en hopelijk iets wat liberalen niemand 6. Hier is een kleine selectie van enkele van slot is het evenzeer van belang dat de over- beschouwt, geeft een instelling of organisa- wil ontzeggen. de interviews met ex-moslim(a)’s die de afgelo- heid in gesprek gaat met islamitisch Neder- tie een bepaalde legitimiteit en stelt het in pen jaren zijn verschenen: ‘Ex-moslims aan het land om de problemen rondom dit onder- staat om een dominante positie binnen een woord – De Interviews’, De Bron, 21 januari 2015; werp aan te kaarten, om zo te streven naar gemeenschap in te nemen. Wil de Neder- ‘Fatima doet als enige in haar familie niet mee de acceptatie van ex-moslims in alle lagen landse overheid dat liberaal-islamitische G.J.J. (Gert Jan) Geling MA AKC is docent aan ramadan’, De Telegraaf, 9 juli 2015; ‘Ik ga je van onze samenleving en dat Nederlandse stromingen dominanter gaan worden dan zal Integrale Veiligheidskunde aan de Haagse doodmaken, kreeg ik naar mijn hoofd geslingerd’, ‘discriminatiewaakhonden’ ertoe aange- zij niet alleen haar contacten met de conser- Hogeschool, promovendus in de Encyclope- de Volkskrant, 9 augustus 2015; ‘Ex-moslima op spoord worden geen blinde vlek te hebben vatieve en orthodoxe clubs op een wat lager die van de Rechtswetenschap aan de zoek naar vrijheid’, Trouw, 31 augustus 2015; voor de (al dan niet religieus gemotiveerde) pitje moeten zetten, maar daarnaast ook Universiteit Leiden en lid van het Leids Uni- ‘De pijn van afvallige moslima’s’ Het Algemeen discriminatie van ex-moslims in Nederland. meer prioriteit moeten geven aan diege- versitair Centrum voor de studie van Islam Dagblad, 1 oktober 2016. nen die echt staan voor een liberale islam. en Samenleving (LUCIS). Al deze bovenstaande maatregelen vragen Daarbij is het ook van cruciaal belang dat 7. Overigens beperkt deze problematiek zich niet om een actieve houding van de overheid er eindelijk weer minimaal één Nederlandse uitsluitend tot islamitisch Nederland, ook binnen op dit terrein. De realiteit in onze samenle- imamopleiding komt, die hier geboren en orthodox-joodse hoek, orthodox-christelijke hoek ving vraagt daarom. Niet alleen vanwege getogen imams opleidt voor Nederlandse en binnen evangelische hoek en bij de Jehova’s de rechten en vrijheden van Nederlandse moskeeën. Religie wordt altijd beïnvloed Voetnoten kunnen we dergelijke problematiek constateren. ex-moslims die vrijwel dagelijks met de voe- door cultuur en een Nederlandse islam zal 1. Het CBS hanteerde eerder een aantal van ten getreden worden, maar ook in het kader ook een meer liberale islam zijn. 1.000.0000 moslims, maar stelde dat later naar 8. De problematiek van ex-moslims in Nederland- van het streven naar meer breed gedeelde Een dergelijke liberale islam, geworteld in beneden bij naar 850.000. se AZC’s is recentelijk goed op de kaart gezet opvattingen die we zouden kunnen categori- de Nederlandse samenleving, is wel dege- 2. De meeste moslims geloven dat Mohammed door en Dorothée Forma in seren als een ‘liberale islam’. Gezien de hui- lijk mogelijk, maar de totstandkoming ervan de laatste, en ook de belangrijkste, profeet was. hun documentaire ‘Ongelovig – Vrijdenkers op dige problematiek rondom radicalisering die kan uiteindelijk niet plaatsvinden zonder dat Maar er zijn ook groepen, waaronder bijvoorbeeld de Vlucht’. De documentaire valt hier te bekijken: momenteel ook speelt in onze samenleving het vraagstuk van de problematiek rondom de Ahmadiyya, die zichzelf wel als moslim zien, http://www.human.nl/2doc/2016/ongelovig.html. is de opkomst van een meer liberale islam, ex-moslims en horizontale godsdienstvrijheid maar ook geloven in een profeet na Mohammed, waarin individuele (geloofs)vrijheid, men- in islamitische kring wordt geadresseerd. Mirza Ghulam Ahmad genaamd. senrechten en inclusiviteit centraal staan, Want wanneer je niet de vrijheid hebt om

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 32 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 33 Literatuurlijst • Mohamed Ajouaou, Wie is moslim? Geloof en • Henk Post, Vrijheid van godsdienst in een de- Internationaal secularisatie onder westerse moslims, Zoeter- mocratische samenleving, Amsterdam, 2014. meer, 2014. • ‘Steunverklaring bij de oprichting van het Comi- • Marije van Beek, ‘Jonge moslims doen minder té van ex-moslims’, de Volkskrant, 11 september aan geloof dan ouders’, Trouw, 17 september 2007. Zie: http://www.volkskrant.nl/binnenland/ 2016. Zie: https://www.trouw.nl/religie-en-filosofie/ steunverklaring-bij-de-oprichting-van-het-comite- jonge-moslims-doen-minder-aan-geloof-dan-ou- van-ex-moslims~a841505/, geraadpleegd op 17 ders~a7201476/, geraadpleegd op 17 april 2017. april 2017.

• CBS, ‘De Religieuze Kaart van Nederland’, • United Nations Human Rights Committee Ge- Centraal Bureau voor de Statistiek, 2016. Zie: neral Comment No. 22(48) (Article 18). Aange- https://www.cbs.nl/nl-nl/publicatie/2016/51/de-reli- nomen door de U.N. Human Rigts Committee op gieuze-kaart-van-nederland-2010-2015, geraad- 20 juli 1993. U.N. Doc. CCPR/C21/Rev.1/Add.4 pleegd op 17 april 2017. (1993).

• Simon Cottee, The Apostates. When Muslims leave Islam, Londen, 2015. Hoe gaan we om met de impact van Trump en • Rasit Elibol, ‘Erdoganmedia kregen tonnen aan Nederlandse subsidie’, Het Parool, 17 maart Farage op ons veiligheidsbeleid? 2016. Zie: http://www.parool.nl/kunst-en-media/ Atlanticisme en Europese inbedding, de noodzaak van realpolitik erdoganmedia-kregen-tonnen-aan-nederland- se-subsidie~a4475637/, geraadpleegd op 17 april. door Silvio Erkens en Ben Swagerman • Michiel Hegener, Vrijheid van godsdienst, Het is moeilijk om niet pessimistisch te zijn ring te gaan brengen, verdere verslechtering Amsterdam, 2005. momenteel. De stabiele liberale wereldorde is eerder zeer waarschijnlijk. die ons veilig en welvarend heeft gehouden • Ehsan Jami, Het recht om ex-moslim te zijn, brokkelt af om ons heen. Rusland dreigt De verkiezing van Donald Trump en de Kampen, 2007. met nucleaire oorlog en morrelt aan de Brexit lijken duidelijke keuzes te zijn tegen oostgrenzen van de Europese Unie (EU) in de, al langer afbrokkelende, liberale werel- • Willy Laes, Mensenrechten in de Verenigde de Baltische staten. Het Midden-Oosten is dorde die ons langdurig welvarend en veilig Naties, Antwerpen, 2011. nog meer een brandhaard geworden dan heeft gehouden. De ‘America First policy’ voorheen en exporteert zijn conflicten naar van Trump - en zijn eerste acties als presi- • Maja Landeweer, ‘De pijn van afvallige mosli- Europa. NAVO-bondgenoot Turkije heeft een dent - roepen sterke twijfels op over de toe- ma’s’, Het Algemeen Dagblad, 1 oktober 2016. fascistisch regime en probeert Nederland te komstige rol en betrouwbaarheid van de Ver- Zie: http://www.ad.nl/den-haag/de-pijn-van-afval- intimideren. Binnen de EU hebben we onze enigde Staten in de wereld en de naleving lige-moslima-s~ac65d4f3/, geraadpleegd op 17 eigen interne problemen: alleen al aan van hun NAVO-verplichtingen. Daarnaast april 2017. de onliberale democratie van Victor Orban lijken de waarden die het Trump-regime en de door complottheorieën doordrenkte uitdraagt haaks te staan op waarden die ons • Rob Pietersen, ‘Lager aantal moslims zegt niet regering in Warschau. na aan het hart liggen. Het Verenigd zo veel’, Trouw, 22 mei 2008. Zie: https://www. Daarnaast is de financiële crisis, vooral in Koninkrijk kiest ook voor verder isolement en trouw.nl/home/lager-aantal-moslims-zegt-niet-zo- Zuid-Europa, nog niet opgelost en gaat het onttrekt zich aan Europese verantwoordelijk- veel~a998aa02/, geraadpleegd op 16 april 2017. Verenigd Koninkrijk de EU spoedig verlaten. heid. Binnen Europa lijkt er geen vervanging De komende jaren lijken nog geen verbete- te bestaan voor de trans-Atlantische

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 34 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 35 grootmachten die de liberale wereldorde ook de eerste Amerikaanse ambassade. er scherp op dat de Unie buiten elkaar vallen – is Nederland beter in staat decennialang stabiliseerden. De banden met het Verenigd Koninkrijk zijn beleidsterreinen blijft waar het geen waarde zichzelf autonoom op verschillende niveaus Duitsland lijkt nog niet bereid en nog niet nog dieper. Noem alleen maar de zoge- toevoegt. De EU blijft evenwel cruciaal voor van het geweldsspectrum te beschermen, in staat om het vaandel over te nemen. noemde ‘Glorious Revolution’, waarmee de de Nederlandse economie, alwaar de mees- een noodzakelijke verzekering in deze Frankrijk zit in een zware identiteitscrisis Nederlandse stadhouder Willem III plaats- te Nederlandse handel plaatsvindt. Zij is ook onzekere tijden. Dit is hopelijk niet nodig, over de toekomstige richting van het land nam op de Engelse troon. Deze gedeelde een cruciale partner op veiligheidsgebied maar een toekomstige regering is het aan en beschikt ook niet over de onderliggende geschiedenis heeft ook tot sterk overeenko- vanwege de vergaande militaire samenwer- de Nederlandse bevolking verplicht deze economische macht om het leiderschap over mende waarden geleid; alle drie worden nor- king en uitgebreide informatiedeling. Binnen verzekering af te sluiten. te nemen. Voor Nederland is deze situatie maliter getypeerd door een sterke affiniteit de EU heeft Nederland als oprichter dus ook extra lastig en gevaarlijk aangezien het met met liberale, op vrijhandel gerichte democra- een speciale rol als een kritische doch con- Om weer een speler van betekenis te wor- één been in de trans-Atlantische alliantie tische waarden, gemixt met een sterke dosis structieve lidstaat met grote belangen. den op het geopolitieke en het internationale staat en met het andere been in de EU, een pragmatisme. Het lijkt erop dat beide landen, veiligheidstoneel – meer in lijn met de sub- spagaat als het ware. met name de Verenigde Staten, langzaam- De discrepantie tussen waar de EU staat en stantiële Nederlandse economische macht – aan gaan afwijken van deze kernwaarden. heengaat, en waar de Verenigde Staten en menen wij dat maatregelen op vier gebieden In deze afbrokkelende liberale wereldorde, Hoewel dit een tijdelijke situatie kan zijn. het Verenigd Koninkrijk heengaan is zojuist noodzakelijk zijn. Additioneel identificeren wij een orde waar Nederland zoveel baat bij Desalniettemin, blijven beide landen voor stukken groter geworden. De Nederlandse potentiële stappen voor de volgende rege- heeft gehad, zullen wij ons pragmatisch ons van zeer groot belang, zelfs als zij deels veiligheid en invloed moeten behouden blij- ring om direct mee aan de slag te kunnen moeten opstellen om onze veiligheid te afwijken van onze kernwaarden, en wij voor ven in deze onzekere en instabiele geopoli- gaan. Deze maatregelen bevorderen de waarborgen. Pragmatisme zal ervoor zorgen hen. Nederland is de derde grootste inves- tieke toekomst. Om onze toekomstige veilig- Nederlandse veiligheidssituatie substantieel dat wij onze veiligheid en de instandhouding teerder in de Verenigde Staten en twee van heid zeker te stellen moet Nederland zorgen en maken Nederland, gezien de unieke his- van liberale kernwaarden op ons grond- onze grootste bedrijven (Royal Dutch Shell dat het meer gewicht inbrengt op nationaal torische context en geografische ligging, de gebied kunnen garanderen. Voor liberalen en Unilever) zijn gezamenlijk Nederlands en internationaal veiligheidsbeleid. Neder- beste kandidaat om de trans-Atlantische lan- staat de verdediging en handhaving van en Brits eigendom. In internationale orga- land moet iets te bieden hebben aan onze den ingebed te houden in de EU. Daarnaast liberale kernwaarden op ons eigen grond- nisaties zijn we natuurlijke bondgenoten partners en meer te berde kunnen brengen. zijn deze maatregelen ook noodzakelijk voor gebied voorop – en dit vereist in het huidige en op militair en inlichtingengebied werken Dit biedt de volgende mogelijkheden: de handhaving van liberale kernwaarden op geopolitieke klimaat een meer hardvochtige we nauw samen. Nederland heeft dus een 1. Nederland wordt meer onmisbaar in de Nederlands grondgebied. Een kwetsbare realpolitik dan voorheen noodzakelijk. Dit gedeelde geschiedenis en speciale relatie trans-Atlantische relaties; voornamelijk in samenleving zal immers sneller roepen om betekent dat Nederland beide kampen nodig met de trans-Atlantische landen waar weinig NAVO en inlichtingendienstverband. Ne- repressief en conservatief beleid dat ingaat blijft hebben voor zijn veiligheidssituatie, hoe andere EU-lidstaten aan kunnen tippen. derland brengt iets substantieels aan tafel tegen waarden die dicht bij het hart staan vies de nasmaak soms ook zal zijn van be- en stopt met free riden wat tot meer invloed voor de VVD. paalde gekozen beleidsrichtingen van onze en respect bij de trans-Atlantische partners natuurlijke bondgenoten. Nederland zou “... Nederland houdt door zijn zal leiden (een onderwerp waar Trump – of Gebied 1: Substantiële verhoging van het soms zelfs kunnen optreden als verbindende een potentiële opvolger – erg gevoelig voor defensiebudget naar de NAVO-norm van 2% factor tussen de trans-Atlantische landen en pragmatisme een kritische houding lijkt te zijn). Nederland kan niet volledig zijn vóór 2020. Uiteraard zijn er andere beleids- zijn continentale partners. richting de Unie en vond daar altijd eigen veiligheid garanderen zonder de steun gebieden die ook meer geld nodig hebben, het Verenigd Koninkrijk aan zijn van de enige supermacht in de wereld. maar veiligheid is het fundament waarop al Waarom hebben wij allebei de kampen zijde ...” 2. Nederland kan met zijn nieuwe machts- deze andere gebieden zich kunnen ontplooi- nodig en wat maakt Nederland geschikt als middelen in Europees verband een sterkere en. Gezien de in hoog tempo verslechteren- verbindende factor? Nederland en de Ver- bijdrage gaan leveren aan het stabiliseren de veiligheidssituatie is snelheid daarom van enigde Staten hebben diepe en historische In de EU is Nederland een van de zes oor- van de omringende regio en het beschermen groot belang. Zowel grote investeringen op banden. Voormalig president Bush typeerde spronkelijke oprichters en blijft het ook een van bestaande EU-grenzen. Daardoor zal symmetrische componenten – landmacht, de Verenigde Staten en Nederland als ‘broe- van de meest actieve en stabiele lidstaten. Nederland ook serieus genomen worden als luchtmacht en marine – als ‘big bets’ op derlanden’ en Obama noemde ons: ‘some Nederland houdt, door eerdergenoemd verbindende factor tussen de twee machts- nieuwe asymmetrische componenten (met of our oldest and most precious allies’ (1 juni pragmatisme, een kritische houding richting blokken en meer invloedrijk worden binnen name in het offensieve cyberwarfare do- 2015). Er is een sterke gedeelde geschiede- de Unie en vond daar altijd het Verenigd Europa. mein) zijn noodzakelijk. Vooral deze laat- nis. Nederland heeft het huidige New York, Koninkrijk aan zijn zijde. Beide landen letten 3. In het geval dat 1 & 2 niet voldoende ste kan een klein land als Nederland een Nieuw Amsterdam, gesticht en huisvestte zijn – of dat bijvoorbeeld de EU of NAVO uit onderscheidend vermogen geven, zeker als

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 36 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 37 ze gepaard gaan met adequate en juiste Stap 3: Maak definitief besluit voor toe- Gebied 4: Nederland zal weer als liberaal oude trans-Atlantische banden? Of pro- privacybescherming. treding tot de ‘five eyes’ gemeenschap en gidsland moeten optreden om onze kern- beren we, pragmatisch, nog steeds zowel Stap 1: Breng in kaart waar de nieuwe (stra- implementeer simultaan additionele investe- waarden proactief uit te dragen naar de Europees als ook trans-Atlantisch te zijn? tegische) investeringen terecht gaan komen ringen in de veiligheidsdiensten. rest van de wereld. Dit zal onze ‘soft power’ Dat is ook ons lichtpuntje. Wij vinden dat en creëer een plan van aanpak en een tijds- vergroten. We moeten weer durven experi- we zouden moeten investeren in dat laatste planning om verspilling van overheidsgeld te Gebied 3: Nederland zal zijn economische menteren in eigen land, vooral in deze tijden en dat Nederland dit ook kan realiseren. voorkomen. resistentie moeten versterken en daarmee van wereldwijde onzekerheid en regressie. De voorwaarde hiervoor is dat Nederland Stap 2: Identificeer waar het budget gevon- op bepaalde strategische gebieden, ten We gaan niet andere landen bekritiseren een bijdrage gaat leveren, en een serieuze den kan worden en maak geld geleidelijk tijde van een crisis, zichzelf moeten kunnen op hun nationale beleid, dat is ook niet geopolitieke speler wordt – in lijn met onze vrij om de 2%-norm te bereiken op 1 januari bedruipen. Te grote afhankelijkheid van een effectief gezien de asymmetrie in macht die economische macht. In het rampscenario, 2020. of twee handelspartners lijkt gevaarlijker te er bestaat. We gaan leiden door het juiste waarin de trans-Atlantische banden verder Stap 3: Mandateer een projectteam om im- worden nu globalisering en vrijhandel terrein voorbeeld te geven. Juist in proeftuinen verwateren en ook de EU verder zou desin- plementatie van verhoogde investeringen te verliezen, met name door de opkomst van zijn wij, samenwerkend gericht als wij zijn, tegreren, zal dit een noodzakelijke verzeke- leiden en creëer een klimaat in het ministerie Trump. We zien in de dreigende houding van sterk. ‘Trial-and-error’ kan in ons land snel ring zijn om ons land te beschermen tijdens waarin er duidelijkheid gegeven kan worden Erdogan hoe deze nieuwe wereld eruit kan en doeltreffend. Er zijn verschillende thema’s de vallende duisternis. Door te investeren over inefficiënties en problemen om snel bij gaan zien. Strategisch economisch beleid op waarop Nederland zich weer kan profileren; in defensie, de inlichtingendiensten, de te kunnen sturen indien nodig. cruciale sectoren (bv. energie) is daarvoor denk bijvoorbeeld alleen al aan de recente weerbaarheid van onze economie en door noodzakelijk. Dit is een noodzakelijke verze- trend van overheden om het internet aan het oppakken van onze historische rol als Gebied 2: Sterke investeringen in de in- kering voor Nederland tegen chantage door banden te leggen. Nederland kan, met zijn gidsland kan Nederland zichzelf onmisbaar lichtingendiensten met de mogelijke ambitie andere landen in de toekomst. Dit betekent juridische expertise, een slimme pragmati- maken voor zowel zijn Europese partners om onderdeel te worden van de ‘five eyes’ niet dat de VVD plots tegen de vrije markt is, sche oplossing bedenken die de uitwassen als ook de trans-Atlantische; en in geval van inlichtingendienstengemeenschap (bestaan- integendeel zelfs. Wij betogen enkel dat er van het internet aan banden kan leggen nood dienen als baken van (liberaal) licht in de uit het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde bepaalde strategische sectoren zijn die van- zonder de onderliggende vrijheid en creativi- de duisternis. Internationale realpolitik is nu Staten, Canada, Australië en Nieuw-Zeel- wege veiligheidsredenen fysiek in Nederland teit te belemmeren die het economische en eenmaal soms in de geschiedenis keihard and). Nederland zou dan wel iets te bieden aanwezig moeten zijn. sociale verkeer nodig heeft. Daarnaast kan nodig om te zorgen dat we nationaal onze moeten hebben in termen van capaciteit Nederland ook gaan experimenteren met belangen en liberale kernwaarden kunnen – door de verhoogde investeringen – en sociale en institutionele hervormingen die veiligstellen. Voorkomen is beter dan gene- sterke strategische positie. Het vertrek van “... Nederland zal zijn economische de duurzaamheid van en steun voor onze zen en laten we daarom tijdig de noodza- het Verenigd Koninkrijk uit de EU verwatert resistentie moeten versterken ...” liberale democratie vergroten. Dit kan als in- kelijke maatregelen nemen. Internationale ook de Britse inbreng in de ‘five eyes’ waar spiratie dienen voor andere westerse liberale realpolitik, in combinatie met een versterking geen EU-lidstaat dan meer lid van zou zijn; democratieën. van onze veiligheidssectoren, is de prijs die een strategische kans voor Nederland als lid Stap 1: Breng opnieuw in kaart welke strate- Stap 1: Beslis binnen de VVD op welke libe- we moeten gaan betalen om onze liberale van de EU. Dit laatste hangt wel af van de gische sectoren de aandacht van de rege- rale thema’s wij willen gaan experimenteren samenleving te beschermen tegen drei- ontwikkelingen tussen Donald Trump en zijn ring verdienen in deze tijd waarin vrijhandel met vernieuwend beleid in een (potentiële) gingen van buitenaf en binnenuit in deze inlichtingendiensten – een snel verslechte- op de terugtocht is. volgende regering. onzekere tijden. rende situatie. De noodzakelijkheid van ver- Stap 2: Identificeer potentiële oplossingsrich- Stap 2: Identificeer waar we deze experi- dere versterking van de inlichtingendiensten, tingen voor versterking van alle strategische menten willen uitvoeren (bv. in bepaalde zowel gericht op nationale als internationale economische sectoren (bv. in samenwerking gemeentes/provincies). dreigingen, staat echter wel vast. met betrouwbare buurlanden). Stap 3: Experimenteer en zorg voor snelle S. (Silvio) Erkens MSc is alumnus bij de Stap 1: Zoek uit welke additionele investe- Stap 3: Breng kosten per oplossingsrichting terugkoppeling van resultaten om snel bij te London School of Economics en manage- ringen noodzakelijk zijn in onze veiligheids- in kaart en beslis op basis van eerder vast- kunnen sturen waar nodig en nationaal uit te ment consultant. Mr. B.J. (Ben) Swagerman diensten voor een verdere versterking van gestelde besluitvormingscriteria (nationale rollen waar mogelijk. is voormalig Eerste Kamerlid voor de VVD de nationale veiligheid. veiligheid, kosten, implementatietijd etc.). en Chief Legal & Compliance Officer Qatar Stap 2: Breng in kaart wat de voorwaarden Stap 4: Implementeer gekozen oplossings- Nederland bevindt zich op een keerpunt. Airways. Een korte versie van dit artikel ver- zouden zijn voor toetreding tot de ‘five eyes’ richtingen zo snel mogelijk. Kiezen we voor een duidelijk idealistische scheen eerder in NRC Handelsblad. gemeenschap en identificeer potentiële Europese koers en verbreken we eeuwen- alternatieven.

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 38 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 39 met de volksvertegenwoordigers in het Roe- aanvoerder, Dinu Brătianu, zou enkele jaren meense Lagerhuis: ‘I’ve been to the West, later onder onopgehelderde omstandighe- I’ve spoken with capitalists, I negotiated with den sterven in de gevangenis. Deze Dinu them and I was told that until we will have Brătianu was overigens een zoon van de adequate institutions to guarantee for the eerder genoemde Ion Brătianu en bepaald transactions, they will not invest their capi- niet het enige familielid dat carrière maakte tals here’ (Gavrilovici 2006, 696). in de politiek. Op krap twintig jaar na, werd de PNL in de periode 1875-1947 bij voortdu- We schrijven januari 1861. Slechts een ring geleid door een telg uit het Brătianu-ge- paar jaar eerder, in 1859, was Roemenië in slacht. Ondanks de discontinuïteit in familie rudimentaire vorm ontstaan toen de Turk- en tijd claimt de huidige PNL in de traditie te se provincies Moldavië en Wallachije zich staan van haar negentiende-eeuwse voor- aaneensloten tot een personele unie. Ion ganger en verwijst zij naar 1875 als het jaar C. Brătianu zou de daaropvolgende decen- van oprichting. nia een belangrijke rol spelen in de poging om Roemenië op te stoten in de vaart der volkeren: als premier van 1876 tot 1888 en ‘Geperverteerd liberalisme’ als oprichter (1875) en leider van de Partidul Voor een goed begrip van het Roemeense ‘Door onszelf’ en (vaak) voor onszelf Național Liberal (PNL) tot aan zijn dood in liberalisme in de tweede helft van de negen- 1891. De Roemeense historicus Lucian Boia tiende eeuw is het van belang om te besef- De worsteling van het Roemeense liberalisme met zichzelf en schetst in één zin voor welke reusachtige fen dat de Roemeense sociaal-economische opdracht de hervormers zich gesteld zagen: en politieke context onvergelijkbaar was met nieuwe vijanden ‘The question was how to set in motion a pa- de omstandigheden waaronder het liberalis- triachal and authoritarian system, a society me in Nederland, Groot-Brittannië en Vlaan- overwhelmingly rural, dominated by landed deren tot bloei kwam. De overweldigende property, in which the modern stimulating meerderheid van de Roemeense bevolking door Mark van de Velde factors of capitalism and democracy were bestond uit ongeletterde keuterboeren en Roemenië mag zich niet vaak verheugen In dit artikel schets ik de opmaat naar de almost completely absent’ (Boia 2001, 35). van autochtone kapitalistische ontwikkeling in belangstelling van de westerse media vorming van dat kabinet en de voor Neder- was nauwelijks sprake. Onder de politieke te staan. En als die belangstelling er wel landse begrippen eigenaardige verkiezingen Op zondag 11 december 2016 behaalde de elite leefde de overtuiging dat Roemenië is, dan is dat voor de Roemenen zelden die daaraan voorafgingen. In dat verhaal Partidul National Liberal, of Nationale Libera- alleen kon moderniseren als de bevolking een reden tot vrolijkheid. Negen van de spelen twee politieke partijen de hoofdrol: de le Partij, onder leiding van Alina Gorghiu een sterk ontwikkeld nationaal bewustzijn tien keer gaan de berichten over corruptie, sociaaldemocratische PSD, sinds de val van (1978) bij de Roemeense parlementsver- kreeg, iets waarover zij na eeuwenlange verkiezingsfraude, de bittere armoede op dictator Ceaușescu de dominante partij in kiezingen 20 procent van de stemmen. Wat Turkse overheersing niet beschikte. Na 1918 het platteland of pijnlijke episodes uit het het Roemeense politieke landschap; en de zegt dit over de staat van het Roemeense werd het nationale project nog eens aan- communistische en antisemitische verleden PNL, een oude liberale partij met een bijzon- liberalisme, of moeten we ons niet blindsta- zienlijk bemoeilijkt door het feit dat Trans- van Roemenië. Ook in februari 2017 kwam dere geschiedenis en een grillig ideologisch ren op een partijnaam? Heeft het überhaupt sylvanië, dat sinds de zestiende eeuw deel Roemenië om minder goede redenen in het karakter. zin om te spreken over een liberale traditie had uitgemaakt van het Hongaarse konink- nieuws. Het net aangetreden kabinet pro- in een land dat in de jaren dertig wegzakte in rijk, werd toegewezen aan Roemenië. Voor beerde in het geniep het strafblad te wissen een fascistische dictatuur, gevolgd door een de aanhangers van de Groot-Roemeense van enkele toppolitici, zodat zij ongehinderd Politiek als familiebedrijf halve eeuw communistische repressie? gedachte was dat in territoriaal opzicht een hun carrière konden voortzetten. Tegen De vooraanstaande Roemeense liberaal enorme opsteker, maar het betekende wel deze aanval op de rechtsstaat werd massaal Ion C. Brătianu (1821-1891) was er op zijn Van werkelijke continuïteit tussen de PNL dat Roemenië opeens zo’n anderhalf miljoen gedemonstreerd en wekenlang hing er een buitenlandse reizen van doordrongen ge- van Ion C. Brătianu en de huidige PNL is Hongaren binnen zijn nieuwe grenzen telde. revolutionaire sfeer in de lucht. raakt dat betrouwbare instituties een voor- natuurlijk geen sprake, want na de commu- Tegen die gecompliceerde achtergrond waarde zijn voor het aantrekken van nistische machtsovername in 1947 werd de spreekt de Bulgaarse historicus buitenlands kapitaal. Hij deelde dit inzicht oude PNL opgeheven. Haar toen 81-jarige

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 40 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 41 Daskalov over ‘geperverteerd’ liberalisme historische onvermijdelijkheid. De instroom der belangrijk wapenfeit is de verkiezing van De dominantie van de sociaal- op de Balkan, dat weinig gemeen heeft met van buitenlanders en vreemd kapitaal werd haar kandidaat Klaus Iohannes tot president klassiek-liberale principes als vrijhandel, de volgens hem noodzakelijkerwijs gevolgd van Roemenië in 2014. Tegen de verwach- democraten In de maanden voorafgaand aan de verkie- scheiding der machten, politieke en burger- door de ‘autochtonisering’ van kapitaal en tingen in versloeg Iohannes, een etnische zingen schommelde het stemmenaandeel lijke vrijheden, en staatsonthouding. ‘In ge- de opkomst van lokale ondernemers. Ook Duitser uit Transsylvanië, de sociaaldemo- van de PNL rond de 30 procent in opiniepei- neral, unlike Western liberalism which tried economische modernisering was volgens craat Victor Ponta, ook al genoot de laatste lingen. Met afstand de belangrijkste politieke to keep the amount of state intervention at Zeletin aan vaste wetten onderworpen: eerst de openlijke steun van de machtige Roe- tegenstander is de sociaaldemocratische minimum, liberals on the Balkans were using commercialisering, waarin het kapitaal van meense orthodoxe kerk. PSD, die onderdak biedt aan een aantal on- the state as instrument of intervention in the joden een hoofdrol speelde, gevolgd door frisse figuren uit het recente communistische economy and for furthering their personal een mercantilistische fase, uitmondend in Hoe het de PNL (of andere partijen) electo- verleden en stevig nationalistische, soms and party interests’ (Daskalov 1997, 151). industrialisering. Zeletins liberalisme behelst raal is vergaan sinds de invoering van het antisemitische taal uitslaat. Dat de PSD nog Anders dan in West-Europa, waar het bur- ‘a complete re-definition of the liberal canon’, meerpartijenstelsel in 1990 is niet in een altijd zo populair is, mag een wonder heten gerlijk liberalisme gelijke tred hield met de met begrippen die in het gangbare liberalis- oogopslag te zien. Om diverse redenen wor- gezien de talrijke schandalen die aan de par- versnelde economische ontwikkeling, was me ontbreken, zoals ‘autocratie’, ‘etnische den zetelaantallen uit de ene Kamerperiode tij kleven. De huidige partijleider, Liviu Drag- het liberalisme in Roemenië een ideologie discriminatie’ en ‘autarkie’ (Trencsényi zelden vergeleken met zetelaantallen uit de nea, werd in april tot twee jaar voorwaarde- van en voor de politieke klasse, die het wilde 2001). Zelf omschreef Zetelin, in zijn boek andere Kamerperiode. Ten eerste ging de lijke gevangenisstraf veroordeeld wegens inzetten als instrument om de enorme eco- Neoliberalismul uit 1927, dit politiek-eco- PNL een stembusverbond aan met andere verkiezingsfraude. De sociaaldemocratische nomische en culturele achterstand van hun nomische project als ‘neoliberalisme’, alsof partijen in vier van de acht parlementsver- oud-premier Adrian Năstase (2000-2004) is land weg te werken. Het liberalisme, of wat de spraakverwarring over dat begrip niet al kiezingen die zijn gehouden sinds de val van meermaals veroordeeld wegens corruptie, daarvoor doorging, kreeg daardoor een sterk groot genoeg is. dictator Ceaușescu. Daarnaast bestond er afpersing en omkoping. Weer een andere nationalistische en protectionistische inslag; tot en met de verkiezingen van 2012 de kans oud-premier, Victor Ponta (2012-2015), raak- van het enthousiasme waarmee Brătianu op zogeheten overhangmandaten, waardoor De moderne Partidul Național te zijn doctorstitel kwijt toen bleek dat hij een over het aantrekken van buitenlands kapitaal de omvang van het parlement kon variëren. groot deel van zijn proefschrift had overge- sprak, bleef later weinig over. De partijleus Liberal Door die overhangmandaten groeide het Hoewel de tegenwoordige PNL dus claimt schreven; verder loopt er nog een onderzoek van de PNL getuigt daarvan: ‘Prin Noi Înși- aantal zetels van het Lagerhuis met 25 pro- in de traditie van haar illustere voorganger naar corruptie tegen hem. Op de kiezers ne!’, wat zoveel betekent als ‘door ons(zelf)’. cent in 2012, terwijl het aantal Senaatszetels te staan, is daar in haar beginselprogramma heeft dat blijkbaar niet veel indruk gemaakt, zelfs met 28 procent toenam ten opzichte (gelukkig) niet zo veel van te merken. Het is want Ponta is namens de PSD herkozen Vrijheid stond eerst en vooral voor natio- van 2008 (King en Marian 2013). Ten derde een beknopt maar fraai document, waarin als parlementslid. Het stoorde hun ook niet nale vrijheid, voor een Roemenië dat niet is het vrij gebruikelijk dat parlementsleden liberale kernbegrippen als representatieve dat Ponta en Dragnea hun politieke tegen- langer aan de leiband liep van buitenlandse tijdens de Kamerperiode van partij wisselen, democratie, de rechtstaat, de scheiding der standers probeerden zwart te maken door mogendheden of uitheems kapitaal (Blok- zich onafhankelijk verklaren of een lege zetel machten, individuele vrijheid en particulier hen als handlangers van George Soros af ker 2003, 4). Dit was ook in Nederland niet achterlaten als ze worden voor veroordeeld eigendom worden toegelicht.1 Het is niet te schilderen. Kennelijk is voor een deel van onopgemerkt gebleven. De lezers van het voor corruptie. Tot slot hanteerde Roemenië de taak van de staat om marktkrachten te het Roemeense electoraat een rijke Hon- liberale dagblad Het Vaderland (24 maart bij eerdere verkiezingen een byzantijnse en sturen, maar alleen om het wettelijke kader gaars-Amerikaanse zakenman van joodse 1928) werd gemaand onderscheid te maken veranderlijke formule voor de zetelverdeling, te scheppen voor ‘vrije en eerlijke concur- afkomst per definitie verdacht, ook al heeft ‘tusschen ons West-Europeesche liberalis- die onverwachte resultaten kon opleveren. rentie’. Liberalisme draait om het individu, hij in werkelijkheid niets met de Roemeense me en dat in Roemenië hetwelk in de politiek Deze formule is voor de verkiezingen van maar het is geen ‘egoïstische stroming’ die politiek uit te staan. deels met Oostersche, deels met moderne afgelopen 11 december niet gebruikt. Die zich niet bekommert om publieke goederen. dictatoriale methoden te werk gaat’. verkiezingen zijn gehouden onder een stel- Mensen worden geboren met verschillende Dat de PSD steevast als grootste partij uit sel van evenredige vertegenwoordiging met eigenschappen en talenten, maar voor de de verkiezingen komt, heeft een aantal gesloten partijlijsten en een kiesdrempel van Het Roemeense ‘neoliberalisme’ wet zijn zij allemaal gelijk. oorzaken. De eerste is dat een groot deel Een van de intellectuele krachten achter 5 procent. van het medialandschap wordt bestuurd de ‘werdegang’ van het Roemeense libe- De PNL beschouwt de invoering van een door mediamagnaten die nauwe banden ralisme was Ștefan Zeletin (1882-1934). vlaktaks van 16 procent op inkomen (2004) met de PSD onderhouden en dat, zeker op Op haast marxistische wijze bezag hij de als een van haar grootste prestaties in de het platteland, de televisie veruit het be- ontwikkeling van het liberalisme als een postcommunistische geschiedenis. Een an- langrijkste informatiekanaal is. De tweede

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 42 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 43 is dat de PSD op lokaal en regionaal niveau verspreid vanaf de computer van een we- Naast de gebruikelijke beloften om te inves- verweer van Dragnea en de zijnen was dat een enorme netwerk van ‘dienstverlenende’ gens ambtsmisbruik veroordeelde ALDE-se- teren in onderwijs, infrastructuur en dergelij- die bepaling alleen zou slaan op fraude partijleden heeft. Voor de PSD, schreef een nator, die overigens gewoon kandidaat stond ke, waren de onderstaande punten interes- tijdens de meest recente verkiezingen en dat doorgewinterde Roemenië-watcher, staat voor de verkiezingen van 11 december. Ook sant vanuit Nederlands liberaal perspectief: Dragnea’s misstap tijdens een referendum in sociale rechtvaardigheid gelijk aan ‘incre- andere ALDE-kopstukken nemen het niet zo - ook de btw en de sociale premies worden 2012 dus geen beletsel meer vormt. asing pensions for the elderly and wages nauw met de wet. Zo is er tegen de voorzit- belast met een vlaktaks van 16 procent, net for state employees as a form of electoral ter van de ALDE, die tevens voorzitter is van als thans het inkomen; De combinatie PSD-ALDE koos echter bribery (Brett 2016)’. En die strategie werkt de senaat, een proces wegens meineed in - de oprichting van een Museum van het eieren voor haar geld en liet het niet aan- in een land met bijna 5,3 miljoen gepensi- de maak. Communisme; komen op een harde confrontatie met de oneerden op een bevolking van nog geen - de verdubbeling van de salarissen van art- president. Dragnea kwam na enig beraad twintig miljoen (National Institute of Statistics De verkiezingen van 11 december sen om de leegloop van Roemeense zieken- met een opmerkelijke premierskandidaat, 2016). Ten derde maakt de helft of minder huizen tot staan te brengen; die vriend en vijand verraste: Sevil Shhaideh van het electoraat de gang naar de stembus 2016: een koude douche voor de - minstens 2 procent van de totale over- (1964), dochter van een Krimtartaar en een en een lage opkomst speelt de sociaaldemo- liberalen heidsuitgaven gaat naar defensie; Turk. Hoewel ze enige jaren staatssecretaris craten in de kaart. Bij de verkiezingen van De Roemeense verkiezingscampagne - hernieuwde druk op de Europese Unie om en een paar maanden minister is geweest, 11 december nam slechts 40 procent van verliep anders dan wij in Nederland gewend Roemenië toe te laten tot de Schengenzone. is Shhaideh bij het grote publiek niet erg de kiezers de moeite om te stemmen, een zijn. Het opvallendste verschil was dat er bekend; het grootste deel van haar carrière laagterecord. geen grote verkiezingsdebatten waren Noch het programma van de PNL noch speelde zich af in de Roemeense havenstad waarin de lijsttrekkers rechtstreeks de strijd haar aanvoerster Alina Gorghiu hebben veel Constanța. Bovendien is ze pas sinds juli met elkaar aanbonden. Het gevolg was dat losgemaakt bij de Roemeense bevolking. 2015 lid van de PSD.3 Als Shhaideh premier politici voortdurend over elkaar spraken, Als gezegd is het moeilijk om Roemeense was geworden, dan zou zij de eerste vrouw maar zelden met elkaar in debat gingen voor verkiezingsuitslagen onderling te vergelijken, en de eerste moslim zijn geweest in het het oog van de natie. maar dat de PNL slechts 20 procent van de premiersambt. President Iohannis weigerde stemmen behaalde, werd alom gezien als evenwel de voordracht goed te keuren. De Een tweede verschil was de onbedui- een grote nederlaag. Alina Gorghiu hield precieze reden daarvoor heeft hij niet ge- dende rol van verkiezingsprogramma’s. de eer aan zichzelf en op dit moment is niet geven, maar aangenomen wordt dat het te Nederlandse politieke partijen zijn wellicht bekend wie haar zal opvolgen. maken heeft met de onappetijtelijke politieke doorgeslagen in hun ijver om hun ideeën denkbeelden van Shhaidehs echtgenoot. Toch zou het stempel van de sociaalde- over vrijwel elk denkbaar beleidsterrein op Deze uit Syrië afkomstige man staat bekend mocraten op de Roemeense politiek niet schrift te stellen en het praktische nut van Een marionet als premier als fervent aanhanger van de bloedige dicta- zo zwaar drukken als er niet andere par- die boekwerken voor meeste kiezers is dan De PSD behaalde 46 procent van de stem- tor Bashar al-Assad en als sympathisant van tijen klaarstonden om de PSD te steunen, ook beperkt. Maar de programma’s kunnen men en vormde met de vazalpartij ALDE (6 de terreurgroep Hezbollah.4 waaronder de ALDE. Deze nominaal liberale waardevol zijn voor partijtijgers, de makers procent) binnen een paar weken een nieuwe partij, lid van de Europese ALDE-groep, van stemwijzers, historici, of voor kiezers die regering. Dat was geen verrassing, want de Als alternatief schoof Dragnea de eveneens bestaat pas sinds de zomer van 2015 en is hun stem laten bepalen door een specifiek partijen maakten elkaar voor de verkiezingen onbekende Sorin Grindeanu naar voren, een voortgekomen uit een hoeveelheid splitsin- thema. De plannen van de PSD waren te openlijk het hof. Wie die regering moest aan- regionaal bestuurder met één jaar ervaring gen en fusies die niet zou misstaan in de vinden in een reeks presentaties die met voeren, bleef echter geruime tijd onduidelijk. als minister van Communicatie. Omdat geschiedenis van het Nederlandse protes- PowerPoint in elkaar geknutseld leken, vol De zegevierende PSD-leider, Liviu Dragnea, tegen Grindeanu zelf geen bedenkingen tantisme. Ideologisch heeft de partij niet veel grafieken, percentages en budgetramingen is immers veroordeeld wegens verkiezings- bestonden, werd hij geïnstalleerd als pre- om het lijf en zij lijkt het vooral als haar taak maar vrijwel zonder begeleidende tekst. fraude en president Iohannis had gezegd mier. Grindeanu bevestigde publiekelijk wat te zien om de PSD aan een parlementaire De belangrijkste campagnebelofte van de dat hij geen premier met een strafblad zou iedereen al wist, namelijk dat zijn regering meerderheid te helpen. Een dieptepunt in de PSD was een jaarlijkse verhoging van het accepteren; hij wist zich daarin trouwens ‘onderworpen’ is aan de voorzitter van de bijdrage van de ALDE aan de verkiezings- minimumloon en van pensioenen. gesteund door een bepaling in de Grondwet. PSD, Liviu Dragnea (Butu 2016). campagne was het ‘nieuws’ dat de partijloze Ook de PNL had geen echt verkiezingspro- Ook tal van andere zwaargewichten binnen interim-premier in werkelijkheid de zoon van gramma, maar een honderdpuntenplan dat de PSD kwamen om die reden niet in aan- George Soros zou zijn. Dit nepnieuws werd als aanvulling was bedoeld op het program- merking voor het premierschap. Het zwakke ma van het technocratische interim-kabinet.2

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 44 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 45 Als dieven in de nacht Te vroeg om te juichen om het leven waren gekomen. Nu was de dat dit kabinet tot 2020 blijft zitten. Als de Dat de PSD het regeringspluche zou gebrui- In de West-Europese media is uitgebreid PSD natuurlijk niet direct verantwoordelijk PNL het liberalisme een warm hart toe- ken om de aanval in te zetten tegen corrup- verslag gedaan van de massale protesten voor die brand, maar indirect wel voor het draagt, dan moet zij zich zo snel mogelijk tiebestrijders lag in de lijn der verwachting. in Roemenië tegen de bovengenoemde am- gesjoemel met vergunningen. Kennelijk zijn herpakken en de Roemeense kiezer een Toch kwam het als een verrassing dat de nestieregeling in het bijzonder en corruptie de Roemeense kiezers nogal vergevings- geloofwaardig alternatief bieden. partij zo brutaal was om al na een paar in het algemeen. Het hoogtepunt was op 5 gezind jegens de sociaaldemocraten. Ten weken, via noodwetgeving nota bene, am- februari, toen in Boekarest 300.000 mensen slotte zou de PSD nooit zo’n stempel op de nestie en pardon voor sommige categorieën demonstreerden voor het regeringsgebouw Roemeense politiek kunnen drukken als alle criminele vergrijpen door te drukken. Onder op het reusachtige plein Piața Victoriei. Het jongeren die avond na avond in de bittere Drs. M. (Mark) van de Velde is politicoloog de regeling valt ook ambtsmisbruik met een was de grootste betoging sinds de val van vrieskou demonstreerden in december de en momenteel woonachtig in Roemenië. schade kleiner dan 44.000 euro. De lengte Nicolae Ceaușescu. moeite hadden genomen om te gaan stem- van de gevangenisstraf voor ambtsmis- men. bruik werd verkort van zeven naar drie jaar. Aanvankelijk gaf de regering geen krimp, Voetnoten Volgens het kabinet is de amnestieregeling maar gaandeweg maakten de demonstra- Slot 1. ‘Principii şi valori liberale’ (www.pnl.ro). ingegeven door humanitaire overwegingen: ties slachtoffers in de PSD-gelederen. Een Tegen wil en dank is in West-Europa de be- 2. ‘100 de măsuri liberale în completarea proiec- de Roemeense gevangenissen zouden zo eerste tegenvaller voor de regering was het langstelling voor de politieke verhoudingen telor prezentate de Dacian Cioloş prin Platforma overbevolkt zijn dat de mensenrechten in het vertrek, uit eigen beweging, van de minister in de nieuwe EU-lidstaten gegroeid, onder meer door de openlijke antiliberale opstel- România 100’ (www.pnl.ro). Dit interim-kabinet geding zijn. van Handel, die zei dat hij later niet aan zijn trad aan nadat het kabinet van Victor Ponta was ling van premier Orbán in Hongarije en de kinderen wilde vertellen dat hij een lafaard opgestapt naar aanleiding van de 64 doden die te Het hoeft geen betoog dat deze redene- was geweest. Een paar dagen later, na ondermijning van de Poolse democratie door betreuren waren na brand in de nachtclub Colec- ring met hoon is onthaald, al was het maar het grote protest van 5 februari, stapte de Jarosław Kaczyński en diens partij Recht en tiv. De achterliggende oorzaak van de brand was omdat de electorale fraude van PSD-leider minister van Justitie op, maar niet van harte. Rechtvaardigheid. Verhoudingsgewijs wordt gesjoemel met vergunningen. Dragnea onder de amnestieregeling zou Volgens hem was de verontwaardiging over Roemenië een stuk milder behandeld door vallen. Op een slinkse manier zou hij dus de wet veroorzaakt door miscommunicatie de overige lidstaten van de Europese Unie, 3. Voor Engelstalige updates over de Roemeen- alsnog premier kunnen worden. Bovendien en misverstanden. En het was een kwestie maar de vraag is of dat terecht is. Een deel se politiek zie: www.nineoclock.ro; www.agerpres. staat Dragnea dezer dagen terecht wegens van tijd voordat xenofobe, antisemitische van de verklaring is dat Roemeense politici ro/english en www.romaniajournal.ro. corruptie. Het zou hem – en een reeks PSD’ers begonnen te fluisteren dat George subtieler te werk gaan en niet openlijk op 4. De oppositie zag de voordracht van Shhaideh andere Roemeense toppolitici die hinder Soros, de steenrijke Hongaars-Amerikaanse Brusselse tenen gaan staan. Bovendien is de PSD keurig lid van de sociaaldemocra- als een doortrapte zet van Dragnea om ondanks ondervinden van de lange arm van de wet – zakenman van joodse afkomst, achter de zijn veroordeling wegens verkiezingsfraude toch tische familie in het Europees Parlement natuurlijk niet slecht uitkomen als dat proces protesten zat. aan de touwtjes te blijven trekken. Shhaideh en zou komen te vervallen. Overigens zou de en laten westerse ‘waarnemers’ zich mak- Dragnea kennen elkaar namelijk goed. Hij was amnestieregeling ook van toepassing zijn op Uiteindelijk werd de beruchte noodverorde- kelijk in de luren leggen door partijpolitieke getuige – ‘godfather’ beweren anderen – bij haar mensen die, zoals Dragnea, tot een voor- ning ingetrokken, maar dat ging gepaard met etiketten. Zo schreef een voormalige Britse huwelijk in 2011 en zij volgde hem in 2015 op als waardelijke gevangenisstraf zijn veroordeeld zo veel juridisch en parlementair geharrewar minister van Europese zaken in The Inde- minister na zijn aftreden wegens fraude. en wier mensenrechten op dit moment dus dat veel Roemenen het vertrouwen in deze pendent een potsierlijk artikel waarin hij allerminst geschonden worden in de over- regering kwijt zijn. Toch hoeft dat niet te be- de veroordeelde crimineel Liviu Dragnea volle gevangenissen. Wat bij de Roemenen tekenen dat de positie van de PSD structu- ophemelde als de redder van de Europese Literatuurlijst ook achterdocht opriep was dat het kabinet reel is verzwakt. Ten eerste is het nog maar sociaaldemocratie (MacShane 2016). • Blokker, P., ‘Modernity in Romania: Nineteenth de amnestieregeling zonder voorafgaande twee maanden geleden dat zo goed als de Century Liberalism and its Discontents’, EUI Wor- parlementaire beraadslagingen ’s nachts in helft van de Roemeense kiezers stemde op Wie de PNL moet gaan redden, is een half king Paper SPS, vol. 2003(2), 2003. het Staatsblad had gepubliceerd. Daar komt de PSD, hoewel ze wisten dat die geleid jaar na de verkiezingen nog onduidelijk; de partij heeft nog steeds een waarnemend • Boia, L., History and myth in Romanian cons- nog bij dat het Hooggerechtshof, het Open- wordt door een veroordeelde crimineel. ciousness, Boedapest, 2001. baar Ministerie en tal van andere instellingen Daarnaast waren er in de zomer van 2015 voorzitter. De afgelopen kwarteeuw zijn de Roemenen weliswaar nooit naar de stembus ernstige bezwaren tegen de wet hadden. ook grote demonstraties die leidden tot de • Brett, D., ‘Romania’s local elections: Why val van het toenmalige PSD-kabinet, nadat gegaan voor vervroegde parlementsverkie- has the ‘old guard’ done so well?’, EURO- bij een brand in een nachtclub 64 mensen zingen, maar niemand durft te garanderen PP, 15 juni 2016. Zie: http://blogs.lse.ac.uk/

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 46 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 47 europpblog/2016/06/15/romania-local-electi- • MacShane, D., ‘There is still hope for ons-old-guard/, geraadpleegd op 24 april 2017. Europe – just look to Romania’, The Independent, Economie 7 december 2016. Zie: http://www.independent. • Butu, A.G., ‘PSD chairman submits second co.uk/voices/brexit-eu-europe-romania-electi- PM nomination: Sorin Grindeanu’, The Romania ons-liviu-dragnea-centre-left-social-democra- Journal, 28 december 2016. Zie: http://www. cy-hope-a7459501.html, geraadpleegd op 24 romaniajournal.ro/psd-chairman-submits-se- april 2017. cond-pm-nomination-sorin-grindeanu/, geraad- pleegd op 24 april 2017. • National Institute of Statistics, Press Release no.66, 14 maart 2016. Zie: www.insse.ro. • Daskalov, R., ‘Ideas about, and reactions to modernization in the Balkans’, East European • Trencsényi, B., ‘The “Münchausian Moment”: Quarterly, vol. 31(2), 1997, pp. 141-81. Modernity, Liberalism and Nationalism in the Thought of Ştefan Zeletin’, in: Balász Trencsényi • Gavrilovici, G.I.O., ‘Romania and the Western e.a. (red.), Nation-Building and Contested Iden- World from the 1800s’, Journal of Organizational tities: Romanian and Hungarian Case Studies, Change Management, vol. 19(6), 226, pp. 696- Boedapest/Iaşi, 2001, pp. 61-81. 703.

• King, R.F. en C.G. Marian, ‘Antagonism and austerity: The December 2012 Romanian parlia- Een verdediging van de Washington Consensus mentary elections’, vol. 34, 2013, pp. 1-6. De eigentijdse economische ontwikkelingen van Brazilië en Argentinië

door Gijs Boerhout De huidige politieke crises in Argentinië het arbeidsrecht, terwijl zijn socialistische gaan over amnestie voor oud-adepten van voorgangster Dilma Rousseff, die regeerde het beruchte Videla-regime en de vermeen- van 2011 tot 2016, juist de economische rol de zelfmoord in 2015 van een openbaar van de staat vergrootte (The Economist, 20 aanklager die de president verdacht van me- mei 2017). In beide landen treffen liberale deplichtigheid bij een aanslag op een Joods economische presidenten crisismaatrege- gemeenschapscentrum. In Brazilië worden len na regeertermijnen van socialistische harde noten gekraakt over corrupte relaties presidenten. tussen het oliebedrijf Petrobras en politici. Daarnaast kennen de landen overeenkom- Een beweging van economisch socialisme stige economische problemen. Sinds zijn naar liberalisme vond aldaar ook in de jaren verkiezing in 2015 tot president van Argenti- 1990 plaats. Die beweging voltrok zich ook nië treft Mauricio Macri liberale economische in veel andere ontwikkelingslanden en onder maatregelen, zoals de verlaging van export- aansturing van de internationale financiële heffingen en de afschaffing van subsidies instellingen (IFI’s): het Internationaal Mo- (The Economist, 27 mei 2017). Beiden wa- netair Fonds (IMF), de Wereldbank, en de ren ingesteld door zijn voorgangster, de so- US Treasury. Tijdens de Bretton Woods cialistische president Kirchner, die regeerde conferentie in 1944 richtten vertegenwoordi- van 2007 tot 2015. In Brazilië zet president gers van de geallieerde landen het IMF en Michel Temer sinds zijn aantreden in 2016 de voorloper van de Wereldbank op om de in op bezuinigingen en de versoepeling van internationale financieel-economische orde

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 48 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 49 van na de oorlog op te tuigen. Gedurende ontwikkelingseconomie genaamd ‘new de- ton-Consensus-beleid is gelegen in de het debat gevoerd met academische critici de tweede helft van de twintigste eeuw velopmentalism’ of ‘neo-developmentalism’ neiging van verscheidene maatschappelijke van de liberale economische hervormingen richtten die instellingen zich minder op hun (Ban 2012, 4). Deze stroming staat voor een actoren en wetenschappers om het sterk te in beide landen. traditionele taken in de wederopbouw en combinatie van liberaal en etatistisch econo- bekritiseren en problematische pleidooien monetaire stabilisering, en meer op financië- misch beleid, maar lijkt vooral aan te sturen te houden voor staatsinterventionisme en De eigentijdse economische le steun en advies voor ontwikkelingslanden. op staatsondernemingen in de industriële protectionisme. Momenteel is het econo- sector. Daarnaast onderschrijven ontwikke- misch nationalisme aan een opmars bezig in beleidsgeschiedenis van Argentinië Gedurende de jaren 1980 en 1990 bepleit- lingseconomen het cultureel antropologische de traditionele vrije wereld, waar president Eind negentiende eeuw exporteerde Argenti- ten de intergouvernementele IFI’s liberaal standpunt dat westerse beleidsmaatregelen Trump en verscheidene nieuwe migratie-kri- nië op grote schaal landbouwproducten naar economisch beleid in de niet-westerse zoals de Washington Consensus om cultu- tische partijen weinig ophebben met liberale de Verenigde Staten en Groot-Brittannië. wereld (Szirmai 2015, 578). De drie orga- rele redenen niet of nauwelijks werken in de economische principes. Bij verkiezingen in Het land bereikte hoge groeicijfers indertijd. nisaties achtten onder meer begrotingsdis- niet-westerse wereld (Szirmai 2015, 580). Nederland won de klassiek-liberale partij Als gevolg van de Eerste Wereldoorlog nam cipline, privatiseringen en liberalisatie van Voor Nederland (VNL) niet één zetel, terwijl de internationale vraag naar Argentijnse belang voor de economische ontwikkeling Ondanks de economisch-etatistische en verscheidene politici tijdens de campagnes grondstoffen echter af. Daarom bezonnen van Latijns-Amerika, Afrika en Azië. Daar de postkoloniale academische consensus zijn reeds verkondigden dat na jaren van crises de Argentijnen zich op alternatieve economi- hoofdkantoren van de IFI’s in Washington er aanwijzingen dat de liberale economische de overheid weer kon gaan investeren in de sche ontwikkelingsstrategieën. Zij kwamen zetelden, muntte de econoom John Wil- hervormingen wel degelijk hun vruchten af- economie. De huidige academische con- uit op het economisch-etatistische beleid liamson de term Washington Consensus ter wierpen in bijvoorbeeld Latijns-Amerika (Ar- sensus en internationale en binnenlandse tot industriële importsubstitutie. Dat beleid verwijzing naar het gepropageerde liberale naut 2013, 123). Brazilië en Argentinië zijn politiek-economische tendensen vormen het betekende staatsinterventie en protectionis- beleid (Williamson 1990). Verscheidene interessante casussen voor een onderzoek belang van een onderbouwde herwaardering me in de industriële sector (Baer et al 2010, landen voerden de maatregelen door in ruil naar de gevolgen van het Washington-Con- van liberaal economisch beleid. 3). Vanaf 1930 ontwikkelde de Argentijnse waarvoor de IFI’s financiële steun verleen- sensus-beleid. Zij bestrijken het leeuwen- industrie zich sterk en bereikte de economie den. deel van het Latijns-Amerikaanse continent In dit stuk worden twee perspectieven op wederom hoge groeicijfers. en gelden als veelbelovende, opkomende economisch beleid tegen elkaar afgewogen, In het kielzog van anti- en andersglobalis- economieën. de een liberaal en de ander socialistisch. In de jaren 1980 braken er echter schulden- tische demonstrerende burgers, non-gou- Het liberale perspectief staat voor een kleine en inflatiecrises uit. De regering had decen- vernementele organisaties, journalisten en Het economisch-etatistische beleid tot in- overheidsrol in de economie en passeert de nialang buitenlands geld geleend om de politici, is het Washington-Consensus-beleid dustriële importsubstitutie gevoerd in Latijns- revue in termen van de Washington Consen- overheidsinvesteringen in de industriële sec- sterk bekritiseerd in academische literatuur Amerika vanaf 1930 vond zijn einde in het sus, begrotingsdiscipline, privatiseringen, tor op peil te houden. Zij had vervolgens gro- (Stiglitz 2008, 43). Volgens een meerder- verloren decennium van inflatie- en schul- handelsliberalisatie, een tot inflatiebeteu- te moeite om de leningen terug te betalen. heid van wetenschappers pakten de liberale dencrises in de jaren 1980 (Bresser-Pereira geling beperkte rol voor de Centrale Bank, Daarnaast had de Centrale Bank monetair economische hervormingen desastreus uit 2009, 5). De opkomende economieën en etc. Het socialistische perspectief staat verruimingsbeleid gevoerd om de industriële in de niet-westerse wereld. Daar waar men Zuid-Amerikaanse reuzen Argentinië en Bra- daarentegen voor een grote overheidsrol in ontwikkeling te financieren. Torenhoge infla- ze doorvoerde, zouden ze tot toenames zilië verruilden, zoals veel van hun buurlan- de economie en wordt beschreven in termen tiecijfers waren het gevolg. De macro-econo- van armoede, werkloosheid en ongelijkheid den, het economisch-etatistisch beleid voor van etatisme (staatsinvloed), staatsinterven- mische instabiliteit bracht stagnatie met zich hebben geleid (Woods 2008, 159). liberale hervormingen in de jaren 1990 (Berr tionisme, protectionisme, economisch natio- mee. Het ogenschijnlijk succesvolle tijdperk en Combarnous, 9). Ondanks externe crises nalisme, staatsondernemingen in de indus- van industriële importsubstitutie kwam zo ten Economisch-etatistische en postkoloniale en gevestigde belangen stonden hun econo- triële sector, het gebruik van de geldpers om einde (Eaton 2000,15). perspectieven domineren de academische mieën er vervolgens beter voor (Williamson staatsinvesteringen te financieren, etc. consensus over de Washington Consensus. 2003, 1). In de 21e eeuw herintroduceerden De economische problemen van de jaren De internationale financiële gemeenschap verscheidene socialistische presidenten In dit essay wordt de eigentijdse economi- 1980 brachten de Argentijnse elite ertoe zou een te kleine rol voor de staat hebben echter economisch-etatistisch beleid in beide sche beleidsgeschiedenis van Argentinië en om de uitvoering van Washington-Consen- weggelegd. Bovendien zou het liberale landen (Nassif en Feijó 2013). Brazilië voor het voetlicht gebracht op basis sus-beleid te overwegen. Het autoritaire economische beleid enkel westerse belan- van bronnen van het IMF, de Wereldbank en schrikbewind van president Jorge Videla gen hebben gediend. Verscheidene auteurs de Organisatie voor Economische Samen- had van 1976 tot 1981 geregeerd en reeds bepleiten nu een nieuwe stroming in de Het belang van onderzoek naar Washing- werking en Ontwikkeling (OESO). Ook wordt ingezet op inflatiebeteugeling (Eaton 2000, 15). President Carlos Menem kwam aan de

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 50 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 51 macht in 1989 en implementeerde rigoureus en 1991 bedroeg de ruilvoet (‘the terms of te komen aan de internationale concurrentie verscheidene liberale economische hervor- trade’) 83,9%, tussen 1992 en 2001 bedroeg die de ruimte kreeg na de liberalisatie van Academische kritiek op het mingen tijdens de jaren 1990. Hij voerde deze 96,4%, en maar liefst 120% tussen de economie. Daarnaast stegen de inves- Washington-Consensus-beleid in privatiseringen en handelsliberalisatie door 2002 en 2014 (Rosenblatt 2016, 17). De teringen doordat de privatiseringen ruimte Argentinië (Eaton 2000, 15). Ook introduceerde hij het ruilvoet boven de 100% betekende dat het boden aan particuliere beleggingen (Rosen- Wetenschappers formuleerden verscheidene convertibiliteitsplan (‘Convertibility Plan’), exportprijspeil hoger lag dan het import- blatt 2016, 14). Tussen 1990 en 1994 steeg kritiekpunten op de liberale economische wat hoofdzakelijk bestond uit een vaste prijspeil. Derhalve versterkte Argentinië zijn de import van kapitaalgoederen met 845% hervormingen in Argentinië. Het conver- wisselkoers van de peso een-op-een geli- handelspositie na de hervormingen. Daarbij (Baer et al 2010, 6). tibiliteitsplan uitgevoerd door president eerd aan de Amerikaanse dollar (Rosenblatt bereikten de Argentijnse regeringen over- Menem leidde tot een overgewaardeerde 2016, 7). schotten op de lopende rekening in de 21e Ondanks alle positieve gevolgen kreeg wisselkoers. Die vormde volgens Baer et al eeuw (Rosenblatt 2016, 18). Argentinië met economische problemen een problematisch aspect van het hervor- Als gevolg van de hervormingen maakte te maken na de ingezette liberale econo- mingsbeleid (Baer et al 2010, 7). De hoge het verloren decennium van de jaren 1980 Ook nam de export sterk toe na de hervor- mische beleidskoers. De appreciatie van wisselkoers zorgde immers voor een zwakke plaats voor een tijdperk van fiscale disci- mingen, met 65% tussen 1994 en 1998. Tus- de Amerikaanse dollar leidde dankzij het internationale concurrentiepositie. De wissel- pline en lage inflatiecijfers (García-Herrero sen 1993 en 2000 bedroeg de reële groei convertibiliteitsplan tot een gelijke appreci- koers gelieerd aan de sterke Amerikaanse 1997, 16). Door middel van fiscale contractie van de export jaarlijks gemiddeld 10,6%. Die atie van de Argentijnse peso (IMF 2003, 4). dollar was echter waarschijnlijk noodzakelijk slaagde de regering erin om het begrotings- groei reflecteerde hoofdzakelijk de stijging De overgewaardeerde Argentijnse wissel- om de macro-economische stabiliteit en het tekort van 2,7% van het Bruto Binnenlands van de manufactuurindustrie in dezelfde koers leidde tot een verzwakte internationale vertrouwen in de Argentijnse economie terug Product (BBP) in 1990 om te zetten in een periode, een stijging die jaarlijks gemiddeld concurrentiepositie. Ook de depreciatie van te krijgen. Begin 21e eeuw zag de Argentijn- overschot in 1993 (Baer et al 2010, 6). Ook stond op 15,2% (IMF 2001, 8). De export de Braziliaanse real eind jaren 1990 droeg se politieke leiding weer gelegenheid om de in de 21e eeuw handhaafden de Argentijnse groeide dus en vormde vervolgens een gro- daaraan bij (IMF 2001, 4). Brazilië was de zwevende wisselkoers in te voeren. regeringen een surplus op de begroting (Ro- ter gedeelte van het BBP. Van 1993 tot 2000 belangrijkste handelspartner en ook lid van senblatt 2016, 18). Daarbij daalde de inflatie steeg de export als percentage van het BBP de Zuid-Amerikaanse gemeenschappelijke Ook de stijgende werkloosheid was volgens sterk. Van 1980 tot 1991 bedroeg de inflatie van 5,6% naar 9,2%. Ten slotte steeg in die markt, Mercosur. Begin 21e eeuw was de critici een probleem veroorzaakt door libera- gemiddeld 744,3% per jaar. Tussen 1992 en tijd het gedeelte dat Argentijnse goederen vaste wisselkoers niet langer nodig om ma- le hervormingen (Baer et al 2010, 10). Vanaf 2001 lag het jaarlijks gemiddelde vele malen uitmaakten van de import van handelspart- cro-economische stabiliteit te bereiken. Men midden jaren 1990 rezen de cijfers tot boven lager, te weten op 3,6%. De inflatie lag ners (vooral Mercosur-partners) met 36%. In verving hem door een zwevende wisselkoers de 10% (Rosenblatt 2016, 15). De critici daarentegen gemiddeld hoger van 2002 tot 1999 daalde de export overigens even met die kon depreciëren (IMF 2003, 7). lieten echter na uit te leggen wat precies 2014 want bedroeg toen 12,5% (Rosenblatt 0,6% om vervolgens weer te groeien (IMF problematisch was aan de werkloosheid. 2016, 17). 2001, 8). Daarnaast ervoer Argentinië de effecten van Aangenomen dat de werkloosheidsstijging extern ontstane crises. De Mexicaanse crisis van na de hervormingen op zich problema- Daarnaast leidde het liberale hervormings- Een ander punt waarop de hervormingen van 1995 zorgde voor het Tequila-effect in tisch was, vormde die deels geen werkelijke beleid tot economische groei die niet voort- positieve effecten hadden betrof kredietver- Zuid-Amerika (García-Herrero 1997, 20). verandering in activiteit. De werkloosheid kwam uit onhoudbaar monetair verruimings- lening en investeringen. Kredietverlening Daarnaast lieten de financiële Aziatische en na de hervormingen kwam immers deels en leenbeleid. Van 1980 tot 1991 groeide de door private banken aan bedrijven als per- Russisch crises in respectievelijk 1997 en voort uit het ontslag van publieke functiona- economie jaarlijks gemiddeld 0%. Tussen centage van het BBP steeg van 12% in 1991 1998 hun sporen na in Argentinië (IMF 2003, rissen wiens inactieve familieleden zich nu 1992 en 2001 stond de jaarlijkse groei ge- naar 18% in 1994 (García-Herrero 1997, 4). Daarenboven brak in 2001 de banken- gedwongen zagen om actief te worden op middeld op 2,4%, en van 2002 tot 2014 be- 16). Over die kredietverlening rapporteerde crisis uit in het land (IMF 2001, 5). Niettemin de arbeidsmarkt. Mensen die voorheen niet droeg het groeicijfer 4,4% (Rosenblatt 2016, het IMF zelfs een jaarlijkse groei van 19% herstelde Argentinië relatief snel van de werkten, gingen nu op zoek naar werk, wat 17). Vanaf het moment dat men hervormde, tussen 1990 en 1994 (García-Herrero 1997, crises als gevolg van de macro-economi- weliswaar een stijgend werkloosheidscijfer begon de economie weer te groeien. 32). Ook het niveau van de investeringen sche stabiliteit die met de liberale economi- tot gevolg had, maar geen werkelijke Verder wist Argentinië door middel van de als percentage van het BBP steeg, en wel sche hervormingen was bereikt. Ondanks de verandering in hun productieactiviteit bete- liberale hervormingen een sterkere han- van 13,2% in 1990 tot een gemiddelde van positieve gevolgen van het Washington-Con- kende (Baer et al 2010, 9). delspositie te bemachtigen. Zo vond er 21,8% in de periode van 1993 tot 1999. In- sensus-beleid, zette president mevrouw bijvoorbeeld een ruilvoetverbetering plaats vesteringen in technologisch geavanceerde Kirchner, die aan de macht kwam in 2007, Daarnaast kwam de werkloosheidsstijging tussen de jaren 1980 en 2014. Tussen 1980 kapitaalgoederen waren nodig om tegemoet een economisch-etatistische beleidslijn in inderdaad deels voort uit de hervormin- (Rosenblatt 2016, 20).

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 52 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 53 gen, wat echter geen probleem was. Het 1999. Die volgde echter uit verstandig beleid liberale economische principes zijn, anders (Nassif en Feijó 2013). Het beleid bleek Washington-Consensus-beleid leidde tot ste- want president Menem elimineerde de optie dan critici suggereerden. onhoudbaar en men oriënteerde zich nu op vige internationale concurrentie. Die noopte om schulden en beleid te financieren met de liberale economische ideeën genaamd de bedrijven tot investeringen in technologisch Centrale-Bank-gelden (Eaton 2000, 15). De eigentijdse economische Washington Consensus. geavanceerde productiemethoden. Die Nu moest de overheid zich wenden tot de bleken vooral kapitaalintensief en voorza- private markt van schuldinstrumenten. Overi- beleidsgeschiedenis van Brazilië In de jaren 1990 zorgden de Braziliaanse gen dus niet in veel werkgelegenheid. Toch gens nam het niveau van afbetalingen toe Eind negentiende eeuw exporteerde Brazilië presidenten voor macro-economische stabili- waren ze nodig om de concurrentie bij te van 6,6% in 1993 tot 14% in 1999 (Baer et al zijn primaire grondstoffen, vooral koffie en teit door inflatiebeteugeling en fiscale disci- benen. Bovendien zijn technologische voor- 2010, 11). rubber, naar de geïndustrialiseerde, ge- pline (Céspedes et al 2008). Ook vonden er uitgang en kapitaalaccumulatie belangrijke avanceerde economieën. De regering voer privatiseringen plaats en de leiders realiseer- indicatoren voor economische groei op de Daarnaast bekritiseerden Baer et al het een liberale koers, daar zij enkel inzette op den handelsliberalisatie door de eliminatie lange termijn (Blanchard et al 2016, 63). liberale fiscale beleid van de hervormers veiligheid en rechtvaardigheid (OESO 2008, van importbeperkingen (OESO 2008, 35). (Baer et al 2010, 11). Het liberale economi- 19). Tijdens de Eerste Wereldoorlog daalde Als gevolg van de hervormingen trok de Overigens zouden critici van werkloosheid sche beleid leidde echter tot slechts kleine de internationale vraag naar Braziliaanse groei aan, deze keer met een reële basis in juist voor liberale arbeidsmarkthervormingen tekorten. Wel speelden gevestigde belangen grondstoffen, wat de economie van het land de economie. Ook groeide de export en de moeten pleiten. De werkloosheid was in bij provinciale overheden een funeste rol niet ten goede kwam. De bestuurlijke elite stabiliteit leidde tot een gunstig investerings- sterke mate de resultante van socialistisch (García-Herrero 1997, 16). Die slaagden bezon zich op alternatieven voor grondstof- klimaat (OESO 2009, 211). beleid. Juist een gebrek aan economisch erin om een drastische verlaging van geld fen-export om de economie te stimuleren. liberalisme hield de sterke arbeidsbescher- transfers te voorkomen. De fiscale proble- Zij besloot de eigen industriële ontwikkeling De hervormingen leidden tot inflatiever- ming in stand, waardoor de werving van men kwamen dus niet zozeer voort uit het op gang te brengen met beleid tot industri- mindering en fiscale discipline. Tijdens het werknemers onaantrekkelijk bleef voor werk- liberale fiscale aanpassingsbeleid als wel ële importsubstitutie (De Carvalho Filho en eerste mandaat van president Cardoso gevers (Baer et al 2010, 10). uit de gebrekkige doorvoering daarvan op Chamon 2008, 10). Vervolgens maakte de (1995-1998) bedroeg de inflatie gemiddeld lokaal niveau. Terwijl critici het economisch liberale beleidskoers plaats voor een etatisti- 9,7% en tijdens het tweede mandaat (1998- Naast de stijging van de werkloosheid bekri- liberalisme in fiscaal beleid bekritiseerden, sche beleidslijn. 2002) daalde zij tot een gemiddelde 8,8% tiseerde men de toename van de inkomens- was het juist het gebrek daaraan dat fiscale (Nassif en Feijó 2013). In 1998 stond de ongelijkheid na de hervormingen (Baer et al aanpassing bemoeilijkte. Dictator Getúlio Vargas regeerde het land inflatie zelfs op 3,2% (Wereldbankgroep 2010, 9). Inkomensongelijkheid is echter op van 1930 tot vlak na de Tweede Wereld- 2014, 1). Vervolgens stabiliseerde de zich geen probleem. Op het hervormings- Ten slotte vormden de privatiseringen een oorlog en hij gaf het beleid tot industriële inflatie rondom de 3% (OESO 2009, 211). beleid volgde misschien een stijging van kritiekpunt in de literatuur (Baer et al 2010, importsubstitutie in belangrijke mate vorm Ook zorgde president Cardoso door middel ongelijkheid, maar belangrijker is de stijging 14). Men wees op de grote marktaandelen (OESO 2008, 19). Na zijn val zetten de van liberale hervormingen voor gezonde van het reële inkomen voor iedere inko- die enkele gedenationaliseerde onderne- socialisten de etatistische beleidslijn voort. overheidsfinanciën (OESO 2008, 37). In mensgroep, ook de laagste. Tussen 1991 en mingen nog altijd hadden. Van de gepriva- Daar de Verenigde Staten vreesden voor de zijn eerste mandaat (1995-1998) bedroeg 1994 stegen de reële lonen met 45,8% voor tiseerde bedrijven verschenen er 66 op de verspreiding van het communisme in Brazi- het begrotingstekort nog 0,2%. Tijdens het vakspecialisten, met 27,2% voor geschoolde lijst van de beste 200 in het land. Van die lië, assisteerde het bij een militaire staats- tweede mandaat (1995-1998) zette men het arbeiders en met 15,9% voor ongeschoolde 200 verdienden 50 geprivatiseerde onder- greep in 1964. Ook het regime bleef inzetten tekort echter om in een surplus van 3,3% werkers. De reële lonen stegen dus voor nemingen 60% van de winsten (Baer et al op industriële importsubstitutie (OESO 2008, (Nassif en Feijó 2013). Reeds in 2000 bleek iedere inkomensgroep (Baer et al 2010, 2010, 14). Het hervormingsbeleid betekende 19). Het etatisme leidde tot industrialisatie de Cardoso-administratie erin geslaagd om 11). De liberale economische hervormingen dus geen effectieve beëindiging van verre- en hoge groeicijfers (Rodríguez et al 2008, het begrotingstekort terug te dringen en om zorgden voor een hogere levensstandaard gaande oligopolistische en monopolistische 15). te zetten in een surplus van 2,5% (Wereld- voor iedere sociaaleconomische laag. marktmacht. Die beëindiging is echter wen- bankgroep 2014, 1). selijk vanuit het Washington-Consensus-per- Daarnaast rapporteren verscheidene bron- De stijgende schuldenlast na de hervor- spectief. Privatiseringen die samengaan In de jaren 1980 braken echter de schul- nen en auteurs economische groeicijfers mingen vormde ook een kritiekpunt in de met effectieve toezichthouders zouden een den- en inflatiecrises uit die de zwakke plek vanaf de implementatie van het hervor- literatuur (Baer et al 2010, 11). De staats- zuiverder uitvoering van liberaal econo- van het etatisme blootlegden. Decennialang mingsbeleid (OESO 2009, 211). De OESO schuld als een percentage van het BBP misch beleid hebben gevormd. De kritiek op hadden de Brazilianen met behulp van exter- rapporteerde een gemiddeld jaarlijks groei- steeg van 29,5% in 1993 naar 50,3% in marktmacht kan dus geen ondergraving van ne leningen en de geldpers van de Cen- cijfer van 2,5% tussen 1995 en 2008 (OESO trale Bank hun industriebeleid gefinancierd

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 54 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 55 2008, 37). Tijdens het eerste mandaat van Ook had Brazilië eind jaren 1990 te kampen triële sector was onontkoombaar. De hervor- niet tot de inperking van oligopolistische en de regering Cardoso (1995-1998) stond met een overgewaardeerde wisselkoers, mers beëindigden de onhoudbare financie- monopolistische marktmacht (Nassif en Feijó de economische groei op een gemiddelde daar de appreciatie van de Amerikaanse ring van het etatistische industriebeleid. Zij 2013). Die marktmacht duidt echter niet op 2,5% en gedurende het tweede mandaat dollar in het vaste wisselkoerssysteem voor prefereerden het banenverlies dat daarop het tekortschieten van liberaal economisch (1998-2002) daalde die groei tot gemiddeld een gelijke appreciatie van de Braziliaanse volgde boven de voortzetting van het ramp- beleid, maar op een gebrekkige implementa- 2,2% (Nassif en Feijó 2013). Tussen 1994 Real zorgde (Bacha et al 2007, 15). De vas- zalige staatsinterventionisme in de industrie. tie daarvan. en 2005 kende de Braziliaanse economie te wisselkoers was aanvankelijk echter nodig Daarnaast leidde de liberalisatie tot internati- een gemiddelde jaarlijkse groei van 2,8% om de macro-economische stabiliteit terug te onale concurrentie die noopte tot productivi- Naast privatiseringen bekritiseerden auteurs (Rodriguéz et al 2008, 16). krijgen en begin 21e eeuw zagen de beleid- teitsverhogingen (Nassif en Feijó 2013). Die het beleid gericht op macro-economische smakers kans om hem te vervangen door verhogingen zorgden voor ontslagrondes stabilisatie. Critici schrijven dat de Brazili- Dankzij de hervormingen steeg ten slotte een zwevende wisselkoers (Céspedes et al maar waren wenselijk voor economische aanse economie matig functioneerde omdat ook het niveau van de internationale han- 2008). Ondanks de positieve gevolgen van groei op de lange termijn. Bovendien kwam de presidenten van de jaren 1990 een vaste del in Brazilië (OESO 2009, 211). In 1988 het Washington-Consensus-beleid zetten de de werkloosheid niet zozeer voort uit liberaal wisselkoers aanhielden en hoge rentestan- bestond het BBP voor slechts 14% uit 21e-eeuwse Braziliaanse presidenten weer beleid als wel uit de invloedrijke socialisti- den instelden om de inflatie te beteugelen handel dankzij het importsubstitutie-beleid. in op staatsinterventionisme en protectionis- sche traditie van arbeidsbescherming (Ban (Nassif en Feijó 2013). Dat beleid zorgde Dit percentage bleek in 2006 gestegen me (Nassif en Feijó 2013). 2012, 18). Die maakte personeelswerving volgens hen voor verminderde groei. Sta- naar 30%. Daarbij groeide van 2002 tot voor werkgevers financieel onaantrekkelijk. bilisatie was echter nodig om duurzame 2007 de export jaarlijks met 22% (OESO Academische kritiek op het economische ontwikkeling en groei op de 2009, 211). Gedurende de 21e eeuw vond Naast werkloosheid bekritiseerde men de lange termijn te stimuleren na het desastreu- er een verbetering van de ruilvoet plaats in Washington-Consensus-beleid in tegenvallende groeicijfers (Saad-Filho 2007, ze verloren decennium van de jaren 1980. Brazilië (Nassif en Feijó 2013). Dankzij de Brazilië 1). In vergelijking met de groeicijfers tijdens handelsliberalisatie was er geen exportbe- Wetenschappers stonden om een aantal re- het tijdperk van industriële importsubstitutie Ten slotte vormde handelsliberalisatie een lasting meer en konden industrieën en de denen kritisch tegenover het liberale hervor- vielen die na de hervormingen inderdaad kritiekpunt in de literatuur (Saad-Filho 2007, landbouw groeien en beter concurreren om mingsbeleid in Brazilië. De inkomensonge- tegen. De groei voortkomend uit het eco- 15). Die leidde tot sterke concurrentie van grondstoffen wereldwijd (OESO 2009, 224). lijkheid vormde bijvoorbeeld een belangrijk nomische etatisme bleek echter onhoud- internationale bedrijven die volgens critici Daarbij hadden bedrijven gemakkelijker toe- kritiekpunt (Saad-Filho 2007, 1), maar die baar, daar men die op problematische wijze de binnenlandse producenten wegconcur- gang tot halffabricaten en kapitaalgoederen ongelijkheid was op zich geen probleem. financierde, met desastreuze gevolgen in het reerden. De concurrentie bracht echter reële uit het buitenland. Ten slotte stegen na de Belangrijker was dat de reële lonen voor verloren decennium van de jaren 1980. De prikkels met zich mee voor bedrijven om de handelsliberalisatie de import, de export en iedere inkomensgroep stegen. Tussen 2001 liberale economische hervormingen zorgden kwaliteit van hun producten te verbeteren. het Braziliaans aandeel in de wereldhandel en 2011 groeide het inkomen van de armste voor duurzame groei en een langetermijn- De concurrentieprikkel leidde tot productivi- (OESO 2009, 225). 10% van de bevolking met gemiddeld 6,7%. perspectief. teitsverhogingen en technologische innova- Het inkomen van de rijkste 10% steeg in die Ook de privatiseringen vormden onder- tie in Braziliaanse bedrijven (De Carvalho Ondanks de positieve gevolgen kreeg Bra- periode met gemiddeld 1,55% (Wereldbank- werp van kritiek in de literatuur (Saad-Filho Filho en Chamon 2008, 6). De economie zilië te maken met economische problemen groep 2014, 4). De ongelijkheid mag dan 2007, 10). De regering denationaliseerde functioneerde beter dankzij handelsliberali- na de hervormingen. Het land ondervond zijn gestegen, belangrijker was de gestegen de manufactuurindustrie grotendeels en satie (De Carvalho Filho en Chamon 2008, de grensoverschrijdende gevolgen van levensstandaard voor iedere klasse. de publieke dienstensector ervoer de last 4). Ondanks de etatistisch georiënteerde de Mexicaanse crisis van 1995, de Azia- van bezuinigingen. De regering schaf- kritiekpunten op het hervormingsbeleid van tische en Russische financiële crises van Ook de toename van de werkloosheid was te verscheidene staatsmonopoliën af en de Washington Consensus bleek het toch respectievelijk 1997 en 1998 (Nassif en problematisch volgens literatuur (Saad-Filho privatiseerde verschillende staatsbanken heilzaam voor de Braziliaanse economie. Feijó 2013), de Argentijnse crisis van 2001 2007, 1). Tijdens de jaren 1990 verdween (Wereldbankgroep 2014, 2). De privatiserin- (Rodriguéz et al 2008, 17), en de mondiale een derde van de manufactuurbanen. gen namen volgens kritiek de mogelijkheid Conclusie crisis van 2008 (Oreiro et al 2014). Brazilië Daarnaast verdubbelden de werkloosheid en tot overheidsfinanciering van de industrie Zowel Brazilië als Argentinië doorliep een kwam de schadelijke effecten echter snel te de informele werkgelegenheid (Saad-Filho weg. Die overheidsfinanciering had echter historische beleidsontwikkeling van econo- boven als gevolg van de stabiliteit bereikt 2007, 10). We kunnen aannemen dat werk- tot grote problemen geleid in de jaren 1980, misch liberalisme eind negentiende eeuw met de liberale economische hervormingen loosheidsstijgingen op zich een probleem dus de eliminatie ervan was wenselijk. Ook naar economisch etatisme gedurende de (Wereldbankgroep 2014, xi). vormen, maar het banenverlies in de indus- leidden de privatiseringen volgens critici twintigste eeuw. Vervolgens had het verlo-

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 56 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 57 ren decennium een heroriëntatie op eco- G. (Gijs) Boerhout is historicus en stagiair bij • IMF, ‘Second review under the stand-by arran- Literatuurlijst nomische vrijheid tot gevolg, die in de 21e de TeldersStichting. Hij is gespecialiseerd in gement and request for augmentation’, Interna- • Arnaut, J. ‘The redemption of the Washington eeuw gaandeweg weer plaatsmaakte voor de contemporaine geschiedenis van eco- tional Monetary Fund, 2001. Zie: http://www.imf. Consensus in Latin America’, Groniek, vol. 199, staatsinterventionisme en protectionisme. nomische ontwikkeling in de niet-westerse org/en /Publications/CR/Issues/2016/12/30/Ar- 2013. De huidige presidenten zetten weer in op wereld. gentinaSecond-Review-Under-the-Stand-By-Ar- economische vrijheid. De slinger bewoog rangement-and-Request-for-Augmentation3903, • Baer, W. et al, ‘The achievements and failures of zich dus herhaaldelijk van rechts naar links. geraadpleegd op 25 april 2017. Argentina’s neo-liberal policies,’ Oxford Develop- Toch bleek het liberale economische beleid Bronnen ment Studies, 2010. heilzaam, in tegenstelling tot het etatisme. • Bacha, E. et al, ‘Is Brazil Different? Risk, Dolla- • IMF, ‘Argentina: Staff report for the 2002 article rization, and Interest Rates in Emerging Markets’, IV consultation’, International Monetary Fund, • Ban, C., ‘Brazil’s liberal neo-developmentalism: De problematische financiering van het be- International Monetary Fund Working Paper, 2003. Zie: http://www.imf.org/en/Publications/ new paradigm or edited orthodoxy?’, Review of leid tot industriële importsubstitutie leidde tot 2007. Zie: http://www.imf.org/en/Publications/WP/ CR/Issues /2016/12/30/Argentina-Staff-Re- International Political Economy, 2012. de crises van de jaren 1980. Het Washing- Issues/2016/12/31/Is-Brazil-Different-Risk-Dol- port-for-the-2002-Article-IV-Consultation-16755, ton-Consensus-beleid bracht daarentegen larization-and-Interest-Rates-in-Emerging-Mar- geraadpleegd op 25 april 2017. • Blanchard, O. et al, Macroéconomie, ed. 6, realistische groei en macro-economische kets-21451, geraadpleegd op 6 april 2017. Parijs, 2016. stabiliteit, stabiliteit die maakte dat men de • OESO, ‘Brazil: strengthening governance for schadelijke effecten van externe crises snel • Berr, E. en F. Combarnous, ‘L’impact du consen- growth’, OESO, 2008. Zie: • Bresser-Pereira, L., Developing Brazil: Overco- te boven kwam. Toch formuleerden auteurs sus de Washington sur les pays en développe- http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Manage- ming the Failure of the Washington Consensus, kritiekpunten op het hervormingsbeleid, die ment: une évaluation empirique’, Centra d’écono- ment/oecd/governance/oecd-reviews-of-regula- Boulder, 2009. dus voorbij gingen aan de heilzaamheid mie du développement Working Paper, no. 100. tory-reform-brazil-2008_9789264042940-en#. ervan. Ook onderschatten zij de desastreuze Zie: http://www.cadtm.org/IMG/pdf/ ICW4_cadtm. WTaSL2jyjIU, geraadpleegd op 6 april 2017. • Céspedes, B. et al, ‘Monetary policy, inflation gevolgen van het economisch etatisme, en pdf, geraadpleegd op 16 mei 2017. and the level of economic activity in Brazil after de problematische invloed van gevestigde • OESO, ‘Globalisation and Emerging econo- the Real Plan: stylized facts from SVAR models’, belangen op arbeidsbescherming en over- • De Carvalho Filho, I. en M. Chamon, ‘The Myth mies: Brazil, Russia, India, Indonesia, China, Revista Brasileira de Economia, vol. 62(2), 2008. heidsinmenging in de economie. of Post-Reform Income Stagnation: Evidence and South Africa’, OESO, 2009. Zie: http://www. from Brazil and Mexico’, International Monetary keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/ • Eaton, K. ‘Decentralization, Democratizati- De 21e-eeuwse presidenten van Brazilië en Fund Working Paper, 2008. Zie: http://www.imf. trade/globalisation-and-emerging-economies_ on, and Liberalization: The History of Revenue Argentinië zetten problematisch genoeg op- org/en/Publications/WP/Issues /2016/12/31/ 9789264044814-en#.WTaShWjyjIU#page3, ge- Sharing in Argentina, 1934-1999’, Latin America nieuw een economisch-etatistische beleids- The-Myth-of-Post-Reform-Income-Stagnation-Evi- raadpleegd op 6 april 2017. Studies Association, 2000. lijn in, maar hun recente opvolgers Temer en dence-from-Brazil-and-Mexico-22241, geraad- Macri reageren met liberale economische pleegd op 23 maart 2017. • Rodríguez, A. et al, ‘Knowledge and innovation • Oreiro, J, ‘Effects of overvaluation and exchan- maatregelen op de problemen waarin de for competitiveness in Brazil’, World Bank report, ge rate volatility over industrial investment: empi- landen momenteel verkeren. Idealiter grijpen • ‘A very meaty scandal’, The Economist, 20 mei 2008. Zie: https://openknowledge.worldbank.org/ rical evidence and economic policy proposals for toekomstige machthebbers het economisch 2017. handle/ 10986/6413, geraadpleegd op 6 maart Brazil’, Revista de Economia Politica, 2014. herstel dat zal resulteren uit liberaal beleid 2017. niet aan om opnieuw de staatsinterventie te • ‘Bello: Argentina’s honest data’, The Economist, • Nassif, A. en C. Feijó, ‘Liberal versus neo-deve- vergroten. 27 mei 2017. • Rosenblatt, D. ‘The credibility of economic poli- lopmental convention to growth: why has Brazil cy making in Argentina 1989-2015’, World Bank shown a poor performance since the 1980s?’, De recente economische geschiedenis van • García-Herrero, A. ‘Banking crises in Latin working paper, 2016. Zie: https://openknowledge. Revista de Economia Política, vol. 33(4), 2013. beide landen lijkt echter een tegengestelde America in the 1990s: Lessons from Argentina, worldbank.org/handle/10986/25315, geraad- voorspelling te rechtvaardigen. Paraguay, and Venezuela’, International Monetary pleegd op 17 februari 2017. • Saad-Filho, A. ‘Neoliberalism, democracy and Fund Working Paper, 1997. Zie: http://www.imf. economic policy in Brazil’, in P. Arestis en A. org/en/Publications/WP/Issues/2016/12/30/Ban • Wereldbankgroep, ‘Brazil country program eva- Saad-Filho (red), Political economy of Brazil: king-Crises-in-Latin-America-in-the-1990-s-Les- luation, FY 2004-2011’, evaluatierapport, 2014. recent economic performance, 2007. sons-From-Argentina-Paraguay-and-Venezue- Zie: https://openknowledge.worldbank.org/handle/ la-2362, geraadpleegd op 31 maart 2017. 10986/20523, geraadpleegd op 6 maart 2017.

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 58 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 59 • Stiglitz, J. ‘Is there a post Washington Con- (red.), After the Washington Consensus: Restar- sensus Consensus?’, in N. Serra en J. Stiglitz ting growth and reform in Latin America, 2003. (red), The Washington Consensus reconsidered: towards a new global governance, Oxford, 2008. • Woods, N., The Globalizers: The IMF, the World Bank, and their Borrowers, Ithaca, 2008. • Szirmai, A., Socio-economic development, ed. 2, Cambridge, 2015.

• Williamson, J., ‘What Washington means by policy reform’, in J. Williamson (red.), Latin American adjustment: how much has happened?, Washington, 1990.

• Williamson, J., ‘An agenda for restarting growth and reform’, in P. Kuczynski en J. Williamson

Liberalisme en economisch nationalisme Zijn er liberale rechtvaardigingsgronden voor het toepassen van nationaal economisch beleid?

door Daniël Turk Voormalig topman van Royal Dutch Shell, Of kan een vorm van economisch nationalis- Jeroen van der Veer, maakte zich onlangs me in Nederland geen kwaad? zorgen over de vele (vijandige) overnames van Nederlandse bedrijven, of pogingen De Tweede Kamer is er in ieder geval over daartoe. Hij noemde het de ‘donkere zijde uit. Een Kamermeerderheid is voor een van het kapitalisme’. Voorbeelden van over- wettelijke regeling die Nederlandse bedrijven names van Nederlandse bedrijven, al dan beter beschermt tegen vijandige overnames. niet vijandig, zijn er genoeg. Zo werd in 2016 Het kabinet denkt bijvoorbeeld dan aan een de Nederlandse chipmaker NXP voor 43 wettelijk verankerde bedenktijd bij ongewilde miljard euro overgenomen door de Ameri- overnames. Ook aan de andere kant van kaanse branchegenoot Qualcomm. Het was de Noordzee woedt deze discussie bij de voor Nederlandse begrippen een enorme traditionele kampioenen van vrijhandel en de overname. Alleen ABN AMRO bracht in 2007 open, vrije markt: de Britten. meer op met 72 miljard euro. Het is zoals NRC Handelsblad stelde: ‘eten of gegeten Na de mislukte overnamepoging van het worden’ (Hijink 2016). Voor Nederlandse Brits-Nederlandse Unilever door Kraft Heinz bedrijven is er (helaas) vaak sprake van begin 2017, deed Unilever-topman Paul Pol- dat laatste. AkzoNobel is het meest recente man een oproep in de Financial Times om voorbeeld. Hoe hiermee om te gaan? Dit de Britse overnameregels aan te scherpen. over laten aan de vrije markt en de aandeel- Hij drong erop aan om ‘nationale kampioe- houders? nen’ in het bedrijfsleven veilig te stellen of

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 60 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 61 om in ieder geval een gelijk speelveld te Mercantilisme, een geschiedenis 219). Dit onderdeel van de mercantilistische Adam Smith en het einde van het creëren. De regering van Theresa May is ‘Le commerce est la source des finances et ‘zero-sum’ logica heeft in grote mate bijge- voor deze sentimenten zeker niet onge- dragen aan de lange reeks van mercantilisti- mercantilisme? des finances est le nerf vital de la guerre’, De liberale, ideologische onderbouwing voor voelig. In 2007 had Groot-Brittannië nog elf sche oorlogen die vanaf halverwege de 17e schreef de Franse minister van Financi- internationale vrijhandel werd geleverd door bedrijven groot genoeg voor een notering eeuw tot en met de nederlaag van Napoleon ën Jean-Baptiste Colbert (1619-1683) in Adam Smith (1723-1790) met zijn in 1776 in de top 100 grootste bedrijven wereldwijd in 1815 in Europa en de Europese koloniën de 17e eeuw (Mead Earle 1986, 217). De verschenen magnum opus The Wealth of (gemeten naar marktkapitalisatie). Vandaag hebben plaatsgevonden. Betrokken landen naam Colbert is als geen ander verbonden Nations. Hiermee doorbrak hij de mercanti- zijn dat er nog maar vijf. De huidige ‘Enter- waren steevast Spanje, Frankrijk, Groot-Brit- met het expansionistische, maar vooral ook listische doctrine die twee eeuwen lang aan prise Act’ staat de Britse regering toe om in tannië en Holland. Het is dan ook een mercantilistische Frankrijk onder koning de basis stond van het Britse economische te grijpen wanneer er sprake is van aantas- misverstand te denken dat Frankrijk, hoewel Lodewijk XIV. Het mercantilistische systeem en buitenlands beleid. Na de grote Britse ting van de financiële stabiliteit, de nationale onder Colbert de meest bekende exponent, dat Colbert voorstond was een systeem van overwinning in de Zevenjarige Oorlog (1756- veiligheid of de pluriformiteit van de media. de enige was in vroegmodern Europa dat machtspolitiek. Op binnenlands vlak moest 1763) leek de dominantie van Groot-Brit- En May’s kabinet werkt aan de toevoeging mercantilistisch beleid voerde. de macht van de staat worden versterkt ten tannië in het internationale handelsverkeer van een vierde criterium om een mogelijke Want ondanks de lange Nederlandse traditie opzichte van de particuliere instituties en op verzekerd en was het tijd om kritisch te overname te blokkeren. Namelijk wanneer van het bevorderen van internationale vrij- buitenlands vlak vis-à-vis de andere Europe- kijken naar de mercantilistische doctrine en een bedrijf kan worden aangemerkt als on- handel, paste ook de Republiek der Verenig- se mogendheden – met name Nederland en de vele misstanden die daarmee gepaard derdeel van de ‘kritieke nationale infrastruc- de Nederlanden in de 17e eeuw mercanti- Engeland. Het doel was een sterke, centraal gingen. Smith, hoewel zeker niet de enige, tuur’. Het is maar zeer de vraag of Unilever, listisch beleid toe. Hoewel Nederland bereid aangedreven nationale staat met een sterk was daarin zonder twijfel de belangrijkste.1 of in het Nederlandse geval AkzoNobel, ontwikkelde commerciële, financiële, militai- was het door Hugo de Groot geformuleerde hiervoor zou kwalificeren. Sentimenten van principe van mare liberum in de Noordzee re en maritieme macht. Om dit te bereiken Voor Smith stond centraal dat de vrije markt prestige en nationale trots lijken in deze gewapenderhand tegen de Engelsen te richtte Colbert de Franse economie op een en vrijhandel voor ieder individu de beste gevallen doorslaggevend te zijn. verdedigen, hanteerde het simultaan in de dusdanige manier in dat de politieke en kansen bieden om zijn of haar economi- Aziatische wateren een strikt monopolie. De militaire macht van het Franse koninkrijk kon sche positie te verbeteren. De gedachte Dat de Fransen hun bedrijven al sinds jaar Britse historicus Charles Boxer schreef hier- worden vergroot (Mead Earle 1986, 218-9). dat staatslieden de economische aange- en dag beschermen wekt geen verbazing, over dat ‘in advocating freedom of internati- legenheden van het land kunnen plannen maar dat nu ook de Britten en Nederlan- onal trade in general and the freedom of the Het mercantilistische systeem was er inhe- verwierp hij. Hij geloofde in het ontstaan ders – de traditionele open kapitalistische, seas in particular, the merchant-oligarchs of rent op gericht het oorlogspotentieel van de van een spontane orde en niet het idee dat maritieme en handeldrijvende Europese Holland and Zeeland were primarily actuated staat te vergroten. Export en import werden een centrale autoriteit van bovenaf regels naties – overgaan tot een zekere vorm van by self-interest’ (Boxer 1965, 78). sterk gereguleerd, voorraden van zeldzame oplegt, of zoals zijn goede vriend, de Schot- ‘economisch nationalisme’ is tekenend voor metalen vereist voor de oorlogsproductie se filosoof Adam Ferguson het omschreef: de snelle veranderingen in de geopolitieke Pas vanaf de 19e eeuw is er een geleidelijke werden opgebouwd en geconserveerd, ‘Order is the result of human action but not verhoudingen. Bismarck zei in de 19e eeuw verschuiving zichtbaar waarbij er niet langer scheepvaart werd bevorderd als belang- human design.’ Kenmerkend is dat bij deze dat vrijhandel het wapen is van de sterksten. louter vanuit het commerciële belang om rijke bron van maritieme macht, koloniën processen een zekere harmonie voortvloeit De ‘sterkste’ in het geopolitieke krachtenveld vrij te kunnen navigeren werd geredeneerd. werden gesticht en beschermd en dienden uit zelfzuchtige handelingen van vrije, hun zijn de Europeanen inmiddels niet meer en Het vrijhandelsprincipe kreeg een liberale, louter ter verrijking van het moederland en eigenbelang nastrevende individuen. Voor dus rijst de vraag of we met een strategische ideologische onderbouwing en werd dankzij bevolkingsgroei werd gestimuleerd met als Smith was het evident dat handel gebeurt, bril naar onze industrie en bedrijven moeten de Britse pax Britannica gefaciliteerd. Dit doel de militaire mankracht van de staat of dient te gebeuren op basis van vrijwillig- gaan kijken? En hoe verhoudt zich dat tot was pas mogelijk nadat Groot-Brittannië alle uit te breiden. In dit Hobbesiaanse tijdperk heid en winstgevendheid beoogt voor alle het liberalisme en de vrije markt? rivaliserende mogendheden in de mercanti- was de gedachte dat men beter het econo- betrokken partijen. Hoewel hij ook erkende Om hier antwoord op te geven zal ik al- listische conflicten had verslagen en zich als misch potentieel van geopolitieke rivalen kon dat dit niet betekent dat de opbrengsten van lereerst kijken naar de historische verwe- de machtigste commerciële, maritieme en verzwakken, dan zelf economische groei te vrijhandel evenredig binnen een samenle- venheid tussen economische en politieke handelsnatie in de 19e eeuw kon ontplooien bewerkstelligen. ‘Any attempt at economic ving worden verdeeld. macht, alvorens antwoord te geven op de advance by one’s own efforts in one coun- en invulling kon geven aan de door Adam vraag of er liberale rechtvaardigingsgronden Smith uiteengezette filosofie aangaande de try must have appeared pointless, unless it Handel kan bovendien neveneffecten zijn voor het toepassen van nationaal econo- vrije markt. consisted in robbing other countries of part hebben op andere terreinen van de interna- misch beleid. of their possessions’ (Mead Earle 1986, tionale politiek. Meer handel leidt immers in

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 62 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 63 beginsel tot grotere welvaart en dit kan zich country.’ En in het uiterste geval is zelfs mercantilistische overwinning op zijn con- De aanhangers van wat de Manchester vertalen in een meer pacifistisch overheids- staatssteun gerechtvaardigd om de ontwik- tinentale rivalen kunnen behalen. In plaats School is gaan heten, waren ten onrechte de beleid; een grotere nadruk op diplomatie en keling van een bepaalde industrie te stimu- daarvan nam Albion het op zich een gou- mening toegedaan dat in dit gouden tijdperk minder op defensie. Toch was het ook Smith leren: ‘It is of importance that the kingdom den tijdperk van internationale vrijhandel van vrijhandel de verwevenheid tussen eco- die schreef dat ‘defence is more impor- depend as little as possible upon its neigh- in te luiden (Kennedy 2017, 152). Tarieven nomische en politieke macht er niet langer tant than opulence [weelde]’. De moderne bors for the manufactures necessary for its werden verlaagd, de beruchte ‘Corn Laws’ toe deed. Zoals de Amerikaanse politicoloog perceptie dat Smith de mercantilistische link defense; and if these cannot be maintained werden afgeschaft en de ‘Navigation Acts’ Michael Mandelbaum schreef: ‘the heart tussen politiek en economie heeft door- at home, it is reasonable that all other bran- herroepen. of politics is power; the aim of economics broken is dan ook onjuist. Hij was zich wel ches of industry be taxed in order to support is wealth. Power is inherently limited. The degelijk bewust van de limieten van de eco- them’ (Smith 1991 [1776], 484-5). Voor diegenen die vrijhandel propageerden quest for power is therefore competitive. nomische logica. Wederzijdse economische was dit louter gezond verstand. Groot-Brit- It is a ‘zero-sum game’. Wealth, by con- voordelen zijn niet per definitie ook in politiek Het is dus belangrijk te stellen dat het werk tannië was voor zijn welvaart afhankelijk van trast, is limitless, which makes economics opzicht voordelig. Volgens hem was ‘the van Smith geen volledige breuk beteken- handel, en meer handel betekende meer a ‘positive-sum game’ (Mandelbaum 2014, wealth of a neighbouring country dangerous de met de mercantilistische doctrine. Hij welvaart. Bovendien was het land in de ge- xvi-xvii). Juist hierdoor was men – en is men in war and politics’, hoewel ‘certainly advan- doorbrak de mercantilistische gedachte dat privilegieerde positie om meer dan anderen het in het Westen nog steeds – sceptisch tageous in trade’ (Smith 1991 [1776], 460-1). handel geen ‘zero-sum game’ is, maar juist te profiteren van de groei van de wereldhan- economische instrumenten in te zetten vis- leidt tot grotere welvaart voor alle betrokken del en het toepassen van mercantilistisch à-vis rivaliserende staten in het geopolitieke Smith was dus geen voorstander van abso- partijen. Echter, evenals de mercantilistische beleid in dit stadium zou er juist toe hebben krachtenveld. lute vrijhandel. ‘The first duty of the sover- doctrine, was hij ervan overtuigd dat de kunnen leiden dat landen op het continent eign is that of protecting the society from the economische macht van de staat gebruikt tariefmuren zouden opwerpen om hun eigen Alvorens in te gaan op het huidige tijdperk violence and invasion of other independent mag worden als instrument in het geopolitie- industrieën op te bouwen. Voor de Britten van ‘geoeconomics’ en de lessen die Neder- societies,’ zo schreef hij (Smith 1991 [1776], ke krachtenveld. De vraag was dus niet of, was het moment derhalve opportuun. Zoals land hieruit kan trekken, is het goed kort een 653). Dit gegeven behelst dat er wel degelijk maar hoe dit het beste gedaan kon worden. eerder aangehaald, zei Bismarck dat vrijhan- blik te werpen op het leven en werk van de rechtvaardigingsgronden zijn om de vrije Smith was ervan overtuigd dat met de vrije del het wapen is van de sterksten. In de 19e Amerikaanse filosoof en staatsman Alexan- markt aan banden te leggen. Met name op markt, vrijhandel, privaat initiatief, aversie eeuw was het een machtig Brits wapen. der Hamilton (1757-1804). Zijn werk Report het gebied van defensie zijn handelsrestric- tegen machtsconcentratie en zo min moge- on Manufactures is dan wel een handboek ties soms nodig, ook al kunnen dergelijke lijk staatsdwang, niet alleen de individuele Het Britse handelssucces was halverwege voor wat tegenwoordig economisch nationa- maatregelen monopolistische tendensen vrijheid van de burgers, maar ook de veilig- de 19e eeuw zo groot dat met name onder listisch beleid mag worden genoemd, maar creëren en andere nadelen tot gevolg heidsbelangen van de staat het beste waren de groeiende Britse middenklasse – aange- biedt tegelijkertijd belangwekkende inzichten hebben. Zo was Smith een voorstander van gediend. Methoden verschilden, het doel voerd door de aan het liberalisme verwante voor hoe liberalen om kunnen gaan met de in de 17e eeuw onder de dictator Oliver daarentegen niet. denkers Richard Cobden (1804-1865) en groeiend economisch nationalisme en of er Cromwell ingevoerde ‘Navigation Acts’ – be- John Bright (1811-1889) – het idee ont- liberale rechtvaardigingsgronden kunnen zijn doeld om de Britse scheepvaart te bevor- Het duurde nog tot de definitieve nederlaag stond dat vrijhandel het middel was tegen om zelf dergelijk beleid te initiëren. deren – omdat ‘the defence of Great Britain van Napoleon en de ineenstorting van diens al het kwaad in de wereld. Handeldrijvende depends very much upon the numbers of its continentale systeem, eer Groot-Brittannië individuen hebben een gemeenschappelijk sailors and shipping. The act of navigation, de doctrine van vrijhandel omarmde. Een belang bij wereldvrede en de vestiging van Alexander Hamilton en de therefore, very properly endeavours to give werkelijk spectaculair besluit. Mercantilis- een internationale rechtsorde zou staten, the sailors and shipping of Great Britain the me was immers, ook nog na de Zevenja- grenzen en dus ook militaire macht overbo- verwevenheid van economische monopoly of the trade of their own country’ rige Oorlog, de drijvende kracht achter de dig maken. De krijgsmacht werd beschouwd en politieke macht (Smith 1991 [1776], 430-1). Ook bescher- Britse expansie van de voorafgaande twee als de vijand van de vrijheid (Semmel 1986, Het jaar waarin The Wealth of Nations mende importtarieven sloot hij niet uit als dit eeuwen. Dat dit beleid nu door de volge- 3). In dit doorgeslagen ‘liberaal pacifisme’ verscheen was ook het jaar waarin een van de nationale veiligheid ten goede komt: ‘It lingen van Smith, Ricardo en anderen met vergat men echter dat juist de Britse militaire de meest belangrijke documenten in de will generally be advantageous to lay some hen overboord werd gegooid gold als een macht, in het bijzonder de marine, de Britse politieke geschiedenis door het Amerikaanse burden upon foreign, for the encouragement ongekende ommekeer. Dankzij de industri- vrijheid garandeerde – zoals de marine in Congres werd aangenomen: of domestic industry when some particular ële voorsprong en het immense koloniale 1805 bij Trafalgar had gedaan en in 1914- The Declaration of Independence. De industry is necessary for the defense of the rijk had Groot-Brittannië namelijk een grote 1918 en 1940-1941 weer zou doen. daaropvolgende Amerikaanse Onafhankelijk-

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 64 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 65 heidsoorlog - ironisch genoeg deels het zich in zou zetten om binnenlandse econo- markets, and Adam Smith’s invisible hand’ De opkomst van Geoeconomics gevolg van het Britse mercantilistische mische activiteiten te stimuleren. (Chernow 2004, 377). Echter zoals Hamilton De Verenigde Staten gelden anno 2017 nog beleid - zette de jonge Hamilton als vel- zelf later aangaf, dat ‘in matters of industry, steeds als de machtigste natie op aarde. dadjudant van George Washington op het Critici, zoals de proponent van vrijhandel human enterprise ought doubtless to be left De economische en militaire macht die pad richting eeuwige roem als een van de William Sumner, verweten Hamilton dat free in the main, not fettered by too much Washington te berde kan brengen is onge- belangrijkste en meest omstreden Ameri- zijn Report on Manufactures niet meer was regulation, but practical politicians know that ëvenaard. Het betreft echter voornamelijk de kaanse Founding Fathers. dan ‘the old system of mercantilism of the it may be beneficially stimulated by prudent militaire macht van de Verenigde Staten die English school, turned around and adjusted aids and encouragements on the part of the de wereld aanschouwt. Of het nu de inzet is Over de op zijn zachtst gezegd spectaculai- to the situation of the United States’ (Sumner government’ (Hamilton 1801)). van de ‘Mother of all bombs’ (de MOAB) in re levensloop van Alexander Hamilton valt 1890, 175). Deze kritiek mag dan wel een Afghanistan, discussies omtrent al dan niet veel te schrijven, doch ik zal mij in dit artikel kern van waarheid bevatten, het is echter Hierin ging hij niet zo ver als in de dagen meer ‘boots on the ground’ in de strijd tegen beperken tot het in 1791 van zijn hand verkeerd te stellen dat Hamilton een mer- van het Europese (lees: Franse) mercanti- ISIS of de ontplooiing van een maritieme verschenen Report on Manufactures, gepu- cantilist was in de traditie van Colbert. Het lisme. Geselecteerde sectoren en produc- taakgroep als signaal richting Noord-Ko- bliceerd na zijn meer bekende bijdragen in hiervoor beschreven Europese mercantilis- ten dienden te worden bevorderd, dan wel rea, het is voornamelijk de politiek-militaire 2 The Federalist Papers en geschreven op me had twee doelen: nationale unificatie en beschermd door middel van importtarieven manier van denken die thans in Washing- verzoek van het Huis van Afgevaardigden de ontwikkeling van de machtsmiddelen van en premies om de beginnende Amerikaanse ton overheerst. Alexander Hamilton zou dit vlak nadat Hamilton aantrad als de eerste de staat (Mead Earle 1986, 232). Hamilton industrie niet bloot te stellen aan de agres- als uiterst merkwaardig hebben ervaren. Amerikaanse minister van Financiën. In was dan wel een nationalist en vond ook dat sieve handelspolitiek van de Europese mo- Voor hem was economisch beleid juist een deze hoedanigheid heeft hij gedurende de economisch beleid unificatie kon bewerk- gendheden. Hamilton prefereerde financiële belangrijk onderdeel van buitenlands beleid. vormende jaren van de jonge Amerikaanse stelligen, zoals hij zelf deed met de creatie prikkels boven door de regering opgestelde Tegenwoordig zien we steeds meer opko- republiek meer dan wie ook bijgedragen aan van de Federal Reserve, maar toch kan zijn richtlijnen en wilde deze prikkels ook zo snel mende, niet-westerse staten die kapitaal en niet alleen het formuleren van beleid, maar Report on Manufactures ook wel degelijk ge- mogelijk weer afbouwen wanneer deze niet andere economische instrumenten gebrui- ook de uitvoering daarvan. Met name op lezen worden als een krachtig pleidooi voor meer nodig waren. Dit in de wetenschap ken om strategische doelen te bereiken en economisch vlak. vrijhandel en de vrije markt. dat tarieven voor rekening kwamen van de politieke invloed te verwerven waar voor- Amerikaanse belastingbetaler. Mede daarom heen militaire dwang zou zijn gebruikt om Hamilton gaf met Report on Manufactures Hamilton was bekend met het werk van gebruikte hij liever premies om zijn doelen hetzelfde te realiseren. een uitgebreide visie op hoe de federale Adam Smith en schreef: ‘if a system of in- te bereiken. In sommige gevallen, zoals bij regering de economische activiteiten in dustrial and commercial liberty had governed bepaalde grondstoffen, verlaagde hij zelfs de In 1990 schreef de invloedrijke Amerikaanse de Verenigde Staten kon stimuleren. Het the conduct of nations more generally than importtarieven om bedrijvigheid te bevorde- strateeg Edward Luttwak dat ‘the waning of is belangrijk te vermelden dat Report on it has done, there is room to suppose that it ren (Chernow 2004, 377). the Cold War is steadily reducing the impor- Manufactures beschouwd dient te worden might have carried them faster to prosperity tance of military power in world affairs’. We- in het licht van de kort daarvoor beëindig- and greatness than they have attained by Hamilton was dus geen mercantilist uit over- reldpolitiek, zo voorzag hij, zou plaats maken de Onafhankelijkheidsoorlog. De drijvende the pursuit of maxims too widely opposite’ tuiging, maar zag zich hiertoe gedwongen voor ‘geoeconomics’, ofwel ‘the admixture krachten achter het rapport waren dan ook (Hamilton 1791, 73). Juist omdat de Europe- om de Amerikaanse autarkie te vergroten in of the logic of conflict with the methods of voornamelijk militair en strategisch van aard. se naties mercantilistisch beleid toepasten, een naar zijn mening inherent vijandig ge- commerce’. ‘Geoeconomics’ is niet meer Als officier in het Continentale leger herin- met als gevolg dat de Verenigde Staten niet opolitiek krachtenveld. Daarom steunde hij en niet minder ‘than the continuation of the nerde hij zich nog zeer goed ‘the extreme in de positie waren om in een gelijk speel- tijdelijke mercantilistische maatregelen om ancient rivalry of the nations by new indus- embarrassments of the United States during veld met deze landen handel te drijven, was de jonge Amerikaanse natie te helpen zijn trial means. Just as in the past when young the late war, from an incapacity of sup- het noodzakelijk om met name de indus- weg te vinden in een wereld gedomineerd men were put in uniform to be marched off plying themselves’ (Hamilton 1791, 135). trieën te bevorderen die ‘will tend to render door de Europese koloniale mogendheden. in pursuit of schemes of territorial conquest, De tekorten gedurende de oorlog, variërend the United States independent of foreign Realpolitik won het in deze van laissez-faire today taxpayers are persuaded to subsidize van buskruit tot en met uniformen, waren nations for military and other essential purisme (Chernow 2004, 377). Hamilton zet- schemes of industrial conquest. Instead of volgens Hamilton een ‘by-product’ van het supplies’ (Hamilton 1791, 70). Of zoals Ron te de Verenigde Staten hiermee op het pad fighting each other, France, Germany and Britse koloniale monopolie op de productie Chernow, de biograaf van Alexander Ha- richting de hegemoniale positie die het land Britain now collaborate to fund Airbus Indus- van deze goederen. Hamilton achtte het dan milton, opmerkte: ‘In the best of all possible thans inneemt. tries offensive against Boeing and McDon- ook noodzakelijk dat de federale overheid worlds, Hamilton preferred free trade, open nell-Douglas. Instead of measuring progress

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 66 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 67 by how far the fighting front has advanced ontwikkeling. Staatskapitalisme, centraal politici en beleidsmakers in de westerse me te blokkeren, liet hij wel doorschemeren on the map, it is worldwide market shares geleide marktverhoudingen en autoritair economieën aan het denken moeten zet- te kijken naar de voorwaarden voor postbe- for the targeted products that are the goal’ bestuur winnen het van deregulering, libe- ten. Zo is bijvoorbeeld in de top tien van de zorging in Nederland. Een duidelijk signaal (Luttwak 1990, 17-23). ralisering en privatisering. Gevolg hiervan is grootste Sovereign Wealth Funds, Noorwe- van de Nederlandse regering. Begin 2017 dat niet langer het clubje geïndustrialiseerde, gen als enige democratie met zijn Statens was er door het Amerikaanse bedrijf Kraft In 1990 en de jaren direct na het einde van democratische economieën – de G7 – de Pensjonfonds vertegenwoordigd. De reactie Heinz interesse voor het Brits-Nederlandse Koude Oorlog was de Amerikaanse macht postcrisis hervormingsagenda bepaalt, maar in veel westerse landen is een vlucht naar Unilever en hing er lange tijd een vijandig echter op zijn hoogtepunt. Gedurende deze de nieuw in het leven geroepen G20 als het economisch nationalisme. Dit betekent niet overnamebod3 op AkzoNobel in de lucht na Pax Americana, evenals voor de Britten symbool van de verschuivende machtsver- een nieuwe vorm van mercantilisme – mer- eerdere vriendschappelijke toenaderingen gedurende de Pax Britannica, werd handels- houdingen. In dit vanuit een westers per- cantilisme in combinatie met de middelen die door het eveneens Amerikaanse bedrijf en investeringsbeleid gezien als een louter spectief bezien steeds ongunstiger interna- de staat in de 21e eeuw tot zijn beschikking PPG. economische exercitie en speelde ‘geoeco- tionale speelveld zien we dat geopolitiek en heeft zou immers een totalitaire staat bete- nomics’ geen rol. Er was onder Amerikaanse markten steeds vaker samengaan en dat het kenen – maar toegenomen protectionisme Vanuit politiek Den Haag gaan steeds meer beleidsmakers zelfs de angst dat geopolitiek internationale vrijhandelssysteem onder zeer en initiatieven om private bedrijven beter te stemmen op voor een betere bescherming een rol zou gaan spelen bij toekomstige grote druk staat door opkomend staatskapi- beschermen tegen buitenlandse overnames. van het Nederlandse bedrijfsleven. ‘Elf van handelsverdragen. Het Trans-Pacific Part- talisme. Donald Trump is met zijn ‘Buy American-ini- de 25 AEX-bedrijven, de grootste beursge- nership (TPP) had oorspronkelijk de naam tiatief’ en zijn wens om de Amerikaanse han- noteerde bedrijven in Nederland, zijn de fac- Trans-Pacific Strategic Economic Partner- Thans bezitten overheden, en niet private delsovereenkomsten te heronderhandelen to niet goed beschermd’, aldus de minister ship (Blackwill en Harris 2016, 15-6). Maar aandeelhouders, dertien van de groot- het toonbeeld van economisch nationalisme, van Financiën in maart het woord ‘strategic’ werd uit de naam van ste olie- en gasbedrijven ter wereld en 75 maar ook in Nederland woedt een hevige 2017. Hij zou graag een commissie instellen het verdrag geschrapt (bij het aantreden van procent van de wereldwijde fossiele ener- politieke en maatschappelijke discussie over die bescherming biedt aan bedrijven. Er is Donald Trump in het Witte Huis werd het giereserves. Tussen 2004 en 2009 zijn 120 de te volgen koers. volgens Dijsselbloem een ‘echte bedreiging verdrag zelf geschrapt). staatsbedrijven toegetreden tot de jaarlijkse voor het toekomstig verdienvermogen van Forbes-lijst van grootste bedrijven, terwijl Economisch nationalisme en de Nederland en er is een groot strategisch Een keerpunt in deze was de financiële 250 andere, voornamelijk westerse bedrijven belang’ (Schram 2017). Het CDA hekelde crisis van 2008 en de bijkomende malaise niet meer op deze lijst voorkomen. Boven- lessen voor Nederland eerder al de ‘doorgeslagen liberalisering’ die initieel voornamelijk de rijke westerse dien zijn overheden de belangrijkste spelers In 2013 deed de Mexicaanse miljardair en is van mening dat Nederland niet naïef economieën raakte. Het was een grote klap in enkele van de meest belangrijke obli- Carlos Slim een poging om het Nederlandse moet zijn. GroenLinks en aandeelhouders- voor het vertrouwen in de door het Westen gatiemarkten. De concentratie van zoveel KPN over te nemen. Hetgeen in Nederland kapitalisme gaan überhaupt niet samen. De gecontroleerde financiële instituties. Hoewel welvaart en economische invloed in handen op veel verzet stuitte en uiteindelijk door een VVD wil vooralsnog niet verder gaan dan het in relatief opzicht het aandeel van het Wes- van de staat maakt het voor autocratische in het leven geroepen beschermingscon- genoemde wetsvoorstel waarbij de regering ten in de wereldeconomie toen al langere tijd overheden, zoals China, Rusland en ook structie (een stichting met de mogelijkheid dwars kan liggen bij overnames in de tele- gestaag afnam, domineerde zij nog steeds de Golfstaten, mogelijk dit aan te wenden extra aandelen uit te geven) is tegenge- comsector. de mondiale financiële markten en handel. op een manier ondoenlijk voor westerse houden. Deze strijd was voor minister van Zoals de gerenommeerde Britse journalist democratieën, doordat deze autocratische Economische Zaken Henk Kamp aanleiding Dat nu uitgerekend een VVD-bewindsman Martin Wolf schreef: ‘Much of the rest of the overheden markten direct kunnen betreden. om in februari 2017 een wet aan te kondigen onlangs reageerde op druk van de top van world resented the power and arrogance of ‘Shaping these markets not just for profits, om vijandige overnames tegen te gaan. De het Nederlandse bedrijfsleven om bedrijven the high-income countries, it accepted that, but to build and exercise power on behalf betreffende wet heeft echter alleen betrek- beter te beschermen tekent de, ook in libera- by and large, the latter knew what they were of the state’, zoals voormalig minister van king op de Nederlandse telecomsector, een le kringen, sterk veranderde houding. In mei doing, at least in economic policy’ (Wolf Buitenlandse Zaken Hillary Clinton aangaf vitaal onderdeel van de Nederlandse digitale 2017 dienden bestuurders en commissaris- 2014, 9). Nu dit vertrouwen goeddeels is (Blackwill en Harris 2016, 37). infrastructuur. sen van grote Nederlandse beursgenoteerde verdwenen, zoeken steeds meer opkomen- bedrijven een voorstel in bij minister Kamp de economieën hun heil in de tijdens de De opkomst van deze nieuwe vorm van KPN was niet de enige ‘prooi’. In 2016 was ‘om de macht van aandeelhouders fors in crisis meer robuust gebleken Chinese vorm staatskapitalisme, aanzienlijk groter in het Belgische Bpost voornemens om het te perken bij een ongewenst overnamebod’ van staatskapitalisme – de ‘Peking consen- schaal en aangewend door rijkere en bo- Nederlandse PostNL over te nemen. Hoewel (Jessayan 2017). Het voorstel behelst een sus’ – als pad naar verdere economische vendien niet-democratische actoren, zou minister Kamp in deze casus niet overging wettelijke ‘time-out’ van een jaar waarin tot directe staatsinterventie om deze overna-

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 68 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 69 bestuurders en commissarissen bij een vij- bedrijven bij dreigende overnames zelf be- vatief voedingsmiddelenonderzoek mogelijk andelijk overnamebod niet door de aandeel- schermingsmaatregelen optuigen, zoals bij- Gegeven hetgeen in dit artikel beschreven, maakt. Een mogelijke overname door Heinz houders naar huis kunnen worden gestuurd. voorbeeld het uitgeven van gedifferentieerde moge duidelijk zijn dat ook voor liberalen de Kraft zou kunnen betekenen dat de deze Dit vooruitzicht zou kapers met overname- aandelen en het instellen van een langere vrije markt niet absoluut is. De discipelen capaciteit voor onderzoek en innovatie in plannen moeten afschrikken überhaupt een responstijd. Beschermingsmaatregelen die van Smith geloven daar meer in dan Smith Wageningen wegvalt, of mogelijk nog erger, vijandig bod uit te brengen. Topbestuurder overigens in de jaren ’90 zijn afgebouwd ten zelf deed en ook de casus van Alexander dat China als financier en dus ook paten- en commissaris Jan Hommen, opsteller van gunste van de aandeelhouders omdat het Hamilton laat zien dat geloven in de vrije thouder in dit gat springt. Dat zou kunnen het voorstel, vindt Nederland in dit opzicht bedrijfsbestuur te weinig scherp werd gehou- markt nobel is, maar dat soms realpolitieke betekenen dat een ‘vitale sector afhankelijk namelijk ‘te liberaal’ (Van der Heijden en den. Het door Hommen geïnitieerde voorstel overwegingen zwaarder wegen. Genoemd wordt van de grillen van de Communistische Kooiman 2017). getuigt dus van enige hypocrisie. zijn nationale veiligheid en gebrek aan reci- Partij in Peking’ (Hellendoorn 2017). Boven- prociteit als liberale rechtvaardigingsgronden dien vormt Unilever (evenals Royal Dutch Minister Kamp reageerde in het licht van Toch dient opgemerkt te worden dat het om de vrije markt (deels) in te perken. Shell) als Brits-Nederlands bedrijf een cru- de vele overnameactiviteiten en de reuring Nederlandse bedrijfsleven toen opereerde ciale schakel – zeker na de Brexit – tussen die dit teweeg bracht op 20 mei 2017 met in een goeddeels gelijk speelveld; de vrije Nationale veiligheid landen die een lange historische, culturele een brief aan de voorzitter van de Tweede markt was op zijn hoogtepunt. De ‘pendu- De duiding van bedrijven die als vitaal voor en economische verbondenheid met elkaar Kamer. Hierin stelt Kamp: ‘Overnames door le van economische vrijheid zwaait nu de de nationale veiligheid kunnen worden delen. buitenlandse bedrijven zijn onderdeel van andere kant op’ (Redactioneel commentaar beschouwd is echter niet makkelijk. In het het economisch proces. Ze bieden kansen 2017). Sinds de economische crisis van tien tijdperk van Colbert, Smith en Hamilton Volgens minister Dijsselbloem is Unilever voor ons bedrijfsleven, maar kunnen ook jaar geleden dragen met name Europese was het evident. Sectoren gerelateerd aan ‘een van de paradepaardjes van de Neder- risico’s opleveren voor de Nederlandse eco- overheden meer zorg voor hun ‘kroonjuwe- scheepvaart en de fabricage van wapens landse industrie voor agri-food’ (Cats 2017). nomie, zeker als deze een vijandig karakter len’. Europa is immers een van de meest waren de fundamenten van de maritieme De sector levert een bijdrage van ruim tien hebben. Enerzijds houden ze het bestuur open markten ter wereld (zelfs bij overheids- en militaire macht van staten in het mercan- procent aan het Nederlandse BBP. De door van ondernemingen scherp en kunnen ze opdrachten kunnen buitenlands bedrijven tilistische tijdperk. In de 21e eeuw ligt dit minister Kamp geïnitieerde wet voor de leiden tot extra investeringen, synergievoor- meedingen) en investeerders van buiten de gecompliceerder. bescherming van de telecomsector, zou wat delen en mogelijkheden tot het realiseren EU hebben in veel gevallen meer vrijheid betreft Dijssbelbloem dus kunnen worden van schaalvoordelen. Anderzijds kunnen ze om in de EU te investeren dan vice versa. Bij de casus KPN in 2013 was er duidelijk uitgebreid. Hierbij verwijst hij naar de Ame- leiden tot het verlies van R&D-activiteiten, Het ontbreken van reciprociteit, een gelijk sprake van vitale digitale infrastructuur waar rikaanse ‘committee on foreign investment’. hoofdkantoren en het vermogen tot het bie- speelveld, is zoals reeds aangegeven wel zorgvuldig mee dient te worden omgespron- Dit comité beoordeelt bij alle buitenlandse den van oplossingen voor maatschappelijke degelijk een liberale rechtvaardigingsgrond gen. Op het oog lijkt nationale veiligheid ech- overnames of nationale belangen in het uitdagingen. Ook kunnen ze het Nederland- om protectionistisch beleid toe te passen. ter minder evident bij bedrijven als AkzoNo- geding zijn. Nationale belangen hebben bij se innovatie-ecosysteem verzwakken of Bedrijven die (deels) in staatshanden zijn of bel en Unilever. Elmar Hellendoorn, dit comité echter een bredere betekenis dan leiden tot risico’s voor de nationale veilig- staatssteun genieten bevinden zich in een geopolitiek adviseur, betoogt daarentegen alleen defensie en nationale veiligheid. Dit heid’ (Ministerie van Economische Zaken betere positie dan private ondernemingen en dat de afgeblazen overnamepoging van is dan ook meteen het gevaar. Er dreigt een 2017, 1). zijn daardoor ook beter in staat om bedrijven Unilever door Heinz Kraft, Den Haag con- hellend vlak wanneer bedrijven iedere keer binnen de EU over te nemen en zichzelf ook fronteert met een complex vraagstuk: ‘wat een beroep kunnen doen op de nationale Het kabinet hecht waarde aan een open te beschermen tegen vijandelijke overna- wordt de langetermijn oriëntatie van de veiligheid om te voorkomen dat er weer grondhouding ten aanzien van overnames mes. Juist in dit tijdperk van ‘geoeconomics’ Nederlandse economie in een onrustige een hoofdkantoor uit Nederland verdwijnt. vanwege het belang voor het Nederlandse en economisch nationalisme kunnen ‘natio- geopolitieke context?’ (Hellendoorn 2017). Zorgvuldigheid en terughoudendheid aan de vestigings- en investeringsklimaat. Derhalve nale kampioenen’ een belangrijke rol spe- Hellendoorn stelt dat de ‘agribusiness’ een kant van de overheid is dus geboden. Om is het allereerst de verantwoordelijkheid van len in het vanuit het Westen bezien steeds brede maatschappelijke relevantie heeft en lichtvoetig gebruik van termen als ‘nationale bedrijven zelf om zich door een goede stra- ongunstigere geopolitieke krachtenveld. Het dat daarom Unilever, als marktleider in de veiligheid’ en ‘strategisch belang’ te voorko- tegie te ‘onderscheiden van concurrenten en kan derhalve geen kwaad, ook niet vanuit levensmiddelenindustrie, meer is dan louter men, zullen er vastomlijnde, strikte criteria in sterk te staan’ (Ministerie van Economische een liberaal perspectief, om met een strate- een commerciële actor. Unilever werkt nauw acht moeten worden genomen. Zaken 2017, 2). Een hoge beursnotering is gische bril naar onze bedrijven te kijken. samen met de Universiteit Wageningen en immers de best mogelijke bescherming te- De vraag is echter hoe ver je daarin mag en heeft daar ook zijn internationale R&D-acti- gen ongewenste overnames. Verder kunnen kan gaan. viteiten ondergebracht, alwaar het veel inno-

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 70 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 71 Reciprociteit acht het van belang een discussie in Europa of growing with acquisitions, many abroad. van de rest van de wereld, toch lijkt hiermee In de 19e eeuw gingen de Britten unila- te voeren over de reciprociteit met derde Shunning foreigners would look hypocritical ook de Nederlandse attitude jegens de vrije teraal over tot een doctrine van vrijhandel landen buiten de EU. In de brief van minis- and short-sighted’ (The Economist 2017). markt te veranderden, en dreigt ons ‘experi- waardoor de filosofie van Smith politieke ter Kamp aan de voorzitter van de Twee- ment’ daarmee langzaam te eindigen. realiteit werd. Mede dankzij de overweldi- de Kamer wordt duidelijk dat het kabinet Conclusie: de macht van het idee gende commerciële en industriële macht van voornemens is om langs drie andere lijnen In een stabiele westerse wereldorde konden Een definitief einde? Adam Smith en Alex- Groot-Brittannië, kon het land een enigszins actie te ondernemen. Allereerst, in lijn met Nederlandse bedrijven profiteren van vrije ander Hamilton hadden in de 18e eeuw niet gelijk speelveld creëren. Van wederkerig- het voorstel van Hommen, zal het bestuur markten en een open investeringsklimaat. kunnen voorzien dat een generatie na hun heid is echter niet langer sprake. Hoewel van een onderneming meer tijd en ruimte De door het Westen geleide wereldorde overlijden de Britten een tijdperk van vrijhan- de Europese Unie openheid betracht voor geboden worden om een overname te be- staat echter onder druk en geopolitiek en del zouden inluiden. Obstakels en tegen- buitenlandse investeringen uit derde landen, oordelen op de effecten voor alle stakehol- markten gaan steeds vaker samen. Neder- slagen voor de vrije markt zijn er sindsdien ontmoeten Europese bedrijven vaak meer ders, en dus niet alleen de aandeelhouders landse hoofdkantoren kunnen zich helaas altijd geweest, maar zoals Winston Churchill belemmeringen in diezelfde landen. Dit geldt van een bedrijf. Ten tweede gaat het kabinet niet meer onttrekken aan het mondiale spel in 1904 al zei: ‘Large views always triumph voornamelijk voor China, maar ook voor de in gesprek met Nederlandse institutionele van fusies en overnames dat intussen op over small ideas. Broad economic principles Verenigde Staten. investeerders om te kijken of zij barrières een hele andere manier dan voorheen wordt always in the end defeat the sharp devices ervaren bij participaties in Nederlandse be- gespeeld (Volberda 2017). of expediency’ (Bagehot 2016). Het idee Ook binnen de EU worden onze buurlanden drijven. En ten derde wordt er met prioriteit van de vrije markt is sterker dan de huidige 4 steeds terughoudender ten aanzien van afronding gegeven aan de ex-ante-analyses De door het kabinet aangekondigde maat- tegenslagen en zal hopelijk in de toekomst buitenlandse overnames. Duitsland wil zijn van de vitale sectoren die worden uitgevoerd regelen die het Nederlandse bedrijfsleven wederom breed worden gedragen. Echter, positie als hoogwaardig industrieland niet door de NCTV en de vakdepartementen en beter moeten beschermen, liggen echter niet tot die tijd daar is, zal ook Nederland nood- kwijtraken. Na een golf van Chinese overna- indien nodig worden deze aangevuld met bij iedereen goed. Niet in de laatste plaats gedwongen mee moeten gaan in het tij van mes probeert Berlijn daarom te voorkomen maatregelen om de nationale veiligheid te bij de aandeelhouders. Naast praktische groeiend economisch nationalisme. dat nog meer essentiële technologische borgen (Ministerie van Economische Zaken bezwaren, zoals dat door deze maatregelen Realpolitik wint wederom, al dan niet tijdelijk, bedrijven verdwijnen. Zoals reeds genoemd 2017, 3). de Amsterdamse beurs minder aantrekke- van laissez-faire purisme. scherpt de regering May de ‘Enterprise Act’ lijk zou worden, is er ook wel degelijk een aan. Frankrijk spreekt haast voor zich, al Dat het kabinet vanwege groeiend econo- principieel punt. De bedrijven in kwestie zijn heeft de nieuwe eurofiele Franse president misch nationalisme zelf reageert met nati- privaat en beursgenoteerd. Dit betekent dat Emmanuel Macron als reactie op het ‘Buy onaal economische beleidsmaatregelen is aandeelhouders, en niet politici, uiteinde- D.P. (Daniël) Turk MA, MSc was tot voor kort American-initiatief’ van Trump een ‘Buy verre van ideaal, maar helaas bittere nood- lijk dienen te beslissen over de toekomst wetenschappelijk medewerker bij de Telders- European-oproep’ gedaan (Peeperkorn zaak om te voorkomen dat Nederland – een van deze ondernemingen. Ingrijpen van de Stichting. 2017). Margrethe Vestager, Eurocommis- klein land met relatief veel grote bedrijven – overheid wanneer er sprake is van nationale saris voor Concurrentie, heeft hier wel oren als enige de op zijn grondgebied gevestigde veiligheid of een gebrek aan reciprociteit tast naar. Ze doelt dan niet op ‘koekjes met bedrijven onbeschermd laat. In het tijdperk dit gegeven aan. Voetnoten blauwe EU-vlaggetjes’, maar wil bij het van ‘geoeconomics’ kan dat desastreuze 1. Jean-Baptiste Say (1767-1832) was de continentale verbreider van het gedachtengoed debat over globalisering de pauzeknop in- gevolgen hebben voor het toekomstige Aandeelhouderskapitalisme heeft er namelijk van Smith, maar ook David Hume (1711-1776) – drukken. Europese bedrijven moeten elders Nederlands verdienvermogen. Het voorstel voor gezorgd dat ook Nederlandse bedrijven van het kabinet is dan ook een evenwichtig land- en tijdgenoot van Adam Smith – heeft zich op dezelfde manier zaken kunnen doen als in het buitenland hebben kunnen groeien en hierover uitgelaten. bedrijven buiten de EU. ‘Wederkerigheid is pakket van maatregelen waarbij in eerste profiteren door zelf acquisities te doen. Nu instantie bedrijven zelf worden aangezet ons devies’, stelt zij in een interview met de wordt er wel geprotesteerd wanneer buiten- 2. Medeauteurs van The Federalist Papers waren Volkskrant (Peeperkorn 2017). Zij pleit voor actie te ondernemen. Ook hier geldt dat er landse bedrijven in Nederland hetzelfde James Madison en John Jay, maar Hamilton een overzicht of er in andere delen van de wel voor moet worden gewaakt dat bedrijven komen doen. De aangekondigde maatre- heeft het overgrote deel van de bijdragen ge- wereld wel dezelfde openheid wordt betracht niet al te makkelijk een beroep kunnen doen gelen kunnen bovendien door bestuurders schreven. en zet zij zich in voor vergaande afspraken op het ‘nationale sentiment’ zoals AkzoNobel worden misbruikt om kritische aandeelhou- over de wijze waarop staatsbedrijven op de deed. Het gezaghebbende blad The Econo- ders buiten de deur te houden. Het doel van 3. Bij een vijandige overname doet een partij een Europese markt mogen opereren. mist schreef hier onlangs over: ‘Akzo brags de wetswijziging is dan wel niet om Neder- bod op de aandelen van een bedrijf zonder dat het bedrijf er zelf om heeft verzocht of mee in Nederland ondersteunt deze inzet actief en of a swashbuckling history, back to 1792, land als een open economie af te schermen heeft gestemd.

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 72 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 73 4. In ex-ante-analyses worden de mogelijke • Luttwak, E., ‘From geopolitics to Geo-Econo- maatschappelijke problemen als gevolg van een mics: Logic of Conflict, Grammar of Commerce’, Boekrecensie overname in kaart gebracht. The National Interest, vol. 20, 1990.

• Mandelbaum, M., The Road to Global Prosperi- Literatuurlijst ty, New York, 2014. • Bagehot, ‘Land Ahoy!’, The Economist, 9 april 2016. • Mead Earle, E., ‘Adam Smith, Alexander Hamil- ton, Friedrich List: The economic foundations of • Blackwill, R.D. en J.M. Harris, War by other me- military power’, in Peter Paret (red.), Makers of ans. Geoeconomics and Statecraft, Boston, 2016. Modern Strategy, from Machiavelli to the Nuclear Age, Princeton, 1986. • Boxer, C., Dutch Seaborne Empire, Londen, 1965, p. 78. • Ministerie van Economische Zaken, Overnames van bedrijven, Kamerbrief AEP/17065616, 20 mei 2017. • Cats, R., ‘Dijsselbloem: bedrijven beter bescher- men’, Het Financieele Dagblad, 7 maart 2017. • Peeperkorn, M., ‘We moeten heel anders kijken naar globalisering’, de Volkskrant, 18 mei 2017. • Chernow, R., Alexander Hamilton, New York, 2004. • Redactioneel commentaar, ‘Achter de dijken slaapt het bedrijfsleven zo weer in’, NRC Han- • ‘The varnished truth’, The Economist, 22 april delsblad, 23 mei 2017. Geopolitiek en defensie 2017. • Schram, B., ‘PvdA wil Nederlandse bedrijven • Hamilton, A., Report on Manufactures, New beschermen tegen overnames’, Elsevier, 7 maart York, 1791. 2017. door Theo Brinkel • Hamilton, A., ‘The Examination’, New York Eve- • Semmel, B., Liberalism & Naval strategy: In de persoonlijke omgang zijn liberalen het beleidsonderwerp vanuit de eigen politieke ning Post, 24 december 1801. Ideology, Interest and Sea Power during the Pax beste bewijs dat hun eigen mensbeeld vals filosofie. Dat geldt ook voor het rapport Britannica, Boston, 1986. is. Blijkens het rapport Geopolitiek en Geopolitiek en defensie. Ik heb het gelezen • Van der Heijden, T. en J. Kooiman, ‘De bescher- defensie. Pal staan voor vrijheid en veilig- als christendemocraat en oud medewerker mingsmuren maar weer optuigen dan?’, NRC • Smith, A., The Wealth of Nations, New York, heid, een recente uitgave van de Telders- van het Wetenschappelijk Instituut voor het 1991 [orig. 1776]. Handelsblad, 1 & 2 april 2017. Stichting, heeft die constatering nog steeds CDA en het op verzoek van de Telders- • Sumner, W.G., Alexander Hamilton, New York, niets van haar geldigheid ingeboet. ‘Eerge- Stichting in die hoedanigheid van commen- • Hellendoorn, E., ‘Unilever dient strategisch voel, angst en het nastreven van belangen’ taar voorzien. Waarvan acte. belang van Nederland’, de Volkskrant, 22 februari 1890. zijn volgens het rapport van de TeldersStich- 2017. • Volberda, H., ‘Red onze hoofdkantoren’, NRC ting blijvende kenmerken van individuen en Het kan geen kwaad hier al te vermelden dat • Hijink, M., ‘Megaovername NXP: het is eten of Handelsblad, 13 april 2017. samenleving (p.18). Maar liberalen zijn in de ik onder de indruk ben van de diepgang en gegeten worden in de chipindustrie’, NRC Han- omgang meestal charmant en behulpzaam het wetenschappelijk karakter van de studie. delsblad, 27 oktober 2016. en hebben een sterk relativeringsvermogen. De samenstelling van de werkgroepsleden Ze zijn het tegenovergestelde van hun eigen staat daar al borg voor. Ook ben ik het eens • Jessayan, H., ‘AEX-bedrijven: wettelijke ‘time- mensbeeld, zeg maar. met het merendeel van de aanbevelingen: out’ bij vijandig bod’, Het Financieele Dagblad, 9 het pleidooi voor een veelzijdige en robuus- mei 2017. De verwijzing naar het gehanteerde mens- te krijgsmacht, de bepleite investeringen in beeld is kenmerkend voor de wetenschap- operationele gereedheid, ondersteunende • Kennedy, P., The Rise and Fall of British Naval pelijke bureaus van de politieke partijen, zo- eenheden, materieel, voortzettingsvermo- Mastery, Londen, 2017. als de liberale TeldersStichting. Het gaat hun gen en inlichtingen, de verhoging van het immers om de doordenking van een relevant defensiebudget, meer samenwerking over

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 74 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 75 de grens, professionalisering van strategisch Kinderen van de verlichting Laten we alsjeblieft niet opgeven dat het ties. De dreigingen in de wereld zijn te on- denkvermogen en de instelling van een Daar komt nog iets bij. De bescherming van de moeite waard is om je wereldwijd in te voorspelbaar om je je één type krijgsmacht Nationale Veiligheidsraad. Maar in een kort de menselijke waardigheid is universeel; zetten voor democratie en mensenrechten. te kunnen veroorloven. Waar ik een kantte- bestek als dit kan er onmogelijk sprake zijn zij is niet voorbehouden aan de westerse Als wij het al niet meer doen, wie doet het kening bij plaats is de vertaling van ‘ethical van een alomvattende bespreking. Daarom mens alleen. De auteurs van het rapport dan wel? Trump? Poetin? Zuma? En als we egotism’ in beleid. De grondwettelijke op- spelen in deze bijdrage de ideologie en de schrijven: ‘Los van de vraag of we nog willen er zelf niet meer in geloven, kunnen we dan dracht voor de regering om de internationale beleidsrichtingen die daaruit voortvloeien, dat het buitenlands beleid uitgaat van de nog wel de morele kracht opbrengen om de rechtsorde te bevorderen (artikel 90 GW) is een centrale rol. bevordering van westerse waarden, is het lasten van onze eigen verdediging te dra- in het rapport uit het zicht verdwenen. En ook steeds meer de vraag of dit nog wel kan. gen? In 1989 viel de Muur. Het communisme daarmee wordt in het rapport ook niet meer Het rapport Geopolitiek en defensie gaat, Niet alleen de wil, maar ook het vermogen was het meest onderdrukkende systeem over het belang van militaire operaties ter zoals gezegd, uit van het liberale mens- van het Westen om de wereld naar wes- dat de moderne geschiedenis gekend heeft. handhaving of bevordering van de internatio- beeld. ‘Mensen streven er nu eenmaal naar terse idealen vorm te geven ebt langzaam Maar hoe totaal de controle over de bur- nale rechtsorde gesproken. Ook al wordt de hun eigen belangen te verwezenlijken’, zo weg’ (p.35). Laten we er even van uitgaan gers ook was, het is uiteindelijk bezweken. kring ruim getrokken, de aandacht gaat uit staat er (p.17). En: ‘Het kenmerk van zulke dat met het begrip ‘westerse waarden’ voor Iedere bijdrage – hoe klein ook – aan het naar de nationale veiligheid. processen is dat er een zekere harmonie liberalen evenals voor christendemocraten beëindigen van dictatuur en onderdrukking voortvloeit uit min of meer zelfzuchtige met name respect voor de mensenrechten, in de buitenlandse politiek van Nederland is Dat geldt in de internationale betrekkingen, handelingen van vrije, hun eigenbelang democratie en rechtsstaat bedoeld worden. de moeite waard. We hebben het denken in maar dat geldt wat betreft Geopolitiek en nastrevende individuen’ (p.24). Met instem- Maar het hoogst haalbare voor de Telders- termen van machtspolitiek verleerd, zegt het defensie ook in de binnenlandse politieke ming haalt het rapport Henry Kissinger aan, Stichting is ‘verantwoord idealisme’ (p.30) in rapport Geopolitiek en defensie. Ik denk van verhoudingen. Het is dan ook de moeite die de term ‘ethical egotism’ gemunt heeft. ‘verschrikkelijke situaties’. En met kennelijke niet. Ik ben veeleer bang dat we het denken waard even stil te staan bij de volgende ‘Ethical egotism’ - dat wat goed is voor ons, instemming wordt Joseph Luns geciteerd, in termen van mensenrechtenbeleid verleerd passages uit het rapport: ‘De hoogste more- is ook goed voor de rest van de wereld - zou die op de vraag wat de leidraad was van zijn hebben. le plicht is het zelfbehoud van de staat […] in de gecompliceerde internationale arena buitenlands beleid, antwoordde: het Neder- Politieke thema’s die niet vitaal zijn voor het van vandaag weer kunnen gelden, zo be- lands belang, het Nederlands belang, en het Drie keer eigenbelang overleven van de staat, zoals onder meer weert het rapport (p. 43). De uitslag van het Nederlands belang. (p. 30). Beste Telders- Als het rapport van de TeldersStichting dan sociale zekerheid – ook wel aangeduid als Brexit-referendum van vorig jaar heeft laten Stichting, jullie waren toch de kinderen van vanuit de liberale uitgangspunten toewerkt ‘low politics’ – zijn voor burgers belangrijk in zien wat ‘ethical egotism’ inhoudt. Het de Verlichting? naar het veiligheidsbeleid, wordt duidelijk tot verkiezingsstrijd. Het is in het bijzonder de Verenigd Koninkrijk keert continentaal welke prioriteiten dat leidt. Het rapport ziet taak voor politici om het onderscheid tussen Europa de rug toe. Ik ben met een andere ideologie groot de volgende drie hoofdtaken voor de krijgs- ‘low politics’ en het niet altijd op waarde geworden. In 1948 is in het verband van de macht voor zich: (1) het waarborgen van de geschatte, doch belangrijkere ‘high politics’ Dit is in de kern het punt waar ik als christen- Verenigde Naties de Universele Verklaring veiligheid van het eigen en het bondgenoot- te benadrukken’ (p. 30). Ik vind het tekenend democraat anders over denk dan de libera- van de Rechten van de Mens vastgesteld. schappelijke grondgebied; (2) het bescher- dat grondwettelijke taken als de bevordering len van de TeldersStichting. Voor mij is de Het woord ‘universeel’ is niet willekeurig men van de knoopfunctie van Nederland van sociale zekerheid, onderwijs, volksge- menselijke waardigheid, die in staatkundig gekozen. De waarden van mensenrechten, in de wereld; en (3) het bevorderen van de zondheid, woongelegenheid en de bescher- opzicht het meest gebaat is bij de democrati- democratie en rechtsstaat zijn namelijk uni- stabiliteit en het tegengaan van dreigingen ming van het leefmilieu wordt afgedaan als sche rechtsstaat, het hoogste goed. Vei- verseel; voor iedereen. Ik ken geen Chinese in de gordel van instabiliteit rondom Europa. ‘low politics’. ligheid en vrijheid zijn instrumenten om de dissident die zegt dat het helemaal niet erg Dat is dus drie keer eigenbelang, in de zin menselijke waardigheid mogelijk te maken. is dat hij/zij gemarteld wordt, omdat dat in de van òns territorium, in de zin van ònze eco- Nachtwakerstaat Het nationale belang kan – geredeneerd Chinese politieke cultuur nu eenmaal gang- nomische belangen en in de zin van ònze De termen ‘high’ en ‘low politics’ mogen dan vanuit de christendemocratische politieke baar is. Dat we hier met iets universeels te bredere veiligheid. wetenschappelijk jargon zijn, als je uitgaat overtuiging – nooit zo krachtig vooropgesteld maken hebben, blijkt uit de demonstraties van de bescherming van de menselijke worden als in het rapport van de Telders- van het Tiananmenplein in Peking, het Tah- Ik ben het overigens eens met het pleidooi in waardigheid hanteer je geen rangorde onder Stichting gebeurt. rirplein in Cairo of het Maidanplein in Kyiv het rapport voor een krijgsmacht die veelzij- de verschillende beleidsterreinen. Er moet (waar ik ook Hans van Baalen zag demon- dig en robuust is. Een krijgsmacht die zowel ook nog wel iets te verdedigen overblijven. streren. Respect). geschikt is voor interventies in het hoge Een negentiende-eeuwse nachtwakerstaat geweldsspectrum als voor stabilisatieopera- (die ik op de een of andere manier toch ook

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 76 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 77 weer met het liberalisme associeer) lijkt Conclusie me de moeite en de kosten van een ster- Deze recensie is geschreven vanuit het Colofon ke defensie niet waard. Uitgaven voor de perspectief van de christendemocratie. Dat krijgsmacht zullen dus altijd tegen andere leidt tot grote waardering voor de verschil- uitgaven moeten worden afgewogen. lende conclusies en aanbevelingen, met het grootste deel waarvan ik het eens ben. Dat neemt niet weg dat defensie belangrijk is Die punten zijn hierboven genoemd. Op het en dat Nederland zijn bondgenootschappe- moment van schrijven van dit stuk is de kabi- lijke verplichtingen na moet komen. Terecht netsformatie nog in volle gang en het is te pleit Geopolitiek en defensie voor het toe- hopen dat in ieder geval VVD en CDA deze werken naar de norm die we in NAVO-ver- punten overeind weten te houden. Verschil- band gesteld hebben om uiterlijk in 2024 2% len tussen politieke partijen komen voort uit van het bruto binnenlands product (BBP) verschillende politieke overtuigingen en per- aan defensie uit te geven. En terecht heeft cepties, zoals die van liberalisme en chris- het rapport de passages uit het CDA verkie- tendemocratie. Ik heb genoeg van interne zingsprogramma overgenomen om als tus- processen van politieke partijen meegekre- senstap in deze parlementaire periode toe te gen om te weten dat dat in Nederland over werken naar het Europese gemiddelde van het algemeen oprecht en integer gebeurt. 1,6% van het (BBP). Helemaal mee eens. Er is de afgelopen jaren te veel bezuinigd Dat brengt mij tot een laatste opmerking op de krijgsmacht. Het is te hopen dat er in Liberale Reflecties is een uitgave van de over het rapport. Daar staat aan het einde Prof.mr. B.M. TeldersStichting. de kabinetsformatie op dit punt goede zaken dat de perceptie van de internationale vei- worden gedaan. Datzelfde geldt voor ontwik- ligheid mede wordt ‘gekleurd door rivaliteit kelingssamenwerking, overigens. Als je iets tussen politieke partijen’. Alsof dat haram is. wil doen aan het bestrijden van de oorzaken Redactie En meerjarige defensieakkoorden moeten, prof.dr. M.L.J. Wissenburg (hoofdredacteur) telefoon: 070-3631948 van conflicten in de wereld, dan zal ook ont- volgens het rapport, naar het Deense voor- mw. drs. F.D. de Beaufort email: [email protected] wikkelingssamenwerking weer de aandacht beeld worden ontkoppeld van de strijd om prof.dr. R.M. Salomons moeten krijgen die het in de afgelopen tien de gunst van de kiezer (p.135-6). Defensie dr. B. Steunenberg Abonnementen jaar is kwijtgeraakt. is een instrument ter verdediging van wat drs. D.P. Turk (eindredacteur) Een papieren abonnement op Liberale wij belangrijk vinden, zoals het instituut van Reflecties (4 edities) kost € 34,- per jaar Voortdenkend langs die lijn doet het rapport de parlementaire democratie. Het lijkt mij (buitenland: € 44,-). Lossen nummers zijn van de TeldersStichting ook de aanbeveling Redactieadres onontkoombaar dat ook defensie principieel Mauritskade 21 verkrijgbaar in de TeldersShop voor € 9,50. om afspraken te maken over de groei van de ondergeschikt moet willen zijn aan parle- 2514 HD Den Haag Losse artikelen kosten € 0,98 en kunnen defensie-uitgaven over een langere periode mentaire besluitvorming die berust op de telefoon: 070-3631948 eveneens in de TeldersShop worden in de vorm van een meerjarig begrotingsmo- resultaten van vrije verkiezingen. email: [email protected] gekocht. del. Dat lijkt me een uitstekend punt, zij het www.teldersstichting.nl Een abonnement op TeldersCommunity.nl dat het doel dan wel moet zijn om in 2024 www.telderscommunity.nl kost € 35,- per jaar en geeft digitaal uit te komen op de NAVO norm. Liever een toegang tot alle publicaties, waaronder afspraak in het regeerakkoord die voor de Dr. Th.B.F.M. (Theo) Brinkel is universitair Liberale Reflecties. komende vier haar uitkomt op het Europese Auteursrechten docent aan de Nederlandse Defensie De auteursrechten liggen bij de uitgever en gemiddelde, dan een meerjarenakkoord dat Academie. de auteur(s). Advertentietarieven op termijn lager uitpakt. ISSN: 2588-8862 Advertentietarieven zijn op aanvraag beschikbaar bij de redactie. Abonnementenadministratie Mauritskade 21 Vormgeving: Eye & Image, Leusden 2514 HD Den Haag Druk: Woudenbergse Drukkerij

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 78 LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 79 TeldersCommunity.nl

De TeldersStichting stimuleert liberaal debat. In de community wordt een schat aan kennis Het online podium dat hiervoor is opgericht, over het liberalisme ontsloten voor een heet TeldersCommunity.nl. In dit politieke breed publiek. Er is een kennisbank met debatforum van Nederland komen ruim 60 heel veel actuele informatie over maat- jaren wetenschappelijke kennis, eeuwen schappelijke thema’s. Van onderzoeken liberaal gedachtengoed en actuele opinies en publicaties van de TeldersStichting tot vanuit de ‘eigen’ achterban en de medewer- filmpjes over het liberaal gedachtengoed en kers van de TeldersStichting samen. opnames van Teldersevenementen. Bovenal Ze worden met elkaar verbonden. Op is er ruimte voor debat en daar blijkt grote TeldersCommunity.nl komen liberalen met behoefte aan te zijn. Het aantal bezoekers elkaar in contact, ze delen hun ervaringen en abonnees groeit snel. Neem eens en opinies en geven een waardevol liberaal vrijblijvend een kijkje of word abonnee. geluid.

LIBERALE REFLECTIES | juli 2017 80