Generał Antoni Jankowski (1783 – 1831) Tragiczna Postać Powstania Listopadowego
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. Wydział Humanistyczny. Paweł Suchanek GENERAŁ ANTONI JANKOWSKI (1783 – 1831) TRAGICZNA POSTAĆ POWSTANIA LISTOPADOWEGO Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Henryka Żalińskiego Kraków 2016 Dedykuję Rodzicom, Basi i Najukochańszej Agusi WSTĘP Podczas powstania listopadowego w Wojsku Polskim służyło ogółem 115 generałów. W okresie od 29 listopada 1830 roku do 5 października 1831 roku, w różnych okolicznościach, życie straciło 19 spośród nich. Czterech zmarło śmiercią naturalną, czterech poległo w walce z wrogiem, siedmiu zginęło z rąk swych podkomendnych, a kolejnych czterech zostało zamordowanych przez własnych rodaków1. W tej ostatniej grupie znalazł się Antoni Jankowski – bohater niniejszej pracy. Antoni Jankowski (1783–1831) jest postacią mało znaną w historii Polski. Nie odegrał tak spektakularnej roli jak inni polscy dowódcy pierwszej połowy XIX wieku. Służbę wojskową rozpoczął w 1806 roku, jako podporucznik 2. pułku ułanów Wojska Polskiego. Następnie w 1808 roku przeszedł do nowoutworzonego 1. pułku szwoleżerów gwardii cesarskiej. Jako żołnierz napoleoński odbył kampanie 1806–1807 roku w Prusach Wschodnich, 1808 roku w Hiszpanii, 1809 roku przeciw Austrii, 1810–1811 ponownie w Hiszpanii oraz w latach 1812–1814 na terenie Rosji, Niemiec oraz Francji. Uczestniczył w wielu bitwach i potyczkach. Za okazaną waleczność otrzymał z rąk samego cesarza Legię Honorową oraz awansował do stopnia podpułkownika. Po klęsce Napoleona Jankowski powrócił do kraju, gdzie zaciągnął się do armii Królestwa Polskiego. W trakcie służby sprawował dowództwo 1. pułku strzelców konnych oraz pełnił obowiązki fligel – adiutanta cara Mikołaja I. Wraz ze swym pułkiem przyłączył się do powstania listopadowego. Udział w powstaniu oraz wojnie polsko – rosyjskiej 1831 roku stanowił bez wątpienia najważniejszy okres w jego życiu. Jako dowódca 1. Dywizji Kawalerii uczestniczył w bitwie pod Białołęką. W trakcie walk zaszedł bardzo wysoko w hierarchii dowódczej. Awansował do stopnia generała brygady a następnie generała dywizji. Brał udział w wyprawie na Gwardię, gdzie dowodził strażą przednią armii powstańczej. W czerwcu 1831 roku otrzymał samodzielne dowództwo korpusu biorącego udział w tzw. wyprawie łysobyckiej. Było to najwyższe stanowisko, jakie sprawował podczas całej swojej kariery wojskowej. 1 W naturalnych okolicznościach zmarli generałowie: Ignacy Mycielski, Adam Jaraczewski, Aleksander Błędowski oraz Konstanty Przebendowski. W działaniach wojennych polegli generałowie: Franciszek Żymirski (zginął pod Grochowem 25 lutego 1831 roku), Ludwik Kicki i Henryk Kamieński (obaj polegli w bitwie pod Ostrołęką 26 maja 1831 roku) oraz Józef Sowiński (zginął w czasie obrony Woli 6 września 1831 roku). W trakcie Nocy Listopadowej zostali zastrzeleni przez podchorążych generałowie: Ignacy Blumer, Maurycy Hauke, Józef Nowicki, Stanisław Potocki, Tomasz Siemiątkowski oraz Stanisław Trębicki. Z kolei gen. Antoni Giełgud został zastrzelony 13 lipca 1831 roku przez kpt. Stefana Skulskiego w momencie przekraczania granicy pruskiej. 15 sierpnia podczas rozruchów w Warszawie z rąk rozwścieczonego tłumu zginęli generałowie: Ludwik Bukowski, Józef Hurtig, Antoni Sałacki oraz Antoni Jankowski. Zob. M. Tarczyński, Generalicja powstania listopadowego, Warszawa 1980, s. 371–381, 389, 394, 399. 3 Ciekawostką pozostaje fakt, że pomimo braku znaczących sukcesów na polach bitew gen. Antoni Jankowski przez pewien czas był typowany na dowódcę wyprawy na Litwę, a w kwietniu 1831 roku był wysuwany przez gen. Ignacego Prądzyńskiego nawet na stanowisko Wodza Naczelnego2. Do tej pory nie powstała żadna odrębna monografia dotycząca Antoniego Jankowskiego. Żaden polski historyk nie podjął próby przedstawienia jego sylwetki, upodobań – słowem ukazania prawdziwego wizerunku generała. Bez wątpienia miał na to wpływ niedostatek materiałów źródłowych oraz niedostępność wielu dokumentów, szczególnie tych o charakterze osobistym i prywatnym, które pozwoliłby stworzyć wyczerpującą biografię dowódcy wyprawy łysobyckiej. Dotychczas ukazały się jedynie niepełne biogramy generała. Najobszerniejszy z nich, chociaż niepozbawiony błędów, zamieścił Tadeusz Łepkowski w Polskim Słowniku Biograficznym3. Autorami krótkich not biograficznych poświęconych dowódcy wyprawy łysobyckiej byli również Robert Bielecki4 oraz Marek Tarczyński5. Ten ostatni przedstawił postać Jankowskiego na tle innych generałów powstania listopadowego. Życiorys Antoniego Jankowskiego zawarty jest również w III tomie, wydanej przez II wojną światową, Encyklopedii Wojskowej pod redakcją Ottona Laskowskiego6. Najważniejszymi źródłami dotyczącymi działalności gen. Antoniego Jankowskiego w powstaniu listopadowym są rękopisy przechowywane w polskich bibliotekach i placówkach archiwalnych. Najwięcej materiałów źródłowych znajduje się w Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie. W pisaniu niniejszej rozprawy najważniejsze i zarazem bezcenne okazały się papiery gen. Jankowskiego, zawierające dużą ilość rozkazów organizacyjnych i kadrowych z maja 1831 roku7. Niezwykłą wartość posiada zbiór dokumentów kpt. Józefa Kowalskiego, zawierający kopie rozkazów oraz raportów dotyczących działań wojennych 1831 roku8. Zawarty jest w nich m. in. opis wyprawy łysobyckiej, której dowódcą był gen. Antoni Jankowski. Bardzo przydatne okazały się również dokumenty ówczesnego szefa 2 S. Barzykowski, Historia powstania listopadowego, t. IV, Poznań 1884, s. 93–94. 3 T. Łepkowski, Jankowski Antoni, Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. X, Kraków 1962–1964, s. 531– 532. 4 R. Bielecki, Słownik biograficzny oficerów powstania listopadowego, t. II, Warszawa 1996, s. 192. 5 M. Tarczyński, Generalicja powstania listopadowego, s. 389. 6 Encyklopedia Wojskowa, redakcja O. Laskowski, t. III, Warszawa 1933, s. 620–621. 7 Biblioteka Czartoryskich (dalej: BCz), rkps 3513 IV, Papiery gen. Antoniego Jankowskiego. Korespondencja z maja 1831 r. 8 BCz, rkps 6438, Józef Kowalski, Materiały do historii wojny 1830–1831. 4 wywiadu polskiego gen. Józefa Załuskiego9. Pomocna okazała się także korespondencja Wodza Naczelnego gen. Jana Skrzyneckiego z prezesem Rządu Narodowego ks. Adamem Jerzym Czartoryskim10. Bardzo ważne materiały źródłowe, o istotnym znaczeniu, znajdują się w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, w zespole archiwalnym pod nazwą Komisja Rządowa Wojny. Dokumenty zawierają informacje na temat przebiegu służby Antoniego Jankowskiego, udziału w kampaniach wojennych oraz otrzymanych odznaczeń wojskowych11. Pomocne okazały się również rękopisy znajdujące się w innym zbiorze archiwalnym AGAD o nazwie Władze Centralne Powstania Listopadowego. Zbiór ten zawiera rozkazy, które Sztab Główny Wojska Polskiego wydawał Jankowskiemu w trakcie wojny polsko – rosyjskiej 1831 roku, a także nominacje na stopnie generalskie. Ponadto zawarte są w nim również dokumenty dotyczące procesu generała przed Sądem Wojennym Nadzwyczajnym12. Niezwykle cenne rękopisy znajdują się w Bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Kórniku. Zawierają one m. in. pisemne rozkazy, jakie gen. Jankowski wydawał gen. Kazimierzowi Dziekońskiemu w czerwcu 1831 roku, po przejęciu przez niego z rąk gen. Jana Umińskiego komendy nad 1. Korpusem Kawalerii, a także raporty gen. Hieronima (Girolamo) Ramorino, które ten przesyłał Jankowskiemu w czasie wyprawy łysobyckiej13. Cenny zespół archiwalny, dotyczący działalności wojskowej Antoniego Jankowskiego w latach 1815–1830, znajduje się w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. Są to Rozkazy Dzienne do Wojska Polskiego wydane przez naczelnego dowódcę armii Królestwa Polskiego wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza14. Znajdują się tam również dokumenty gen. Jana Krukowieckiego, będącego w lutym 1831 roku bezpośrednim przełożonym Antoniego Jankowskiego. Zawierają one rozkazy wydawane przez Krukowieckiego oraz raporty od dowódców podległych mu oddziałów15. 9 BCz, rkps 3235 IV, Papiery gen. Józefa Załuskiego 1830–1831 (t. I – II). 10 BCz, rkps 5656 IV, Korespondencja 1830–1861. Listy do ks. Adama Jerzego Czartoryskiego. 11 Archiwum Główne Akt Dawnych, Komisja Rządowa Wojny (dalej: AGAD, KRW), rkps 64, Patena na znak honorowy za lat 20 służby oficerów, lekarzy i urzędników byłych wojsk polskich wydane w r. 1830; AGAD, KRW, rkps 338, Stan służby oficerów pułku 1. strzelców konnych; AGAD KRW, rkps 573, Rozkazy dzienne z lat 1818–1819. 12 AGAD, Władze Centralne Powstania Listopadowego (dalej: WCPL), rkps 259, Nominacje generałów i dymisje; AGAD, WCPL, rkps 262, O Utarczkach i bitwach, AGAD, WCPL, rkps 282, O spisku przeciw Krajowi; AGAD, WCPL, rkps 735, Ekspedycje Sztabu Głównego, cz. II (8 lutego – 21 września 1831). 13 Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk (dalej: BK), rkps 1543, Expedycje od generałów Dywizji: Paca, Umińskiego, Jankowskiego, Chrzanowskiego, Bukowskiego do gen. Dziekońskiego 1831; rozkazy i raporty korpusu gen. Ramorino od 14 czerwca do 30 września 1831. 14 Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (dalej: BUW), Teka Roberta Bieleckiego, Rozkazy Dzienne do Wojska Polskiego 1815–1830, teczki 1–6. 15 BUW, rkps 570, Raporty oddziałów i rozkazy wydawane przez gen. Jana Krukowieckiego od 5 marca1831 do 28 maja 1831. 5 Źródła rękopiśmienne pomocne przy tworzeniu biografii Jankowskiego znajdują się także w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Zaliczają się do nich przede wszystkim wspomnienia gen. Jakuba Lewińskiego16. W zbiorach specjalnych Biblioteki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie, znajdują się rękopisy gen. Ignacego Prądzyńskiego, zawierające korespondencję wojskową,