Studia Sandomierskie
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
STUDIA SANDOMIERSKIE TEOLOGIA – FILOZOFIA – HISTORIA TOM XXIII 2016 STUDIA SANDOMIERSKIE TEOLOGIA – FILOZOFIA – HISTORIA TOM XXIII 2016 Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu 2016 Na okładce: Kościół pw. św. Benedykta w Modliborzycach k. Opatowa, fot. © Zbigniew Czernik CC-BY-3.0 Redaktor naczelny: ks. Bogdan Stanaszek (UP JPII, Kraków) Zastępca redaktora naczelnego i sekretarz redakcji: ks. Piotr Tylec (Biblioteka Diecezjalna, Sandomierz) Kolegium redakcyjne: ks. Leon Siwecki (KUL JPII, Lublin), ks. Kazimierz Skawiński (WSD, Sandomierz), ks. Leszek Pachuta (Wydawnictwo Diecezjalne, Sandomierz) Rada naukowa: prof. dr Marko Jacov (Uniwersytet Salento, Lecce), István Kovács (Węgierska Akademia Nauk, Budapeszt), ks. prof. dr hab. Kazimierz Łatak (UKSW, Warszawa), prof. dr Edouardo de Torres (Papieski Uniwersytet Świętego Krzyża, Rzym), ks. dr hab. Zbigniew Waleszczuk (Katholische Universität, Eichstätt), ks. prof. dr hab. Zygmunt Zieliński (KUL JPII, Lublin) Redaktorzy językowi: język polski: Joanna Sarwa, Izabela Marciniak język angielski (native speaker): Sydney Sadowski język włoski (native speaker): s. dr hab. Susi Ferfoglia Redakcja techniczna: Leokadia Wilk SNMPN Recenzenci tomu: o. prof. dr hab. Tomasz Dąbek, ks. dr hab. Marek Gilski, dr hab. Ryszard Gryz, prof. UJK, ks. dr hab. Marek Jagodziński, ks. prof. dr hab. Tomasz Jelonek, dr hab. Wojciech Kęder, prof. UPJPII, ks. prof. dr hab. Stanisław Kowalczyk, prof. dr hab. Feliks Kiryk, ks. prof. dr hab. Józef Krasiński, dr hab. Kazimierz Kuczman, prof. UP JPII, ks. dr Paweł Lasek, ks. dr hab. Jacek Łapiński, prof. KUL, dr Dominik Maiński, prof. dr hab. Zdzisław Pietrzyk, ks. dr hab. Kazimierz Talarek, ks. dr hab. Zbigniew Waleszczyk, ks. dr Albert Warso, ks. prof. dr hab. Andrzej Witko, ks. dr hab. Tadeusz Zadykowicz, prof. KUL, ks. dr hab. Jan Żelazny, prof. UP JPII Projekt współfinansowany z dotacji na utrzymanie potencjału badawczego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie przyznanej przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w roku 2016 Wersją podstawową czasopisma jest wersja papierowa ISSN 0208-7626 Za zezwoleniem Władzy Diecezjalnej © Copyright by Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu 2016 Adres redakcji: ul. Żeromskiego 6, 27-600 Sandomierz Adres internetowy: [email protected] e-mail: [email protected], http://historia.upjp2.edu.pl/info/czasopisma/studia-sandomierskie Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, ul. Żeromskiego 4, 27-600 Sandomierz, tel. 15 64-40-400; fax 15 832-77-87; www.wds.pl HISTORIA BARBARA BIELASZKA-PODGÓRNY Studia Sandomierskie UP JPII, Kraków 23 (2016) WALKA O KSIĘSTWO HALICKIE PO ŚMIERCI WŁODZIMIERZA JAROSŁAWOWICZA W ŚWIETLE RELACJI JANA DŁUGOSZA ZANOTOWANEJ W „ROCZNIKACH” POD 1198 R. Wstęp W końcu XII zmarł książę Halicza Włodzimierz Jarosławowicz, na którym wygasła dynastia halickich Rościsławowiczów. Po śmierci tego władcy między ruskimi książętami wybuchły walki o jego dziedzictwo. Zwycięsko wyszedł z nich Roman Mścisławowicz. Zdołał on opanować księstwo halickie dzięki pomocy mi- litarnej udzielonej mu przez polskiego władcę, Leszka Białego. Taki obraz wyda- rzeń znamy z przekazów źródłowych Mistrza Wincentego i autora Kroniki Wielko- polskiej. Ruskie latopisy milczą na temat okoliczności zajęcia Halicza przez Ro- mana Mścisławowicza. Wiadomości na temat wydarzeń, które rozegrały się w Haliczu po śmierci tam- tejszego władcy, zanotował także na kartach swych Roczników XV-wieczny kroni- karz Jan Długosz. Przedmiotem niniejszego artykułu jest przekaz annalisty poświę- cony przywołanym zdarzeniom zamieszczony w jego Kronice pod 1198 rokiem1. Artykuł ma na celu przedstawienie obrazu walk o księstwo halickie, które wybu- chły po śmierci Włodzimierza Jarosławowicza, w świetle kronikarskiej relacji. Opierając się na przekazach źródłowych wcześniejszych dziejopisów, Jan Długosz nadał tym wydarzeniom inny wydźwięk polityczny i ideowy niż jego poprzednicy. W Długoszowej relacji śmierć Włodzimierza otworzyła spór o jego dziedzictwo między książętami polskimi, Leszkiem i Konradem a książętami ruskimi. Zwarte przekazy wcześniejszych kronikarzy, które posłużyły mu jako tworzywo, podzielił Długosz na dwie części, nadając im swoiście dychotomiczny charakter. Pierwszy człon jego relacji, niezwykle bogaty znaczeniowo, ma szczególną wagę dla rozpo- 1 Ioannis Dlugossii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, lib. V-VI, Varsaviae 1973, s. 168-169. 6 BARBARA BIELASZKA-PODGÓRNY znania przekonań autora Roczników w sprawie przynależności ruskiej ziemi do Polski. W artykule podjęto próbę odpowiedzi na pytanie o przyczyny zmian dokona- nych przez kronikarza w materiale źródłowym, z którego korzystał przy pisaniu relacji. Szczególną uwagę zwrócono na wydarzenia z czasów Długoszowi współ- czesnych, mogących mieć wpływ na kształt narracji. Przedstawiono poglądy anna- listy na temat przynależności ruskiej ziemi do Królestwa Polskiego w świetle am- plifikacji w jego przekazie. Głównym źródłem, na którym opiera się niniejszy artykuł, są Annales seu Cro- nicae incliti regni Poloniae Jana Długosza. Badaniu poddano wszystkie przekazy opisujące wydarzenia, jakie miały miejsce w księstwie halickim na przełomie XII i XIII w. Ponadto przeprowadzono dogłębną analizę źródeł, zarówno proweniencji polskiej jak i ruskiej, które XV-wieczny kronikarz wykorzystał w swej dziejopisar- skiej pracy. Efekty studiów porównawczych osiągnięte w tym zakresie pozwoliły dotrzeć do samego autora, a tym samym wprowadzić odbiorcę w świat jego wła- snych przekonań i postaw dotyczących interesującego nas zagadnienia. Analizowany przekaz wpisuje się w cykl kronikarskich relacji Jana Długosza przedstawiających wydarzenia w księstwie halickim na przełomie XII i XIII w. Jednym z głównych bohaterów tych przekazów jest książę halicko-włodzimierski Roman Mścisławowicz. Roman, reprezentujący starszą linię Monomachowiczów, początkowo władający księstwem włodzimierskim, z czasem, w końcu XII w., z polską pomocą opanował księstwo halickie. Następstwem zjednoczenia przez niego obu księstw ruskich było utworzenie księstwa halicko-wołyńskiego, silnego organizmu państwowego, który jeszcze za jego życia osiągnął znaczącą potęgę2. Kulisy drugiego zajęcia Halicza przez Romana Mścisławowicza3 po śmierci Włodzimierza znane są jedynie ze źródeł polskich. Ruskie latopisy milczą na 2 Roman Mscisławowicz cieszy się dużym zainteresowaniem w literaturze. Spośród licznych prac poświęconych jego osobie wymieńmy tylko przykładowe publikacje: O. B. Holovko, Knjaz' Roman Mstyslavyč ta joho doba: Narysy z istoriji polityčnoho žyttja Pivdennoji Rusi XII-počatku XIII stolittja, Kyïv 2001; A. G o r o b e n k o , Meč Roma- na Galickogo. Knjaz’ Roman Mstislavič v istorii, epose i legendach, Sankt-Peterburg 2011; A. V. M a j o r o v, Halyc’ko – volyns’kyj knjaz’ Roman Mstyslavyč volodar, voïn, dyplomat v dvoch tomach, t. I-II, Bila Cerkva 2011; tenże, Rus’, Vizantija i Zapadnaja Evropa. Iz istorii vnešnepolitiče-skich i kul’turnych svjazej XII-XIII vv., Sankt-Peterburg 2011; P. Kraljuk, Roman Mstislavovič, knjaz’ volins’kij i halic’kij. Istoriko – biografičnij narys, Luc’k 1999; L. Vo j t o v y č , Roman Mstislavič i utvorennja Galic’kogo – Volins’kogo knja- zestwa, w: Galičina ta Volin’u dobu sredn’oviččja. Do 800 – riččja z dnje narodżennja Danila Galic’kogo, L’viv 2001; W. N a g i r n y j , Polityka księstw ziemi halickiej i wołyń- skiej w latach 1198 (1199) – 1264, Kraków 2011 (Prace Komisji Wschodnioeuropejskiej PAU, t. 12); D. Dą browski, Daniel Romanowicz król Rusi (ok. 1201-1264). Biografia polityczna, Kraków 2012, tenże, Genealogia Mścisławowiczów. Pierwsze pokolenia (do początku XIV wieku), Kraków 2008, s. 256-266. 3 Przez krótki okres (w 1188 r.) Roman rządził księstwem halickim. Po wyparciu go przez króla węgierskiego Belę III nie porzucił myśli powrotu do Halicza. Zob. L. Vo j t o - vyč , Knjaža doba na Rusi: portrety elity, Bila Cerkva 2006, s. 491; D. D ą browski, Ro- WALKA O KSIĘSTWO HALICKIE 7 ten temat. Brak większego zainteresowania latopisów tym władcą D. Dąbrowski wiąże z faktem, iż Roman przez dłuższy czas nie odgrywał na Rusi większej roli politycznej4. Śmierć Włodzimierza Jarosławowicza kronikarz zanotował pod 1198 r. Poda- nie daty śmierci halickiego władcy to najważniejsze uzupełnienie Jana Długosza. Mistrz Wincenty, przekazując wiadomość o śmierci Włodzimierza, opatrzył je ogólnym zwrotem eo namque temporis in fata concesserat dux Galicie Wladimir5. W takiej samej formie przekazał wiadomość autor Kroniki wielkopolskiej6. Innym źródłem przekazującym datę zgonu Włodzimierza oprócz Roczników Jana Długo- sza, również późnym w stosunku do opisywanych wydarzeń, jest Latopis hustyń- ski. Ten jednak zanotował wydarzenie o rok później niż polski kronikarz, mianowi- cie pod 1199 r.7. W wyjaśnieniu różnicy daty zgonu Włodzimierza podanej przez Jana Długosza i Latopis hustyński należy uwzględnić kwestię podwójnego datowa- nia zastosowanego w latopisie ruskim, mianowicie według ery bizantyjskiej i we- dług kalendarza rzymskiego8. W Latopisie hustyńskim wydarzenie zostało zanoto- wane pod 6707 r., co pozwala na jego umiejscowienie zarówno pod rokiem 1199 jak i 11989. Zgodnie bowiem z kalendarzem bizantyjskim początek roku wypada w dniu 1 września10. Przeliczając więc chronologię tego wydarzenia na lata naszej ery, rok 6707 przypada na okres między 1 wrześniem 1198 r. a 31 sierpniem 1199 r.11. W związku z powyższym, między datowaniem Jana Długosza i Latopisu hustyńskiego może nie być różnicy. dowód Romanowiczów książąt halicko-wołyńskich, Poznań – Wrocław 2002, Biblioteka