Powiat Siedlecki

TRADYCJA MAZOWSZA powiat siedlecki

Przewodnik subiektywny

Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki Agencja Wydawnicza „Egros” Warszawa 2013

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 1 22013-11-30013-11-30 14:49:2714:49:27 Autor: S³awomir Kordaczuk

T³umaczenie na jêzyk angielski: Marek Czekañski

Redaktor serii: Alicja Jankiewicz (MCKiS)

Redakcja: Ma³gorzata Gucman, Krzysztof Gucman

Redakcja techniczna: Tomasz Grochowski

Zdjêcia: S³awomir Kordaczuk

Wykorzystano równie¿ zdjêcia Krzysztofa Cabaja, Dariusza Dybciaka, Adolfa Ganiewskiego (Gancwola), Boles³awa Sadowskiego, Grzegorz Szczerbaciuka. Zdjêcia zabytkowych przedmiotów oraz fotograﬁ e archiwalne pochodz¹ ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Siedlcach, Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach i prywatnych kolekcji: Jana Aleksandrowicza, W³odzimierza Bieguñskiego, Ma³gorzaty Borkowskiej, Tadeusza Groszka, S³awomira Kordaczuka, Alicji Kowalczyk, Adama Krzeskiego, Bogus³awa Mitury.

Opracowanie graﬁ czne serii: Studio Komar, www.komar.com.pl

ISBN 978-83-63427-96-2 ISBN 978-83-63957-09-4

Wydawcy: Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa www.mckis.waw.pl

Agencja Wydawnicza „Egros” s.c. ul. Korotyñskiego 23 lok. 56 02-123 Warszawa tel./fax 22 823 48 78 e-mail: biuro@egros. pl

2 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 2 22013-11-30013-11-30 14:49:2814:49:28 Spis treści

Od Wydawcy ...... 5

Od Autora ...... 7

Po³o¿enie, warunki geomorfologiczne i przyrodnicze powiatu ...... 8

Dzieje historyczne ...... 13 Dzieje najdawniejsze ...... 13 Średniowiecze (do schy³ku XV w.) ...... 14 Wieki XVI − XVIII ...... 15 Wiek XIX ...... 17 Wiek XX ...... 20

Dziedzictwo kulturowe i historyczne regionu ...... 27 Tradycje szlacheckie ...... 27 Zabytkowe budownictwo drewniane ...... 30 Krzy¿e, kapliczki i kopce-pomniki ...... 34 Mozaika religijna ...... 37 Zaginiony świat podlaskich i mazowieckich ¯ydów ...... 43 Heraldyka ...... 44 Skarby, sensacje, legendy i tajemnice ...... 46 Notatnik biograﬁ czny (sylwetki osób s³awnych, wyj¹tkowych i zas³u¿onych) ...... 48

Przewodnik subiektywny po powiecie siedleckim ...... 53 Chlewiska ...... 53 Cisie-Zagrudzie ...... 55 D¹browa ...... 57 Domanice ...... 60 Dziewule ...... 63 Ho³ubla ...... 65 Iganie ...... 68 Kamieniec ...... 71 Knychówek ...... 73 Korczew ...... 75 Kotuñ ...... 80 Krzesk ...... 83 Krześlin ...... 86 Krzymosze ...... 89 £ysów ...... 91 Mokobody ...... 94 Mordy ...... 98 Mościbrody ...... 103 Niwiski ...... 105 Oleksin ...... 107 Paprotnia ...... 109

Powiat siedlecki 3

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 3 22013-11-30013-11-30 14:49:2814:49:28 Pruszyn ...... 112 Przesmyki ...... 114 Seroczyn ...... 118 Siedlce ...... 123 Skórzec ...... 129 Stok Lacki ...... 133 Sucho¿ebry...... 136 Wilczonek ...... 139 Wiśniew ...... 140 Wodynie ...... 144 Wola Wodyñska ...... 147 Zbuczyn ...... 150 ¯eliszew ...... 155

Oferta kulturalna i turystyczna ...... 157 Informacja turystyczna ...... 157 Muzea i kolekcje ...... 158 Imprezy kulturalne ...... 164 Gospodarstwa agroturystyczne ...... 166 Propozycje rekreacji i wypoczynku ...... 168 Podlasko-mazowieckie kulinaria ...... 169

Welcome to Siedlce County...... 172

Illustrations ...... 173

Indeks geograﬁ czny...... 179

Deﬁ nicje ...... 184

Bibliograﬁ a ...... 187

4 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 4 22013-11-30013-11-30 14:49:2814:49:28 Od Wydawcy

d 2004 r. Mazowieckie Centrum Kultu- ni Czytelnicy bez trudu rozszerz¹ swoj¹ wie- Ory i Sztuki publikuje kolejne tomy z serii dzê w tym zakresie, siêgaj¹c do publikacji, „Tradycja Mazowsza”. S¹ to monografi czne których tytu³y autorzy zamieszczaj¹ w Biblio- opracowania, w których prezentowane s¹ wa- grafi i. Ksi¹¿ka zawiera te¿ indeks geografi cz- lory historyczne i etnografi czne powiatów wony, a na koñcu Defi nicje – określenia pojêæ jewództwa mazowieckiego. Cel jest ambitny, dotycz¹cych dziedzictwa kulturowego; s³owa, a przy tym trudny – nie tylko ze wzglêdu na które wymagaj¹ zdefi niowania oznaczamy liczbê tomów, jak¹ chcemy wydawaæ w ca³ym w tekście gwiazdk¹ (*). cyklu, ale przede wszystkim ze wzglêdu na za- W tym miejscu konieczne s¹ uściślenia ³o¿enia merytoryczne. określeñ u¿ytych w tytule serii „Tradycja Ma- Docelowo planujemy wydanie 38 tomów, zowsza. Przewodnik subiektywny”. odpowiadaj¹cych liczbie powiatów w woje- Mówi¹c o tradycji*, trzeba uwzglêdniæ wie- wództwie mazowieckim. Nie wykluczamy le elementów – wzorce spo³eczne, obyczaje, te¿ publikowania w ramach serii „Tradycja kulturê duchow¹, charakterystyczne wytwory Mazowsza” dodatkowych okazjonalnych lub kultury materialnej – wszystko, co ukszta³- tematycznych tomów, w których bêdziemy towane w przesz³ości, trwa do dziś. Kulty- nawi¹zywaæ do obchodzonych rocznic, przy- wowanie tradycji polega na przekazywaniu pominaæ sylwetki znanych i cenionych osób z pokolenia na pokolenie istotnych dla danej zwi¹zanych poprzez urodzenie lub dzia³alnośæ zbiorowości wartości kulturowych. z Mazowszem, omawiaæ w sposób przekrojo- Sam tytu³ serii „Tradycja Mazowsza” rów- wy lub systematyczny pewne zagadnienia cha- nie¿ traktujemy umownie, trzeba bowiem rakterystyczne dla regionu. pamiêtaæ, ¿e granice administracyjne zwy- W publikacjach z serii „Tradycja Mazow- kle nie pokrywaj¹ siê idealnie z historycznie sza” Czytelnicy odnajd¹ opisy najwartościow- ukszta³towanymi krainami Polski. W kolej- szych elementów dziedzictwa kulturowego, nych tomach serii prezentowane s¹ powiaty przypomnienie wydarzeñ historycznych, po³o¿one w województwie mazowieckim, uwagi dotycz¹ce wspó³czesnych walorów da- które obejmuje – poza Mazowszem – rów- nego obszaru. W ka¿dym tomie zamieszcza- nie¿ ziemie innych regionów: czêśæ Podlasia my „Przewodnik subiektywny” – prezentacjê oraz ziemiê radomsk¹. Z kolei pewne obszary miejscowości wybranych przez autora, a tak¿e historycznie mazowieckie znalaz³y siê poza czêśæ zatytu³owan¹ „Oferta kulturalna i tu- granicami naszego województwa, np. ziemia rystyczna” – z propozycjami tras wycieczko- ³om¿yñska. wych po powiecie, opisami potraw regional- Podtytu³ serii „Przewodnik subiektywny” nych itp. Równie¿ zagraniczni turyści powinni określa przyjêty przez nas indywidualny spo- byæ usatysfakcjonowani informacjami w jêzy- sób prezentowania regionu. Ca³ośæ prac doku- ku angielskim: wyczerpuj¹cym streszczeniem mentacyjnych i wydawniczych przewidywana z wiedz¹ niezbêdn¹ do pe³nej prezentacji po- jest na kilka lat, za³o¿yliśmy wiêc, ¿e ró¿ni wiatu, ofert¹ kulturaln¹ i turystyczn¹, t³uma- autorzy wyeksponuj¹ inne elementy tradycji. czeniem podpisów ilustracji. Tê ró¿norodnośæ i subiektywizm opisu w po- Zdajemy sobie sprawê, ¿e nie jesteśmy szczególnych tomach serii traktujemy jako jej w stanie omówiæ wszystkich zagadnieñ histo- dodatkowy walor. rycznych, spo³ecznych i kulturowych, prze- Du¿ym atutem serii jest aktualnośæ danych sz³ości i wspó³czesności regionu oraz dziejów na temat „kondycji tradycji” w danym powie- poszczególnych miejscowości. Zainteresowa- cie. Cykl wydawniczy nie jest d³ugi, wiêc ob-

Powiat siedlecki 5

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 5 22013-11-30013-11-30 14:49:2814:49:28 serwacje, opisy i wnioski autora Czytelnik po- bra kultury*, nazewnictwo, tradycyjne umie- znaje ju¿ po kilku miesi¹cach. jêtności, gin¹ce zawody. Zadaniem autorów Zamiarem omawianej serii wydawniczej jest opisanie tych elementów dziedzictwa kul- jest ukazywanie ró¿norodności i bogactwa turowego, które w sposób szczególnie wyraźny dziedzictwa kulturowego* województwa ma- świadcz¹ o przesz³ości tych ziem i które maj¹ zowieckiego. By to osi¹gn¹æ, trzeba zaprezen- znaczenie dla dzisiejszej świadomości histo- towaæ przesz³ośæ obecn¹ we wspó³czesności, rycznej spo³eczeñstwa. a wiêc przede wszystkim zabytki architektury, zdobnictwo ludowe, pewne niematerialne do- Wydawca

6 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 6 22013-11-30013-11-30 14:49:2814:49:28 Od Autora

1 Plan Siedlec z 1904 r., gdy miasto było stolicą guberni

imo utraty statusu miasta wojewódz- czystości przekazywania wojsku broni ze sk³a- Mkiego, Siedlce nadal postrzega siê jako dek spo³ecznych, nierzadko kosztem drob- centrum nie tylko powiatu, ale i regionu. nych dzieciêcych przyjemności. Dzieciarnia Stanowi¹ ośrodek gospodarczy, kulturalny wp³aca³a kieszonkowe na zakup karabinów i naukowy poprzez istnienie dwóch wy¿szych maszynowych. uczelni. Po raz pierwszy spotka³em siê z wiadomoś- Starsze pokolenie wspomina podró¿e z ro- ciami o historii Siedlec, jad¹c do tego miasta dzicami na zakupy do Siedlec. G³ównym cena egzamin wstêpny na studia. Mój s¹siad lem wyjazdu przed wojn¹ do miasta powia- z autobusu opowiada³ mi ciekawostki, któ- towego by³ zwykle rynek „babski” lub „rolny”. re później dok³adniej pozna³em, pracuj¹c ju¿ Najpierw sprzedawa³o siê produkty rolne, w Muzeum Okrêgowym (obecnie Regional- a później by³ czas na spotkania ze znajomymi nym) w Siedlcach. oraz zakupy. Przygotowuj¹c do druku niniejszy przewod- Jeszcze ¿yj¹ nieliczni ¿o³nierze przedwojen- nik, wykorzysta³em materia³y zebrane podczas nego garnizonu. S³u¿yli w 22 Pu³ku Piechoty nagrywania wspomnieñ mieszkañców powia- lub 9 Pu³ku Artylerii Lekkiej. Pamiêtaj¹ uro- tu wiele lat temu. Stara³em siê uj¹æ w publi-

Powiat siedlecki 7

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 7 22013-11-30013-11-30 14:49:2814:49:28 2

2 Starostwo Powiatowe w Siedlcach (z lewej)

kacji tak¿e wiadomości z najnowszych badañ z nich mieszkañców powiatu, nie stanowi¹ i moje odkrycia z podró¿y w teren. Szczególnie jednak przedmiotu zainteresowania turysty. zauroczy³ mnie pejza¿. Wyje¿d¿a³em po pracy Przeciêcie wstêgi oddawanej do u¿ytku dro- i robi³em zdjêcia krajobrazów przed zachodem gi jest wa¿nym wydarzeniem dla lokalnej s³oñca. Znalaz³em wiele urokliwych zak¹t- spo³eczności, natomiast z punktu widzenia ków, daj¹cych mo¿liwości wykonania fanta- podró¿nika droga musi byæ po prostu dobra stycznych ujêæ. i u³atwiæ dotarcie do wybranej przez niego Pozna³em topograﬁ ê i historiê powiatu miejscowości. w sposób bardzo przyjemny. Spotyka³em ludzi W czasach przypominaj¹cych nieco „Rok z pokolenia ju¿ odchodz¹cego, ale pamiêtaj¹- 1984” George’a Orwella, zachêcam Pañstwa cego jeszcze lata sprzed II wojny światowej. do wyruszenia w teren, poza cztery ściany Oni zainspirowali mnie do wielu w¹tków ujê- mieszkania z mrugaj¹cym ekranem telewi- tych w tej publikacji. zora. Polecam samodzielne eskapady i odkry- Dzieje powiatu jako jednostki administra- wanie ciekawostek, których nie opisa³em. Po- cyjnej i jego poszczególnych miejscowości s¹ dam przy tej okazji tylko jeden przyk³ad. Na tak bogate, ¿e granice objêtościowe ksi¹¿ki nie terenie gminy Wiśniew odkry³em dwa krzy¿e pozwoli³y mi ich wyczerpaæ. Ka¿dy rozdzia³ z wyrzeźbionymi w podstawie or³ami. Mo¿e mo¿na rozbudowaæ w odrêbn¹, obszern¹ pub- jest ich w okolicy wiêcej. likacjê. To wszystko na Pañstwa czeka... Skupi³em uwagê na obiektach zabytkowych oraz ³adnych i ciekawych miejscach. Wspó³- S³awomir Kordaczuk czesne inwestycje s¹ wa¿ne dla korzystaj¹cych Siedlce, 25 maja 2013 r.

8 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 8 22013-11-30013-11-30 14:49:2914:49:29 Położenie, warunki geomorfologiczne i przyrodnicze powiatu

3 4

5 6

3 Największy w powiecie głaz narzutowy w Wólce Kamiennej 4 Oczko wodne w Grubalach 5 Żniwa w Wodyniach 6 Pola aronii we mgle w Jasionce

owiat siedlecki le¿y we wschodniej czê- nad 82 tys. mieszkañców, a jego powierzchnia Pści województwa mazowieckiego. W jego wynosi 160 322 ha. sk³ad wchodzi 13 gmin: Domanice, Korczew, Siedlce stanowi¹ wa¿ny wêze³ komunika- Kotuñ, Mokobody, Mordy, Paprotnia, Prze- cyjny drogowy i kolejowy. Le¿¹ na drodze kra- smyki, Siedlce, Skórzec, Sucho¿ebry, Wiś- jowej nr 2 (fragment trasy miêdzynarodowej niew, Wodynie i Zbuczyn. Wszystkie te gminy E30) Terespol–Świecko (Moskwa–Pary¿) i linii nale¿a³y do by³ego województwa siedleckie- kolejowej Terespol–Kunowice (Moskwa–Ber- go. W powiecie s¹ 344 miejscowości. Wśród lin). Planowany jest zjazd do Siedlec z auto- nich dwa miasta: Siedlce na prawach powiatu strady A-2. Z Warszawy jest 98 km. grodzkiego, bêd¹ce równie¿ siedzib¹ w³adz po- Z punktu widzenia geograﬁ cznego teren wiatu ziemskiego, oraz Mordy. Powiat liczy po- powiatu le¿y na obszarze podprowincji Nizin

Powiat siedlecki 9

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 9 22013-11-30013-11-30 14:49:2914:49:29 Środkowopolskich i nale¿y do mniejszej jed- Oko³o 200 lat temu obszar powiatu siedle- nostki – Niziny Po³udniowopodlaskiej. ckiego na znacznej powierzchni by³ pokryty la- W dok³adniejszym podziale ﬁ zyczno-geo- sami ze znacznym udzia³em drzew liściastych. graﬁ cznym obszar powiatu umieszcza siê Obecnie lasy stanowi¹ 18% ogólnej powierzch- w piêciu mezoregionach*. Centralna i pó³noc- ni, poni¿ej średniej wojewódzkiej i krajowej. na czêśæ nale¿y do Wysoczyzny Siedleckiej, Ciekawy jest świat zwierzêcy. Najlepiej zba- pó³nocno-wschodnia czêśæ powiatu (fragmen- dan¹ przez naukowców grup¹ zwierz¹t s¹ pta- ty gminy Korczew) do Podlaskiego Prze³omu ki. W naszym powiecie zaobserwowano ok. Bugu, po³udniowo-wschodnia (fragmenty 60% wszystkich gatunków ptaków wystêpu- gmin Wiśniew i Zbuczyn) do Równiny £u- j¹cych w Polsce do koñca lat 90. XX w. Ostoje kowskiej, po³udniowo-zachodnia (fragmenty ptaków w dolinie Bugu i Liwca maj¹ znacze- gmin Domanice i Wodynie) do Wysoczyzny nie europejskie, a kompleksy stawów rybnych ¯elechowskiej. Do Obni¿enia Wêgrowskiego w Broszkowie i Stawy Siedleckie na Rybaków- nale¿¹ czêści: zachodnia i po³udniowo-za- ce pod Siedlcami zosta³y uznane za siedliska chodnia (fragmenty gmin Domanice, Kotuñ, o randze krajowej. Mokobody, Skórzec i Wodynie). W polskiej kulturze osobne i wa¿ne miejsce Okolice Siedlec by³y dwukrotnie kszta³to- zajmuje najwiêkszy wiosenny gośæ – bocian. wane przez lodowiec. W efekcie zlodowace- Powiat siedlecki ma du¿e znaczenie dla popu- nia po³udniowopolskiego powsta³y pok³ady lacji tego gatunku. Bociany upodoba³y sobie gliny zwa³owej, piasków i ¿wirów. Obecne szczególnie miejscowości: Starczewice, Radzi- cechy rzeźby terenu zawdziêczamy zlodowa- ków Wielki, Radzików Stopki i Brzozów. Zgod- ceniu środkowopolskiemu, przede wszystkim nie z ogólnoświatow¹ tendencj¹, gniazduj¹ naj- stadia³owi warciañskiemu (170−120 tys. lat czêściej na czynnych s³upach energetycznych. temu) tego zlodowacenia. Tylko na terenie gminy Skórzec wiêkszośæ Pod wzglêdem klimatycznym obszar powia- z nich za³o¿y³a gniazda na drzewach. tu siedleckiego wchodzi w sk³ad mazowiecko- W stanie wolnym w rzekach, starorzeczach -podlaskiego regionu klimatycznego o cechach i rowach melioracyjnych wystêpuje ok. 40 ga- przejściowych miêdzy morskim i kontynen- tunków ryb znanych w kraju. Bug pozwala na talnym. Na trasie miêdzy Warszaw¹ i Siedl- osi¹ganie rekordów wêdkarskich. Od³awiane cami, w rejonie Ka³uszyna przebiega wyraźna w tej rzece sumy osi¹gaj¹ wagê do 50 kg. granica miêdzy środkow¹ i wschodni¹ dzielni- Z wod¹ kojarzymy coraz powszechniejsze c¹ klimatyczn¹. wystêpowanie bobrów. Drzewa charaktery-

7 8

7 Klacz ze źrebięciem w Kępie 8 Bocian z kretem w dziobie w Dąbrowie

10 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 1100 22013-11-30013-11-30 14:49:3214:49:32 9

9 Klępa z łoszakami biegnąca po polach między Górkami i Przesmykami

stycznie ogryzione przez te zwierzêta mo¿na Rezerwat leśny „Dêbniak” o pow. 20,84 ha, zaobserwowaæ nad rzek¹ w Seroczynie, nad utworzony w 1978 r. we wschodniej czêści Kor- rowem melioracyjnym w Starych Okninach czewa, w nadleśnictwie Sarnaki. Dominuj¹cym i przy kanale odprowadzaj¹cym wodê z oczysz- drzewostanem jest las lipowo-dêbowy o charak- czalni ścieków do Liwca. W tym miejscu ślady terze gr¹du i cechach parku przypa³acowego. ich bytności doskonale widaæ z szosy miêdzy Rezerwat ﬂ orystyczno-krajobrazowy „Go- Strza³¹ i Chodowem. Jednak najbardziej im- ³obórz” o pow. 65,88 ha, ustanowiony 26 mar- ponuj¹ce efekty ich dzia³alności fotografowa- ca 1982 r. i po³o¿ony na gruntach wsi Grabia- ³em w 2012 r. na rowach melioracyjnych we nów k. Siedlec, w nadleśnictwie Siedlce w celu wsi Grala-D¹browizna. ochrony ró¿norodnych zbiorowisk roślinnych, Na terenie powiatu spotyka siê równie¿ z bogat¹ ﬂ or¹. wiele gatunków gryzoni, ale najwiêcej przy- Rezerwat leśny „Kaliniak” o pow. 54,41 ha, jemności sprawia widok zwierzyny p³owej. utworzony 16 października 1979 r. obok wsi Najpiêkniejsze z rodziny jeleniowatych – sar- Szczeglacin. Chroni siê tu na terenie uroczy- ny – widywa³em w stadach na trasie z Siedlec ska Kaliniak w gm. Korczew w nadleśnictwie do Soko³owa Podlaskiego, na polach D¹browy Sarnaki naturalne fragmenty lasów liściastych i miêdzy Wyczó³kami a Mordami. Czêsto go- z bogatym w rzadkie rośliny runem. ści w powiecie wêdrowny ³oś. Trzeci w gminie Korczew rezerwat leś- ny „Przekop” zosta³ utworzony 25 sierpnia * 1964 r. na pow. 21,08 ha w granicach Nadbu- ¿añskiego Parku Krajobrazowego, na terenie W powiecie siedleckim ochronê przyrody nadleśnictwa Sarnaki w celu ochrony natu- realizuje siê m.in. poprzez tworzenie rezer- ralnych obszarów lasu ³êgowego wi¹zowo-je- watów przyrody. Z siedmiu i pó³ istniej¹cych sionowego i olszowo-jesionowego z dêbem, w powiecie rezerwatów, trzy po³o¿one s¹ w do- klonem, lip¹ i topol¹ oraz krzewów, takich jak: linie rzeki Bug, w gminie Korczew. czeremcha, porzeczka czerwona, leszczyna Rezerwat leśny „D¹browy Seroczyñskie” i dereñ, charakterystycznych dla okolic nad- (gm. Wodynie) o pow. 550,15 ha, utworzony bu¿añskich. 29 grudnia 1987 r. w celu zachowania unika- Rezerwat faunistyczny „Stawy Brosz- towego kompleksu leśnego. kowskie” utworzony 4 lipca 1984 r. na pow.

Powiat siedlecki 11

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 1111 22013-11-30013-11-30 14:49:3214:49:32 10

10 Drzewa ścięte przez bobry na łące wsi Grala-Dąbrowizna

266,03 ha w gminie Kotuñ sk³ada siê z kom- Na obszarze powiatu siedleckiego usytuo- pleksu stawów k. wsi Broszków wraz z przy- wana jest tak¿e czêśæ rezerwatu ﬂ orystycz- legaj¹cymi do nich lasami i ³¹kami. Jest jednego (biocenotycznego) „Kulak”, za³o¿onego nym z najwiêkszych miejsc lêgowych ptaków 24 listopada 1983 r. na pow. 47,16 ha. Rezer- w środkowo-wschodniej czêści Polski – wystê- wat ten jest po³o¿ony na terenie gminy Wo- puje tu ok. 100 gatunków ptaków lêgowych dynie (leśne uroczyska zarz¹dzane przez nad- i przelotnych, w tym chronione i rzadkie, np. leśnictwo Siedlce) i Stoczek £ukowski w woj. nur czarnoszyi, perkoz rdzawoszyi, ³abêdź nie- lubelskim (stawy, które s¹ otoczone olch¹, my, krakwa. i nieu¿ytki na terenie nadleśnictwa £uków). Rezerwat faunistyczny „Stawy Siedleckie” Poza tym walory przyrodnicze i krajobra- ustanowiony 24 października 2008 r. na pow. zowe lewej strony meandruj¹cej rzeki Bug na 242,30 ha, po³o¿ony na terenie gminy Siedl- pó³nocno-wschodnim obszarze powiatu zosta- ce na gruntach wsi Topórek. Na jego terenie ³y objête ochron¹ poprzez utworzenie dwóch chroni siê miejsca lêgowe, ¿erowiska i miejsca parków krajobrazowych. Granica miêdzy odpoczynku rzadkich gatunków ptaków oraz nimi przebiega na rzece Toczna, wpadaj¹cej siedlisk rzadkich gatunków roślin chronionych tutaj do Bugu. Park Krajobrazowy „Podlaski i bezkrêgowców. Na Stawach Siedleckich gniaz- Prze³om Bugu” rozci¹ga siê w prostej linii na duje oko³o 10 tys. par lêgowych mewy śmiesz- 65 km d³ugości od Terespola w województwie ki, co stanowi 4−5% krajowej populacji tego lubelskim. Natomiast Nadbu¿añski Park gatunku! Inne ptaki to: w¹satka, zimorodek, Krajobrazowy ci¹gnie siê na d³ugości 120 km. remiz, perkoz dwuczuby, du¿e stada ³ysek oraz Obejmuje lewobrze¿n¹ czêśæ doliny Bugu od kormoranów. Spotkaæ mo¿na tak¿e czaplê bia- ujścia Tocznej do ujścia Liwca oraz fragmenty ³¹, gêś gêgawê i ró¿ne gatunki siewek. dolnych biegów Narwi i Liwca.

12 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 1122 22013-11-30013-11-30 14:49:3314:49:33 Dzieje historyczne Dzieje najdawniejsze

11 Żwirownia we wsi Kisielany-Żmichy 12 Toporek kamienny znaleziony podczas prac budowlanych w Krześlinie. Przyciąga magnes. Trwają badania czy jest pochodzenia meteorytowego

najstarszym okresie dziejów ludzkości, Spośród piêciu kultur wyró¿nionych w Pol- W paleolicie, teren obecnego powiatu sied- sce w nastêpnej, m³odszej epoce – neolicie – na leckiego podlega³ cyklicznym zlodowaceniom. obszarze powiatu siedleckiego wystêpuj¹ sta- G³ównie na wydmach pojawi³y siê ślady po- nowiska czterech z nich (z wyj¹tkiem kultury bytu myśliwych, prowadz¹cych koczowniczy ceramiki wstêgowej rytej). tryb ¿ycia, charakterystycznego dla czasów po Z kultury pucharów lejkowatych (3700– ostatnim zlodowaceniu. 1900 p.n.e.) znane s¹ stanowiska w Olszycu Przypuszcza siê, ¿e opisywany teren stano- Szlacheckim i we wsi Dobrzanów-Osiñskie; wi³ rejon kontaktów miêdzy kulturami Bia³o- amfor kulistych (ok. 3100–2600 p.n.e.) rusi, Nizin Zachodnioeuropejskich i pó³noc- w Go³¹bku, Nowych Iganiach, Niwiskach nowschodniej Europy. i Olêdach w gminie Zbuczyn; ceramiki Nastêpny okres to mezolit, trwaj¹cy ok. sznurowej (III tysi¹clecie p.n.e.) w Bojmiu, 5 tys. lat i bior¹cy pocz¹tek ok. 8200 p.n.e. Borkach Siedleckich, Stoku Lackim, Woli Charakteryzuje siê ociepleniem klimatu i spo- Wodyñskiej, ¯ebraczce i ¯elkowie; nie- wolnieniem wêdrówki grup ³owców. Oma- meñskiej (VII–IV tys. p.n.e.) w Broszkowie, wiany teren sta³ siê celem osadnictwa ludzi Chodowie, Czajkowie, Grali-D¹browiźnie, z po³udnia, umiej¹cych uprawiaæ ziemiê i ho- Kochanach, Olszycu, Stoku Lackim, ¯abo- dowaæ zwierzêta. klikach i ¯ebraczce.

Powiat siedlecki 13

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 1133 22013-11-30013-11-30 14:49:3414:49:34 Epoka br¹zu rozpoczê³a siê na Podlasiu Pewien zastój kulturowy ust¹pi³ dopiero prawdopodobnie z pewnym opóźnieniem, w okresie lateñskim, w czasie rozwoju kultury z dominacj¹ późnoneolitycznego osadnictwa pomorskiej (VII–III w. p.n.e.) i kultury grobów ludności kultury ceramiki sznurowej. Zak³a- kloszowych (ok. 500–400 p.n.e.) na pod³o¿u dane by³y w tym czasie krótkotrwa³e osady ³u¿yckim. wydmowe typu obozowisk. Mimo pojawienia Nastêpny okres, rzymski jest przez archeo- siê na terenie Mazowsza i Podlasia wielkiego logów jeszcze dośæ s³abo rozpoznany. Wskazu- kompleksu kultury ³u¿yckiej (ok. 1300-400 je siê na pewne skupienie śladów osadnictwa p.n.e.), nadal narzêdzia wytwarzano na bazie z tego czasu w okolicach środkowego biegu surowca z krzemienia, nie z br¹zu. Liwca. Średniowiecze (do schyłku XV w.)

13 Widok z majdanu* na obwałowania grodziska w Podnieśnie

czesne średniowiecze zosta³o rozpo- braku znalezisk archeologicznych. Przerwa Wznane dośæ szczegó³owo. Wystêpuje tu zapocz¹tkowana os³abieniem aktywności zauwa¿alna spójnośæ kultury materialnej po osadniczej w IV w., zakoñczy³a siê dopiero obu stronach Bugu. Rzeka stanowi³a oś osad- w 2. po³. VI w. nictwa w tym okresie. Podstawow¹ jednostkê osadnicz¹ w po- Osadnictwo i kultura na pocz¹tku wczes- cz¹tkach wczesnego średniowiecza stanowi- nego średniowiecza nie stanowi¹ prostej ³o niewielkie, otwarte osiedle z³o¿one z kilku kontynuacji stosunków z okresu wp³y- lub kilkunastu budynków. Osiedla lokowano wów rzymskich. Oddziela je przerwa bli- zwykle na krawêdziach dolin ma³ych cieków sko dwóch wieków. Widaæ to na podstawie wodnych o ³agodnie opadaj¹cych stokach lub

14 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 1144 22013-11-30013-11-30 14:49:3514:49:35 w ich s¹siedztwie. Charakterystyczne by³o ich W XV w. dosz³o do stabilizacji politycznej, po³o¿enie w wid³ach strumieni. sprzyjaj¹cej o¿ywieniu osadnictwa. Nowa fala Z terenu powiatu jest znanych wiele gro- kolonizacyjna objê³a okolice Krzeska-Królo- dzisk i osad otwartych pochodz¹cych z X− wej Niwy. XIII w. Grodziska mia³y charakterystyczne Nowi osadnicy zak³adali wsie na terenach obwarowania sk³adaj¹ce siê z wa³ów ziem- oddalonych od poprzednich skupisk osadni- nych i fos. S¹ śladem ekspansji osadniczej czych i w odmiennych warunkach krajobrazo- z przeludnionego Mazowsza P³ockiego, jednak wo-środowiskowych. By³y to wsie istniej¹ce do z zachowaniem pewnej odrêbności etnicznej dzisiaj: Wiśniew i Zbuczyn za³o¿one w 1418 r., i politycznej. Rozwija³y siê tutaj grupy typu Izdebki w 1425 r., Grodzisk w 1427 r., Krzesk ma³ego plemienia. Stary w 1429 r., Krzesk-Królowa Niwa Osadnictwo grodowe przetrwa³o do XII− w 1493 r., Tchórzew-Plewki w 1507 r., Mo- XIII w. Wszystkie znane grody przesta³y funk- drzew w 1508 r., Zawady w 1524 r., Ostoje cjonowaæ w koñcu XII lub na pocz¹tku XIII w. i Zdany w 1529 r. W XIV w. i na pocz¹tku XV nast¹pi³ na Nowe osadnictwo by³o zwi¹zane z wp³y- tym terenie regres osadnictwa, spowodowany wami na te tereny kościo³a diecezji kra- walkami o ziemie nadbu¿añskie miêdzy pañ- kowskiej, od XII w. siêgaj¹cymi do parafii stwem polskim i ruskim. zbuczyñskiej. Wieki XVI – XVIII

sadnictwo zapocz¹tkowane w XVI w. tej Unii Lubelskiej ten obszar ziemi drohickiej Ow okolicach Krzeska-Królowej Niwy zosta³ w³¹czony do Królestwa Polskiego. trwa nieprzerwanie do dzisiaj w g³ównym Po³udniowy fragment powiatu od 1476 r. na- jego kszta³cie. Podobny proces obserwujemy le¿a³ do województwa lubelskiego. w pó³nocnej czêści powiatu. Zasadniczy zr¹b Podzia³ administracyjny wyszczególniony po- istniej¹cego do czasów wspó³czesnych osad- wy¿ej, przetrwa³ w takim kszta³cie do III rozbio- nictwa lewobrze¿nej czêści rzeki Bug ziemi ru Polski w 1795 r., w wyniku którego Austria drohiczyñskiej (dalej autor u¿ywa historycz- objê³a ziemie po³o¿one miêdzy Bugiem, Wis³¹ nej nazwy ziemi drohickiej) wykszta³ci³ siê i Pilic¹. Obszar powiatu siedleckiego znalaz³ siê w XV i na pocz. XVI w. Niewiele wsi pocho- w cyrkule siedleckim zaboru austriackiego. dz¹cych z czasów ksi¹¿¹t mazowieckich lub wielkich ksi¹¿¹t litewskich zaginê³o w otch³a- * ni dziejów, jak np. Papy czy Sarnowo. Zmiany, jakie nast¹pi³y w nastêpnych wiekach, w nie- W 2. po³. XVII w. Podlasie zosta³o zniszczo- wielkim stopniu zak³óci³y obraz osadnictwa ne w wyniku dzia³añ wojennych. W latach wykszta³cony w okresie średniowiecza. 1655−1660 by³o aren¹ walk armii szwedzkiej W 1526 r. król Zygmunt I w³¹czy³ Mazow- (potop szwedzki), wspieranej przez Bogus³awa sze w sk³ad Korony. Tym samym obj¹³ w po- Radziwi³³a, z wojskami wiernymi królowi Ja- siadanie ziemiê liwsk¹, która by³a po³o¿ona nowi Kazimierzowi, dowodzonymi przez Pa- na zachodnim skraju obecnego terytorium w³a Sapiehê. Walki toczy³y siê g³ównie o Miel- powiatu siedleckiego. Sta³a siê jednopowia- nik, który przechodzi³ z r¹k do r¹k. Przy okazji tow¹ jednostk¹ administracyjn¹, jedn¹ z 10 ca³a okolica zosta³a z³upiona przez oddzia³y ziem nowo utworzonego województwa mazo- jazdy tatarskiej Subchana Ghazi agi. wieckiego. Ziemie te ucierpia³y tak¿e podczas najazdu Czêśæ powiatu po³o¿ona na pó³noc od Liwca wojsk siedmiogrodzkich Rakoczego w 1657 r. do 1569 r. nale¿a³a do Litwy. W wyniku zawar- W równie powa¿nym stopniu do ruiny tych te-

Powiat siedlecki 15

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 1155 22013-11-30013-11-30 14:49:3614:49:36 14

14 Brama-dzwonnica z XVIII w. w Siedlcach

renów przyczyni³a siê wojna polsko-moskiew- Wizyta mia³a zwi¹zek z wydarzeniami na ska. Podlasie pocz¹tkowo stanowi³o bazê wy- polu walki insurekcji. Otó¿ dwa dni wcześ- padow¹ wojsk Paw³a Sapiehy. Później armia niej, 17 września, dywizja gen. Karola Jó- cara Aleksandra z³upi³a wsie i folwarki m.in. zefa Sierakowskiego (1752−1820) zada³a starostwa mielnickiego i drohickiego. Czêśæ du¿e straty wojskom rosyjskim dowodzo- z tych maj¹tków mieści³a siê w granicach zaj- nym przez gen. Aleksandra Suworowa w bi- mowanych przez powiat siedlecki. twie pod Krupczycami. W nastêpnej bitwie, W nastêpnym wieku Aleksandra Ogiñska 19 września, wojska polskie ponios³y pora¿- prowadzi³a w Siedlcach otwarty dwór na wy- kê w bitwie z Suworowem pod Terespolem. sokim kulturalnym poziomie. Bywali u niej Na wieśæ o niepowodzeniu wojsk powstañ- znani i znamienici goście Rzeczypospolitej. czych Tadeusz Kościuszko wróci³ do Warsza- Najwa¿niejszym gościem w 1783 r. by³ król wy. Niebawem, 10 października, odby³a siê Stanis³aw August, cioteczny brat ksiê¿nej, ostatnia bitwa insurekcji pod Maciejowicami który nawiedzi³ Siedlce jeszcze raz po 10 la- (nadwiślañska gmina dawnego woj. siedle- tach. Powiat siedlecki by³ potem w Rzeczypo- ckiego) i wszyscy trzej wy¿ej wymienieni Po- spolitej jeszcze tylko dwa lata. lacy dostali siê do niewoli rosyjskiej. W 1794 r. wybuch³o w Rzeczypospolitej po- Przybycie do Siedlec naczelnika Tadeusza wstanie przeciw Rosji i Prusom – insurekcja Kościuszki mog³o mieæ te¿ inny cel, a mia- kościuszkowska. Jej przywódca, Najwy¿szy nowicie pozyskanie rekruta z w³ości ksiê¿nej Naczelnik Si³y Zbrojnej Narodowej Tade- Aleksandry. Dzieñ wcześniej, 18 września usz Kościuszko, przyby³ 19 września 1794 r. 1794 r., Rada Najwy¿sza Narodowa zde- do Siedlec ze swym sekretarzem (adiutan- cydowa³a zmieniæ pospolite ruszenie w³o- tem) Julianem Ursynem Niemcewiczem i by³ ścian na pobór. Wyznaczono pobór jednego goszczony w pa³acu hetmanowej Aleksandry rekruta z 10 domów i konia jezdnego z 50 Ogiñskiej w Siedlcach. domów.

16 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 1166 22013-11-30013-11-30 14:49:3614:49:36 Wiek XIX

15 Rozkuwanie więźniów na dziedzińcu więzienia w Siedlcach

raz z utworzeniem Ksiêstwa Warszaw- zaboru austriackiego i rozpoczê³a sie okupacja Wskiego w 1807 r. powiat siedlecki wszed³ rosyjska. Po Kongresie Wiedeñskim w 1815 r. w sk³ad departamentu siedleckiego. na terenach by³ego Ksiêstwa Warszawskiego W czasie wojny francusko-austriackiej pol- (oprócz departamentu bydgoskiego i poznañ- skie wojska dowodzone przez gen. Aleksandra skiego) utworzono Królestwo Polskie po³¹- Ro¿nieckiego zajê³y Siedlce. Wojnê miêdzy czone z Rosj¹ uni¹ personaln¹. Dla Siedlec Francj¹ i Austri¹ zakoñczy³ 14 października oznacza³o to usankcjonowanie zaboru rosyj- 1809 r. pokój wiedeñski. W sk³ad Ksiêstwa skiego. Naczelnym wodzem Wojsk Polskich Warszawskiego wesz³y: Lubelszczyzna, Kra- i faktycznym wielkorz¹dc¹ zosta³ namiestnik ków i Galicja Wschodnia (bez okrêgu tarno- cara, wielki ksi¹¿ê rosyjski Konstanty Paw³o- polskiego). Nowe tereny podzielono na de- wicz Romanow. Wprowadzono podzia³ na wo- partamenty: krakowski, lubelski, radomski jewództwa stanowi¹ce odpowiedniki departa- i siedlecki. Siedlce sta³y siê stolic¹ departa- mentów. Siedlce zosta³y stolic¹ województwa mentu. W jego sk³ad wesz³y powiaty: siedle- podlaskiego, dziel¹cego siê na obwody: siedlecki, wêgrowski, ³osicki, bialski, w³odawski, ra- cki, bialski, radzyñski i ³ukowski. dzyñski, ³ukowski, ¿elechowski i garwoliñski. W 1837 r. województwa przemianowano Na pocz¹tku lutego 1813 r. Siedlce zosta³y na gubernie, a w 1842 r. obwody na powiaty. zajête przez wojska rosyjskie. Nast¹pi³ koniec Guberniê siedleck¹ zlikwidowano 1 stycznia

Powiat siedlecki 17

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 1177 22013-11-30013-11-30 14:49:3614:49:36 17

16 18

16 Powstaniec styczniowy Mateusz Czarnocki z Czarnot 17 Stuła ks. Stanisława Brzóski 18 Pocisk systemu Minie z pobojowiska pod Węgrowem. Od takich pocisków ginęli powstańcy styczniowi m.in. z Mokobód

1845 r., a jej terytorium w³¹czono do guberni W 1894 r. w powiecie ch³opi posiadali 29,2% lubelskiej. Obszar obecnego powiatu siedle- ziemi, drobna szlachta 36,1%, miasta i osady ckiego znalaz³ siê ponownie w guberni siedle- 3,7%, 29,9% by³o w³asności¹ dworsk¹ i 1,1% ckiej 1 stycznia 1867 r., po podziale Królestwa to inne formy w³asności. Polskiego na 10 guberni. Taki podzia³ admini- W koñcu XIX w. powiat siedlecki przewy¿- stracyjny przetrwa³ do koñca zaborów. sza³ przeciêtne wyniki w Królestwie Polskim Powiat siedlecki utworzono decyzj¹ Komi- w zbiorach ¿yta, wysoka by³a mlecznośæ krów. tetu Urz¹dzaj¹cego z 17 stycznia 1867 r. Obej- Na wysokim poziomie sta³y rzemios³o, prze- mowa³ 18 gmin dawnego powiatu siedleckiego mys³ drzewny i cha³upniczy. Produkcja prze- guberni lubelskiej. W 1869 r. prawa miejskie mys³owa powiatu stanowi³a 10% produkcji utraci³y Mordy i Mokobody – zosta³y przemia- w guberni, co stawia³o go na pi¹tej pozycji. nowane na osady, w których mieści³y siê tzw. Wydarzenia zwi¹zane z d¹¿eniami narodo- gminy mieszane. Od 1880 r. powiat siedlecki wo-wyzwoleñczymi nie ominê³y naszego po- sk³ada³ siê z 16 gmin. wiatu. Zawiod³y nadzieje pok³adane w cesarzu

18 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 1188 22013-11-30013-11-30 14:49:3614:49:36 Napoleonie w 1812 r. Później odby³y siê bitwy G³ównym ośrodkiem administracyjnym i potyczki trzech powstañ narodowych XIX w. województwa podlaskiego i jednocześnie Rok 1812 by³ prze³omowym dla Ksiêstwa najwiêkszym miastem by³y Siedlce, licz¹ce Warszawskiego. Wojska napoleoñskie przy- w 1861 r. 7628 mieszkañców. Funkcjonowa- gotowywa³y siê do wyprawy na Moskwê. ³y w nim gimnazjum i ksiêgarnia oraz jedyna W Siedlcach stacjonowa³ 30 czerwca 1812 r. w województwie drukarnia. Na terenie ów- austriacki korpus posi³kowy dowodzony przez czesnego powiatu siedleckiego dzia³a³a w El- feldmarsza³ka Karla Philippa Schwarzenber- ¿bietowie najwiêksza cukrownia, uruchomio- ga, który wyruszy³ na Moskwê na polecenie na w 1846 r., w której by³o zatrudnionych ok. Napoleona. Dyrekcja Skarbu Departamentu 250 pracowników. Ludnośæ powiatu zajmowa- Siedleckiego zg³osi³a akces do konfederacji ³a siê g³ównie rolnictwem i pracowa³a w zak³a- 10 lipca tego roku. dach przetwórczych na bazie rolnictwa. W koñcu lipca oddzia³y kozackie przekro- Przed patriotycznymi manifestacjami czy³y Bug i 13 października ich forpoczty do- 1861 r. w³adze rosyjskie rozmieści³y wiêkszośæ tar³y do Siedlec. Oddzia³ p³k. Czernyszewa wojsk wzd³u¿ traktu warszawsko-brzeskiego, zaj¹³ Siedlce i Wêgrów i na³o¿y³ kontrybucjê w Siedlcach g³ównie pododdzia³y artylerii. na ich mieszkañców. Oddzia³y rosyjskie zo- Mieszkañcy tego miasta brali szczególnie ma- sta³y pokonane przez powracaj¹cego zza Bugu sowy udzia³ w manifestacjach patriotycznych ksiêcia Schwarzenberga. Nastêpnie po klêsce w województwie. Napoleona w styczniu 1813 r. departament W 1862 r. przygotowania do powstania by³y siedlecki zajê³y wojska rosyjskie. ju¿ powa¿nie zaawansowane. Na naczelnika W nastêpnych latach od¿ywa³y wśród Pola- powiatu siedleckiego zosta³ wyznaczony le- ków d¹¿enia niepodleg³ościowe, odbywa³y siê karz Jan Matliñski ps. Janko Sokó³, a naczel- manifestacje i organizowano konspiracjê. Du- nikiem okrêgu Siedlce mianowano ksiêdza chowieñstwo diecezji janowskiej (podlaskiej) Micha³a ¯ó³towskiego z Ulana. na zjeździe 13 listopada 1862 r. w K³oczewie W styczniu 1863 r. Komitet Centralny mia- przyjê³o program stronnictwa czerwonych nowa³ Walentego Lewandowskiego naczelni- i z³o¿y³o przysiêgê na wiernośæ Komitetowi kiem wojskowym Podlasia. Do niego nale¿a³a Centralnemu Narodowemu. Duchowi przy- pe³nia w³adzy wojskowej i cywilnej w woje- wódcy reprezentuj¹cy tak¿e nasz powiat, sta- wództwie. Naczelnikiem powiatu siedleckie- nêli po stronie ugrupowania radykalnego, go Lewandowski mianowa³ dra W³adys³awa widz¹cego szansê odzyskania niepodleg³ości Czarkowskiego, a dotychczasowy naczelnik w walce. cywilny Jan Matliñski zosta³ przydzielony mu W³adze powstañcze 1863 r. pozosta³y przy do pomocy. podziale administracyjnym sprzed 1845 r. Na Wed³ug planów w³adz konspiracyjnych na- obszar ówczesnego województwa podlaskiego czelnicy powiatów mieli za zadanie opanowa- sk³ada³y siê powiaty: siedlecki, wêgrowski, nie miast powiatowych. Zaplanowany na noc soko³owski, ³osicki, bialski, miêdzyrzecki, z 22 na 23 stycznia 1863 r. atak Lewandow- w³odawski, radzyñski, ³ukowski i garwoliñ- skiego na Siedlce nie powiód³ siê. W powiecie ski. Powiat siedlecki zajmowa³ strategiczne siedleckim doszed³ tylko do skutku, okupiony po³o¿enie przy g³ównej drodze komunikacyj- stratami, atak na rosyjskie magazyny w Stoku nej, zapewniaj¹cej ³¹cznośæ Cesarstwa z Kró- Lackim. lestwem Polskim – trakcie Warszawa−Brześæ. Z uwagi na strategiczne znaczenie traktu Powstañcy nie opanowali traktu, mimo to Warszawa−Terespol oraz du¿¹ aktywnośæ od- ³¹cznośæ telegraﬁ czna i komunikacja zosta³y dzia³ów powstañczych, dowództwo rosyjskie powa¿nie zak³ócone. Na obszarze wojewódz- wydzieli³o 27 listopada 1863 r. z lubelskiego twa du¿o walk i potyczek oddzia³ów powstañ- oddzia³u wojennego osobny oddzia³ wojenny czych z wojskami rosyjskimi odby³o siê w po- siedlecki. Jego naczelnikiem mianowano gen. bli¿u tej strategicznej drogi. Zachara Maniukina, doświadczonego w zwal-

Powiat siedlecki 19

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 1199 22013-11-30013-11-30 14:49:3814:49:38 czaniu powstania w województwie grodzieñ- jednocześnie walk¹ o utrzymanie polskości na skim. Genera³ Zachar Maniukin podzieli³ Podlasiu. 2 stycznia 1864 r. wojska oddzia³u siedleckie- W Siedlcach Rosjanie w przeprowadzo- go na mniejsze grupy. Jedn¹ z nich kierowa³ nych egzekucjach stracili kilku powstañców p³k Brinken, który odpowiada³ za likwidacjê w miejscu, w którym później upamiêtniono oddzia³ów powstañczych na obszarze powiatu ich bohaterstwo w formie pomnika na kopcu siedleckiego. Takie same zadania powierzo- ziemnym zwanym „Kolumn¹ Rawicza”. Tu- no p³k. Prigorowskiemu, odpowiedzialnemu taj 21 listopada 1863 r. powieszono naczelni- za oczyszczenie terenu z powstañców okrê- ka cywilnego (od lipca 1863 r.) województwa gu wêgrowskiego (pó³nocna czêśæ powiatu podlaskiego W³adys³awa Rawicza, a 9 marca siedleckiego). W tym czasie naczelnikiem 1863 r. rozstrzelano dowodz¹cego pierwsz¹ wojennym powiatu siedleckiego zosta³ kpt. akcj¹ na Podlasiu Miko³aja Moritza. Na p³y- £agutyñski. Oddzia³ siedlecki rozwi¹zano do- tach pomnika ﬁ guruj¹ nazwiska straconych piero na pocz¹tku kwietnia 1865 r. w tym samym roku: Aleksandra Olszewskie- Po upadku powstania niemal po³owê miast go (równie¿ 9 marca), Aleksandra Czarneckie- i miasteczek guberni zamieniono na osady. go ps. Boñcza (15 czerwca), Konstantego Mice- Nasili³ siê proces rusyﬁ kacji, m.in. poprzez wicza (15 lipca), W³adys³awa Czarkowskiego za³o¿enie prawos³awnych klasztorów w Wiro- ps. Czajka (29 lipca), Adama Radowickiego wie (obecny pow. soko³owski) i Leśnej Podla- (24 sierpnia), Feliksa Obniskiego (5 paździer- skiej (obecnie pow. bialski). W tej sytuacji wal- nika) i Ignacego Franciszka Wiêckowskiego ka unitów o zachowanie swej wiary sta³a siê (10 grudnia). Wiek XX

o wybuchu Wielkiej Wojny Siedlce i powiat znach, przy wielu okazjach. Podczas pró- Dby³y pod zaborem rosyjskim. W 1912 r. by wydzielenia przez rz¹d rosyjski guberni skasowano guberniê siedleck¹ i ponownie jej che³mskiej* dosz³o do wzrostu nastrojów obszar w³¹czono do guberni lubelskiej. patriotycznych. W odpowiedzi na dzia³al- W latach 1903−1906 Siedlce uzyska³y po- nośæ Banku W³ościañskiego, sprzedaj¹cego ³¹czenie kolejowe z Czeremch¹ i Hajnówk¹. grunty ze wschodnich powiatów guberni Przez powiat poprowadzono trzeci¹ liniê kole- siedleckiej ludności prawos³awnej, powo³a- jow¹, po zbudowanych dwóch w XIX w., w kie- no podobn¹ instytucjê, która nabywa³a zie- runku Brześcia i Ma³kini. miê dla Polaków. W 1910 r. powsta³a „Spó³ka Jednym z donioślejszych wydarzeñ pocz¹t- firmowo-komandytowa racjonalnej parcela- ku XX w. by³a rewolucja 1905 r. Animatorami cji Stanis³aw hr. Plater-Zyberk, Stefan B¹- patriotycznych dzia³añ na Podlasiu w czasie dzyñski, Ludwik Bryndza-Nacki i Spó³ka” rewolucji by³o pokolenie dzieci uczestników z siedzib¹ w Siedlcach. Twórcy spó³ki ku- powstania styczniowego. Pokolenie powsta- powali maj¹tki i sprzedawali je miejscowym nia 1863 r. nie mog³o otrz¹sn¹æ siê z traumy ch³opom katolikom. klêski. Ziemian z guberni siedleckiej wyrwa³a Po wybuchu I wojny światowej w³adze rosyj- z niej tak¿e akcja gminna. Ju¿ w 1903 r. roz- skie ewakuowa³y w g³¹b cesarstwa administra- pocz¹³ siê bojkot rosyjskich szkó³, który przy- cjê rz¹dow¹ i pracowników instytucji, tak¿e bra³ na sile w 1905 r. Strajki szkolne odby³y narodowości polskiej. Rosjanie opuszczaj¹c siê tak¿e w powiecie siedleckim a w samych ziemie polskie, zastosowali metodê spalonej Siedlcach 3 lutego 1905 r. ziemi. Podobnie jak ponad 100 lat wcześniej, Walka z w³adzami rosyjskimi podczas doprowadzaj¹c do klêski wyprawê Napoleona. zaborów odbywa³a siê na ró¿nych p³aszczy- Wycofuj¹ce siê wojska grabi³y maj¹tek, pali³y

20 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 2200 22013-11-30013-11-30 14:49:3814:49:38 19 20

19 Powitanie Józefa Piłsudskiego na dworcu kolejowym w Siedlcach w 1919 r. 20 Znak tożsamości żołnierza 22 pp

i deportowa³y masowo ludnośæ. Wywo¿ono Okrêgu POW Siedlce kpt. W³adys³awa Horyda nawet dzwony z kościo³ów. ps. Przerwic i innych patriotów. W czasie I wojny światowej powiat sied- Bez walki zdobyto najwa¿niejsze obiekty: lecki znalaz³ siê w niemieckich strukturach dworzec kolejowy, magazyny i koszary. okupacyjnych w Generalnym Guberna- Rozbrajanie Niemców w powiecie odbywa- torstwie Warszawskim (GGW) z³o¿onym ³o siê równie¿ bezkrwawo. W Mordach stra¿ z 11 gubernatorstw wojskowych, wśród nich ogniow¹ przekszta³cono 11 listopada w stra¿ siedleckiego. W³adze niemieckie zlikwido- obywatelsk¹. Jej cz³onkowie dowodzeni przez wa³y wcześniejszy rosyjski podzia³ na guber- burmistrza Wac³awa Waciórskiego zajêli stacjê nie, zachowa³y natomiast istniej¹cy uk³ad kolejow¹ i rozbroili ochraniaj¹cy j¹ oddzia³. powiatów. Na czele powiatu sta³ Kreiss- Nastêpnego dnia 40 stra¿ników z Mordów chef z najwy¿sz¹ w³adza cywiln¹ w rêku. wyjecha³o do £osic i Platerowa, gdzie rozbroili Dzia³ania sejmików powiatowych zosta³y 300 ¿o³nierzy niemieckich. sprowadzone do roli doradczej, co w prakty- Istotne znaczenie w odzyskaniu niepodle- ce ogranicza³o siê do wykonywania poleceñ g³ości mieli konspiratorzy z Polskiej Organi- w³adz niemieckich. zacji Wojskowej, któr¹ zak³adano w powiecie Rabunkow¹ gospodarkê i eksploatacjê oku- pod przykrywk¹ powo³ywania w poszczegól- powanych ziem prowadzi³y Polowe Urzêdy Po- nych miejscowościach ochotniczych stra¿y wiatowe. W Siedlcach uruchomiono jeden z 18 ogniowych. Cz³onkowie POW zasilali równie¿ urzêdów tego typu w GGW. tworz¹ce siê na tym terenie Polskie Stronni- W Siedlcach stacjonowa³ Batalion Piechoty ctwo Ludowe „Wyzwolenie”. Okrêg III (w la- Landszturmu „Landsberg”, którego zadaniem tach 1915−1918 Okrêg IX i nastêpnie znowu by³o sprawowanie w³adzy wojskowej nad cy- III) POW Siedlce podlega³ Komendzie Naczel- wiln¹ i ochrona wêz³a kolejowego. Batalion nej nr 1 w Warszawie. Komendantami okrêgu opuści³ koszary 11 listopada 1918 r. bez walki byli kolejno: kpt. Henryk Krok-Paszkowski, z ¿o³nierzami miejscowej placówki Polskiej por. Stanis³aw Hempel, ppor. Artur Maru- Organizacji Wojskowej. Bez strza³ów POW szewski ps. Jan Sosnowski, por. Karol Wêdo- zajê³a wiêzienie. Uwolniono komendanta III ³owski, Stefan Pióro ps. Sêp, kpt. W³adys³aw

Powiat siedlecki 21

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 2211 22013-11-30013-11-30 14:49:3814:49:38 21 22

21 Działon 9 Pułku Artylerii Lekkiej 22 Opaska ze zjazdu Peowiaków

Horyd ps. Przerwic. Okrêg by³ podzielony na dzia³y opuści³y miasto. Do Siedlec wkroczy³y obwody, wśród których ³osicki nosi³ nr 1 a sar- pu³ki 17 Dywizji Strzelców Armii Czerwonej, nacki nr 6. natomiast rejon Zbuczyna, a potem Wiśniewa Po odzyskaniu niepodleg³ości na bazie ba- opanowa³a 10 Dywizja Strzelców. talionu Polskiej Si³y Zbrojnej, kadry okrêgu W Siedlcach ju¿ 13 sierpnia powsta³ Polrew- POW i ochotników z powiatu sformowano kom na mocy Komunikatu Tymczasowego 22 Pu³k Piechoty Wojska Polskiego. Jego Komitetu Rewolucyjnego Polski z 30 lipca. numer nawi¹zywa³ do pu³ku Ksiêstwa War- Przewodnicz¹cym zosta³ towarzysz Alpero- szawskiego utworzonego w okolicach Siedlec wicz z Roskoszy. Dwa dni później ukaza³a siê w 1812 r. W ten sposób zachowano tradycjê gazeta-plakat Warszawianka z informacj¹ i ci¹g³ośæ historyczn¹. Pierwszym jego dowód- o zdobyciu Warszawy (!). Bêd¹cy w mieście Fe- c¹ zosta³ p³k Wac³aw Pa¿uś, adiutantem zaś liks Dzier¿yñski mianowa³ 15 sierpnia guber- ppor. W³adys³aw Horyd. W styczniu 1919 r. natorem siedleckim Stanis³awa Krasuskiego, oddzia³y pu³ku obsadzi³y polsko-niemieck¹ dotychczasowego ni¿szego kancelistê magi- liniê demarkacyjn¹ na odcinku Janów Podla- stratu. ski–S³awatycze, w tym czasie, gdy jednostki W nocy z 17 na 18 sierpnia Siedlce opano- armii niemieckiej pozosta³y po dzia³aniach wa³a I Brygada Piechoty Górskiej z 21 Dywizji wojennych I wojny światowej miêdzy Rosj¹ Piechoty Górskiej. U³ani majora Feliksa Ja- i odrodzon¹ Polsk¹, w streﬁ e zwanej Ober-Ost. worskiego zajêli Miêdzyrzec i później 18 sierp- Siedlecki 22 Pu³k Piechoty wszed³, obok nia Mordy. Rejon Chodowa i Opola k. Siedlec 15 pp, 34 pp i 35 pp, w sk³ad 9 Dywizji Piecho- wyzwoli³a 16 Dywizja Piechoty. Przez Siedlce ty, która prowadzi³a dzia³ania wojenne na Po- przejecha³y 19 i 20 sierpnia 1920 r. poci¹gi lesiu. W bitwie warszawskiej by³a w sk³adzie transportuj¹ce 1 Dywizjê Litewsko-Bia³oru- 5 Armii i mia³a za zadanie os³aniaæ lewe sk¹ WP, która wy³adowa³a siê miêdzy Morda- skrzyd³o Frontu Pó³nocnego do czasu uderze- mi i Platerowem. Pu³ki tej dywizji wymaszero- nia znad Wieprza. wa³y w rejon Drohiczyna i Siemiatycz. Wesz³y Powiat siedlecki sta³ siê teatrem wojennym w sk³ad drugiego rzutu 2 Armii dochodz¹cej po przekroczeniu przez Armiê Czerwon¹ do Niemna. Tym samym front oddali³ siê od Bugu, ostatniej naturalnej przeszkody chro- Podlasia. ni¹cej przed atakiem stolicê Polski. Powiat by³ Po wojnie 9 Dywizja Piechoty i wraz z ni¹ tak¿e na szlaku odwrotu nieprzyjaciela. 22 pp pozosta³y w rejonie Mo³odeczna, Rejon Siedlec 9 sierpnia 1920 r. os³ania³a w zwi¹zku z zatargiem polsko-litewskim przed nieprzyjacielem grupa Kaliszka. Oko- o Wilno. Do Siedlec 22 Pu³k Piechoty wróci³ ³o godz. 22.00 tego dnia ostatnie polskie od- dopiero w 1922 r. Jako jedna z pierwszych jed-

22 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 2222 22013-11-30013-11-30 14:49:3914:49:39 nostek Wojska Polskiego popar³ Józefa Pi³sud- Generalnym Gubernatorstwie. Powiat grani- skiego w zamachu majowym 1926 r. czy³ przez Bug z ZSRR, a od czerwca 1941 r. z III Rzesz¹. * Ju¿ od pocz¹tku drugiej okupacji niemieckiej zaczê³y siê rozwijaæ grupy konspiracyjne. Po odzyskaniu niepodleg³ości w 1918 r. po- Pierwsze formy oporu przeciw hitlerowskie- wiat siedlecki wchodzi³ do 1939 r. w sk³ad wo- mu najeźdźcy na terenie powiatu mia³y spon- jewództwa lubelskiego. Siedlce by³y siedzib¹ taniczny charakter. Zbierano broñ, amunicjê nie tylko w³adz powiatu. Tu mieści³ siê S¹d i oporz¹dzenie wojskowe na pobojowiskach. Okrêgowy obejmuj¹cy swym dzia³aniem kil- Najwiêcej potrzebnych w późniejszych ak- ka powiatów woj. lubelskiego. Od 1919 r. mia³ cjach militariów ukryto w gminach Domani- siedzibê Okrêgowy Zarz¹d Lasów i Dóbr Pañ- ce, Mokobody, Skórzec, Wodynie i ¯eliszew. stwowych, przemianowany później na Okrê- Ukryte materia³y pochodzi³y ze szlaku bojo- gow¹ Dyrekcjê Lasów Pañstwowych, która wego 1 Dywizji Piechoty Legionów. Na teren obejmowa³a swym zasiêgiem kilkanaście powiatu traﬁ ³o tak¿e trochê broni i amunicji powiatów pó³nocnej czêści woj. lubelskiego, z pobojowisk ostatniej bitwy z października prawie ca³e bia³ostockie i tu¿ przed II wojn¹ 1939 r. w rejonie Kocka. światow¹ czêśæ woj. poleskiego. Siedleckiej Organizacje konspiracyjne zaczêto tworzyæ dyrekcji podlega³a tak¿e Puszcza Bia³owieska. ju¿ jesieni¹ 1939 r. Jednym z organizatorów W 1921 r. powiat liczy³ 1287 km2, sk³a- S³u¿by Zwyciêstwu Polski by³ Julian Ochnik, da³ siê z 16 gmin i 478 miejscowości (w tym przedwojenny komendant powiatowy Federa- dwóch miast). Zamieszkiwa³o go 96 463 lud- cji Zwi¹zków Obroñców Ojczyzny i Zwi¹zku ności (w miastach 33 844 osoby, czyli 34,5%, Rezerwistów. SZP przekszta³ci³a siê wkrótce we wsiach 64 519 osób). Gêstośæ zaludnienia w Zwi¹zek Walki Zbrojnej i 14 lutego 1942 r. wynosi³a 76,5 osoby na 1 km2. W 1931 r. za- zosta³a przemianowana na Armiê Krajow¹. mieszkiwa³o powiat 151 411 ludności, z tego W powiecie rozpoczê³y dzia³alnośæ tak¿e rolniczej 97 546 (64,4%). inne organizacje, m.in. Komenda Obroñców Mieszkañcy powiatu zajmowali siê g³ównie Polski, Miecz i P³ug, M³ody Nurt, Organi- rolnictwem. Zelektryﬁ kowane by³y tylko dwie zacja Wojskowa „Wilki”, Tajna Organizacja miejscowości. W Siedlcach energiê elektrycz- Wojskowa, Szare Szeregi, Bataliony Ch³opskie n¹ wytwarzano w elektrowni uruchomionej i w późniejszym okresie, od 1942 r. Narodowe w 1916 r. W Sarnakach generator pr¹du uru- Si³y Zbrojne. chomiono w m³ynie Ga³ki. Na prze³omie listopada i grudnia 1939 r. zo- We wrześniu 1939 r. jednostki siedleckiej sta³ ustalony sk³ad komendy obwodu Siedlce 9 Dywizji Piechoty broni³y granicy pañstwa (kryptonim „Sowa”, „Jesion”). Pierwszym ko- w rejonie Jezior Koronowskich. Podzieli³y los mendantem zosta³ kpt. Boles³aw Dziewulski innych oddzia³ów Wojska Polskiego. Zosta³y ps. M³ynarski, po nim pp³k dypl. Jan K¹ko- rozproszone na szlaku bojowym w kierunku lewski ps. Zaremba, nastêpnie Marian Zawar- Warszawy. Resztki zakoñczy³y walkê na uli- czyñski ps. Ziemowit, który pe³ni³ tê funkcjê cach stolicy. od czerwca 1941 r. (ZWZ) do listopada 1944 r. W nocy z 10 na 11 września 1939 r. do Sied- (AK). lec wkroczy³a niemiecka Dywizja Pancerna Obwód siedlecki ZWZ, nastêpnie AK po- „Kempf”. W³adzê w mieście przej¹³ zarz¹d krywa³ siê swymi strukturami z podzia³em wojskowy. Od 27 września, wskutek porozu- administracyjnym przedwojennego powiatu. mieñ miêdzy dwoma agresorami, rozpoczê³a Najni¿szym szczeblem by³a placówka odpo- siê krótka okupacja radziecka. wiadaj¹ca powierzchni gminy. Ogniwem ³¹- Na pocz¹tku października Siedlce wraz z pocz¹cym obwód z placówk¹ by³ ośrodek z³o¿ony wiatem wesz³y w sk³ad dystryktu warszaw- z kilku gmin. Obwód Siedlce zosta³ podzielo- skiego w utworzonym z czêści ziem polskich ny na 9 ośrodków z 25 placówkami.

Powiat siedlecki 23

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 2233 22013-11-30013-11-30 14:49:4014:49:40 Od 1941 r. Obwód Siedlce wraz z Obwo- Z Kolonii Rososz stracono 17 osób, wśród nich dami Soko³ów Podlaski i Miñsk Mazowiecki najm³odsz¹ 12-letni¹ Stefaniê Stanis³awsk¹. tworzy³y Inspektorat Rejonowy ZWZ Siedlce. Niemcy tego samego dnia rozstrzelali trzech Od 1942 r. obwód AK nale¿a³ do Podokrêgu mê¿czyzn z ¯eliszewa. Wszyscy zostali pocho- Wschód w Okrêgu Warszawa Województwo. wani w zbiorowej mogile na cmentarzu para- Zadaniem obwodu by³o odtworzenie do Ak- ﬁ alnym w Oleksinie. We wsi Rososz znajduje cji „Burza” 22 Pu³ku Piechoty 8 Dywizji Pie- siê pomnik z nazwiskami i podanym wiekiem choty AK. rozstrzelanych osób. W maju i czerwcu 1941 r. pó³nocno-wschod- Odpowiedzi¹ na wywo¿enie m³odych ludzi ni skraj ówczesnego powiatu siedleckiego sta³ na przymusowe roboty do Rzeszy by³o nisz- siê zapleczem i miejscem koncentracji wojsk czenie w urzêdach gminnych powiatu list wy- niemieckich przed ich inwazj¹ na Zwi¹zek sy³kowych oraz uwalnianie osób schwytanych Radziecki. i przeznaczonych do wywiezienia. Po klêsce Armii Czerwonej na terenie po- W urzêdach gminnych niszczono doku- wiatu siedleckiego pojawi³y siê kolumny jeñ- mentacje kontyngentowe i spisy kolczykarzy ców radzieckich, którzy zostali umieszczeni (pracownicy administracji okupacyjnej reje- w obozach w Podnieśnie i Woli Sucho¿ebr- struj¹cy pog³owie zwierz¹t hodowlanych). Do- skiej. Śladami uwiêzienia tu ¿o³nierzy Armii konywano te¿ akcji rekwizycyjnych. W 1942 r. Czerwonej s¹ cmentarze k. Podnieśna i w le- konspiratorzy z placówki AK Mokobody do- sie wsi Sosna-Kozó³ki w gminie Sucho¿ebry. konali napadu na urz¹d gminy w Niwiskach. Te dwa obozy wraz z podobozem w Siedlcach Zdobyto m.in. radioodbiornik s³u¿¹cy później tworzy³y Stalag 366, w którym Niemcy wiêzili do wys³uchiwania komunikatów radiowych równie¿ francuskich i w³oskich ¿o³nierzy. w domu Romana Tadeusza Okniñskiego Niemcy za³o¿yli na terenie powiatu kilka w Wólce ¯ukowskiej. Melodia piosenki Pod- obozów pracy dla Polaków i ¯ydów. Wiêźnio- kóweczki dajcie ognia by³a sygna³em do alian- wie obozów pracy przymusowej w Szczeglaci- ckiego zrzutu w lesie k. wsi Świniary. Po tej nie i Bartkowie Nowym byli zatrudnieni przy akcji urz¹d w Niwiskach zlikwidowano i prze- regulacji cieków wodnych i innych pracach niesiono do Siedlec. melioracyjnych. Konspiracyjne w³adze AK Obwodu Siedlce Inny obóz pracy przymusowej za³o¿ono przygotowywa³y siê do wystawienia 1 i 3 Bata- w Stoku Ruskim, w dwóch barakach wzniesio- lionu Rezerwowego 22 pp 8 Dywizji Piechoty nych na terenie maj¹tku Kobyliñskiego. Prze- AK. Przewidywano atak na wycofuj¹ce siê nie- bywali w nim ¯ydzi i rolnicy z okolicy, którzy mieckie oddzia³y na szosach wychodz¹cych nie oddali w terminie wyznaczonego kontyn- z Siedlec. Koncentracja oddzia³ów AK i po- gentu. Pracowali przy melioracji ³¹k miêdzy tyczki z Niemcami mia³y miejsce m.in. w le- Stokiem Ruskim i Mordami. sie Pucharka (dwa plutony ośrodka Mordy), W czasie okupacji II wojny światowej mia- w lesie Byczek u źróde³ rzeki Świder (oddzia³y ³y miejsce tragiczne wydarzenia zarówno z Siedlec i Kownacisk pod dowództwem por. w Siedlcach, jak i w powiecie. W 1943 r., 27 Wysokiñskiego), w lasach miêdzy Stokiem listopada i 17 grudnia Niemcy rozstrzelali Wiśniewskim i Przyworami (19 pluton Wac- w dwóch egzekucjach publicznych w Siedl- ³awa ¯ukowskiego ps. Czapla), w lasach na cach 20 zak³adników. Oﬁ arami byli areszto- po³udnie od Kotunia (oddzia³ ppor. Aleksan- wani cz³onkowie organizacji konspiracyjnych: dra Kêpickiego ps. Hrabia i placówka Kotuñ). Miecza i P³uga, AK i Szarych Szeregów. Pocho- W Siedlcach operowa³ oddzia³ Kedywu ppor. dzili z Siedlec oraz kilku miejscowości powia- Czes³awa Dylewicza ps. Krukowski, który ura- tu, m.in. Topórka, Czerniejewa, Ch³opkowa. towa³ przed wysadzeniem przez Niemców kil- Jednym z przyk³adów hitlerowskiego terro- ka wa¿nych obiektów w mieście. ru jest tak¿e fakt rozstrzelania 18 maja 1944 r. Rozkaz do wykonania „Burzy” wydany mieszkañców dwóch wsi z gminy Kotuñ. przez komendanta obszaru warszawskiego

24 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 2244 22013-11-30013-11-30 14:49:4014:49:40 Niwa i Roman Tadeusz Okniñski ps. Bizon. Obaj byli aresztowani i osadzeni w wiêzieniu. Aresztowania ludzi podziemia sta³y siê co- dzienności¹. Ich fala przetoczy³a siê przez powiat siedlecki w październiku, listopadzie i grudniu 1944 r. Zosta³a rozbita komenda Obwodu Siedlce AK i czêściowo struktury te- renowe w powiecie. Zatrzymanych osadzano w siedleckim wiêzieniu lub w obozie NKWD w Krześlinku, a przeznaczonych do wywiezienia do obozów Gu³agu w ZSRR przetrzy- 23 mywano w obozie przejściowym w Soko³owie 23 Pomnik V i VI Brygady Wileńskiej na skwerze Podlaskim. Wileńskim w Siedlcach W przedwojennym budynku Starostwa przy ul. Pi³sudskiego (później Świerczewskiego) 4 gen. Albina Skroczyñskiego ps. £aszcz 26 lip- mia³ po wojnie siedzibê Powiatowy Urz¹d ca 1944 r. okaza³ siê spóźniony. W tym czasie Bezpieczeñstwa Publicznego. Struktura orga- wojska 1 Frontu Bia³oruskiego prowadzi³y ju¿ nizacyjna UB by³a wzorowana na strukturze walki na terenie powiatu siedleckiego, garwo- NKWD. Na szczeblu powiatowym funkcjono- liñskiego i miñskiego. Dowódcy oddzia³ów wa³ radziecki doradca lub inspektor, maj¹cy AK nie zd¹¿yli zatem opanowaæ przypisa- wp³yw na podejmowane w urzêdzie decyzje. nych im terenów i nie wyst¹pili w roli gospo- Siedlecki PUBP by³ tworzony ju¿ od sierpnia darzy wobec wkraczaj¹cych jednostek Armii 1944 r. Prowadzi³ w powiecie terror wspoma- Czerwonej. gaj¹cy wprowadzanie w³adzy ludowej. Walki o stolicê powiatu rozpoczê³y siê 24 lip- Spo³eczeñstwem miasta i powiatu wstrz¹s- ca. Tydzieñ później Siedlce zosta³y wyzwolone nê³y dwie zbrodnie dokonane przez funk- w ramach operacji brzesko-lubelskiej 1. Fron- cjonariuszy PUBP w Siedlcach. Pierwszej tu Bia³oruskiego pod dowództwem marsza³ka dokonali w nocy na 13 kwietnia 1945 r. Bez Konstantego Rokossowskiego. podania powodu zamordowali na ulicach Miasto by³o zniszczone prawie w 50% miasta 16 mê¿czyzn. Ich cia³a pochowali (w 1939 r. w 25%). W gruzy leg³o w czasie w nieznanym do tej pory miejscu. Drugiej II wojny światowej 43% domów, zniszczenia zbrodni siedleccy ubowcy dokonali w nocy na ulic i placów siêga³y 52%. Straty oszacowano 10 kwietnia 1946 r. w Starej Wsi (gm. Mordy). na oko³o 60 mln przedwojennych z³otych, W gospodarstwie Józefa Wierzbickiego schro- czyli oko³o 12 mln dolarów. ni³a siê grupa por. Ludwika Buraczyñskiego Na wyzwolonym obszarze zapanowa³ terror, ps. ¯bik z oddzia³u NSZ Zdzis³awa Kamiñ- który spowodowa³ zawi¹zywanie siê struk- skiego ps. Tur. Ubowcy o świcie zaskoczyli tur drugiej konspiracji. Powsta³y organizacje śpi¹cych. Partyzanci nie oddali ani jednego Pogotowie Akcji Specjalnej Narodowych Si³ strza³u. Ranni byli dobijani. Dowodz¹cy kpt. Zbrojnych i Ruch Oporu Armii Krajowej. Miko³aj Meluch osobiście zastrzeli³ strza³em We wrześniu 1945 r. powo³ano Zrzeszenie w ty³ g³owy klêcz¹cego przy oborze w³aścicie- „Wolnośæ i Niezawis³ośæ”. W strukturze or- la gospodarstwa i jego syna Edwarda. ¯ona ganizacyjnej obwód pokrywa³ siê z obszarem zginê³a od wybuchu granatu. powiatu. Obwód Siedlce obok obwodów Bia³a Przez ubeck¹ katowniê w Siedlcach przesz³o Podlaska, Radzyñ Podlaski i £uków nale¿a³ wielu cz³onków z konspiracji z miasta i tere- do Inspektoratu Bia³a Podlaska. W oddziale nu. By uchroniæ ¿o³nierzy AK przed takim WiN Henryka Hebdy ps. Korwin dzia³aj¹cego losem, komendant obszaru warszawskiego po wojnie w okolicach Mokobód, s³u¿yli m.in. zezwoli³ ukrywaj¹cym siê lub zagro¿onym siedlczanie W³adys³aw Niewêg³owski ps. aresztowaniem na wstêpowanie do tzw. armii

Powiat siedlecki 25

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 2255 22013-11-30013-11-30 14:49:4014:49:40 24

24 Uczestnicy posiedzenia PRN i MRN w Siedlcach z okazji przyłączenia powiatu do województwa warszawskiego, 30 grudnia 1948 r.

Berlinga. Nie wszyscy znajdowali bezpieczny miñskiego i garwoliñskiego. Granice woje- azyl w szeregach ludowego Wojska Polskiego. wództwa nie by³y wyznaczone, podobnie jak Czêśæ zosta³a rozpoznana z akowsk¹ prze- granice obecnego województwa mazowie- sz³ości¹ i poddana represjom. Wielu z nich ckiego, w oparciu o dawne podzia³y historycz- zamordowano k. K¹kolewnicy w lesie Baran, ne i geograﬁ czne. zwanym Ma³ym Katyniem. Oko³o 25 lat Siedlce by³y stolic¹ wojewódz- Wa¿nym wydarzeniem dla Siedlec i po- twa. Mimo jego likwidacji 1 stycznia 1999 r. wiatu by³a reforma administracji pañstwo- w nastêpnej reformie administracyjnej, s¹ wej, kiedy to na mocy ustawy z 1 czerwca nadal postrzegane jako centrum gospodarcze, 1975 r. utworzono województwo siedleckie, kulturalne i naukowe regionu. Stanowi¹ rów- które sk³ada³o siê z powiatów: siedleckiego, nie¿ ośrodek opieki medycznej obszaru wcho- ³ukowskiego, soko³owskiego, wêgrowskiego, dz¹cego w sk³ad s¹siednich powiatów.

26 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 2266 22013-11-30013-11-30 14:49:4014:49:40 Dziedzictwo kulturowe i historyczne regionu Tradycje szlacheckie

25 Rodzina Giewartowskich przed swym dworem w Krynicy, lata 1926−1928

zlachta stanowi³a przez wieki elitê spo³e- Na Mazowszu, obejmuj¹cym ziemie obecne- Sczeñstwa polskiego. Z klasycznego podzia- go powiatu siedleckiego, stanowi³a nawet 25% ³u wywodzi³a siê z drugiego stanu, walcz¹cego, ogó³u mieszkañców. czyli rycerstwa. Funkcjonowa³a obok stanu W 1880 r. w powiecie siedleckim by³o 231 pierwszego, modl¹cego siê (duchowni) i trze- wsi, z tego 117 szlacheckich. Najwiêcej wsi ciego, pracuj¹cego (mieszczanie i ch³opi). Od drobnoszlacheckich by³o w gminach: Czu- XIV w. stan rycerski przekszta³ca³ siê w szla- ry³y, Domanice, Jasionka, Pióry, Skupie, Tar- checki. ków i Zbuczyn. W 1894 r. lasy zajmowa³y W porównaniu z innymi krajami europej- 17,5% ogólnej powierzchni powiatu, w rê- skimi, w Polsce szlachta by³a liczniejsza, wg kach szlachty znajdowa³o siê 11,5 tys. ha la- ró¿nych źróde³ siêga³a nawet 13% ludności. sów, co stanowi³o 56% ogólnej ich powierzch-

Powiat siedlecki 27

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 2277 22013-11-30013-11-30 14:49:4114:49:41 26

26 Uczestnicy wycieczki szlakiem dworów podlaskich w trakcie sesji naukowej „Wybitni przedstawiciele ziemiaństwa podlaskiego w XIX i XX wieku”, organizowanej przez Muzeum Regionalne w Siedlcach. W gościnie u Iwony i Dariusza Sutkowskich, Sinołęka 8 maja 2010 r.

ni. W tym czasie w³asności¹ szlachty by³o przedstawicielami rodz¹cej siê ze szlachty 28 592 ha ziemi. Najbogatszym w powiecie warszawskiej inteligencji byli Henryk Sienkie- by³ w³aściciel Mordów, Jan Zembrzuski. Jego wicz, urodzony w po³udniowej czêści dawne- maj¹tek liczy³ 3851 ha ziemi. W 1897 r. pogo województwa siedleckiego, i Boles³aw Prus siada³ tylko 2415 ha, mimo to by³ nadal naj- (Aleksander G³owacki), który w gimnazjum zamo¿niejszym przedstawicielem szlachty w Siedlcach zdobywa³ wykszta³cenie i st¹d w powiecie. wyruszy³ do walki z Rosjanami w powstaniu W XVIII w., dobie oświecenia, podzia³ sta- styczniowym. nowy spo³eczeñstwa zacz¹³ siê za³amywaæ. Kres tradycji szlacheckich, ziemiañskich W XIX w. lukê powsta³¹ po utracie znaczenia nast¹pi³ w latach II wojny światowej i tu¿ po. przez szlachtê wype³nili ludzie wysuniêci Proces likwidacji grupy spo³ecznej odby³ siê przez spo³eczeñstwo do w³adzy bez wzglêdu w sposób bezwzglêdny i najbardziej okrutny – na stanowe pochodzenie. Proces ten zauwa- poprzez wyw³aszczenie z w³asności i ﬁ zyczn¹ ¿alny jest w czasie powstania styczniowego. eliminacjê. W tym wieku zaczê³a siê kszta³towaæ inteli- Na ziemiach wcielonych do Rzeszy Niemcy gencja, która w Polsce zaczê³a graæ rolê przy- ca³kowicie wyw³aszczyli w³aścicieli maj¹tków wódcz¹. ziemskich, natomiast w GG polskie maj¹tki Inteligencja polska najsilniejsz¹ pozycjê zamienili w Liegenschafty* i przeznaczyli je osi¹gnê³a w Warszawie. Najs³ynniejszymi do maksymalnego wyeksploatowania.

28 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 2288 22013-11-30013-11-30 14:49:4114:49:41 Na terenach w³¹czonych do ZSRR ziemiañ- Osadnictwo drobnoszlacheckie tworzy³o stwo, jako kategoria wrogów klasowych, zosta- du¿¹ liczbê wsi lub okolic „gniazdowych”. ³o ca³kowicie wyeliminowane. Przez wieki potomkowie protoplastów funk- Czego nie dokonali agresorzy i okupanci, cjonowali w takim gnieździe, przybierali na- dokoñczy³a po wojnie w³adza ludowa i jej ra- zwiska od nazw osad i nale¿eli do jednego her- dzieccy mocodawcy. Przedstawiciele warstwy bu. Przyk³adem ekspansji na wschód w XVI w. szlacheckiej tracili ¿ycie nie tylko w wyniku osadnictwa drobnej szlachty z terenu obec- dzia³añ wojennych. Przyk³adem jest w³aści- nego powiatu siedleckiego jest Tuczna w po- ciel Mordów, Henryk Przew³ocki, który zmar³ wiecie bialskim. W tym zaścianku przewa¿aj¹ w obozie Gu³agu Borowicze 12 czerwca 1946 r. nazwiska Papiñskich i Lipków. Ci pierwsi wy- Kres istnienia szlachty w powiecie siedle- wodz¹ siê z nieistniej¹cej ju¿ wsi Papy w para- ckim po³o¿y³a reforma rolna. Parcelacji podle- ﬁ i Paprotnia. ga³y maj¹tki powy¿ej 50 ha. Powiatowy Urz¹d W powiecie siedleckim wyj¹tkowym zjawi- Ziemski mia³ do 10 października 1944 r. skiem jest zaścianek Jastrzêbie, który tworz¹ zinwentaryzowaæ i oszacowaæ przejête przez wsie le¿¹ce w gm. Wiśniew: Daæbogi, £upiny, Skarb Pañstwa nieruchomości. Mroczki, Pluty, Śmiary i Tworki oraz od 1871 r. Lewica planowa³a stworzyæ w Polsce ko³cho- tak¿e wieś Pieñki z obecnej gm. Domanice. Prze- zowy model rolnictwa, wzorowany na ZSRR. wa¿aj¹ w nich nazwiska z koñcówk¹ -ski, wywo- W powiecie siedleckim pierwszym powiatowym dz¹ce siê z okolicznych zaścianków. Dominuj¹ komisarzem ziemskim zosta³ Jan Haratym. Nie Jastrzêbscy. Oprócz nich wystêpuj¹ od XVII w.: mia³ ³atwego zadania w powiecie opornym na Borkowscy, D¹browscy, Dziewulscy, Krasuscy, realizacjê reformy rolnej. Wkrótce zosta³ odwo- £ugowscy, £upiñscy, Okniñscy i Radomyscy. ³any, bowiem do koñca września 1944 r. urz¹d O innym zaścianku Krasuse lub Krasusze ziemski nie przej¹³ ¿adnego folwarku. pamiêæ ju¿ zanika. Jego obszar mieści³ siê Dopiero w październiku i listopadzie prze- w dawnym województwie siedleckim, a obec- jêto wiêkszośæ przeznaczonych do parcela- nie zosta³ podzielony granic¹ miêdzy woj. cji maj¹tków na mocy dekretu z 6 września mazowieckim i lubelskim. W 1418 r. w akcie 1944 r. Wyw³aszczeniu podlega³y 53 maj¹tki erekcyjnym paraﬁ i Zbuczyn jest wymienio- o ³¹cznej powierzchni 17 486 ha. na wieś Kraschuscha (Krasusza) zamieszka³a Dopiero 15 grudnia og³oszono, ¿e wszystkie przez czterech ch³opów. Nastêpnie w 1564 r. maj¹tki przejête na rzecz reformy rolnej zosta³y sześæ wsi o tej samej nazwie zasiedla³o 25 ro- rozparcelowane. Jako pierwsze zmieni³y w³aś- dzin szlacheckich. cicieli: Ostrówek, Leszczyny, Nowiny i Wola W 1827 r. funkcjonowa³a nazwa okolicy Wodyñska. Rozdzielono ma³orolnym ch³opom szlacheckiej Krasusze. Nastêpnie w latach i s³u¿bie folwarcznej ³¹cznie 8502 ha. Tylko 1875−1927 funkcjonowa³a gmina Krasusy. resztówki, które przeznaczono na tereny pod Siedzib¹ by³a Wólka Konopna jako g³ówna budowê szkó³, świetlic czy innych obiektów osada zaścianka szlacheckiego, pokrywaj¹cego u¿yteczności publicznej, nawi¹zuj¹cych do siê z obszarem gminy. Z nazw¹ tego zaścianka znaczenia dworu jako ośrodka kultury, zacho- ³¹czy siê pochodzenie nazwiska Krasuski. wa³y namiastkê ci¹g³ości tradycji. Okolicê szlacheck¹ Borki w dawnej gminie Szlachta w powiecie siedleckim, z wyj¹tkiem Jasionka, par. Zbuczyn tworz¹ wsie: Borki Korczewa czy Mordów, nie tworzy³a grupy w³aś- Kosy, Borki Paduchy, Borki So³dy, Borki Ko- cicieli licz¹cych siê fortun. Określana by³a mia- siorki, Borki Wyrki, Borki Świercze. W 1879 r. nem zagonowej lub zaściankowej. Trzeba wzi¹æ by³o w wymienionych wsiach domów kolej- pod uwagê fakt, ¿e szlacheckośæ czy zaścianko- no: 25, 18, 19, 26, 22, 3. Obecnie czêśæ tych wośæ to nie tylko pojêcia z odleg³ych czasów, ale wsi le¿y w gminie Wiśniew, pozosta³e w gmi- dziedzictwo historyczne, tradycja i powód do nie Zbuczyn. Ta okolica szlachecka zosta³a dumy. W ¿adnym wypadku nie mo¿e byæ przy- sztucznie podzielona przez ostatni podzia³ ad- czyn¹ wstydu ani synonimem zacofania. ministracyjny pañstwa.

Powiat siedlecki 29

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 2299 22013-11-30013-11-30 14:49:4214:49:42 Zabytkowe budownictwo drewniane

27 28

29 30

27 Wnętrze nieistniejącego już drewnianego kościoła w Wołyńcach 28 Wiatrak koźlak w Skórcu, lata 60. XX w. 29 Wiatrak koźlak przeniesiony z Zahajek do Stoku Wiśniewskiego przez Izabelę i Emira Chaleckich 30 Komora turbiny w młynie wodnym w Rudzie (gm. Korczew)

Nie odchodźcie powiecie zachowa³o siê jeszcze bardzo Chaty strzech¹ poszywane W du¿o drewnianych domów. Pochodz¹ Bielone ściany g³ównie sprzed II wojny światowej i z lat tu¿ Ju¿ dziś nieodnawiane po jej zakoñczeniu. Wiele z nich wyró¿nia siê I okna malutkie bardzo ³adn¹ architektur¹ i mi³ymi oku pro- I drzwi w¹ziutkie porcjami. Szczególnie przyjemne wra¿enie P³oty sztachetami sprawiaj¹ domy o dachach naczó³kowych. wyszywane (...) Du¿o z nich przypomina dworki, jak np. w Kisielanach, G³uchówku, Ptaszkach i wielu (Wis³awa Rêkawek, nauczycielka szkó³ innych wsiach, szczególnie tych o tradycjach podstawowych w £ugach Wielkich i Borkach szlacheckich. Wyró¿niaj¹ siê gankami o boga- Kosach. Inspiruje swych uczniów do tym zdobnictwie, bêd¹cym dzie³em miejsco- poznawania historii, przyrody i piêkna wych cieśli. Zwykle s¹ szalowane. Deski sza- Ma³ych Ojczyzn). lunku kryj¹ szczegó³y konstrukcji zrêbowej*,

30 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 3300 22013-11-30013-11-30 14:49:4214:49:42 z deskami zdobionymi na naro¿ach kryj¹cych sandomierskim by³ zachowany tylko jeden wêg³y. wiatrak i podstawa z drugiego. Bardziej zró¿nicowane architektonicznie Nie wszystkie m³yny wietrzne, które sfo- drewniane domy by³y swego czasu charakte- tografowa³em ok. 30 lat temu, dotrwa³y do rystyczne dla zabudowy Siedlec. W centrum naszych czasów. W obecnym powiecie siedle- miasta sta³y w rejonie ulic: D³ugiej (obecnie ckim stoi jeszcze piêæ wiatraków typu koźlak*. bpa Świrskiego), Teatralnej i przede wszyst- W 1984 r. na terenie obecnego powiatu kim As³anowicza. Gdyby ostatniej z wy- siedleckiego m³ynarstwo wietrzne by³o repre- mienionych nie przykryto kostk¹ brukow¹, zentowane we wszystkich trzech typach, któ- mog³aby „graæ” w ﬁ lmach z akcj¹ w XIX w. rych podzia³ zosta³ ustalony ze wzglêdu na i pocz¹tkach XX. ró¿nice w ustawianiu budynku na zmienny Ostatnie pami¹tki drewnianej zabudowy kierunek wiatru. Wszystkie by³y zbudowane mo¿emy jeszcze obejrzeæ w Siedlcach w daw- z drewna. nych dzielnicach rolniczych, czyli przy ul. Wiatraki koźlaki sta³y w Bartkowie Nowym, 3 Maja (wcześniej Stodolnej) i po s¹siedzku Daæbogach, Krześlinie, £upinach, Mordach, przy ul. Kiliñskiego. Ulicami Starowiejsk¹, Paprotni, Podzdroju, Przyworach Du¿ych, Soko³owsk¹, Garwoliñsk¹ czy Piaskow¹ te¿ Skórcu i Wodyniach. mo¿emy pospacerowaæ w poszukiwaniu archi- Wiatraki holendry* by³y tylko dwa. Ma³y tektury drewnianej. Podobnie dzielnica Nowe jednopiêtrowy zbudowany w 1938 r. w Ho³ub- Siedlce zachowa³a czêściowo drewniany cha- li dla Wojciecha Jurczaka,w latach 60. XX w. rakter w postaci domów wzniesionych przed zosta³ przeniesiony do gospodarstwa Jana Rad- wojn¹ przez nauczycieli, urzêdników i maszy- czuka, gdzie zakoñczy³ ¿ywot 30 lat później. nistów kolejowych. Drugiego holendra w postaci malowniczej Natomiast starsze relikty, kryte strzech¹ ruiny z nieco dramatycznym wyrazem ster- cha³upy z koñca XIX w. w Laskowicach czy cz¹cych śmig fotografowa³em na polach wsi Wilczonku stanowi¹ gin¹c¹ ju¿ rzadkośæ. Grabowiec. To by³ du¿y, dwupiêtrowy wiatrak. Wyj¹tkowymi konstrukcjami z drewna s¹ Po jego rozebraniu kilka elementów zosta³o wiatraki. Doskonale zaprojektowane i wy- przekazanych do zbiorów Muzeum Regional- wa¿one dzie³a wiejskich cieśli nabywaj¹cych nego w Siedlcach. wiedzy i doświadczenia nie ze szko³y, lecz od Wyj¹tkow¹ konstrukcj¹ by³ wiatrak pal- s¹siadów, przodków lub z podpatrzenia u kon- trak* w Gostchorzy. Zosta³ zbudowany przez kurencji. jego w³aściciela Stanis³awa Wróbla w latach M³yny wietrzne zas³uguj¹ na specjaln¹ uwa- 1936−1937. Sta³ pocz¹tkowo na wzgórzu gê ze wzglêdu na niegdyś jedyny dynamiczny we wsi. W 1956 r. w³aściciel przeniós³ go na element naszego pejza¿u. M³yny wodne by³y wzniesienie swego pola w pobli¿u szosy Siedl- zwykle ukryte wśród nadwodnej roślinności ce−£uków, gdzie kilkanaście lat temu sp³on¹³. i tylko odg³os pracuj¹cych urz¹dzeñ m³yñ- Ca³y jego budynek obraca³ siê na wiatr na czte- skich zdradza³ ich obecnośæ. Natomiast wia- rech drewnianych wózkach z ¿elaznymi rolka- traki z du¿ej odleg³ości sygnalizowa³y swoj¹ mi po kolistym drewnianym torze jezdnym. pracê poprzez obracaj¹ce siê śmigi. Ich szum Jego wyj¹tkowośæ polega³a na tym, ¿e zamiast przy ziemi jest dźwiêkiem niepowtarzalnym centralnie zabetonowanej osi obrotu mia³ na i niezapomnianym. By³em w pracuj¹cym wia- postumencie betonowym siod³o zapo¿yczone traku ostatni raz w 1984 r. Te niezwyk³e i ta- z konstrukcji koźlaka. jemnicze odg³osy zostan¹ mi do koñca ¿ycia. W ci¹gu ostatnich dwudziestu kilku lat zni- W tym samym roku podró¿uj¹c po wojewódz- k³o z pejza¿u pow. siedleckiego sześæ koźla- twie siedleckim w poszukiwaniu wiatraków ków. Ka¿dy z nich by³ inny, ka¿dy mia³ swoj¹ do mojej pracy magisterskiej, spotka³em tych wyj¹tkow¹ historiê i ró¿ne szczegó³y kon- zabytkowych budowli ok. 50. To bardzo du¿o. strukcji. Przynajmniej jeden z nich mia³ szan- Dla przyk³adu w tym samym czasie w woj. sê przetrwania gdyby nie ogieñ.

Powiat siedlecki 31

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 3311 22013-11-30013-11-30 14:49:4414:49:44 Nie ma te¿ tego typu wiatraka w Mordach, ckiego, który p³aka³ tylko dwa razy w ¿yciu. który nale¿a³ do Czes³awa Domañskiego, m³y- Pierwszy raz po śmierci ojca i po raz drugi na narza z ciekaw¹ histori¹. Czes³aw Domañski widok rozbieranego jego ponad stuletniego urodzi³ siê w 1907 r. w Stopkach. Pracowa³ wiatraka. w swym koźlaku, który ok. 1937 r. zosta³ prze- Stanis³aw £êczycki urodzi³ siê 16 czerwca niesiony na jego posesjê zwan¹ Wzgórzem Wia- 1916 r. we wsi £êczycki. We wrześniu 1939 r. tracznym przy ul. ¯wirki i Wigury, a wcześniej walczy³ w szeregach 26 Pu³ku U³anów Wiel- sta³ ok. 60 lat w Kobylanach. Czes³aw Domañ- kopolskich im. Hetmana Jana Karola Chod- ski walczy³ we wrześniu 1939 r. Dosta³ siê do kiewicza z Baranowicz. Unikn¹³ niewoli, niewoli niemieckiej w Warszawie. Przebywa³ wróci³ do swego gospodarstwa i ukochanego w obozie jenieckim do czasu selekcji, gdy jako wiatraka. fachowiec zosta³ skierowany do pracy przymu- Stanis³aw £êczycki by³ przedstawicielem sowej do Allenstein (Olsztyn). Tam z Francu- pokolenia odchodz¹cego na naszych oczach. zami i Rosjanami pracowa³ w m³ynie wodnym, Wiatracznicy to grupa ludzi bardzo zdolnych, którego w³aściciel walczy³ na froncie. W czasie potraﬁ ¹cych zbudowaæ wiatrak, skonstruowaæ pobytu w niewoli uratowa³ córkê w³aściciela urz¹dzenia miel¹ce czy instrumenty wspoma- przed utoniêciem. W nagrodê uzyska³ prawo gaj¹ce pracê, typu regulator obrotów, wskaźnik zasiadania do posi³ków razem z Niemcami si³y wiatru itp. Znali tajniki obróbki drewna, i otrzyma³ przepustkê do domu. Ponownie metalu i kamienia. Ten mój znajomy m³ynarz przyjecha³ tu ju¿ po zakoñczeniu dzia³añ wo- sam nalewa³ i nakuwa³ kamienie m³yñskie, jennych. Do swojego wiatraka w Mordach by m¹ka nie skleja³a siê w grudki i zna³ siê na zainstalowa³ napêd spalinowy, nastêpnie elek- meteorologii. Przewiduj¹c wieczorem niepo- tryczny, bowiem śmigi zosta³y zestrzelone godê w nastêpnym dniu, na noc odpowiednio w lipcu 1944 r. przez niemiecki czo³g. zabezpiecza³ wiatrak. Pozna³em te¿ równie ciekaw¹ historiê w³aś- W kole palecznym jego wiatraka zauwa¿y- ciciela koźlaka z Paprotni Stanis³awa £êczy- ³em jeden obluzowany palec. To by³a pami¹t-

31 Stanisław Ogrodniczuk przed swym domem w Kamiankach- -Czabajach 32 Klamka rozebranego domu, który stał przy ul. Floriańskiej w Siedlcach

32 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 3322 22013-11-30013-11-30 14:49:4414:49:44 ka jeszcze z lat wojny. Okupanci niemieccy czyźnie. Stoi odrestaurowany na prywatnej zakazali przemia³u zbo¿a w wiatraku i na ten posesji. W ca³ej okaza³ości mog¹ go podziwiaæ palec za³o¿yli plombê. M³ynarz wyjmowa³ go osoby jad¹ce szos¹ Siedlce–Terespol. Stoi po bez naruszenia plomby, zastêpowa³ drugim prawej stronie za skrzy¿owaniem z drog¹ do i dokonywa³ nielegalnego przemia³u dla siebie, wsi Têczki. Pokryty jest materia³em nawi¹zu- s¹siadów i konspiracji. j¹cym do dawnych strzech. Jedyny taki w re- By³ m³ynarzem samoukiem. Jego ojciec Ju- gionie. lian by³ cieśl¹. Gdy ju¿ nie móg³ utrzymaæ sie- W latach 80. XX w. zaplanowano utworze- kiery w rêkach, sprzeda³ kawa³ek pola i kupi³ nie skansenu architektury drewnianej regio- ma³y wiatrak. Postawi³ go we wsi £êczycki. nu siedleckiego na terenie nieistniej¹cego ju¿ Nie pracowa³ w nim, bowiem... nie mia³ po- Pañstwowego Gospodarstwa Rolnego w Brosz- trzebnego w zawodzie wiatracznika s³uchu kowie. Przygotowano komplet dokumentacji, muzycznego. uzyskano akceptacjê ministerstwa i wytypo- Wiatrak zosta³ uruchomiony po kilku la- wano obiekty zabytkowe do przeniesienia. tach, gdy podrośli trzej synowie Juliana. Mia³ siê tam znaleźæ równie¿ wiatrak. Skan- Sami nauczyli siê przemia³u. Stanis³aw „w¿e- senu jeszcze nie ma, czêści wytypowanych ni³ siê” w wiatrak w Paprotni, a w £êczyckich budynków z okolicznych wsi tak¿e ju¿ nie pozostali jego bracia, z których wkrótce jeden ma. Powsta³ natomiast miniskansen w Stoku zgin¹³ podczas mielenia, zgnieciony ko³em Wiśniewskim. Izabela i Emir Chaleccy prze- palecznym. nieśli na swoj¹ posesjê m.in. wiatrak koźlak Stanis³aw £êczycki pracowa³ w wiatraku ze wsi Zahajki k. Miêdzyrzeca Podlaskiego. w Paprotni 53 lata. Jednocześnie prowadzi³ go- W nowym miejscu cieszy oczy oryginaln¹ spodarstwo rolne. konstrukcj¹ ze sztorcowym (pionowym) wa- Pami¹tk¹ po m³ynarzach jest jeszcze piêæ ³em napêdzaj¹cym urz¹dzenia m³yñskie. Zo- wiatraków koźlaków w pow. siedleckim. Z tej sta³ zapo¿yczony z konstrukcji typu holender- liczby tylko dwa s¹ rodem z tego powiatu. Po- skiego. zosta³e stanowi¹ przyk³ad migracji tego typu Na uwagê zas³uguje tak¿e m³yn wodny Wie- obiektów. S¹ importem z zewn¹trz, z innych s³awa Kaczyñskiego w Rudzie zwanej niegdyś powiatów. Instytutow¹ – stoi przy tamie na rzece Toczna. W Bartkowie Nowym (gm. Korczew) stoi Obecnie napêdzany jest silnikiem elektrycz- jeszcze koźlak na s¹siedniej posesji ze szko³¹. nym. Ma jeszcze sprawn¹ turbinê. Wystarczy Zosta³ przeniesiony w 1904 r. z Rzeszotkowa tylko za³o¿yæ pas transmisyjny na ko³o paso- (gm. Paprotnia) przez Antoniego Wasiluka. we, puściæ wodê i nast¹pi przemia³ jej si³¹. Ale Drugi zosta³ wzniesiony w koñcu XIX w. w pó³- epoka ma³ych rodzinnych przedsiêbiorstw nocno-wschodniej czêści Wodyñ i przeniesio- w m³ynarstwie ju¿ minê³a. ny w 1920 r. na obecne miejsce przy wyjeździe M³yn w Rudzie zosta³ zbudowany w 1947 r. do Siedlec, po lewej stronie szosy. Pracowa³ do na gruzach wysadzonego przez Niemców trzy 1965 r. i teraz przedstawia smutny widok. lata wcześniej. Historia tego obiektu jest po- Spoza granic powiatu pochodz¹ trzy koźla- dobna do pozosta³ych na Tocznej, zniszczo- ki. S¹ w doskona³ym stanie, wyremontowane nych przez wycofuj¹c¹ siê armiê III Rzeszy przez obecnych w³aścicieli. Stanowi¹ przy- w lipcu 1944 r. k³ady ratowania tych niezwyk³ych zabytków W opracowaniach historycznych du¿e techniki przez pasjonatów. znaczenie maj¹ tak¿e drewniane świ¹tynie. Na teren gorzelni siedleckiego Polmosu W powiecie siedleckim dwa najstarsze koś- w Krzesku-Maj¹tku zosta³ przeniesiony nisz- cio³y pochodz¹ z 1776 r. Świ¹tynia barokowa czej¹cy ju¿ wiatrak z Wyrozêbów-Konatów w Przesmykach jest zaliczana do najcenniej- (pow. soko³owski). Natomiast do Krzeska- szych drewnianych zabytków sakralnych -Królowej Niwy ok. 15 lat temu przeniesiono po³udniowego Podlasia. Jest przyk³adem koźlak z miejscowości Wojtachy na Bia³ostoc- mistrzowskiego podlaskiego budownictwa

Powiat siedlecki 33

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 3333 22013-11-30013-11-30 14:49:4514:49:45 o znakomitej akustyce. Równie cenna jest W ¯eliszewie Podkościelnym wzniesiono XIX-wieczna organistówka usytuowana na kośció³ katolicki. Po gruntownej przebudo- wschód od kościo³a i maj¹ca ganek od po³u- wie w latach 1890−1897 i remoncie przepro- dniowej strony. W tym samym roku zosta³ wadzonym w 1950 r. zosta³ pozbawiony cech wzniesiony kośció³ w Wodyniach, nieoriento- stylowych. Szalunek kryje jego konstrukcjê wany (zwrócony prezbiterium ku zachodowi). zrêbow¹. Gdyby nie przebudowa z 1906 r. kościo- W ¯eliszewie Du¿ym znajduje siê kośció³ ³a w Paprotni, mielibyśmy trzy świ¹tynie mariawicki, bêd¹cy przyk³adem i wstêpem z XVIII w. Ten zosta³ pierwotnie wzniesiony do dalszego rozdzia³u o mozaice religijnej w 1750 lub 1761 r. na planie krzy¿a ³aciñskie- w powiecie. Zosta³ zbudowany na pocz¹t- go. Jest orientowany*, konstrukcji zrêbowej, ku XX w. na planie prostok¹ta z nawami oszalowany. wydzielonymi rzêdami s³upów. Ozdob¹ fa- Najm³odszy drewniany kośció³ zosta³ sady jest wysmuk³a neogotycka wie¿a na- wzniesiony w Oleksinie w 1945 r., w miejscu kryta he³mem obeliskowym, zwieñczonym spalonego w 1939 r. Trudno w jego przypadku krzy¿em ³aciñskim na kuli. Nad wejściem mówiæ o jakichś cechach stylowych. umieszczono medalion z Eucharysti¹, cha- Przyk³adem innego zjawiska w powiecie, zja- rakterystyczny element wystroju świ¹tyñ wiska zró¿nicowania religijnego jest ¯eliszew. mariawickich. Krzyże, kapliczki i kopce-pomniki

33 34

33 Jedna z trzech karawak w Osinach 34 Kapliczka św. Jana Nepomucena w Kownaciskach. Najpiękniejsza w powiecie

d krzy¿a lub kapliczki rozpoczyna siê po- ków lub miejscowości, wynikaj¹ce z potrzeby Oświêcenie pól. Do najbli¿szego krzy¿a lub wyra¿enia wiary, wotywne i pomniki zwi¹za- kapliczki (zwanej na Podlasiu ﬁ gurk¹) odpro- ne z wydarzeniami historycznymi lub upa- wadza siê zmar³ych s¹siadów. miêtniaj¹ce konkretne postacie. Oczywiście Te ma³e obiekty sakralne mo¿na podzieliæ podzia³ jest p³ynny. Te same zabytki mo¿na na cztery grupy: wyznaczaj¹ce granice maj¹t- zakwaliﬁ kowaæ nie tylko do jednej kategorii.

34 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 3344 22013-11-30013-11-30 14:49:4514:49:45 Krzy¿e i kapliczki wyznaczaj¹ sferê opieki du- W podró¿y po powiecie daje siê zauwa¿yæ chowej i chroni¹ przed niebezpieczeñstwami du¿e zagêszczenie kapliczek w formie krzy¿a natury, losu, wojny, z³ego. na prostok¹tnej podstawie w gminie Przesmy- W 1936 r. ksi¹dz Antoni Mioduszewski uzy- ki. Jest ich szczególnie du¿o w Górkach (nie- ska³ zgodê na ustawienie w Krześlinie krzy¿a mal¿e na ka¿dej posesji) i na polach miêdzy t¹ poświêconego poleg³ym w obronie Ojczyzny. wsi¹ a stolic¹ gminy. Wśród nich wyró¿nia siê „Poleg³ym za Ojczyznê” ufundowano tak¿e stoj¹ca na górce po lewej stronie drogi wiod¹cej krzy¿ w Rzeszotkowie. do Przesmyk. Umieszczony na niej napis od- Mimo procesu zamiany wspó³cześnie drew- daje jej charakter i intencjê ufundowania: ZA/ na na beton, drewniane upamiêtnienia chwa- WOLNOŚÆ/OJCZYZNÊ I/LUD./TAK NAM/ ³y naszego narodu zachowa³y siê do naszych DOPOMÓ¯/ BÓG./F. JAN/TARKOWSKI/NA P. czasów. W Czepielinie, we wschodniej czêści EUROPEJSKIEJ/WOJNY 1919. r. wsi stoi krzy¿ z wyciêtymi w drewnie napi- „Kapliczkow¹ wsi¹” zwana jest Wola Wo- sami: CHWA£A JEZUSOWI (ramiê poziome) dyñska (gm. Wodynie) z powodu mnogości i PANU ZA WSKRZESZENIE POLSKI. FUN- kapliczek w tej miejscowości. DOWALI ALEKSANDER I FELIKSA KRZY- S¹ tak¿e kapliczki, dziêki którym rozpozna- MOWSCY. DNIA 1 CZERWCA 1919 r. jemy wsie szlacheckie. Wed³ug s³ów etnografa Odrêbn¹ kategoriê stanowi¹ krzy¿e z dwo- Wandy Ksiê¿opolskiej wznoszono je na ka¿- ma poziomymi ramionami, zwane cholerycz- dym zakrêcie drogi. nymi, pokutnymi lub karawakami. Chroni³y Zupe³nie wyj¹tkow¹ jest kapliczka na pose- wsie i gospodarstwa przed epidemiami chorób sji nr 12 w Pruszynie-Pieñkach. Zosta³a zbu- zakaźnych. S¹ wy³¹cznie drewniane. Pojedyn- dowana przez Kazimierza Tafi la i poświêcona cze stoj¹ np. w G³uchówku, Wólce Soseñskiej przez bpa Jana Mazura 17 września 2000 r. (z 1942 r.) czy D¹browie. Natomiast w ma³ej Stanowi jednocześnie wotum za ocalenie wsi Osiny (gm. Siedlce) s¹ a¿ trzy. ¿ycia oraz pomnik poświêcony Polakom po- W Jasionce, w czêści wsi od Borków-Kosów leg³ym na frontach II wojny światowej i za- sta³a niegdyś drewniana karawaka. Zmursza- mordowanym w niemieckich obozach kon- ³a ze starości i zosta³a wymieniona przez Sta- centracyjnych. nis³awa Jasiñskiego na metalowy krzy¿. Jego Kazimierz Tafi l urodzi³ siê 2 kwietnia 1920 r. podstawê tworzy postument z kamieni pol- w Okrzei. Aresztowany w nocy z 15 na 16 kwiet- nych z dat¹ 1956 r. nia 1942 r. przez Niemców za pracê w konspira- Drewniane kapliczki s¹ niezmiern¹ rzad- cji by³ wiêziony na zamku w Lublinie, w obozie kości¹. S³upowa stoi przy ogrodzeniu go- koncentracyjnym Auschwitz (mia³ nr 40597). spodarstwa nad rzek¹ w Ostojach. Inna jest By³ te¿ wiêźniem obozów Natzweiler, Urbis, w pozosta³ościach dojazdowej alei lipowej do Neckareltz i pracowa³ w podziemnej fabryce nieistniej¹cego ju¿ dworu w £ysowie. Po ostat- w górach miêdzy Francj¹ i Szwajcari¹. nim remoncie zatraci³a jednak pierwotny cha- Na Podlasiu jest szczególnie du¿o miejsc pa- rakter i urok. miêci w formie kopców usypanych z ziemi. S¹ Najwiêcej w powiecie spotyka siê kapliczek symbolami wiêzi spo³eczności z bohaterami na- z fi gurami Matki Boskiej, Chrystusa i św. Jana rodowymi i świadcz¹ o bogatej rodzimej tradycji. Nepomucena. „Nepomuki” stawiano nad gro- Znany w ca³ym kraju i najwiêkszy w powiecie ¿¹cymi powodzi¹ ciekami wodnymi. Najpiêk- jest kopiec poświêcony Józefowi Pi³sudskiemu niejsza kapliczka poświêcona temu świêtemu w lesie Majówka wsi Zawady, przy szosie Siedl- stoi w Kownaciskach. ce−£osice. Jego budowê rozpoczêto w 1936 r. Czêsto ma³e kapliczki s¹ zawieszane na z inicjatywy kierownika szko³y w Zawadach, drzewach o wyró¿niaj¹cej siê urodzie lub bar- Czes³awa Dylewicza, na gruntach przekaza- dziej imponuj¹cych rozmiarach. Nierzadko nych nieodp³atnie przez rolników. Mê¿czyźni takie kapliczki przyczyniaj¹ siê do uratowania przewozili ziemiê furmankami, a kobiety prze- tych drzew przed wyciêciem. nosi³y j¹ w koszykach i fartuchach. Ponadto

Powiat siedlecki 35

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 3355 22013-11-30013-11-30 14:49:4614:49:46 35

35 Uroczyste otwarcie kopca Józefa Piłsudskiego w Zawadach-Majówce. W centrum idzie prezydent RP prof. Ignacy Mościcki, z lewej jego adiutanci (podhalańczyk i marynarz) 36 Tradycja trwa i jest przekazywana następnym pokoleniom. Palenie zniczy przy głazie na szczycie kopca Józefa Piłsudskiego 36

z ca³ej Polski przysy³ano poczt¹ ziemiê w wo- POLEG£YM/ZA WIARÊ/I OJCZYZNÊ/PARA- reczkach. Miejscowi uczniowie sypali j¹ uro- FIJANIE/SKÓRZECCY/3-5-1928 r. czyście na kopiec podczas wycieczek organizo- Chronologicznie temat ujmuj¹c, nale¿a³oby wanych przez nauczycieli. Na szczycie kopca zacz¹æ listê kopców od pomnika Powstañców umieszczono granitowy g³az z podlaskiego pola Styczniowych, zwanego Kolumn¹ Rawicza, z napisem: JÓZEFOWI PI£SUDSKIEMU/ZIE- przed budynkiem Publicznego Gimnazjum MIA SIEDLECKA/1936 i z krzy¿em Orderu nr 6 przy ul. Partyzantów 1 w Siedlcach. Wojennego Virtuti Militari. Dwa kopce w powiecie dotycz¹ sfery sacrum. Uroczyste otwarcie kopca-pomnika odby³o Na ziemnych podwy¿szeniach postawiono ka- siê 15 maja 1938 r., w trzeci¹ rocznicê śmier- pliczkê św. Micha³a Archanio³a przy ul. Naru- ci Marsza³ka i mia³o ogólnokrajowy wymiar. towicza w Mordach i kapliczkê nad Liwcem Polskie Koleje Pañstwowe przeznaczy³y na tê w Wyczó³kach. W tej wsi znajduje siê drugi okazjê dwa poci¹gi osobowe, które dowioz³y kopiec, jedyny w powiecie nie dotycz¹cy pol- uczestników otwarcia. W świêcie uczestniczy³ skich spraw ani intencji. W Wyczó³kach obok prezydent RP, prof. Ignacy Mościcki, wziê³y te¿ sklepu usypano mogi³ê, na której umieszczo- udzia³ w³adze pañstwowe i wojskowe, kom- no polny g³az z napisem: 12 unbekannte/Rus- panie honorowe 22 pp i 9 pal. Uroczystośæ sen (12 nieznanych Rosjan). Podczas dzia³añ transmitowa³o Polskie Radio na ca³y kraj. Wy- I wojny światowej w domu Tomasza Zbiecia darzenie utrwalono na taśmie Polskiej Kroniki urz¹dzono polowy lazaret. Niemcy pochowali Filmowej. Inicjator budowy zosta³ odznaczony w tym kurhanie Rosjan zmar³ych w szpitalu Z³otym Krzy¿em Zas³ugi. i poleg³ych na okolicznych pobojowiskach. Echem innych wydarzeñ zwi¹zanych z od- W Wojnowie kapliczka stoj¹ca w ogródku po zyskaniem niepodleg³ości i wojn¹ polsko-bol- lewej stronie przy szosie Siedlce−£osice jest szewick¹ jest kopiec obok kościo³a w Wody- świadectwem istniej¹cego tu niegdyś skrzy¿o- niach (przy drodze do Kamieñca). Na jego wania z drog¹ odchodz¹c¹ do Cierpigorza. granitowej p³ycie umieszczono pami¹tkowy Inne na zawsze zostan¹ okryte tajemnic¹. napis: POLEG£YM/BOHATEROM/W OBRO- Miêdzy innymi ta stoj¹ca na polach wsi Za- NIE/WIARY I OJCZYZNY/WODYÑSKIE wady, na skraju powiatu po lewej stronie za KO£O/M£ODZIE¯Y/30/V 1925. Trzy lata kopcem Józefa Pi³sudskiego w lesie Majówka. później usypano w Skórcu kopiec zwieñczony W oszklonej wnêce ma ﬁ gurkê Matki Boskiej, granitowym obeliskiem. Jest on usytuowany ale ju¿ nikt nie pamiêta przez kogo i w jakiej naprzeciw kościo³a paraﬁ alnego i poświêcony intencji zosta³a ufundowana.

36 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 3366 22013-11-30013-11-30 14:49:4614:49:46 Mozaika religijna

Kościół rzymskokatolicki nosi³o siê z wielkim nabo¿eñstwem do wszyst- kiego, co by³o zwi¹zane z tradycj¹ Kościo³a Pocz¹tki organizacji Kościo³a rzymskoka- katolickiego. Reakcj¹ na wysi³ki administracji tolickiego na obecnym terenie objêtym przez rosyjskiej, maj¹cej na celu os³abienie roli Koś- pow. siedlecki datuje siê na 1. po³. XIV w. cio³a rzymskokatolickiego, by³o umocnienie W tym czasie w pobli¿u Chodowa, u ujścia w świadomości spo³ecznej przeświadczenia, Muchawki do Liwca zbiega³y siê granice wo- ¿e prawdziwy Polak mo¿e wyznawaæ wy³¹cznie jewództw: mazowieckiego, podlaskiego i lu- wiarê katolick¹. Narodowośæ polska jest niero- belskiego. Ziemie te podlega³y jurysdykcyjnie zerwalnie zwi¹zana z katolicyzmem. diecezji krakowskiej i ³uckiej. Diecezjê przywrócono dopiero po odzy- Nazwa biskupstwo ³uckie by³a u¿ywana od skaniu przez Polskê niepodleg³ości. Do tego 1425 r. Stolic¹ by³ £uck. Podlasie zosta³o ob- czasu w dziejach Kościo³a katolickiego na jête archidiakonatem brzeskim tego biskup- Podlasiu nast¹pi³y dwa wa¿ne dla ca³ego kra- stwa, z siedzib¹ w Janowie Podlaskim (wcześ- ju wydarzenia. W tym okresie wyodrêbni³ siê niej Porchów). ruch mariawicki, który zosta³ w 1906 r. wy³¹- W 1469 r. archidiakonat brzeski diecezji czony z Kościo³a katolickiego. Drugim wyda- ³uckiej zmieni³ nazwê na podlaski, a biskupi rzeniem, z tragicznymi konsekwencjami, by³o z £ucka przenieśli sw¹ siedzibê do Janowa. prześladowanie przez w³adze rosyjskie unitów. Do najwcześniej erygowanych parafi i na te- Diecezjê janowsk¹, czyli podlask¹ przywró- renie powiatu siedleckiego nale¿¹: Zbuczyn, ci³ papie¿ Benedykt XV bull¹ Commissum Mordy, Budzieszyn k. Mokobód, Wiśniew, humilitati Nostrae z 24 września 1918 r. Od- Pruszyn. Parafi a w Siedlcach datuje swój po- ³¹czaj¹c od lubelskiej, nada³ jej samodzielny cz¹tek na 1532 r. byt. Na ordynariusza wyznaczy³ ks. Henryka W XVIII w. Kośció³ na Podlasiu by³ podzie- Przeździeckiego. lony na cztery dekanaty: janowski, miêdzy- Pocz¹tkowo biskup rezydowa³ w Janowie rzecki, ³osicki i wêgrowski obejmuj¹ce parafi e Podlaskim. W 1921 r. przeniós³ siê do pa³acu od Sucho¿ebrów (pow. siedlecki) do Kosowa Ogiñskich w Siedlcach. Ofi cjalnego przenie- Lackiego (pow. soko³owski). sienia siedziby kurii dokona³ papie¿ Pius XI W 1805 r. tereny pow. siedleckiego wesz³y aktem z 25 stycznia 1924 r. Po zmianie re- w sk³ad diecezji lubelskiej. W 1816 r. Króle- zydencji diecezja przyjê³a nazwê siedleckiej stwo Polskie podzielono na osiem województw czyli podlaskiej. Zgodnie z konstytucj¹ Stolicy pokrywaj¹cych siê terytorialnie z diecezjami. Apostolskiej z 28 października 1925 r. diece- Jednym z nich by³o woj. podlaskie i diecezja zja siedlecka wraz z p³ock¹, lwowsk¹ i krakow- janowska, czyli podlaska. Zosta³a utworzona sk¹ wesz³a w sk³ad metropolii warszawskiej. bull¹ Piusa VII Ex imposita Nobis z 30 czerw- Biskup ordynariusz podniós³ tzw. nowy koś- ca 1818 r. ció³ w Siedlcach do rangi katedry, zachowuj¹c Po upadku powstania styczniowego Kośció³ jej charakter parafi alny. D¹¿y³ do stworzenia katolicki na Podlasiu poniós³ du¿e straty. Die- w diecezji takiej sieci parafi alnej, by wierni cezja janowska, czyli podlaska zosta³a zniesio- mieli do świ¹tyni nie dalej ni¿ 3 km. W 1919 r. na carskim rozporz¹dzeniem z 22 maja 1867 r. zainicjowa³ akcjê rewindykacji kościo³ów po- Jej terytorium w³¹czono do diecezji lubelskiej. unickich i ³aciñskich przejêtych wcześniej Stolica Apostolska uzna³a tê krzywdz¹c¹ de- przez Cerkiew prawos³awn¹. cyzjê dopiero w 1889 r. W dwudziestoleciu miêdzywojennym na Na prze³omie XIX i XX w. spo³eczeñstwo Podlasiu w miastach ściera³y siê wyznania polskie wiernie trwa³o w wierze katolickiej i od- katolickie z moj¿eszowymi, natomiast na wsi

Powiat siedlecki 37

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 3377 22013-11-30013-11-30 14:49:4814:49:48 37 38

37 Nowy kościół w Siedlcach, obecnie katedra. Reprodukcja pocztówki sprzed 1918 r. 38 Różaniec ks. Stanisława Jurczaka, proboszcza paraﬁ i Wołyńce

katolickie, prawos³awne i unickie. Wyznaw- Po wojnie pierwszym ordynariuszem diece- cy Kościo³a katolickiego stanowili oko³o 75% zji zosta³ bp Ignacy Świrski, mianowany przez ludności Podlasia. W 1931 r. w pow. siedle- Stolicê Apostolsk¹ 12 kwietnia 1946 r. ckim na 151 411 mieszkañców 125 018 osób W powojennej historii diecezji siedleckiej, wyznawa³o religiê rzymskokatolick¹, 657 pra- czyli podlaskiej nast¹pi³o kilka znacz¹cych wos³awn¹, 600 ewangelick¹, 23 069 moj¿e- wydarzeñ w jej stolicy i powiecie. Warto tu szow¹. Jêzyk polski deklarowa³o 129 414 osób, wspomnieæ o budowie Wy¿szego Seminarium ukraiñski 114, bia³oruski 84, ruski i rosyj- Duchownego im. Jana Paw³a II, którego kom- ski 187, niemiecki 511, hebrajski i ¿ydowski pleks budynków oddano do u¿ytku w 1990 r. 20 922 osoby. w Opolu Nowym, i o uruchomieniu dwa lata Biskup Henryk Przeździecki zmar³ nagle później Katolickiego Radia Podlasia (obecnie 9 maja 1939 r. podczas wizytacji paraﬁ i w Or- Katolickie Radio „Podlasie”). telu Królewskim. Zarz¹d diecezj¹ powierzono W 1999 r. diecezjê i Siedlce odwiedzi³ naj- bp. Czes³awowi Soko³owskiemu, który spra- dostojniejszy gośæ w historii regionu – Jan Pa- wowa³ swój urz¹d do 1946 r. we³ II. Papie¿ odprawi³ mszê na B³oniach Sied- W czasie II wojny światowej diecezja siedleckich 10 czerwca. lecka, czyli podlaska znalaz³a siê na terenie W trakcie nowego podzia³u Kościo³a dwóch dystryktów GG: lubelskiego i warszaw- w 1992 r. z obszaru diecezji siedleckiej wy³¹- skiego (w tym pow. siedlecki). czono kilka dekanatów Paraﬁ e Knychówek

38 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 3388 22013-11-30013-11-30 14:49:4814:49:48 i £ysów z pow. siedleckiego w³¹czono do nowo ślone w dekrecie z 18 listopada 1938 r. oraz tworzonej diecezji drohiczyñskiej. w ustawie z 23 czerwca 1939 r. W 1948 r. Polski Autokefaliczny Kośció³ Prawos³awny uzyska³ uznanie prawne na mocy zarz¹dzeñ Cerkiew prawosławna Prezydenta RP i Ministra Administracji Pub- licznej. Po rozbiorach Cerkiew polska sta³a siê czêś- Pierwsza prawos³awna placówka powsta³a ci¹ Rosyjskiej Cerkwi Prawos³awnej, uzale¿- w Siedlcach w XIV w. By³a fi li¹ parafi i drohi- nionej od w³adz pañstwowych. czyñskiej znanej od 1085 r. Podlasie, na które- W 1918 r. po odzyskaniu niepodleg³ości go terenie le¿y pow. siedlecki, by³o objête prze- Cerkiew prawos³awna w Polsce by³a trakto- mieszczaniem siê ludności kultur wschodu wana jako spadek po zaborcach. Dekretem i zachodu. By³o te¿ teatrem przemian religij- z 16 grudnia 1918 r. i ustaw¹ z 17 grud- nych. Bez konfl iktów na tle religijnym zak³a- nia 1920 r. skonfi skowano jej dobra w by³ym dano parafi e katolickie obok istniej¹cych w tej Królestwie Kongresowym i objêto przymuso- samej miejscowości prawos³awnych pod tym wym zarz¹dem pañstwa. Symbolem przemian samym wezwaniem. by³a rozbiórka soboru w Warszawie i przebudo- Pierwsz¹ w Siedlcach świ¹tyniê prawos³awn¹ wa soboru w Siedlcach na kośció³ garnizonowy. pw. św. Spirydona z Trymitus oddano do u¿yt- W 1924 r. patriarcha konstantynopolitañski ku w 1837 r. By³a zlokalizowana w szpitalu woj- uroczystym dekretem uzna³ niezale¿nośæ (au- skowym przy ul. Pa³acowej (obecnie Tadeusza tokefaliê) Kościo³a prawos³awnego w Polsce od Kościuszki). Mia³a charakter świ¹tyni domo- Rosyjskiej Cerkwi Prawos³awnej, natomiast wej i spe³nia³a pos³ugê g³ównie ¿o³nierzom. Po zosta³ on uzale¿niony w du¿ym stopniu od 20 latach przekazano j¹ ludności cywilnej. w³adz pañstwowych, co zosta³o uregulowane Po upadku powstania styczniowego wierni po raz pierwszy w 1922 r. i nastêpnie okre- zbierali siê w kaplicach domowych, tote¿ gu-

39 Sobór prawosławny zbudowany w Siedlcach na skrzyżowaniu ulic Alejowej (Kilińskiego) i Ogrodowej (Sienkiewicza)

Powiat siedlecki 39

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 3399 22013-11-30013-11-30 14:49:5014:49:50 bernator siedlecki stwierdzi³ potrzebê wznie- -szko³y umieszczono Pañstwowe Seminarium sienia murowanej świ¹tyni. Wybudowano j¹ Nauczycielskie Mêskie im. Józefa Pi³sudskiego. na skrzy¿owaniu ul. Ogrodowej (Sienkiewi- Wierni prawos³awni pozbawieni swoich cza) z Alejow¹ (Kiliñskiego), na pl. Cerkiew- świ¹tyñ uczestniczyli w nabo¿eñstwach na nym (1000-lecia). Konsekracji soboru pw. Ze- poddaszu kamienicy przy ul. 3 Maja róg Ki- s³ania Ducha Świêtego dokonano w 1870 r. liñskiego. W czasach zaborów funkcjonowa³y jeszcze Now¹ cerkiew pw. Świêtej Trójcy wzniesio- dwie sta³e cerkwie i kilka tymczasowych woj- no przy ul. Brzeskiej. Jej konsekracja odby³a skowych. siê 10 czerwca 1990 r. Świ¹tynia wzorowana Przy ul. Stodolnej po³o¿ono 14 wrześ- jest na cerkwi na Nerli k. Jaros³awia. nia 1899 r. kamieñ wêgielny pod budowê Polski Autokefaliczny Kośció³ Prawos³awny piêtrowej cerkwi-szko³y pw. św. Leoncjusza. stanowi czêśæ sk³adow¹ Powszechnego (Kato- Uroczystośæ jej poświêcenia odby³a siê 30 li- lickiego) Kościo³a Prawos³awnego. Zachowuje stopada 1900 r. Obecnie gmach jest nieroz- z nim jednośæ w kwestiach dogmatycznych poznawalny po wielu przebudowach. Do nie- i kanonicznych, jest kościo³em niezale¿nym dawna w tym budynku mieści³ siê Rektorat od jakiejkolwiek w³adzy duchowej czy świe- Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistyczne- ckiej spoza granic kraju. Siedlecka paraﬁ a go, teraz funkcjonuje w nim Instytut Chemii podlega jurysdykcji Ordynariusza Prawos³aw- przy obecnej ul. 3 Maja 54. nej Diecezji Lubelsko-Che³mskiej z siedzib¹ W jednym z istniej¹cych ju¿ budynków w Lublinie. siedleckiego wiêzienia, tym od obecnej ul. Pi³- sudskiego, zbudowano w 1887 r. cerkiew pw. Ikony Kazañskiej Matki Bo¿ej. By³a o jednej Kościół grekokatolicki kopule symbolizuj¹cej Jedynego Boga. Pos³ugê duszpastersk¹ pe³nili w niej kap³ani z soboru W 1595 r. w Rzymie zawarto uniê koś- pw. Zes³ania Ducha Świêtego. cieln¹, potwierdzon¹ przez synod biskupów W mieście dzia³a³y równie¿ cerkwie po- prawos³awnych w Brześciu Litewskim 6–10 lowe. Siedlce by³y stolic¹ guberni z silnym października 1596 r. pod nazw¹ Unii Brze- garnizonem wojskowym. Wiara prawos³awna skiej. W Kościele unickim liturgiê odprawiano stanowi³a wa¿ny element tradycji i kszta³- w jêzyku starocerkiewnos³owiañskim, przyj- towania patriotyczno-religijnego ¿o³nierzy mowano komuniê pod dwiema postaciami, w armii rosyjskiej. Z tego powodu w miej- u¿ywano kalendarza juliañskiego. Ksiê¿y uni- scach dyslokacji pu³ków urz¹dzano cerkwie ckich nie obowi¹zywa³ celibat. Te czynniki na czas postoju pu³ku. stanowi³y o odrêbności Kościo³a unickiego. W czasie stacjonowania w Siedlcach 5 Gre- Wiêcej by³o podobieñstw ni¿ ró¿nic z Kościo- nadierskiego Pu³ku Kijowskiego jego cerkiew ³em katolickim. Czêśæ duchownych prawo- urz¹dzono w ratuszu „pod Jackiem”. Na terenie s³awnych i wyznawców tej religii uzna³a cele koszar po³o¿onych na po³udniowy zachód od unii, uznaj¹c zwierzchnośæ papie¿a, przyjmu- centrum miasta zbudowano drewnian¹ świ¹- j¹c dogmaty katolickie i zachowuj¹c bizantyj- tyniê pw. św. Jerzego dla 13 Narwskiego Pu³ku ski ryt liturgiczny. Unia brzeska powo³a³a fak- Huzarów. Ponadto istnia³y cerkwie pw. św. Jana tycznie nowa strukturê eklezjaln¹ – Kośció³ Chrzciciela 70 Riaskiego Pu³ku Piechoty i 188 unicki, zwany później grekokatolickim. Krasnostawskiego Rezerwowego Pu³ku Piecho- Unici z terenu pow. siedleckiego nale¿eli do ty oraz 39 Narwskiego Pu³ku Dragonów. jedynej diecezji tego obrz¹dku w Królestwie W II Rzeczypospolitej sobór przebudowano Polskim, diecezji che³mskiej. Przed I rozbio- na kośció³ garnizonowy. Przebudowê rozpo- rem spo³ecznośæ unicka liczy³a ok. 160 tys. czêto w 10. rocznicê odzyskania przez Polskê wiernych. W pow. siedleckim istnia³y dwie niepodleg³ości. Natomiast w budynku cerkwi- paraﬁ e unickie: w Ho³ubli i £ysowie. S¹ opi-

40 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 4400 22013-11-30013-11-30 14:49:5014:49:50 sane na stronach pod has³ami tych miejsco- cê zaboru rosyjskiego, aby zwiêkszyæ swoje wości. bezpieczeñstwo. Jedynym miejscem ucieczki W zaborze austriackim Kośció³ grekokato- unitów by³ Kośció³ katolicki. Katoliccy ksiê¿a licki zosta³ zrównany w prawach z Kościo³em sprawowali opiekê duchow¹ nad potrzebuj¹- rzymskokatolickim, natomiast w zaborze cymi, nierzadko w lasach i pod os³on¹ nocy, rosyjskim unici podlegali prześladowaniom potajemnie spowiadali unitów i udzielali sa- i wszelkiego rodzaju szykanom z pozbawie- kramentów. Przed nimi sk³adali przysiêgê niem ¿ycia w³¹cznie. W³adze carskie wszelki- rekruci, którzy odmawiali z³o¿enia przysiêgi mi metodami próbowa³y „nawróciæ” unitów przed duchownym prawos³awnym. do Cerkwi prawos³awnej. Opór unitów przejawia³ siê najsilniej W 1839 r. w³adycy uniccy poprosili o przyjê- w sprawie sakramentu chrztu. Chrzty odby- cie ich do Kościo³a prawos³awnego, co spowo- wa³y siê daleko od miejsca zamieszkania, czê- dowa³o likwidacjê unii w Rosji. Na Wo³yniu sto w Krakowie. Problem chrztów zosta³ uzna- i Podolu odby³ siê ten proces bez konfl iktów, ny przez w³adze rosyjskie za bardzo powa¿ny. natomiast na Che³mszczyźnie i Podlasiu uni- Z tej przyczyny gubernator siedlecki w 1876 r. ci stawiali opór, nierzadko ponosz¹c śmieræ wys³a³ do naczelników powiatowych pismo. (Drelów, Pratulin), bowiem prawos³awie by³o Nakaza³ w nim stosowanie surowych kar wo- tutaj postrzegane jako w³adza caratu i niebez- bec osób, które nie chrzci³y dzieci w cerkwi lub pieczeñstwo rusyfi kacji. nie przedstawi³y metryki chrztu. Poza karami Szczególnie po upadku powstania stycznio- pieniê¿nymi szczególnie dotkliwy dla ludno- wego nast¹pi³ atak w³adz rosyjskich na Kośció³ ści wiejskiej by³ zabór koni lub krów. katolicki i unicki w Królestwie, zw³aszcza na Zorganizowano na masow¹ skalê przerzuty Podlasiu. Przejawem tych dzia³añ by³o m.in. do Galicji dokumentów ewidencji sakramen- skasowanie 22 maja 1867 r. diecezji podlaskiej tów udzielanych unitom. Przemycanie metryk i w³¹czenie jej do diecezji lubelskiej. chrztu i aktów ślubu odbywa³o siê w sposób Pierwszym atakiem na Kośció³ unicki by³y zorganizowany. St¹d pochodzi pojêcie ślubów próby usuniêcia z liturgii nalecia³ości obrz¹d- i chrztów krakowskich. Du¿e zas³ugi w orga- ku ³aciñskiego. W miejsce o³tarzy budowano nizowaniu i inicjowaniu pomocy duchowej carskie wrota, wyrzucano ze świ¹tyni organy, unitom, opieraj¹cym siê si³owym próbom chor¹gwie i feretrony. Jêzyk polski zast¹piono wcielenia ich do Cerkwi prawos³awnej, po³o- rosyjskim, a nabo¿eñstwa majowe, godzinki ¿y³ bp Franciszek Jaczewski. Administrowa³ i ró¿aniec pieśniami i modlitwami z liturgii w latach 1889–1914 po³¹czonymi diecezja- prawos³awnej. mi podlask¹ i lubelsk¹ Kościo³a katolickiego. W celu wzmocnienia wp³ywów prawos³awia Z udzielania pomocy znany by³ Stanis³aw Sta- na Podlasie wyruszy³ z wizytacj¹ prawos³awny szewski, „typowy szlachcic z ogromn¹ brod¹” abp warszawski i che³mski Leontij. W powie- organizuj¹cy m.in. odpust dla pos³ugi ducho- cie siedleckim odwiedzi³ Siedlce, Czo³omyje, wej w lasach korczewskich. Ho³ublê i £ysów. W ostatniej z wymienionych O wysokim stopniu świadomości narodowej cerkwi ch³opi uciekli, gdy arcybiskup zacz¹³ i religijnej mieszkañców Podlasia świadczyæ im rozdawaæ obrazki, ksi¹¿eczki i krzy¿yki. mo¿e fakt ich masowego przechodzenia na ka- Ostateczny cios Kościo³owi grekokatolickie- tolicyzm po edykcie tolerancyjnym z 17 kwiet- mu zada³ car Rosji ukazem z 23 maja 1875 r., nia 1905 r. By³a to odpowiedź na wcześniej administracyjnie kasuj¹c uniê. prowadzon¹ wojnê caratu z bezbronn¹ ludnoś- Rozwinê³o siê swego rodzaju podziemie reli- ci¹ Podlasia. Wojnê, która poch³onê³a wiele gijne. Unici, bojkotuj¹c Cerkiew prawos³awn¹ ofi ar. Likwidacja unii i represje w³adz carskich i prowadz¹c opór wobec duchownych i w³adz spowodowa³y nie tylko opór unitów i zbli¿enie rosyjskich, udawali siê po pos³ugi duszpaster- ich do Kościo³a katolickiego, ale wywo³a³y te¿ skie do odleg³ych parafi i lub wrêcz za grani- wzmo¿on¹ identyfi kacjê z polskości¹.

Powiat siedlecki 41

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 4411 22013-11-30013-11-30 14:49:5014:49:50 Neounia Mieści³ siê w ramach represji popowstaniowych. Z drugiej strony by³ utracon¹ szans¹ na stworzenie polskiego kościo³a narodowego, W Kościele katolickim podjêto ponown¹ porównywalnego ze znaczeniem Kościo³a gre- próbê pozyskania wyznawców prawos³awia. kokatolickiego na Ukrainie. Mariawici wpro- Za pomost ³¹cz¹cy obrz¹dki chrześcijañskie wadzili do liturgii jêzyk narodowy. Wschodu i Zachodu uznano Kośció³ grekoka- Za³o¿ycielk¹ by³a katolicka siostra zakonna tolicki (unijny). W 1924 r. Pius XI da³ bp. Hen- Felicja Maria Franciszka Koz³owska, urodzo- rykowi Przeździeckiemu prawo tworzenia pana w 1862 r. w Wielicznej k. Wêgrowa. Przez rafi i nowego obrz¹dku wschodniego w ramach mariawitów nazywana by³a Mateczk¹. Kościo³a rzymskokatolickiego. Nazwa ruchu pochodzi od ³aciñskiego okre- Nowy obrz¹dek nazwano bizantyjsko- ślenia Mariae vitam imitantes, naśladuj¹cego -s³owiañskim, ale upowszechni³o siê inne ¿ycie Maryi i jej pokorê, ducha mi³ości, modli- określenie: Kośció³ neounijny. Pozostawiono twy i czystości moralnej. w nim prawos³awny obrz¹dek liturgiczny, sza- W Polsce mariawityzm formowa³ siê i zyska³ ty liturgiczne, zwyczaje i jêzyk starocerkiew- szczególnie wielu wyznawców na Podlasiu, nos³owiañski. Wymagano uznania dogmatów Mazowszu P³ockim, Lubelszczyźnie i w oko- rzymskokatolickich i zwierzchności papie¿a. licach £odzi. Ordynariusz siedlecki z entuzjazmem odno- W 1905 r. utworzono piêæ diecezji i powo- si³ siê do neounii. Organizacjê parafi i rych³o ³ano w³adze Kościo³a Katolickiego Mariawi- rozszerzono na tereny diecezji: lubelskiej, tów. W 1910 r. biskupem zosta³ Maria Micha³ wileñskiej, ³uckiej i piñskiej. Neounia zyska- Kowalski (po śmierci Franciszki Koz³owskiej ³a popularnośæ g³ównie na Che³mszczyźnie w 1921 r. arcybiskup). i Podlasiu. W diecezji siedleckiej, czyli pod- W styczniu 1915 r. mariawityzm podzie- laskiej do 1939 r. powsta³o 12 parafi i tego ob- li³ siê na dwa odrêbne zwi¹zki wyznaniowe: rz¹dku, które w sumie liczy³y 1629 wiernych. Do naszych czasów przetrwa³a tylko jedna parafi a nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Mieści siê w Kostom³otach w pow. bialskim. W powiecie siedleckim nie powsta³a ¿adna parafi a tego obrz¹dku.

Mariawityzm

Mariawityzm powsta³ jako idea odnowy moralnej i religijnej katolicyzmu. Program odrodzenia duchowego propagowany przez kap³anów mariawitów nie zmienia³ zastanego ¿ycia religijnego, koncentrowa³ siê na nada- niu mu pog³êbionego wymiaru duchowego, na prze¿ywaniu misterium wspólnych mod³ów i wspó³uczestniczeniu w obrz¹dkach ujêtych w bardzo bogat¹ oprawê rytualn¹. Mimo ¿e nie ma dowodów na ingerencjê w proces kszta³towania siê ruchu w³adz ro- 40 syjskich, na pewno caratowi by³o na rêkê tworzenie siê mariawityzmu, postrzeganego jako 40 Reprodukcja cegiełki na budowę kościoła klin wbity w monolit Kościo³a katolickiego. mariawickiego w Siedlcach

42 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 4422 22013-11-30013-11-30 14:49:5014:49:50 Starokatolicki Kośció³ Mariawitów z siedzib¹ W powiecie siedleckim funkcjonuje do chwili w P³ocku i licz¹cy mniejsz¹ liczbê wiernych obecnej jedna paraﬁ a Starokatolickiego Kościo- Katolicki Kośció³ Mariawitów z siedzib¹ w Fe- ³a Mariawitów w ¯eliszewie Du¿ym. Nale¿a³a licjanowie. do Okrêgu Podlaskiego. W tej paraﬁ i utworzono W czasie II wojny światowej Niemcy za- jedn¹ z pierwszych mariawickich ochotniczych kazali dzia³alności obu Kościo³ów. Po wojnie stra¿y ogniowych, powo³ano orkiestrê i chór. mariawityzm uzyska³ swobodê kultu i legali- Dzieci mariawitów uczy³y siê we w³asnej czte- zacjê na terenie ca³ego kraju na mocy dekretu roklasowej szkole. ¯eliszew jest wsi¹, w której z 5 września 1947 r. Odrêbnośæ obu Kościo³ów jako w jednej z pierwszych przeprowadzono ko- uznano w 1967 i 1968 r. masacjê gruntów mariawitów. Zaginiony świat podlaskich i mazowieckich Żydów

ajstarsze ślady ¿ydowskiego osadnictwa W latach II wojny światowej spo³ecznośæ Nw Siedlcach określa siê na XVII w. Świad- ¿ydowska i wiêkszośæ materialnych śladów czy³ o tym nagrobek z 1630 r., który znajdowa³ jej istnienia uleg³y zag³adzie. W nocy z 24 na siê na kirkucie do II wojny światowej, i przy- 25 grudnia 1939 r. Niemcy spalili synago- wilej W³adys³awa IV z 8 grudnia 1635 r. Pierw- gê. Wszystkich mieszkañców pochodzenia sza drewniana synagoga sp³onê³a w Siedlcach ¿ydowskiego przesiedlili do getta, które za- w 1851 r. W jej miejsce wzniesiono murowan¹ mkniêto 1 października 1941 r. Akcjê likwida- w latach 1856–1870. W XVIII i XIX w. ludnośæ cji getta przeprowadzili 22–24 sierpnia 1942 r. ¿ydowska stanowi³a w mieście wiêkszośæ. Czêśæ ¯ydów zastrzelono na miejscowym We wrześniu 1906 r. w³adze zaborcze doko- cmentarzu, a pozosta³ych wywieziono do obo- na³y pogromu ludności ¿ydowskiej. Zginê³o zu zag³ady Treblinka II, gdzie zginêli. wtedy ok. 100 ¯ydów, tyle samo zosta³o ran- W Siedlcach pozosta³o niewiele śladów po nych. Oko³o 500 osób aresztowano i zmuszo- tej spo³eczności. Na kirkut przy ul. Szkolnej no do emigracji. Ludnośæ miasta nie da³a siê wróci³y macewy, u¿yte przez Niemców w cza- sprowokowaæ i nie wziê³a udzia³u w pogromie. sie wojny do okrawê¿nikowania ul. Pi³sud- Chrześcijanie w³¹czyli siê w organizowanie skiego. Przy ul. Berka Joselewicza, w pobli¿u pomocy jego oﬁ arom. miejsca usytuowania dawnej synagogi stoi po-

41 42

41 Siedlce, ogólny widok żydowskiego cmentarza przy ul. Szkolnej 42 Fragment kirkutu w Seroczynie

Powiat siedlecki 43

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 4433 22013-11-30013-11-30 14:49:5014:49:50 mnik poświêcony 17 tys. zg³adzonych w cza- W powiecie ocala³y cztery ¿ydowskie cmen- sie II wojny światowej ¯ydów. Zachowa³y siê tarze: w Siedlcach przy ul. Szkolnej, w Moko- budynki dawnej szko³y religijnej Talmud-Tora bodach (plac w po³udniowo-wschodniej czêści przy ul. Browarnej 2 oraz ¯ydowskiego Domu tej miejscowości), w Mordach za rzek¹, po Sierot i Starców przy ul. Sienkiewicza 51. lewej przy wyjeździe do £osic i w Seroczynie W liczbie zg³adzonych w Siedlcach i w Treb- naprzeciw szko³y, po prawej po wjeździe od lince ¯ydów byli nie tylko mieszkañcy tego Siedlec. miasta, ale i przedstawiciele tej spo³eczno- Kirkuty s¹ w tych miejscowościach, w któ- ści z gett, w których osadzono wyznawców rych przed wojn¹ istnia³y gminy ¿ydowskie. judaizmu z innych miejscowości powiatu Najwiêcej ¯ydów by³o w gminie Siedlce – siedleckiego i ³osickiego. W getcie w £osicach 18 tys., z czego w mieście 46% ludności, nato- przebywali ¯ydzi z Huszlewa, Olszanki i Świ- miast w Mordach stanowili w 1928 r. ok. 50% niarowa, w Mordach z tego miasta, Krzeska, ogó³u mieszkañców. Przesmyk, Stoku Ruskiego i Tarkowa. Kres ¯ydzi w powiecie zajmowali siê g³ównie ich ¿ycia nast¹pi³ w Siedlcach lub w obozie za- handlem, zw³aszcza w bran¿y ¿ywnościo- g³ady w Treblince. wej, oraz rzemios³em. Mieszkali w wiêk- Drug¹ wojnê światow¹ prze¿y³o z powiatu szych miejscowościach, w których by³a siedleckiego oko³o 200 ¯ydów. Zawdziêczaj¹ mo¿liwośæ dzia³ania w przemyśle i zajmo- ocalenie w g³ównej mierze bohaterskiej posta- wania siê lichw¹. Na wieś przyje¿d¿ali tak wie wielu mieszkañców powiatu, przechowu- zwani pachciarze, którzy przywo¿one wyro- j¹cych ich podczas okupacji. Niemcy wydali by rzemieślnicze i przemys³owe wymieniali 15 października 1941 r. rozporz¹dzenie o kana produkty ¿ywnościowe. Przyk³ad takiego raniu śmierci¹ za pomoc ¯ydom i ich ukrywa- pachciarza znamy z filmu „Noce i dnie”, nie. Latem 1942 r. zaplanowali likwidacjê gett w scenach krêconych w Seroczynie (pow. na terenie GG. siedlecki). Heraldyka

rzed II wojn¹ światow¹ prawo pozwala- druk herbów, wizerunków najwa¿niejszych P³o samorz¹dom miejskim i gminnym na zabytków lub charakterystycznych dziedzin emisjê w³asnych znaczków skarbowych. Poza gospodarki, np. zwi¹zanych z gospodark¹ nomina³em zawiera³y one elementy graﬁ czne morsk¹, pozwala³y na promocjê emitenta. To nawi¹zuj¹ce do symboliki emitenta. Poprzez zjawisko od¿y³o w 1990 r. po odrodzeniu siê samorz¹du lokalnego. Samorz¹dy miejskie i gminne, które nie mia³y dotychczas w³asnych herbów, uzyska³y prawo do ich stosowania po akceptacji Komisji Heraldycznej. W symboli- ce herbów znalaz³y siê elementy charakterystyczne dla danej spo³eczności, nawi¹zuj¹ce do jej tradycji historycznej i lokalizacji geogra- ﬁ cznej. Proces nadal postêpuje. Przyk³adem jest gmina Wiśniew, w której podczas przygo- towywania do druku niniejszego przewodnika zaniechano litery W pod królewsk¹ koron¹ na rzecz poni¿ej opisanej wiśni.

44 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 4444 22013-11-30013-11-30 14:49:5114:49:51 Herb miasta Siedlce Herb gminy Siedlce

Herbem miasta Siedlce (po- Pośrodku zielonej tarczy wiatu grodzkiego) jest Pogoñ herbu, symbolizuj¹cej rol- litewska, która nawi¹zuje niczy charakter gminy, jest do herbu rodowego Czarto- umieszczony srebrny wizeru- ryskich, dawnych w³aścicie- nek rzek granicznych Liwca li miasta. Pogoñ otrzyma³y i ¯ytni. W górnej czêści god³o Siedlce ju¿ w 1668 r. herbu Rawicz rodziny Siedle- ckich, dawnych w³aścicieli Herb miasta i gminy Mordy miasta. Ni¿ej skrzy¿owane szable s¹ nawi¹zaniem do bitwy powstania li- Miasto i gmina Mordy u¿y- stopadowego pod Iganiami. waj¹ herbu Rawicz, którym pos³ugiwali siê Ciecierscy. Byli w³aścicielami maj¹tku Mordy w latach 1574–1680 Herb gminy Skórzec i 1717–803. W herbie gminy Skórzec Herb gminy Korczew jest u¿yty herb Radwan, któ- rym pieczêtowa³ siê fundator Gmina Korczew ma w tar- pierwszego kościo³a Józef czy herbowej odmianê herbu Przygodzki. Ni¿ej zosta³a Prus pierwszego w³aścicie- umieszczona lilia symboli- la maj¹tku (rycerza Pretora) zuj¹ca zakon Ksiê¿y Maria- i nad ni¹ or³a trzymaj¹cego nów sprowadzony do Skórca szarfê z napisem „Z Bogiem w 1711 r. nad Bugiem”, zaczerpniêtym z exlibrisu ksiêgozbioru ostatnich przed wojn¹ w³aścicieli Korczewa. Herb gminy Wiśniew Herb gminy Mokobody Komisja Heraldyczna dzia- Herb gminy Mokobody ³aj¹ca przy Ministerstwie podzielony jest na pó³ wstê- Administracji i Cyfryzacji g¹ symbolizuj¹c¹ rzeki Li- w Warszawie pozytywnie za- wiec i Świnkê, nad którymi opiniowa³a nowy projekt her- po³o¿ona jest miejscowośæ. bu Gminy Wiśniew. Wed³ug Poni¿ej ko³o nawi¹zuje do lokalnej tradycji nazwa miej- m³ynów budowanych nad scowości pochodzi od wiśni, tymi rzekami. Natomiast górna czêśæ odno- wiêc na tarczy umieszczono si siê do czasów najdawniejszych. Diadem wyobra¿enie tej rośliny – zie- przypomina o w³asności królewskiej dzier¿a- lone drzewo z czerwonymi owocami na z³o- wionej przez Jana Mokobodzkiego, st¹d jego tym polu. Rada Gminy Wiśniew zatwierdzi³a inicja³y MI (w jêzyku staropolskim nie istnia- nowy herb na uroczystej sesji 27 październi- ³a litera J). ka 2013 r.

Powiat siedlecki 45

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 4455 22013-11-30013-11-30 14:49:5214:49:52 Herb gminy Wodynie Herb gminy Zbuczyn

Herb gminy Wodynie na- Gmina Zbuczyn ma na wi¹zuje do god³a Ksiêstwa z³otym polu tarczy buk czer- Czerskiego i herbu Koście- wony. Miêdzy jego rozchy- sza, którym pieczêtowali laj¹cymi siê gór¹ konarami siê Wodyñscy, w³aściciele umieszczono podwójny miejscowości w XV–XVI w. krzy¿ na tarczy b³êkitnej. Ni¿ej jest przedstawiona Drzewo symbolizuje etymo- wstêga symbolizuj¹ca rzekê logiê* nazwy miejscowości, Wodynkê. natomiast krzy¿ nawi¹zuje do osobistego god³a króla W³adys³awa Jagie³³y, fundatora paraﬁ i i kościo³a w Zbuczynie w 1418 r. Skarby, sensacje, legendy i tajemnice

Ruch lewostronny Obraz El Greca

Niew¹tpliwie najwiêksz¹ sensacj¹ w na- W powiecie siedleckim podró¿owano w ru- szym regionie by³o odkrycie w 1964 r. przez chu lewostronnym 18 lat, od III rozbioru Pol- Izabelê Galick¹ i Hannê Sygietyñsk¹ oryginal- ski w 1795 r. do 1813 r., w czasie, gdy powiat nego obrazu „Ekstaza św. Franciszka” pêdzla El by³ pod panowaniem ck Austrii. Greca na plebanii w Kosowie Lackim. W Austro-Wêgrzech obowi¹zywa³ ruch lewo- Informacja o odkryciu pojawi³a siê w ser- stronny a¿ do rozpadu monarchii. Do dzisiaj wisie Polskiej Agencji Prasowej 1 kwietnia pozosta³ w Austrii w komunikacji kolejowej. 1967 r. Wiêkszośæ dziennikarzy potraktowa³a W Polsce, w zaborze austriackim by³ stosowa- sensacyjn¹ wiadomośæ jako ¿art primaaprili- ny do odzyskania niepodleg³ości w 1918 r., kra- sowy. kowskich tramwajów dotyczy³ nawet do 1925 r. W maju 1974 r. minister kultury i sztuki powo³a³ komisjê wybitnych historyków sztuki Rekord zimna w celu oceny autentyczności dzie³a. Komisja oceni³a, ¿e obraz jest orygina³em i wyszed³ W Siedlcach zanotowano 11 stycznia 1940 r. spod pêdzla El Greca. najni¿sz¹ temperaturê w Polsce. Rekord do tej pory Wszelkie w¹tpliwości rozwia³ znawca twór- nie zosta³ pobity. Mróz tego dnia siêgn¹³ -410C. czości tego artysty, Jose Gudiol z Hiszpanii. Jerzy Garbaczewski wspomina, ¿e ta zima Dalsze badania pozwoli³y ustaliæ, ¿e obraz ko- by³a tak¿e bardzo śnie¿na, a mróz dodatko- sowski powsta³ tu¿ po 1577 r. i zajmuje praw- wo potêgowa³ ostry wiatr. Nierzadko oknem dopodobnie naczelne miejsce w rozproszonej trzeba by³o wychodziæ, by odśnie¿yæ zawiane po ca³ym świecie serii franciszkañskiej twórcy. drzwi. Szko³y by³y zamkniête. Podró¿e odby- Jednym s³owem, mo¿e byæ tej serii pierwo- wa³y siê w wykopanych w śniegu tunelach. wzorem. S³ychaæ by³o trzaski pêkaj¹cych od mrozu Po śmierci ks. proboszcza w Kosowie Lackim drzew. Z braku opa³u mieszkañcy miasta pali- obraz zosta³ sprowadzony do Kurii Diecezjal- li w piecach meble lub kradli wêgiel z niemie- nej Siedleckiej. Umieszczono go w, w tym celu ckich transportów. przebudowanym, Muzeum Diecezjalnym

46 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 4466 22013-11-30013-11-30 14:49:5314:49:53 cz¹cych w pojedynku. Jeden z nich zgin¹³, w Siedlcach. Uroczystego ods³oniêcia dokona- a zabójca odpokutowa³ swój czyn, buduj¹c no 15 października 2004 r. w sali poświêconej klasztor. Pokutnik poleci³ po śmierci umieściæ temu dzie³u. przed wejściem sw¹ czaszkê jako przestrogê. Trzecia historia nawi¹zuje do dziejów klasz- Czaszka pokutnika? toru w Krześlinie. Pocz¹tkowo mieszkali tu ojcowie dominikanie, sprowadzeni z Warszawy W fasadzie kościo³a paraﬁ alnego w Krześli- w 1737 r. Klasztor by³ osobliwego kszta³tu. nie, po prawej stronie wejścia wmurowana jest Wokó³ kościo³a, do ścian bocznych i tylnej ludzka czaszka. Tkwi tu od dziesiêcioleci i zo- dobudowano parterowe cele, przypominaj¹ce sta³a uszkodzona przez oddzia³ywanie zmien- popularne niegdyś w architekturze sakralnej nych warunków atmosferycznych. Dlatego soboty*. przed ca³kowitym zniszczeniem os³oniêto j¹ W 1743 r. klasztor przejêli oo. bernardyni. szklan¹ konstrukcj¹ w formie akwarium. Przebywali tu do kasaty tego zakonu w 1863 r. Z jej histori¹ zwi¹zane s¹ trzy wersje legend Podobno pierwszy przeor bernardynów naka- i przekazów ustnych. Dwie z nich mówi¹, ¿e za³ w testamencie wmurowaæ po śmierci sw¹ nieistniej¹cy ju¿ klasztor zosta³ wzniesiony czaszkê w fasadê kościo³a, by przypomina³a jako czyn ekspiacyjny* za zabójstwo. Wedle wiernym o znikomości ¿ycia doczesnego. jednej wersji dwaj bracia zakochali siê w piêk- Krześliñska czaszka jest osobliw¹ ilustracj¹ nej pokojówce, która okazywa³a wzglêdy tylko idei vanitas vanitatum et omnia vanitas (mar- jednemu z nich. Odtr¹cony, zazdrosny za- nośæ nad marnościami i wszystko marnośæ). strzeli³ brata w upozorowanym wypadku pod- W Krześlinie pozosta³a do rozwi¹zania jesz- czas polowania. cze jedna zagadka. Otó¿ dyrektor Muzeum Inna wersja wskazuje na przyjació³, z nie- Zbrojowni na Zamku w Liwie, Roman Postek wyjaśnionych przyczyn poró¿nionych i wal- dokona³ w 1993 r. odkrycia. W tym samym barokowym kościele podstawê granitowej kropielnicy stanowi s³oneczny zegar o toskañ- skich kszta³tach. Na licu tarczy zegarowej wy- ryta jest data 1699. Dotychczas nie zosta³o ustalone pochodzenie owego zegara. Sta³ pierwotnie w ogrodzie pa³acowym jednego z fundatorów kościo³a czy mo¿e w parku któregoś z okolicznych maj¹t- ków ziemskich? A mo¿e pochodzi z ogrodu siedziby rywalizuj¹cych o wzglêdy pokojówki sk³óconych braci? Arabski skarb

Monety s¹ najmniejszymi zabytkami historycznymi. Ziemia kryje jeszcze du¿e ich ilości. W Polsce zdarzaj¹ siê równie¿ znaleziska monet arabskich. S¹ to dirhemy (lub ich pociête fragmenty) wybite w ró¿nych mennicach ka- lifatu bagdadzkiego. Pojawiaj¹ siê na ziemiach polskich g³ównie na Pomorzu i w Wielkopol- 43 sce, w mniejszej ilości na Mazowszu i Śl¹sku. 43 Czaszka wmurowana w ścianę fasady kościoła Znaleziska datuje siê na IX w., X w. (nasilenie) w Krześlinie i XI w. (spadek ilości).

Powiat siedlecki 47

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 4477 22013-11-30013-11-30 14:49:5414:49:54 Monety arabskie traﬁ ³y na ziemie s³owiañ- mu z cz³onków Siedleckiego Klubu Kolekcjo- skie w wyniku o¿ywionego handlu dwoma nerów, Tadeuszowi Bohatyrewiczowi uda³o siê szlakami: pó³nocnym i po³udniowym. Po³u- odnaleźæ do badañ naukowych dla prof. Sta- dniowy szlak wiód³ przez Kaukaz do Kijowa nis³awa Suchodolskiego tylko siedem monet i nastêpnie do Lublina, gdzie rozga³êzia³ siê na z tego skarbu, czyli 1%. Dwie z nich znajduj¹ po³udnie w kierunku Pragi i na pó³noc w stro- siê w zbiorach Muzeum Regionalnego w Siedl- nê wybrze¿y Ba³tyku. cach, pozosta³e w kolekcjach prywatnych na Na pó³nocnym odga³êzieniu szlaku po³u- terenie powiatu. dniowego le¿¹ Pluty w gm. Wiśniew pow. sied- Wszystkie pochodz¹ z okresu dynastii Sa- leckiego. Rolnik z tej wsi, Julian Wysokiñski manidów. Sześæ z nich wybito w mennicy wyora³ w 1943 r. skarb srebrnych monet arab- Asz-Szasz (wspó³czesny Taszkent) w latach skich wa¿¹cy ok. 2 kg. Z wagi mo¿na wnio- 892–907/8 n.e. skowaæ, ¿e liczy³ blisko 700 sztuk i nale¿y go Znalazca nie dope³ni³ obowi¹zków i nie po- zaliczyæ do jednego z wiêkszych skarbów zna- wiadomi³ o skarbie w³adz, czyli okupanta nie- lezionych na ziemiach polskich. mieckiego II wojny światowej. W przeciwnym Niemo¿liwe jest do tej pory jego ca³ościowe wypadku zapewne nie mielibyśmy mo¿liwości opracowanie, gdy¿ uleg³ rozproszeniu. Jedne- zapoznania siê z ¿adn¹ monet¹ tego znaleziska. Notatnik biograﬁ czny (sylwetki osób sławnych, wyjątkowych i zasłużonych)

rzedstawione biografi e nie s¹ pe³ne. Au- i FW-190) oraz dwóch bomb lataj¹cych V-1. Ze- Ptor stara³ siê wskazaæ przede wszystkim strzelony 6 września 1944 r. nad Holandi¹, do zwi¹zki prezentowanych osób z powiatem koñca wojny przebywa³ w niewoli. siedleckim. Po wojnie wróci³ do Polski. Poświêci³ siê pasji pisarskiej. Opublikowa³ ponad 30 ksi¹¿ek Bohdan Arct (1914 wspomnieniowych i o tematyce batalistycz- Warszawa – 1973 Siedl- nej. Mieszka³ w maj¹tku matki Dobrzanów ce), syn pisarki Marii (gm. Skórzec), nastêpnie w Siedlcach, gdzie Buyno-Arctowej. Ab- zosta³ pochowany na Cmentarzu Central- solwent Szko³y Podcho- nym. Jedno z rond w tym mieście nazwano r¹¿ych Rezerwy Lot- jego imieniem. nictwa w Dêblinie. Od 1935 r. studiowa³ grafi kê Mieczys³aw As³anowicz u¿ytkow¹ na Akademii (1880 D³ugojewo – 1924 Sztuk Piêknych w War- Siedlce). Wywodzi³ siê szawie. z rodziny szlacheckiej. W 1939 r. dowodzi³ Plutonem £¹cznikowym Za udzia³ w demon- nr 10 przydzielonym do Armii „£ódź”, 6 wrześ- stracjach i manifesta- nia zosta³ pilotem ³¹cznikowym Naczelnego cjach (jako cz³onek PPS) Wodza. W Anglii s³u¿y³ m.in. w 306 Dywizjo- w 1905 r. w Warszawie nie Myśliwskim Toruñskim i dowodzi³ od 26 zes³any w g³¹b Rosji. czerwca 1944 r. 316 Dywizjonem Myśliwskim Mieszka³ w Odessie. Od (by³ pierwszym ofi cerem w polskim lotnictwie 1909 r. uczy³ w Siedl- na takim stanowisku). Mia³ trzy pewne ze- cach: w Szkole Komercyjnej ¯eñskiej Jadwi- strzelenia niemieckich samolotów (dwa Bf-109 gi Barszczewskiej, Prywatnym Gimnazjum

48 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 4488 22013-11-30013-11-30 14:49:5414:49:54 ¯eñskim Konstancji Zembrzuskiej i Gim- putowali mu po po- nazjum Podlaskim, którego dyrektorem zo- strzale. Po tej tragedii sta³ w 1912 r., nastêpnie do śmierci kierowa³ poświêci³ siê malar- Gimnazjum Mêskim im. Hetmana Stani- stwu. Tworzy³ za po- s³awa ¯ó³kiewskiego. By³ jednym z organi- moc¹ pêdzli i o³ówków zatorów harcerstwa w Siedlcach, opiekunem przytwierdzanych do dru¿yny w gimnazjum i kierowa³ chórem specjalnych uchwy- harcerskim. tów przymocowanych Rada Miasta przemianowa³a w 1925 r. ulicê do kikutów r¹k. Po- Prospektow¹ na jego imienia. W plebiscycie cz¹tkowo kszta³ci³ siê og³oszonym przez „Kurier Siedlecki” zosta³ w warszawskiej Szkole „Siedlczaninem XX wieku”. Rysunku pod okiem prof. Wojciecha Gersona, nastêpnie w Akademii Sztuk Piêknych w Mo- Ludomir Ludwik Dominik Benedyktowicz nachium. (1844 Świniary – 1926 Lwów). Od 1861 r. Po powrocie do Polski zosta³ aresztowany uczy³ siê w Zak³adzie Praktyki Leśnej w Felik- i osadzony w Cytadeli Warszawskiej. Zwol- sowie pod kierunkiem prof. Wojciecha Jastrzê- niony z niej wyjecha³ do Krakowa i uczy³ siê bowskiego. w Szkole Kompozycji Jana Matejki, później W jednej z bitew powstania styczniowego otworzy³ w³asn¹ pracowniê malarsk¹. Przed straci³ praw¹ d³oñ, a lew¹ rêkê lekarze am- I wojn¹ światow¹ wyjecha³ do Lwowa.

44 Jeden z obrazów Ludomira Benedyktowicza w zbiorach Muzeum Regionalnego w Siedlcach

Powiat siedlecki 49

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 4499 22013-11-30013-11-30 14:49:5414:49:54 Malowa³ sceny batalistyczne i pejza¿e. Zna- Od sierpnia 1919 r. zajmowa³ ró¿ne stanowi- ny by³ tak¿e ze swej pasji gry w szachy. Ka¿de- ska w ¿andarmerii i by³ komendantem Mia- go roku, 1 grudnia w Muzeum Regionalnym sta Brześæ. Od 12 grudnia 1928 do 1 marca w Siedlcach odbywaj¹ siê uroczystości wrêcze- 1939 r. pe³ni³ funkcjê komendanta g³ównego nia nagród jego imienia osobom najbardziej Stra¿y Granicznej. zas³u¿onym na Podlasiu w dziedzinie kultury, Jedyny genera³ II RP pochodz¹cy z Siedlec. dzia³alności spo³ecznej i artystycznej. Bohater fi lmu „Dziesiêciu z Pawiaka” re¿y- serowanego przez Ryszarda Ordyñskiego wg Witold Dederko (1906 Siedlce – 1988 Warsza- scenariusza Ferdynanda Goetla, na podstawie wa). Wnuk ziemianina i powstañca 1863 r. So- prze¿yæ i materia³ów „Jura”. tera Dederki, syn artysty fotografi ka Mariana i ojciec fotografi ka Szymona. Antoni Ponikowski Od 1929 r. by³ kierownikiem reporta¿u (1878 Siedlce – 1949 w Polskiej Agencji Telegrafi cznej, od 1935 r. Warszawa), prof. zw. kierowa³ laboratorium Kodaka w Warszawie. miernictwa, mgr in¿. Pracowa³ równie¿ na wydziale fotografi i lotni- budowlany, pedagog, czej w Wy¿szej Szkole Lotniczej, by³ autorem dzia³acz polityczny, stanowiska fotozwiadu w samolocie bombo- spo³eczny, gospodarczy wym PZL 37 £oś. i kulturalny. Absolwent Napisa³ 12 ksi¹¿ek z dziedziny fotografi i. gimnazjum rz¹dowego Po wojnie wyk³ada³ w warszawskim Techni- w Siedlcach, które ukoñ- kum Fotografi cznym, w Pañstwowej Wy¿szej czy³ w 1896 r. ze z³otym medalem. Szkole Filmowej oraz w Pañstwowej Wy¿szej W grudniu 1917 r. zosta³ ministrem Wy- Szkole Filmowej i Teatralnej im. Leona Schil- znañ Religijnych i Oświecenia Publicznego, lera w £odzi. od lutego 1918 r. kierowa³ rz¹dem. Na stano- Cz³onek za³o¿yciel Zwi¹zku Polskich Arty- wisko prezesa Rady Ministrów RP powo³any stów Fotografi ków. Wynalazca chromianowej 16 września 1921 r., pe³ni³ jednocześnie po- techniki fotografi cznej zwanej gum¹ arabsk¹. wtórnie funkcjê ministra WRiOP. Po dymisji By³ równie¿ niezawodowym aktorem fi lmo- gabinetu zosta³ ponownie premierem 8 mar- wym. Gra³ m.in. w „Perle w koronie”, „Ziemi ca 1922 r. i sprawowa³ funkcjê szefa rz¹du do obiecanej”, „Nocach i dniach”, „Doktorze Ju- 6 czerwca tego roku. dymie”. Znany jest tak¿e z seriali telewizyj- By³ organizatorem i dzia³aczem Ligi Obrony nych: „Zielona mi³ośæ”, „Czarne chmury”, Powietrznej i Przeciwgazowej oraz Aeroklubu „Wakacje z duchami”. RP. W 1923 r. by³ jednym z inicjatorów i udzia- ³owców budowy Podlaskiej Wytwórni Samolo- Jan Tomasz Gorzechowski ps. Jur (1874 tów w Bia³ej Podlaskiej. Siedlce – 1948 Brookwood), genera³. Syn Henryka, powstañca styczniowego i w³aści- Ks. Józef Scipio del ciela hotelu „Angielskiego” przy ul. Piêknej 9 Campo (1870 Rajki – w Siedlcach. Absolwent gimnazjum w Siedl- 1942 Kraśnik) wywodzi³ cach i Wy¿szej Szko³y Handlowej Leopolda siê od Piotra del Cam- Kronenberga w Warszawie (1897). Od 1904 r. po o przydomku Sci- dzia³a³ w Organizacji Bojowej PPS. W 1906 r. pio (z jêzyka w³oskiego zorganizowa³ i dowodzi³ akcj¹ uwolnienia znaczy pole), który by³ 10 bojowców z wiêzienia na Pawiaku, skaza- gubernatorem Ksiêstwa nych przez w³adze rosyjskie na karê śmierci. Bari we W³oszech i jako W sierpniu 1914 r. wst¹pi³ do Legionów Pol- marsza³ek dworu ksiê¿- skich. W listopadzie tego roku zosta³ szefem niczki Bony Sforzy przy- ¿andarmerii polowej I Brygady Legionów. jecha³ z ni¹ do Polski.

50 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 5500 22013-11-30013-11-30 14:49:5614:49:56 Ksi¹dz Józef by³ do 1918 r. proboszczem pa- zosta³ mianowany przez Rz¹d Narodowy na- raﬁ i pw. św. Stanis³awa Biskupa w Siedlcach czelnym wodzem powstania listopadowego. i znanym dzia³aczem spo³ecznym. Pe³ni³ funkcjê prezesa Towarzystwa Dobroczynności Zbigniew Tymoszewski i prezesa Towarzystwa św. Wincentego à Pau- (1924 Chodów – 1963 lo. Zasiada³ w zarz¹dzie Towarzystwa Opieki Warszawa). Absolwent Szkolnej przy Gimnazjum Podlaskim. Od siedleckiego „Prusa”, ma- 22 listopada 1908 r. by³ pierwszym prezesem turê uzyska³ w 1944 r., Zarz¹du Oddzia³u Polskiego Towarzystwa nastêpnie kszta³ci³ siê Krajoznawczego w Siedlcach. Przez siedlczan z najlepszymi wynikami wspominany jest przede wszystkim jako bu- we wszystkich przed- downiczy nowego kościo³a (obecnej katedry). miotach w Miejskiej Realizowa³ budowê z udzia³em w³asnych fun- Szkole Malarstwa i Przemys³u Artystycznego duszy. w Siedlcach, prowadzonej przez siostry Irenê Zmar³ w czerwcu 1942 r. po zwolnieniu i Joannê Karpiñskie. Ukoñczy³ tak¿e Akade- z wiêzienia w Lublinie. Jego brat Micha³ by³ miê Sztuk Piêknych w Warszawie, do której pierwszym w historii lotnictwa polskiego pilo- zosta³ przyjêty po pierwszym egzaminie w lu- tem fabrycznym (oblatywaczem) i pierwszym, tym 1946 r. By³ najzdolniejszym uczniem Jana który przelecia³ nad Warszaw¹ i £odzi¹. Cybisa.

Jerzy Skalski (1925 Grodno – 2010 Warsza- Eugeniusz Wiszniewski wa), genera³. Od kwietnia 1942 r. ¿o³nierz (1864 Krasnobród – 1931 AK, ps. Wilk. W lipcu 1944 r. wcielony do Siedlce). Absolwent Wy- Armii Czerwonej, we wrześniu przeniesio- dzia³u Lekarskiego Uni- ny do WP. Świadectwo dojrza³ości uzyska³ wersytetu Warszawskie- 21 kwietnia 1955 r., koñcz¹c Liceum Ogól- go, chirurg. Po studiach nokszta³c¹ce dla Pracuj¹cych przy Jednostce przeprowadzi³ siê do Wojskowej w Siedlcach. W latach 1983–1987 Siedlec. Do koñca ¿ycia dowódca Warszawskiego Okrêgu Wojskowego. by³ dyrektorem Szpitala W 1985 r. uzyska³ mandat na pos³a Sejmu IX Najświêtszej Marii Pan- Kadencji. Awansowany na stopieñ genera³a ny w Siedlcach. W czasie I wojny światowej broni w 1986 r. W latach 1989–1990 wicemi- leczy³ rannych ¿o³nierzy w szpitalu Polskie- nister obrony narodowej. go Komitetu Pomocy Sanitarnej. Utworzy³ w Siedlcach pierwsz¹ komórkê Polskiej Orga- Jan Zygmunt Skrzynecki h. Boñcza (1787 nizacji Wojskowej. ¯ebrak gm. Skórzec – 1860 Kraków), gene- Od 1925 r. by³ radnym Rady Miejskiej. Ka- ra³, wódz naczelny powstania listopadowego. rierê polityczn¹ rozpocz¹³ w wyborach par- S³u¿y³ w wojsku od 1807 r. W bitwie pod Ra- lamentarnych 1930 r., zosta³ zastêpc¹ sena- szynem awansowany na ppor. W 1809 r. awan- tora z listy Bezpartyjnego Bloku Wspó³pracy sowany na kpt. i odznaczony Krzy¿em Kawa- z Rz¹dem województwa lubelskiego. Przysiêgê lerskim Orderu Virtuti Militari po szturmie senatora III kadencji z³o¿y³ 14 października Sandomierza. Uczestniczy³ w 1812 r. w wypra- 1931 r. Pe³ni³ tê funkcjê do śmierci. By³ jedy- wie na Moskwê. W 1813 r. w bitwie pod Arcis- nym senatorem II RP z Siedlec. -sur-Aube uratowa³ Napoleona od śmierci lub niewoli. Jerzy Wiszniewski (1908 Siedlce – 1944 War- Awansowany na gen. 3 lutego 1831 r. Wyka- szawa), hydrobiolog i zoolog. Syn senatora za³ siê zdolnościami dowódczymi w bitwach Eugeniusza Wiszniewskiego. Autor odkryæ pod Zakrzewem, Dobrem i Grochowem. Po naukowych dotycz¹cych ¿yzności wody i jej ostatniej z wymienionych 26 lutego 1831 r. astatyzmu termicznego powy¿ej 20oC. Wpro-

Powiat siedlecki 51

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 5511 22013-11-30013-11-30 14:49:5914:49:59 wadzi³ do nauki nowe Talent aktorski rozwin¹³ w Teatrze Nowym pojêcia, m.in. halipsam- w Poznaniu, w którym gra³ od jesieni 1927 r. mon, hydropsammon Ju¿ w 1938 r. zosta³ zaliczony do czo³ówki pol- i psammolitoral. Zas³y- skich aktorów. Od grudnia 1941 r. do wyzwo- n¹³ przede wszystkim lenia przebywa³ w Siedlcach, Doliwie k. Mor- jako badacz wrotków*. dów i w ¯elkowie. Od września 1944 r. aktor Odkry³ kilkadziesi¹t Teatru 1 Armii Wojska Polskiego. Od 1948 r. gatunków tych organi- do śmierci gra³ w teatrach warszawskich, ko- zmów na obszarze Pol- lejno w: „Rozmaitości”, „Polskim”, „Narodo- ski, w tym nowe gatunki wym” i „Ateneum”. Znany z ról m.in.: Józefa paso¿ytnicze. Dokona³ tak¿e odkrycia, któ- K. z Procesu F. Kafki, Józefa Papkina z Zemsty re sta³o siê rewelacj¹ w świecie naukowym. A. Fredry i tytu³owej z Ryszarda III W. Szeks- W jeziorze Wo³³osowo na Bia³orusi opisa³ trzy pira. reliktowe gatunki skorupiaków. Poleg³ w powstaniu warszawskim w wyni- Marian Zawarczyñ- ku wybuchu niemieckiego czo³gu pu³apki 13 ski ps. Ziemowit (1899 sierpnia 1944 r. na ul. Podwale. Jego śmieræ Sosnowiec – 1945 praw- i zranienie kuzynki Basi Wajszczuk opisa³ dopodobnie Brześæ). krewny i tak¿e ¿o³nierz powstania Jan Dobra- Jesieni¹ 1918 r. wst¹pi³ czyñski w ksi¹¿ce Tylko w jednym ¿yciu (War- do Batalionu Śl¹skiego szawa 1977, s. 271). i wzi¹³ udzia³ w II i III powstaniu śl¹skim. We Marian Jacek Woszcze- wrześniu 1939 r. wal- rowicz (1904 Siedlce czy³ jako oﬁ cer sztabu 23 Dywizji Piechoty. – 1970 Warszawa), syn W marcu 1940 r. zaprzysiê¿ony do Zwi¹zku nauczyciela Pañstwowe- Walki Zbrojnej, pe³ni³ funkcjê zastêpcy kogo Gimnazjum Mêskie- mendanta Obwodu Grójec. W czerwcu 1941 r. go im. Hetmana Sta- zosta³ mianowany komendantem Obwodu nis³awa ¯ó³kiewskiego ZWZ Siedlce. Na tym stanowisku kierowa³ w Siedlcach Wojciecha pracami konspiracyjnymi obwodu (od 14 lu- Woszczerowicza. Absol- tego 1942 r. AK) do aresztowania 4 listopada went tego gimnazjum 1944 r. w Siedlcach przez NKWD. Skazany 25 z 1922 r. By³ uczniem wszechstronnie utalen- stycznia 1945 r. w Kutnie przez radziecki s¹d towanym, uczy³ siê śpiewu, gra³ na skrzypcach wojskowy na karê śmierci. Wyrok wykonano i fortepianie, mia³ te¿ zdolności rzeźbiarskie. 16 lutego tego samego roku.

52 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 5522 22013-11-30013-11-30 14:50:0014:50:00 Przewodnik subiektywny po powiecie siedleckim

Chlewiska (gmina Kotuń)

45 Fasada dworu w Chlewiskach, siedziby Domu Pracy Twórczej „Reymontówka”

ieś jest po³o¿ona wśród pól i lasów. Od gruntów odsprzedano pod budowê kolei war- WKotunia doje¿d¿a siê do niej alej¹ lipo- szawsko-terespolskiej. w¹ wprost na dwór bêd¹cy siedzib¹ Domu Pra- Dwór zosta³ wzniesiony w po³owie XIX w. cy Twórczej „Reymontówka”. dla rodziny Ró¿añskich. W 1888 r. w³aścicie- W 1872 r. dobra Chlewiska sk³ada³y siê z fol- lem maj¹tku by³ mieszkaj¹cy w Siedlcach Lu- warku o tej nazwie o powierzchni 973 morgów cjan Ró¿añski. Po Ró¿añskich dobrami w³ada- i folwarku Kownaty o powierzchni 446 mor- li Helbichowie. W 1926 r. maj¹tek (dwór i 300 gów. Wcześniej do dóbr Chlewiska nale¿a³a ha gruntów) kupi³a Aurelia z Szacsznajdrów te¿ s¹siednia wieś Trzemuszka, której czêśæ Reymontowa. Przeznaczy³a na ten cel czêśæ

Powiat siedlecki 53

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 5533 22013-11-30013-11-30 14:50:0314:50:03 kierownictwem funkcjonowa³a w Warszawie do 1944 r. W 1946 r. maj¹tek upañstwowiono. W 1981 r. zespó³ dworsko-parkowy zakupi³ Wydzia³ Kultury i Sztuki Urzêdu Wojewódz- kiego w Siedlcach z przeznaczeniem na Dom Pracy Twórczej „Reymontówka”. W³aścicie- lem obiektu jest od 1 stycznia 1999 r. Staro- stwo Powiatowe w Siedlcach. DPT organizuje m.in. plenery malarskie i rzeźbiarskie krajowe i miêdzynarodowe, war- 46 sztaty artystyczne (malarskie, rzeźbiarskie, 46 Małżeństwo Aurelia z Szacsznajdrów i Władysław taneczne, literackie), wystawy plastyczne, Stanisław Reymont koncerty, obozy jêzykowe, kolonie letnie dla dzieci po³¹czone z warsztatami jêzykowo-ar- funduszy z nagrody Nobla, jak¹ m¹¿ otrzyma³ tystycznymi. Stworzenie urokliwego klimatu za powieśæ Ch³opi. Za jej czasów gospodar- wsi uzyskano poprzez wybudowanie mini- stwo zaczê³o kwitn¹æ. Dokonano przebudowy skansenu. Zim¹ organizowane s¹ kuligi. Wa¿- dworu wg projektu Wac³awa Jêdrzejewicza. nym elementem dzia³alności jest wspó³praca Od wschodu dobudowano jego now¹ czêśæ. z amerykañsk¹ organizacj¹ Global Volunteers Wzniesiono te¿ domek ogrodnika i nowe ogro- i opieka nad dzieæmi specjalnej troski. Cy- dzenie z bram¹ w stylu podhalañskim. Zgod- kliczn¹ imprez¹ jest „Majówka w Reymon- nie z panuj¹c¹ mod¹ uporz¹dkowano park, tówce” z prezentacj¹ zespo³ów i kiermaszem wytyczono nowe alejki, posadzono drzewa, twórców z powiatu oraz udzia³em zaproszo- krzewy i kwiaty. nych gości spoza regionu. W 1939 r. Aurelia Reymontowa sprzeda³a We wsi oprócz dworu godne uwagi s¹ zabyt- maj¹tek bez jednego czworaka i czêści gruntu kowe kapliczki w najbli¿szej okolicy. przeznaczonego pod Dom Ludowy dla miesz- W niewielkiej odleg³ości na pó³nocny kañców wsi Feliksowi Tymienieckiemu. wschód od Chlewisk jest zachowany drewnia- Nowy w³aściciel by³ dyrektorem Polskiego ny dworek w Grêzowie, nale¿¹cy przed wojn¹ Towarzystwa dla Handlu Wêglem „Wêglob- do tego samego maj¹tku. Zosta³ wzniesiony lok” sp. akc. Firma pod t¹ nazw¹ i pod jego prawdopodobnie na pocz¹tku lat 20. XX w.

47 48

47 Rzeźby z „Zagrody rzeźbiarskiej” 48 Kapliczka we wsi

54 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 5544 22013-11-30013-11-30 14:50:0314:50:03 Cisie-Zagrudzie (gmina Kotuń)

49 Elewacja pałacu w trakcie remontu 50 Nagrobek właściciela majątku Cisie, Teodora Potockiego, na cmentarzu paraﬁ alnym w Skórcu 50

iegdyś Cisie. Wieś usytuowana nieco na Po 1804 r. maj¹tek Cisie kupi³ Teodor Potocki Nuboczu g³ównych szlaków komunikacyj- h. Szeliga, gen. artylerii pochowany na cmen- nych powiatu. tarzu paraﬁ alnym w Skórcu (zm. 25 listopada W 1783 r. maj¹tek nale¿a³ do starosty miñ- 1830 r.). Mia³ dwóch synów: starszego Miko³aja skiego Dominika Przeździeckiego. i urodzonego 21 lipca 1817 r. Pantaleona. Z histori¹ miejscowości wi¹¿e siê epizod z lat Miko³aj wzi¹³ udzia³ w powstaniu listopa- zaborów austriackich. Maj¹tek by³ po³o¿ony dowym. Dos³u¿y³ siê stopnia kapitana i zosta³ w tzw. Galicji Zachodniej zaboru. W dobrach odznaczony Krzy¿em Z³otym Orderu Virtuti Cisie dokonywa³ pomiarów gruntów Franci- Militari. Z powstania do domu ju¿ nie wróci³. szek Gorzkowski. Uczestniczy³ w planowaniu Pantaleon Potocki gospodarzy³ w Cisiu i przygotowaniach do powstania kościuszkow- z matk¹ i siostr¹. W 1846 r. przyst¹pi³ do spi- skiego, agitacji w wojsku i wśród ludności cy- sku zwanego powstaniem krakowskim. Jego wilnej stolicy. bezpośrednim zwierzchnikiem by³ Bronis³aw W czasie powstania walczy³ w Warszawie. Boles³aw D¹browski (1815–1880), syn gen. Po jego upadku znalaz³ siê w maj¹tku Cisie. Jana Henryka D¹browskiego, w³aściciel Kuﬂ e- Prowadzi³ agitacjê wśród ch³opów niechêtnych wa. Pantaleon Potocki dosta³ od niego zadanie rz¹dom austriackim z powodu ucisku podatko- zdobycia Siedlec i zatrzymywania wojsk rosyj- wego i poboru rekruta. W 1796 r. za³o¿y³ orga- skich id¹cych na Warszawê. Na czele oddzia³u nizacjê ch³opsk¹. Przygotowywa³ ich w porozu- z³o¿onego z dziewiêciu w³asnych poddanych mieniu z organizacj¹ warszawsk¹ do zbrojnej i dwóch konspiratorów ze stolicy opanowa³ walki o niepodleg³ośæ, obalenie w³adzy szlach- odwach. Obecnie jest to budynek Miejskiej ty i wprowadzenie ustroju republikañskiego. Biblioteki Publicznej przy ul. Pi³sudskiego 5. Austriacy wykryli spisek w 1797 r., aresztowali Nie uda³o siê porwaæ za sob¹ do powstania Franciszka Gorzkowskiego i uwiêzili go w Kra- wiêcej ludzi w Siedlcach. W drodze do domu kowie. W 1802 r. skazali na karê śmierci. zosta³ pojmany w wyniku zdrady na kolonii

Powiat siedlecki 55

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 5555 22013-11-30013-11-30 14:50:0414:50:04 51

51 Rynek w Siedlcach w latach 30. XX w. Na pierwszym planie po lewej krzyż ufundowany przez siedlczan w miejscu stracenia przez Rosjan Pantaleona Potockiego

wsi Pieróg i powieszony w egzekucji publicznej XX w. nale¿a³ do Stanis³awa Klawe. Chodzi 17 marca 1846 r. przy obecnym skrzy¿owaniu tutaj prawdopodobnie o wspó³w³aściciela To- ul. Świêtojañskiej i Sienkiewicza. W miejscu warzystwa Chemiczno-Farmaceutycznego d. kaźni mieszkañcy Siedlec postawili 3 maja Mgr Klawe SA w Warszawie (obecnie Zak³a- 1919 r. krzy¿ ku pamiêci bohatera. dy Przemys³u Chemiczno-Farmaceutycznego Po śmierci Pantaleona Potockiego maj¹- Polfa), syna Henryka, absolwenta szko³y śred- tek skonﬁ skowano. Niebawem Cisie wróci³y niej w Siedlcach z 1854 r. Ostatnim w³aścicie- w rêce polskie, byæ mo¿e w wyniku sprzeda- lem dóbr do 1945 r. by³ Jerzy Konopka. ¿y. Na prze³omie XIX i XX w. by³y w³asności¹ W zaniedbanym parku o pow. 2,5 ha zacho- Twarowskich. W 1888 r. dziedzicem maj¹tku wa³ siê do naszych czasów pa³acyk z elemen- by³ Stanis³aw Twarowski. tami neoromañskimi, neogotyckimi i orien- W 1872 r. folwark Cisie wraz z wsi¹ Pieróg talnymi. Zosta³ wzniesiony na prze³omie XIX zosta³ nabyty za 21 200 rubli srebrem. Po³o- i XX w. dla rodziny Twarowskich. Po 1945 r. ¿ony by³ w gminie i paraﬁ i Skurzec (obecnie funkcjonowa³a w nim szko³a podstawowa. Od Skórzec). Wed³ug danych za 1879 r. w maj¹tku 1999 r. stanowi w³asnośæ prywatn¹. mieszka³o 80 osób w 6 domach. W tym pa³acu realizowano czêśæ scen 57 od- W 1909 r. maj¹tek by³ w³asności¹ ksiêdza cinka „Czasu honoru” o tytule „Bocian” (re¿. Stanis³awa Szaniawskiego, a w latach 20. Micha³ Rogalski, TVP, 2012).

56 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 5566 22013-11-30013-11-30 14:50:0714:50:07 Dąbrowa (gmina Przesmyki)

52 Dwór po zakończonym w grudniu 2012 r. remoncie 53 Jesienny urok alei lipowej w zespole dworsko-parkowym

ieś jest po³o¿ona przy trasie Korczew− ja Sk³adkowskiego z 17 października 1930 r. W£osice, w dolinie rzeczki Ko³odziejki o zmianie nazwy wsi Duplewice w gm. £ysów, wyp³ywaj¹cej w okolicach Raczyn. Rzeczka pow. konstantynowskim, woj. lubelskim na nosi taka sam¹ nazwê, jak ta, do której wp³y- D¹browa. wa – Ko³odziejki (dawniej Kamianki i nastêp- W XV w. Duplewice nale¿a³y do rodziny nie Jeziornej) wyp³ywaj¹cej na po³udnie od wsi Grotów h. Rawicz, którzy w³adali równie¿ po- Kamianki-Wañki i bêd¹cej lewobrze¿nym do- bliskim maj¹tkiem Tokary. Protoplast¹ rodu p³ywem Bugu. by³ rycerz o imieniu Grot, wzmiankowany Dawna nazwa wsi to Duplewice o etymo- w 1452 r., późniejszy wojski drohicki. Po nim logii wywodz¹cej siê od praindoeuropejskie- dziedziczy³a wdowa Anna, nastêpnie ich syn go „du” (podwójny). Do tej pory mieszkañ- Leonard (1475). cy dziel¹ j¹ na Ma³¹ Wieś (pó³nocn¹) i Du¿¹ W 1481 r. wójtem w Duplewicach by³ syn Wieś (czêśæ po³udniowa przy wjeździe od wsi Borzyma, Miko³aj zwany Nieczko (Niczko), Kaliski). Trzeci¹ dzielnicê stanowi teren daw- znany z faktu, ¿e ze swego maj¹tku wyodrêb- nego folwarku Natolin, z którego pozosta³ ze- ni³ now¹ wieś Kamianki-Nicki. spó³ dworsko-parkowy i nazwa gruntów Pola Nastêpna wzmianka pochodzi z 1570 r. Na- Dworskie. Na po³udnie od wsi usytuowana zwê Duplowicze zapisano w lustracji nowo jest kolonia o nazwie Podraczynie, stanowi¹ca utworzonego woj. podlaskiego po w³¹czeniu odrêbne so³ectwo. tego obszaru do Korony. W lokalnej tradycji wspomina siê lekarza W 2. po³. XIX w. wieś Duplewice nale¿a³a do D¹browskiego, który zamieszka³ w Duplewi- gm. £ysów. Liczy³a 50 osad zajmuj¹cych 685 cach. Nazwa miejscowości mu siê nie spodo- morgów. Folwark wchodzi³ w sk³ad dóbr ³y- ba³a, wiêc doprowadzi³ do jej zmiany w 1930 r. sowskich. W tym czasie w³aścicielem maj¹tku Fakt ma potwierdzenie w Obwieszczeniu Mi- £ysów i Duplewice by³ Jakub Dobrzyñski. Jego nistra Spraw Wewnêtrznych Felicjana S³awo- córka, Natalia (1858−1907) sta³a siê g³ów-

Powiat siedlecki 57

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 5577 22013-11-30013-11-30 14:50:0814:50:08 n¹ bohaterk¹ w¹tku mi³osnego Dzienników ckarni napêdzanej lokomobil¹ oraz traktora tom odnaleziony Stefana ¯eromskiego. Od do uprawy roli. Dwór oświetlano energi¹ elek- jej imienia pochodzi nazwa maj¹tku Natolin, tryczn¹ wytwarzan¹ w zamontowanej w okre- którego by³a wspó³w³aścicielk¹ wraz z mê¿em sie miêdzywojennym si³owni wiatrowej. Micha³em Fayttem (1850−1912), dziedzicem W latach miêdzywojennych hodowano ok. tak¿e Patkowa Ruskiego. 40 mlecznych krów rasy holenderskiej. Cztery W 1941 r. we wsi kwaterowa³o wojsko nie- sztuczne stawy zarybiano karpiem. Z piêcio- mieckie przed inwazj¹ na ZSRR. W maj¹tku hektarowego obszaru zespo³u dworsko-par- Natolin stacjonowa³a artyleria. kowego 1 ha wydzielono na sad, kolejny 1 ha Tu¿ przed wyzwoleniem, w sobotê 27 maja zajmowa³y krzewy owocowe, truskawki oraz 1944 r. na polu Eugeniusza Maliszewskiego warzywnik. w Podraczyniu detonowa³a niemiecka rakieta Ignacy Fonberg zaanga¿owa³ siê równie¿ balistyczna V-2. Lej po wybuchu zosta³ zasy- w dzia³alnośæ na rzecz lokalnej spo³eczności. pany i zaorany. W zbiorach Muzeum Regional- By³ wspó³za³o¿ycielem Stowarzyszenia Zie- nego w Siedlcach znajduje siê piêæ elementów mian Podlaskich i Banku Spó³dzielczego w £o- z tego egzemplarza broni (KW 6496-6500). sicach. Z maj¹tku Natolin ocala³ do naszych cza- Z jego inicjatywy w 1920 r. powo³ano w gmi- sów zespó³ dworsko-parkowy z ofi cyn¹ i stanie £ysów Stra¿ Obywatelsk¹. Zasz³a wtedy wem. Zabudowania folwarku znajduj¹ce siê potrzeba zorganizowania grupy ludzi uczci- na kolonii Podraczynie rozebrano w latach 50. wych, o nieposzlakowanej przesz³ości i pe³ni¹- XX w., natomiast czworaki naprzeciw dworu cych obowi¹zki honorowo w celu zapewnienia sta³y jeszcze w latach 90. bezpieczeñstwa w czasie trwaj¹cej wojny. Dwór zosta³ wzniesiony w 1850 r., ofi cyna Lata II wojny światowej spowodowa³y dwa lata później, dla rodziny Dobrzyñskich. wzrost znaczenia dworów nie tylko w lokal- Kolejnymi w³aścicielami obiektów byli Bujal- nych spo³ecznościach. Dwór w D¹browie scy, Micha³ Faytt, a w latach 1911−1945 Zofi a sta³ siê azylem dla ludzi z konspiracji AK, i Ignacy Fonbergowie. zagro¿onych aresztowaniem przez gestapo. Maj¹tek w D¹browie liczy³ 400 ha gruntów Zaufani pracownicy maj¹tku zaopatrywali rolnych. W gospodarstwie by³o ok. 20 koni w ¿ywnośæ leśne oddzia³y partyzanckie. Ma- roboczych i kilka do jazdy wierzchem. Jak na j¹tek zapewnia³ te¿ warunki do przetrwania tamte czasy i wielkośæ, maj¹tek by³ w znacz- zbieg³ych z niemieckich obozów radzieckich nym stopniu zmechanizowany. U¿ywano m³o- jeñców wojennych.

54 55

54 Jeden z najładniejszych drewnianych domów w powiecie, Dąbrowa 101 55 Malownicza pasieka

58 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 5588 22013-11-30013-11-30 14:50:0914:50:09 Nie³atwo by³o uzasadniæ przygotowywanie proekologicznych. W ofi cynie zaplanowano w kuchni dworskiej wiêkszej liczby posi³ków, tak¿e salê konferencyjn¹, a na poddaszu dwo- ni¿by to wynika³o z widocznych potrzeb ¿y- ru urz¹dzono pokoje gościnne z kilkunastoma wieniowych. Powodem takiego stanu rzeczy miejscami noclegowymi. by³o przechowywanie w Natolinie ¯ydów. W parku jest jeszcze sporo starodrzewu. Czyniono to w dwojaki sposób. Tych o aryj- Czytelne s¹ trzy aleje: lipowa, grabowa i dê- skim wygl¹dzie podawano za przyjezdnych bowa. W 2012 r. dokonano nasadzeñ uzupe³- gości. Wśród nich wspomina siê nauczyciel- niaj¹cych w miejscach ubytków drzew. Na kê Celinê Lewick¹, uciekinierkê z getta. Po szczególn¹ uwagê zas³uguje aleja lipowa od- pó³torarocznym pobycie wst¹pi³a do oddzia³u dzielaj¹ca park od sadu. Drzewa posadzono partyzanckiego AK. Drug¹ grupê stanowili w rzadko stosowany sposób – wsadzone w bar- ¯ydzi ukrywani na sta³e w schronie urz¹dzo- dzo ma³ych odleg³ościach obecnie tworz¹ mur nym w spichlerzu zburzonym w latach 50. stykaj¹cych siê pni. XX w. Budynek pierwotnie pe³ni³ prawdo- W znacznej czêści ocala³ równie¿ przedwo- podobnie funkcjê dworu obronnego. Mimo jenny sad. szerokiego grona osób znaj¹cych sytuacjê, We wsi oprócz zespo³u dworsko-parkowego ukrywani w spichlerzu ¯ydzi prze¿yli wojnê. godne uwagi s¹ kapliczki, drewniane domy Po latach od jej zakoñczenia spotkali siê ze i mogi³a bohatera wojny polsko-bolszewickiej. swym wybawc¹. Na prywatnej posesji w pó³nocnej czêści wsi Po wkroczeniu Armii Czerwonej we dworze stoi pomnik bêd¹cy jednocześnie mogi³¹ po- ulokowano radziecki sztab. Wkrótce funkcjo- leg³ego 14 sierpnia 1920 r. Jana Konarskie- nariusze NKWD aresztowali Ignacego Fonber- go. Ten 18-letni ¿o³nierz jecha³ konno skra- ga pod zarzutem wspierania AK i ... ¿o³nierzy jem wsi. Zosta³ śmiertelnie trafi ony w pierś Armii Czerwonej zbieg³ych z niemieckich w miejscu zwanym przez mieszkañców Cier- obozów jenieckich. Pó³tora roku trwa³o śledz- nie. Poleg³ego obmy³y kobiety, wśród nich Sta- two i pobyt w siedleckim wiêzieniu. Po tym nis³awa Kucharczyk. Odmawiaj¹c modlitwy, czasie zosta³ zwolniony. Maj¹tek rozparcelo- z³o¿y³y go do przydro¿nego grobu. W 1938 r. wano, a rodzina musia³a D¹browê opuściæ. felczer Feliks Wo³osiewicz i nauczyciel Józef Od 1945 r. we dworze funkcjonowa³a szko³a Majewski postanowili godniej upamiêtniæ podstawowa, natomiast w ofi cynie przedszko- poleg³ego u³ana. Po dokonanej 10 listopada le. Na podstawie decyzji komunalizacyjnej ekshumacji odby³ siê nastêpnego dnia uroczy- wojewody siedleckiego obiekty sta³y siê w³as- sty pogrzeb, w 20 rocznicê odzyskania przez ności¹ gminy Przesmyki. Na pocz¹tku 2011 r. Polskê niepodleg³ości. Cia³o z³o¿ono do gro- Samorz¹d Województwa Mazowieckiego bu na dzia³ce ofi arowanej w tym celu przez przekaza³ zespó³ wraz z parkiem Muzeum Re- w³aściciela maj¹tku Ignacego Fonberga, który gionalnemu w Siedlcach. W grudniu 2012 r. przyby³ z rodzin¹. Uroczystościom przewodzi³ zosta³ zakoñczony remont dworu. Trwaj¹ komendant oddzia³u Zwi¹zku Strzeleckiego prace w ofi cynie i parku. Na pocz¹tku 2013 r. „Strzelec” Ludwik Kalicki. Oprócz miejscowej przekazano muzeum tak¿e staw. W zabytko- ludności uczestniczy³y w³adze ze starost¹ Sta- wym zespole dworsko-parkowym tworzona nis³awem Guliñskim. jest nowa placówka: Muzeum Ziemiañstwa Samo po³o¿enie wsi jest bardzo urokliwe. w D¹browie − Oddzia³ Muzeum Regional- Z racji malowniczego pejza¿u mo¿e byæ celem nego w Siedlcach. Poza ekspozycj¹ muzealn¹ wyjazdów turystycznych, miejscem organizo- planuje siê organizowanie konferencji nauko- wania plenerów malarskich, fotografi cznych wych, koncertów, lekcji muzealnych, dzia³añ czy warsztatów artystycznych.

Powiat siedlecki 59

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 5599 22013-11-30013-11-30 14:50:1214:50:12 Domanice (siedziba gminy)

56 Kościół paraﬁ alny 57 Jedyne w Polsce organy siedleckiej wytwórni „Ed. Krukowski” z 1895 r. 57

ierwotnie wieś królewska. W źród³ach skiego diecezji krakowskiej. Po 46 latach koś- Pz XVI i XVII w. pojawia siê pod nazw¹ Do- ció³ w tej miejscowości znowu staje siê fi lialny. manicze. W czasie powstania listopadowego w Do- Domanice i Wolê Domanick¹ lokowano manicach odby³o siê starcie polskich oddzia- na surowym korzeniu miêdzy 1533 i 1548 r. ³ów z Rosjanami rano przed decyduj¹c¹ bitw¹ Nazwa drugiej z wymienionych wsi w póź- 10 kwietnia 1831 r. pod Iganiami. Wojskami niejszych źród³ach siê nie pojawia. Nastêpnie polskimi dowodzi³ gen. Ignacy Pr¹dzyñski. w 1567 r. Jadwiga z D¹browicy dzier¿awi³a O zwyciêstwie przes¹dzi³ atak gen. Ludwika 21 wsi i dwa miasta, w tym Domanice i Przy- Kickiego. W tej walce uczestniczy³ równie¿ wory. By³a córk¹ wojewody lubelskiego i mar- ppor. Aleksander Ekielski (1806−1870), adiu- sza³ka królewskiego Jana Firleja oraz ¿on¹ sta- tant Józefa Bema. Dowodzi³ oddzia³em artyle- rosty ³ukowskiego Jana Mniszcha. rii konnej, której dzia³a tak¿e przyczyni³y siê Pierwsz¹ kaplicê zbudowali ok. 1595 r. ch³o- do zwyciêstwa. Straty strony polskiej wynios³y pi z Domanic, maj¹cy nadziejê na utworzenie czterech poleg³ych i kilku rannych przy zabi- oddzielnej parafi i. Wieś tworzy³a w tym czasie tych kilkudziesiêciu przeciwnikach, 300 jeñ- okrêg parafi alny jako fi lia oddalonej parafi i cach i 150 zdobytych koniach. £uków. W sk³ad fi lii wchodzi³y: Domanice, W okresie Królestwa Polskiego Domanice, Czachy, Jagodne, Kaczory, Kopcie i Przywory. Czachy, Kopcie i Przywory z pow. siedleckiego Fundatorem pierwszego kościo³a by³ Tomasz wesz³y w sk³ad maj¹tku donacyjnego D¹bie, Sobieski, syn chor¹¿ego nadwornego koron- utworzonego czêściowo z dóbr królewskich. nego i przypuszczalnie uczestnik bitwy pod Rozgraniczenie donacji* od maj¹tków pry- Chocimiem w 1621 r. Dzier¿awi³ Domanice watnych zakoñczono 18 października 1839 r. na prze³omie XVI i XVII w. Donacjê nale¿¹c¹ do Skarbu Królestwa Pol- Samodzieln¹ parafi ê utworzono w Domani- skiego przygotowywano do nadania w formie cach w 1747 r. Nale¿a³a do dekanatu ³ukow- nagrody.

60 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 6600 22013-11-30013-11-30 14:50:1214:50:12 Donacjê D¹bie car Aleksander II przekaza³ z Siedlec w lasach k. Grêzówki. Powstañcy w 1856 r. za szczególne zas³ugi genera³owi lejt- wycofuj¹c siê na Domanice i później Olszyc, nantowi W³odzimierzowi Obruczewowi. Ob- uniknêli rozbicia. W tej walce bra³ tak¿e udzia³ darowany by³ carskim senatorem i dowódc¹ uczeñ siedleckiego gimnazjum Aleksander 3 Dywizji Grenadierów. W sk³ad donacji we- G³owacki (Boles³aw Prus). sz³y tak¿e dobra z pow. ³ukowskiego. Sposób W grudniu 1863 r. przebywali w Doma- dziedziczenia przekazanego maj¹tku określo- nicach powstañcy pod dowództwem gen. no jako majorat* z prawem przejêcia przez Micha³a Heydenreicha-Kruka. Oddzia³ ten najstarszego syna z prawego ³o¿a i wyznania ws³awi³ siê zwyciêsk¹ bitw¹ z Rosjanami pod grekorosyjskiego. ¯yrzynem. W okolicach Domanic mia³o miejsce kilka W 1880 r. Domanice by³y siedzib¹ gminy, do wydarzeñ zwi¹zanych z powstaniem stycz- której, oprócz siedziby gminy, nale¿a³y wsie: niowym. We wsi Drupia 20-osobowy oddzia³ Czachy, Kopcie i Przywory. W gminie o pow. Aleksandra Nejmana stoczy³ 10 lutego 1863 r. 4742 mórg mieszka³o 1324 mieszkañców, nierówn¹ walkê z Rosjanami. Później p³k Wa- w tym we wsi i folwarku Domanice – 395 osób lenty Lewandowski (naczelnik wojenny woj. w 62 domach na obszarze 1274 mórg. podlaskiego) walczy³ w marcu pod Emilianów- Odzwierciedlenie historii miejscowości k¹. Poleg³o tu 18 powstañców z jego oddzia³u, znajdziemy w jej zabytkach. Najwa¿niejszym a 24 zosta³o rannych. Nastêpnie 23 kwietnia obiektem jest kośció³ paraﬁ alny pw. Nawiedze- 1863 r. Rudolf Ró¿añski na czele oddzia³u z³o- nia NMP. Zosta³ wzniesiony w 1850 r. w miej- ¿onego z 50 jeźdźców oraz ok. 200 kosynierów scu spalonego rok wcześniej drewnianego. Jest i strzelców bi³ siê z Rosjanami przys³anymi orientowany, konsekrowany w 1859 r.

58 59

58 Pomnik 10-lecia odzyskania niepodległości z tablicą poświęconą poległym we wrześniu 1939 r. 59 Rzeźba Chrystusa z kory sosny związanej z wydarzeniami konspiracji II wojny światowej

Powiat siedlecki 61

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 6611 22013-11-30013-11-30 14:50:1314:50:13 60 61

62 63

60 Uroczystość na cmentarzu ku czci poległym we wrześniu 1939 r. 61 Kwatera żołnierzy Wojska Polskiego rozstrzelanych przez NKWD 24 grudnia 1944 r. 62 Kapliczka przy drodze do Olszyca w miejscu bitwy powstania 10 kwietnia 1831 r. 63 Uroczystość nadania 15 czerwca 1997 r. szkole w Olszycu Szlacheckim (gm. Domanice) imienia Żołnierzy 1 Pułku Piechoty Legionów

Ciekawostk¹ świ¹tyni s¹ organy na chórze. Tego samego roku Szkole Powszechnej w Do- Dzieje instrumentu zawarte s¹ w napisie na manicach nadano imiê 11 Listopada 1918 Roku. tabliczce umieszczonej na nim: „Budowa³/Ed. Na pobliskim cmentarzu paraﬁ alnym znaj- Krukowski/w Siedlcach./1895 r.” To jest jedy- duj¹ siê m.in. zabytkowe nagrobki klasycy- ny zachowany egzemplarz instrumentu z tej styczne, mogi³y ¿o³nierzy Września i ¿o³nierzy siedleckiej wytwórni. Wojska Polskiego formowanego w 1944 r. W późniejszych latach okupacji Placówka Poza kościo³em paraﬁ alnym, kapliczka- Domanice ZWZ-AK nale¿a³a do Ośrodka IV mi i przedwojennymi drewnianymi domami Wiśniew. Irena Piotrowska ps. Babcia pe³ni³a rozproszonymi w Domanicach i s¹siednich funkcjê komendantki Wojskowej S³u¿by Ko- wsiach, gmina jest dośæ uboga w obiekty za- biet tego ośrodka. bytkowe w porównaniu z innymi okolicami Obok kościo³a ods³oniêto pomnik w 20. rocz- powiatu. Ostatni wiatrak sp³on¹³ ok. trzech lat nicê odzyskania przez Polskê niepodleg³ości. temu. Sta³ w Podzdroju.

62 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 6622 22013-11-30013-11-30 14:50:1414:50:14 Dziewule (gmina Zbuczyn)

64 65

64 Kapliczka w Dziewulach. Ostatni relikt dawnych zabudowań dworskich 65 Uroczystość poświęcenia pomnika przed szkołą 66 Pomnik poświęcony zastrzelonym podczas ucieczki z pociągu jadą- cego na Syberię i innym poległym w czasie II wojny światowej

ziewule le¿¹ w pó³nocnej czêści histo- Pierwsza wzmianka o Dziewulach zosta³a Drycznej ziemi ³ukowskiej, w po³owie linii zapisana w 1441 r. w umowie kupna-sprzeda- kolejowej Siedlce–£uków. Przystanek drogi ¿e- ¿y s¹siedniej wsi Grodzisk i nieistniej¹cej ju¿ laznej warszawsko-terespolskiej uruchomio- Sobiestan. Pierwszym mieszkañcem znanym no w tej miejscowości w 1880 r. Pola wsi ogra- z imienia jest Jakub z Dziewul, wspomniany niczone s¹ m.in. rzek¹ Zbuczynk¹ (dawniej w innym dokumencie z 8 lipca 1465 r. zwan¹ ¯ytni¹) i strumykiem Dziewulk¹. Granice wsi zosta³y określone w sporze Nazwê miejscowości wywodzi siê od dzie- granicznym rozpatrzonym w 1509 r. przez wuch, dziewczyn. A legenda prawi, jakoby ry- s¹d podkomorski w £ukowie. Aktualne s¹ cerz Kasper (lub Krzysztof) Ogoñczyk urodzony do dzisiaj. w czasach walk króla W³adys³awa Jagie³³y z Krzy- W 1531 r. w³aścicielem wiêkszości gruntów ¿akami, osiad³ w Dziewulach. Z³ama³ w wypra- by³ Andrzej Dziewulski. Najbardziej inten- wie nogê, która mu siê w tej wsi cudownie zro- sywny rozwój wsi nast¹pi³ na prze³omie XVI s³a. St¹d etymologia ludowa wywodzi nazwê wsi i XVII w. W ci¹gu 40 lat area³ gruntów upra- od s³owa dziw. Dziw siê sta³ i noga siê zros³a. wianych przez szlachtê wzrós³ o 100%.

Powiat siedlecki 63

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 6633 22013-11-30013-11-30 14:50:1614:50:16 Z m³odszych lat dziejów miejscowości, do- Kośció³ w Dziewulach wzniesiono w latach k³adniej poznanych, warto wspomnieæ o po- 1986−1988. Budowa świ¹tyni powi¹zana wstaniu styczniowym. W tym czasie Dziewu- jest z histori¹ kapliczki, któr¹ jako wotum za le by³y siedzib¹ gminy. Za udzia³ w powstaniu prze¿ycie lat II wojny światowej postawiono aresztowano i przetrzymywano w siedleckim w 1974 r. na prywatnej posesji Heleny Pró- wiêzieniu szlachciców: Wojciecha Chromiñ- chenko. Potraktowana przez w³adze komu- skiego, Ignacego Jasiñskiego i Józefa Dzie- nistyczne jako samowola budowlana, zosta³a wulskiego. Oprócz wymienionych, na 12 lat zniszczona buldo¿erem. To by³o g³ośne wyda- katorgi skazano w³ościanina Wawrzyñca Iwa- rzenie w ca³ej okolicy, gdy¿ kapliczki bronili nowskiego i przedstawicieli szlachty: Józefa wszyscy mieszkañcy wsi. W odpowiedzi na jej Grodzickiego i Jana Okniñskiego. zburzenie dziewulanie zbudowali kośció³ pa- Po uw³aszczeniu ch³opów w 1864 r. najlep- raﬁ alny pw. Matki Boskiej Anielskiej. sze grunty zosta³y przy dworze, ponad 50 ha Do czasów II wojny światowej nawi¹zuje przy gościñcu £uków–Zbuczyn. Pozosta³e zo- pomnik, który ustawiono przy Szkole Podsta- sta³y pociête w w¹skie zagony, które stworzy³y wowej przy ul. Kościelnej 10 z inicjatywy jej szachownicê przemieszanej w³asności ch³op- dyrektora Andrzeja Wróbla. Zosta³ poświê- skiej i drobnoszlacheckiej. Do dworu nale¿a³ cony 27 czerwca 2010 r. W HO£DZIE UCIE- tak¿e staw w centrum wsi. KINIEROM Z TRANSPORTU NA SYBERIÊ Uw³aszczenie ch³opów zapocz¹tkowa³o ZAMORDOWANYM 25/26.03.1945 r. PRZEZ rosn¹ce zad³u¿enie i upadek folwarku. Kilka- NKWD NA STACJI DZIEWULE ORAZ krotnie by³ licytowany. Koniec istnienia ma- WSZYSTKIM WALCZ¥CYM O WOLNOŚÆ j¹tku nast¹pi³ w 1882 r., gdy dziewiêæ rodzin I NIEPODLEG£OŚÆ OJCZYZNY. szlacheckich czêściami wykupi³o resztê grun- W niedzielê Palmow¹ 25 marca 1944 r. tów dworskich. Zabudowania folwarczne by³y wieziono kolej¹ transport wiêźniów z obo- zbudowane z drewna – do chwili obecnej nie zu NKWD w Rembertowie na zes³anie do zachowa³y siê. obozów Gu³agu w Rosji. Na stacji Dziewule Pola w Dziewulach by³y bardzo rozdrobnio- konwojenci odkryli ucieczkê zorganizowan¹ ne. Jedno gospodarstwo sk³ada³o siê nawet z 80 w kilku wagonach. Zamordowali 17 wiêźniów dzia³ek, dlatego w latach 1932−1933 przepro- i ich cia³a porzucili w rowie przy torach. Tej wadzono komasacjê gruntów. W tym czasie nocy z 25 na 26 marca 1945 r. zginêli g³ównie trzy gospodarstwa znajdowa³y siê w rêkach ¿y- cz³onkowie AK z pow. soko³owskiego, m.in. dowskich, co by³o raczej rzadkości¹ wśród spo- Lucjan Rytel z Sewerynówki (ur. w 1912 r. ³eczności dominuj¹cej w handlu i rzemiośle. absolwent Gimnazjum Mechanicznego Najstarszym zabytkiem we wsi jest kaplicz- w Siedlcach), Eugeniusz ¯yluk z Wyrozê- ka, wg lokalnej tradycji wzniesiona przez w³aś- bów (lat 20), Eugeniusz Jacenciuk z kol. Ku- ciciela dworu jako wotum. Zosta³a oznaczona pientyna (ur. 1918 r.), Stanis³aw Nowotniak na mapie z 1870 r. jako jeden z obiektów dwor- z Kupientyna, por. Czes³aw Soko³owski, Bo³- skich. Stoi przy historycznym gościñcu ³¹cz¹- botowski z Soko³owa Podlaskiego, Stanis³aw cym £uków ze Zbuczynem. Wewn¹trz znajduje Litewnicki z Rudnik (ur. 1918 r., zakatowany siê obraz Matki Boskiej Nieustaj¹cej Pomocy. deskami).

64 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 6644 22013-11-30013-11-30 14:50:1814:50:18 Hołubla (gmina Paprotnia)

67 68

67 Pomnik męczeństwa unitów z Hołubli 68 Fasada kościoła paraﬁ alnego

e¿y na trasie Siedlce−Korczew. O rusiñ- la. Dwa lata później zapisa³ oprawê* w wysoko- Lskich pocz¹tkach wsi świadczy m.in. zapis ści 500 kop groszy litewskich na Ho³ubli ¿onie z 1466 r. informuj¹cy, ¿e Rusini z Ho³ubli to- Bohdanie Sapie¿ance. Po jego śmierci Bohdana czyli spór ze szlacht¹ z Uziêb³ów. uposa¿y³a w 1545 r. cerkiew prawos³awn¹, ist- W XV w. wieś stanowi³a dziedzictwo Doro- niej¹c¹ w tej miejscowości od 1525 r. ty, ¿ony sêdziego bielskiego Wita z Do³ubowa. Obecny kośció³ paraﬁ alny pw. Narodzenia W 1465 r. oboje ma³¿onkowie funduj¹c koś- NMP stoi w miejscu kolejnych drewnianych ció³ w Do³ubowie (obecny pow. siemiatycki), cerkwi, na cmentarzu przykościelnym. Przy zapisali dla tej fundacji dziesiêciny z Ho³ubli. ulicy, która dalej wiedzie do cmentarza para- Po bezpotomnej śmierci w 1479 r. Wita, jego ﬁ alnego i przechodzi w drogê do Nasi³owa. ¿ona zapisa³a wieś swemu bratankowi, który Ulica nosi nazwê ksiêdza Stanis³awa Pie- zwa³ siê Grzegorz Steczko z Ho³ubli. lasy, który zosta³ proboszczem Ho³ubli we Po równie¿ bezpotomnej śmierci Grzegorza, wrześniu 1939 r. Świ¹tynia powsta³a z jego Ho³ublê odziedziczy³ jego brat Jan Steczko, sta- inicjatywy w latach 1940−1942, a jej budowê rosta drohicki na prze³omie XV i XVI w. W do- przepowiedzia³ kilka lat wcześniej jasnowidz kumencie z 1502 r. zapisano informacjê, ¿e Marcin Chodowiec zwany przez okoliczn¹ mia³ tu swój dwór. ludnośæ Marcinkiem. W 1523 r. Jan Steczko uzyska³ od króla Zyg- Kośció³ zbudowano, jako jeden z niewielu munta I potwierdzenie posiadania dóbr Ho³ub- w kraju, podczas okupacji niemieckiej II woj-

Powiat siedlecki 65

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 6655 22013-11-30013-11-30 14:50:1814:50:18 ny światowej. To wyj¹tkowe wydarzenie od- Car Miko³aj I wyda³ w 1839 r. dekret likwi- by³o siê wysi³kiem mieszkañców ca³ej parafi i, duj¹cy kośció³ unicki w cesarstwie rosyjskim. którzy na w³asny koszt przewozili materia³ Nast¹pi³ proces oczyszczania obrz¹dku greko- budowlany, bez wynagrodzenia wznosili mury katolickiego z nalecia³ości ³aciñskich. To fak- i prowadzili prace wykoñczeniowe. Budulec tycznie wi¹za³o siê z w³¹czeniem unitów si³¹ zapewni³y zbombardowane przez lotnictwo do prawos³awia. Prześladowania spotka³y siê niemieckie w 1939 r. Siedlce. Ceg³y zakupione z oporem unitów. W powiecie siedleckim ist- m.in. ze zniszczonego magistratu i kamienicy nia³a, licz¹ca 200 osób, parafi a unicka w Ho- przy placu 1000-lecia przewieziono furmanka- ³ubli. Naczelnik pow. siedleckiego p³k Kaliñskij mi na budowê do Ho³ubli. przyby³ z Kozakami do Ho³ubli i kaza³ wyrzuciæ Świ¹tyniê wzniesiono ku czci Maryi. Intencj¹ z cerkwi przedmioty kultu o charakterze ³aciñ- by³o odwrócenie klêski od Ojczyzny i prośba skim. Dziewiêtnastu parafi an zaprotestowa³o o opiekê nad narodem podczas okupacji hitle- przeciw ur¹ganiu ich wierze. W lutym 1875 r. rowskiej. Pierwsze nabo¿eñstwo odprawiono naczelnik zakwaterowa³ w domach tych 19 gowe wrześniu 1943 r., jeszcze podczas prowadzo- spodarzy 100 Kozaków z obowi¹zkiem utrzy- nych prac wewn¹trz kościo³a. Konsekracji do- mania ¿o³nierzy przez 6 tygodni. kona³ ks. bp Ignacy Świrski 15 września 1946 r. Mimo materialnego wyniszczenia, unici Polichromie wewn¹trz zaprojektowa³ twór- odmówili z³o¿enia podpisu pod dokumen- ca polskiej szko³y malarstwa ściennego Fe- tem oddaj¹cym ich pod opiekê cerkwi prawo- licjan Szczêsny Kowarski (1890−1948). Pod s³awnej. Dalsze represje w postaci osadzenia jego kierunkiem w 1943 r. wykona³ je Marcin w wiêzieniu siedleckim wszystkich mê¿czyzn Jaeschke, pozosta³e z 1946 r. s¹ pêdzla Zdzi- oraz bicia kobiet i dzieci kilka razy dziennie, s³awa Sikorskiego. nie z³ama³y ich wiary. Na sklepieniu namalowano 15 tajemnic W wyniku pobicia, odniesionych ran i poby- Ró¿añca Świêtego, na ścianach mêczeñstwo tu w wiêzieniu śmieræ ponieśli: Jan £opaciuk, unitów podlaskich. O³tarz z postaciami 12 Teodor Wójcik, Miko³aj Klimiuk, Jan Lis, Pa- aposto³ów jest wyrzeźbiony z drewna dêbo- we³ Wiligórski. Prawie wszystkich pozosta- wego. Jednym z wartościowszych elementów ³ych mê¿czyzn wywieziono w g³¹b Rosji. Po wyposa¿enia jest klasycystyczna monstrancja 30 latach wygnania z 19 osób wróci³o tylko z prze³omu XVIII i XIX w. Zakopano j¹ pod- siedmiu mê¿czyzn. czas prześladowañ unitów i po wielu latach Ho³ubla by³a jedn¹ z najmniejszych parafi i przypadkowo odnaleziono w czasie orki. unickich. Mimo doszczêtnego zrujnowania

69 7042

69 Zbiornik rekreacyjny w centrum wsi 70 Pomnik ufundowany w 10 rocznicę niepodległości Polski przed budynkiem dawnej szkoły (obecnie przedszkole)

66 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 6666 22013-11-30013-11-30 14:50:2014:50:20 71

71 Budynek, w którym jasnowidz Marcinek „dumał” i udzielał pomocy potrzebującym

przez Kozaków i kontrybucje, jej mieszkañcy o kobiecie, która uda³a siê do niego po po- wytrwali w swej wierze. Parafi a zosta³a wzno- moc. Wziê³a ze sob¹ jako zap³atê koszyk jajek. wiona w 1921 r. Po drodze ¿al siê jej zrobi³o tych jajek i czêśæ W XIX w. wieś nale¿a³a do gminy Krześlin. z nich zagrzeba³a w śció³ce w lesie. Uzyska³a Dobra Ho³ubla sk³ada³y siê z folwarku Ho³ub- oczekiwan¹ pomoc i Marcinkowi wrêczy³a la, Paprotna Kościelna, atynencji* Paprotna niepe³ny koszyk kurzych jaj. Ten odda³ jej ze Podawce i wsi Ho³ubla. W 1888 r. w³aścicie- s³owami: − Zanieś je swoim dzieciom, bo te, lem maj¹tku by³ Henryk I¿ycki. W latach 70. które w lesie zostawi³aś, ju¿ wrony zjad³y! XIX w. wieś liczy³a ponad 350 mieszkañców, Jasnowidz potrafi ³ te¿ pomóc odzyskaæ lu- z czego 19 rodzin by³o unickich. dziom zdrowie. Jedna z m³odych mieszkanek Kronikarzem i znawc¹ dziejów Ochotniczej wsi Uziêb³y, Sabina Sikorska, przesta³a choro- Stra¿y Po¿arnej w Ho³ubli jest Stefan Chodo- waæ, gdy jej ojciec ści¹³ na zalecenie Marcinka wiec. Stra¿ powsta³a 1 sierpnia 1922 r. i po 90 d¹bek rosn¹cy w sadzie. Mo¿liwe, ¿e powo- latach otrzyma³a nowy sztandar. Od kilku- dem dolegliwości by³a alergia. To wiedzia³ tyl- nastu lat funkcjonuje w Krajowym Systemie ko Marcinek. Ratowniczo-Gaśniczym. Znana jest te¿ historia jednego z siedle- W ca³ym regionie znana jest postaæ wspo- ckich lekarzy, który wyczerpa³ wszystkie zna- mnianego jasnowidza Marcinka, który w Ho- ne sobie mo¿liwości medyczne i nie potrafi ³ ³ubli ma swoj¹ ulicê. Przy niej znajduj¹ siê zaradziæ bólom brzucha córki. Marcinek po- pozosta³ości jego niezwyk³ego domu z oknami radzi³ dziecku zjedzenie śledzia z ościami, w kszta³cie trójk¹ta, który symbolizuje Pana poniewa¿ po³knê³o w³os powoduj¹cy dolegli- Boga w Trójcy Świêtej Jedynego. Jest ich sie- wości. dem, tyle ile chórów anielskich otaczaj¹cych Przy ul. Marcinka w Ho³ubli zachowa³y siê tron Boga. czêściowo zabudowania jasnowidza. S¹ ściany Marcinek przepowiada³ przysz³ośæ, godzi³ niskiego budynku, w którym „duma³” i przyj- waśnie. Mo¿e tak¿e „czyta³” w myślach lu- mowa³ potrzebuj¹cych. Obok stoi obora z ok- dzi, bowiem czêsto opowiada siê w okolicy nami równie¿ w kszta³cie trójk¹ta.

Powiat siedlecki 67

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 6677 22013-11-30013-11-30 14:50:2114:50:21 Iganie (gmina Siedlce)

72 73

72 Mogiła poległego 10 kwietnia 1831 r. Hipolita Stokowskiego 73 Dwór w Starych Iganiach, świadek bitwy powstania listopadowego

ierwsz¹ miejscowości¹ na trasie z Siedlec ne armie. To by³ koniec powodzenia powsta- Pdo Warszawy s¹ Nowe Iganie, rozbudowa- nia. Wstrzymanie ofensywy przez gen. Jana ne po obu stronach miêdzynarodowej dwójki. Skrzyneckiego zakoñczy³o okres, w którym Na po³udnie od nich usytuowana jest wieś Polacy byli stron¹ atakuj¹c¹, maj¹c¹ przewagê Stare Iganie, które znane s¹ ze zwyciêskiej bi- nad stron¹ rosyjsk¹. twy powstania listopadowego. To tutaj mia³y Warto przy okazji wspomnieæ, ¿e w bitwie miejsce wydarzenia przy starym trakcie do pod Iganiami walczy³o wielu s³awnych Pola- D¹brówki, które wpisa³y na sta³e miejscowośæ ków. Wśród nich dziadek s³ynnej polskiej nob- do historii Polski. listki Józef Sk³odowski, uczestnik szar¿y pod Bitwa pod Iganiami 10 kwietnia 1831 r. od- Somosierr¹ p³k Andrzej Niegolewski, malarz by³a siê w ramach operacji siedleckiej, której batalista January Suchodolski, cz³onek Rz¹du g³ówny cel stanowi³o opanowanie Siedlec Narodowego Roman So³tyk. i zdobycie przez wojska polskie magazynów Ówczesne centrum zmagañ, czyli maj¹tek z zapasami ¿ywności i sprzêtu wojennego. w Iganiach od wieków stanowi³ dobra szlache- Gen. Ignacy Pr¹dzyñski wykorzystuj¹c b³¹d ckie. W 2. po³. XVIII w. nale¿a³ do Kazimierza przeciwnika, odci¹gn¹³ si³y rosyjskie od prze- Laskowicza i jego ¿ony Konstancji z Okniñ- praw na Muchawce i w ostatniej fazie bitwy skich. Nastêpnie do ich syna Adama. na czele nietkniêtego 5 Pu³ku Piechoty (2500 W 1821 r. po³owê dóbr odkupi³ od niego ¿o³nierzy) uderzy³ na ty³y Rosjan. Zaj¹³ wzgó- Antoni Cedrowski h. Odrow¹¿, który urodzi³ rze na zachód od Igañ. Nastêpnie odci¹³ Ro- siê w 1769 r. i pochodzi³ ze średniozamo¿nej sjanom odwrót przez rzekê do Siedlec. Ten szlachty z ziemi czerskiej. Walczy³ w insurekcji manewr zapewni³ Polakom zwyciêstwo. kościuszkowskiej, w Ksiêstwie Warszawskim Zwyciêska bitwa pod Iganiami jest uzna- dos³u¿y³ siê stopnia pu³kownika. W kampanii wana za najwiêkszy sukces militarny wojny moskiewskiej dosta³ siê do rosyjskiej niewoli. polsko-rosyjskiej 1831 r., ostatniego polskiego Po powrocie o¿eni³ siê z Aniel¹ Przyszychow- powstania XIX w., w którym star³y siê regular- sk¹. Zakoñczy³ s³u¿bê wojskow¹, obejmuj¹c

68 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 6688 22013-11-30013-11-30 14:50:2214:50:22 funkcjê prezesa Komisji Województwa Podla- ku. Obecnie dwór jest w prywatnych rêkach skiego, bardzo wysokie stanowisko w regionie. i powoli niszczeje. Z parku ocala³o tylko kilka Po wycofaniu siê z ¿ycia publicznego osiad³ drzew na granicy dzia³ki, przy polnej drodze. w Iganiach. W 1828 r. wzniós³ dwór w stylu W igañskim dworze nakrêcono czêśæ scen klasycystycznym. W czasie bitwy igañskiej ﬁ lmu „Noce i dnie” re¿. Jerzego Antczaka, rea- folwark Cedrowskich blokowa³ od zachodu lizowanego w 1977 r. dostêp do grobli i przeprawy na Muchawce. W s¹siednich Nowych Iganiach, przy ul. Dwór nie ucierpia³ zbytnio podczas bitwy, dla- Genera³a Ignacego Pr¹dzyñskiego stoi pomnik tego naczelny wódz powstania listopadowego poleg³ego w ostatniej fazie bitwy kpt. Hipoli- gen. Jan Skrzynecki spêdzi³ w nim noc z 10 na ta Stokowskiego. Ufundowa³a go wdowa kilka 11 kwietnia 1831 r. lat po jego śmierci. Usytuowany jest w pobli¿u Po śmierci ¿ony Antoni Cedrowski przeka- skrzy¿owania z ulic¹ w³asnego imienia. Do za³ maj¹tek córce Marii. Jej m¹¿ Ludwik Po- czasu zbudowania pomnika w 100. rocznicê tkañski sprzeda³ go w 1852 r. Hipolitowi Go- bitwy, by³ jedyn¹ pami¹tk¹ narodow¹ w oko- rzechowskiemu. Ten zad³u¿y³ siê u Icka Or³a licy i miejscem patriotycznych pielgrzymek z Siedlec, po¿yczki nie sp³aci³ i w 1878 r. zosta³ siedleckiej m³odzie¿y i nauczycieli szkó³, z Igañ usuniêty. Icek Orze³ sprzeda³ Iganie od podkreślaj¹cych swój bunt przeciw przemocy rêki Stanis³awowi Prausowi, ten genera³ ma- w latach zaborów i okupacji I wojny świato- jorowi Stanis³awowi Jasiukiewiczowi. Tym wej. W latach 1905−1906 pracownicy Fabry- samym maj¹tek, jak wiele innych w powie- ki Maszyn i Narzêdzi Rolniczych Wiktora cie, traﬁ ³ w rêce rosyjskie. Nastêpnie Iganiami Mi³kowskiego z Siedlec zbudowali metalowe w³ada³ m.in. Franciszek Cielemêcki. ogrodzenie wokó³ pomnika kpt. Hipolita Sto- Ostatnimi w³aścicielami maj¹tku i dwo- kowskiego. ru przed II wojn¹ światow¹ byli Bronis³awa Po odzyskaniu przez Polskê niepodleg³ości i Wiktor Grabowscy. Po wojnie ze wzglêdu postanowiono upamiêtniæ zwyciêstwo pod na ma³¹ powierzchniê, maj¹tek nie podle- Iganiami. Pierwszy Komitet Budowy Pomni- ga³ przymusowej parcelacji. Jako niewielka ka zawi¹zano w Siedlcach 10 lutego 1922 r. w³asnośæ ziemska by³ sprzedawany po kawa³- i 10 kwietnia 1922 r., w 91. rocznicê, w miej-

74 75

74 Uroczystość w rocznicę bitwy 10 kwietnia 2013 r. 75 Inscenizacja bitwy pod Iganiami w Nowym Opolu

Powiat siedlecki 69

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 6699 22013-11-30013-11-30 14:50:2614:50:26 scu bitwy postawiono brzozowy krzy¿ z takim- spó³ Oświatowy w Nowych Iganiach nosi imiê ¿e p³otkiem. Później, 3 maja zosta³ uroczyście tego samego patrona. W 1995 r. otwarto Izbê wmurowany akt erekcyjny pod planowany Tradycji Szko³y, w której szczególnym piety- pomnik. Grunt pod upamiêtnienie przekaza³ zmem otacza siê pami¹tki zwi¹zane z bitw¹ Wiktor Grabowski. 10 kwietnia 1831 r. Komitet rozpocz¹³ spo³eczn¹ zbiórkê fundu- Ka¿dego roku w rocznicê bitwy igañskiej szy na budowê monumentu. Niestety, pieni¹- odbywaj¹ siê uroczystości z udzia³em parla- dze przepad³y wraz z kresem istnienia w Siedl- mentarzystów, uczniów szkó³ z Igañ i Siedlec cach oddzia³u Banku dla Handlu i Przemys³u, z pocztami sztandarowymi, weteranów wo- który og³osi³ upad³ośæ. Zawi¹za³ siê drugi jennych, w³adz samorz¹dowych i delegacji komitet kierowany przez p³k. Jana Janiszow- instytucji. Sk³adane s¹ wieñce w ho³dzie po- skiego. W ideê budowy w³¹czy³o siê tak¿e Ko³o leg³ym bohaterom. Organizatorami s¹: wójt Siedlczan, którego trzeci zjazd przesuniêto gminy Siedlce i Zespó³ Oświatowy w Iganiach. z planowanego w 1930 r. na 1931 r. W lutym 2009 r. zosta³o zarejestrowane Komitet og³osi³ 6 września 1928 r. konkurs Stowarzyszenie „Nasze Iganie”, dzia³aj¹ce na na pomnik. Do realizacji wybrano projekt, któ- rzecz promocji i rozwoju miejscowości Nowe ry zaj¹³ drugie miejsce. Jego autorem by³ stu- Iganie i Stare Iganie. Organizuje m.in. Świêta dent Wydzia³u Architektury Politechniki War- Niepodleg³ości przed pomnikiem na polu bi- szawskiej Jan Mucharski. Model or³a wykona³a twy i sﬁ nansowa³o wybicie okolicznościowej rzeźbiarka Wiktoria Jacynina. Pomnik odla- monety w 180. rocznicê wydarzenia. no z br¹zu oﬁ arowanego przez Ministerstwo W ostatnich latach sta³y siê popularne re- Spraw Wojskowych. Uroczystego ods³oniêcia konstrukcje wydarzeñ historycznych ró¿- dokonano 13 września 1931 r. w obecności nych epok. Zwykle przyci¹gaj¹ t³umy widzów. oko³o 15 tys. ludzi. W czasie II wojny światowej S¹ atrakcyjn¹ form¹ edukacji historycznej Niemcy zdjêli god³o, które na kulê wieñcz¹c¹ zw³aszcza dla m³odych odbiorców. Rekon- monument wróci³o dopiero w 1961 r. strukcje bitwy pod Iganiami odby³y siê ju¿ Przywi¹zanie mieszkañców Igañ do trady- trzykrotnie. Pierwsza zosta³a zorganizowana cji i do tego szczególnego wydarzenia, jakim 9 kwietnia 2006 r. na terenie Stanicy Harcer- by³a zwyciêska bitwa, objawi³o siê m.in. w na- skiej nad zalewem w Siedlcach. Druga odby³a zwach ulic we wsi Nowe Iganie. Najd³u¿sza siê 5 kwietnia 2008 r. w zespole dworsko-par- ulica nosi nazwê Genera³a Ignacego Pr¹dzyñ- kowym w Mościbrodach, miejscu najbardziej skiego. Inne nazwano: Listopadowa, 10 Kwiet- sprzyjaj¹cym odtworzeniu klimatu i nastroju nia, Zwyciêzców, Hipolita Stokowskiego. potyczek w parku dworskim. Ostatni¹ in- W 1930 r. Siedlecki Wydzia³ Powiatowy podj¹³ scenizacjê mo¿na by³o ogl¹daæ 16 kwietnia uchwa³ê o wybudowaniu pomnika-szko³y im. 2011 r. k. Wy¿szego Seminarium Duchowne- Genera³a Ignacego Pr¹dzyñskiego. Obecny Ze- go w Nowym Opolu.

70 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 7700 22013-11-30013-11-30 14:50:2914:50:29 Kamieniec (gmina Wodynie)

76 Opuszczony dwór Miedzińskich

ieś jest po³o¿ona na pó³noc od siedzi- W 1888 r. w³aścicielem maj¹tku by³ Ignacy Wby gminy. W lesie znajduje siê jeden Narewski. Do zakoñczenia II wojny światowej z wiêkszych g³azów narzutowych w powiecie dwór i maj¹tek nale¿a³ do rodziny Ministra – świadek przekszta³ceñ geologicznych regio- Skarbu Romualda Miedziñskiego. nu. Dawne ślady osadnictwa znaleziono tu Z zabudowañ dworskich do chwili obecnej niegdyś na £ysej Górze. Odkryto grób skrzyn- dotrwa³ czêściowo murowany dwór i budynek kowy nieznanego cmentarzyska i okrzeski przedwojennej szko³y, opisywany jako jego krzemienne. oﬁ cyna. Podczas prac poszukiwawczych w latach Dwór usytuowany jest po lewej stronie 1871−1877 Józef Przyborowski (1823−1896), przed wjazdem do wsi. Zachowana jest te¿ numizmatyk, archeolog i bibliotekarz Biblio- czêściowo aleja świerkowa i drzewostan liś- teki Ordynacji Zamoyskich, znalaz³ w tej ciasty parku krajobrazowego pochodz¹cego, miejscowości zabytki neolityczne. podobnie jak dwór, z 2. po³. XIX w. W 1827 r. poza folwarkiem we wsi by³o O zachowanie tradycji i pamiêci o lokalnych 27 domów zamieszka³ych przez 220 osób, bohaterach dba mieszkaniec Kolonii Kamie- w 1881 r. w 35 domach by³o 238 mieszkañ- niec Jan Kublik. Organizowa³ patriotyczne ców. Wieś zajmowa³a powierzchniê 465 mor- uroczystości m.in. 17 czerwca 2007 r. przed gów, natomiast folwark mia³ powierzchniê pomnikiem w Helenowie (gm. Wodynie) gruntów 1400 morgów, w tym 570 morgów w 64 rocznicê zrzutu w tej miejscowości bro- lasu. Na ³¹kach eksploatowano pok³ady torfu. ni, amunicji i cichociemnych oraz powstania

Powiat siedlecki 71

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 7711 22013-11-30013-11-30 14:50:2914:50:29 77

77 Odsłonięcie 20 czerwca 2008 r. pomnika przed remizą OSP, poświęconego oﬁ arom II wojny światowej

plutonu sanitarnego Batalionów Ch³opskich „Muzeum w przyrodzie, fotografi i i ksi¹¿ce” „Zielony Krzy¿”. Zebra³ fundusze i przyczy- oraz ods³oniêciem pomnika Jana Paw³a II i leś- ni³ siê do zbudowania w Kamieñcu pomnika ników dowódców BCh. Tego dnia poświêcono pamiêci ofi ar pacyfi kacji wsi: Borki Lipiñskie, 148 dêbów i świerków z numerami i nadany- Czajków, Dêbowce, Kaczory, Kamieniec, Kol. mi imionami, odpowiadaj¹cymi wybitnym Francuzy i Rososz dokonanych przez Niem- polskim osobistościom lub wydarzeniom z hi- ców w 1944 r. Pomnik uroczyście ods³oniêto storii Polski. 20 lipca 2008 r. przed remiz¹ Ochotniczej Prezes Jan Kublik na w³asnej posesji stworzy³ Stra¿y Po¿arnej. Jego dzie³em jest podobny po- tak¿e Alejê Papiesk¹, Alejê Marsza³ka Józefa mnik ods³oniêty w 2009 r. na skraju podwor- Pi³sudskiego i Marsza³ka Senatu Bogus³awa skiego parku w Wodyniach. Miedziñskiego oraz Alejê Dzieci Zamojszczy- Jan Kublik za³o¿y³ Stowarzyszenie Pamiêci zny i Ruchu Oporu BCh. Swoje dzia³ania okre- Historycznej i Rozwoju Kulturalnego „Idea³”. śla jako tworzenie „muzeum przyrody”, w któ- Dzia³alnośæ stowarzyszenia zainaugurowa³ rym organizuje spotkania z m³odzie¿¹, prowadzi 10 maja 2010 r. otwarciem na swojej posesji lekcje historii i postaw patriotycznych.

72 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 7722 22013-11-30013-11-30 14:50:3014:50:30 Knychówek (gmina Korczew)

78 79

78 Fasada kościoła paraﬁ alnego 79 Urok podlaskiego budownictwa drewnianego

ieś le¿¹ca przy drodze powiatowej Siedl- nowi wotum pokutne i jedn¹ z 10 fundacji Wce−Korczew, dla drugiej z wymienio- sakralnych kolejnego w³aściciela dóbr kor- nych miejscowości stanowi¹ca parafi ê. Przez czewskich, Krzysztofa Wiesio³owskiego. Fun- Knychówek przep³ywa Ko³odziejka, zwana dator, marsza³ek wielki litewski by³ o¿eniony w XIX w. Jeziorn¹. z Aleksandr¹ Mariann¹ Sobiesk¹, ciotk¹ króla Jako samodzielna miejscowośæ prawdopo- Jana III Sobieskiego. dobnie wyodrêbni³a siê z Bartkowa. Jej nazwa Kośció³ zbudowano w stylu gotycko-rene- wykszta³ci³a siê w po³owie XVI w. U¿ywano sansowym w latach 1631−1668. Projekt przy- równie¿ nazwy Knychów. pomina stary kośció³ farny w Bia³ymstoku, Pierwszy drewniany kośció³ w Knychówku zbudowany w latach 1617−1626 z fundacji ufundowali ok. 1460 r. Korczewscy, Kordula Piotra Wiesio³owskiego. Świ¹tyniê konsekro- (wdowa po Pretorze II, staroście drohickim) wa³ w 1733 r. sufragan che³mski ks. Józef Ol- i jej syn Stanis³aw. Nale¿a³ pocz¹tkowo do szañski (bp tytularny Serra). parafi i w Drohiczynie. Starania o utworze- Wykonanie o³tarza zleci³ w 1727 r. Wiktoryn nie nowej parafi i rozpocz¹³ Stanis³aw Kor- Kuczyñski. Jego wnuk Feliks Kuczyñski ufundo- czewski. Tym samym wywo³a³ spór o dzie- wa³ przy kościele parafi alnym murowany szpi- siêcinê z plebanem drohickim. Wielki ksi¹¿ê tal zbudowany w latach 1792−1798. Mieści siê litewski Aleksander Jagielloñczyk rozs¹dzi³ w nim obecnie wikarówka i organistówka. 29 maja 1493 r. spór na korzyśæ staraj¹cego siê W czasie powstania styczniowego msze św. i w 1494 r. kośció³ w Knychówku zosta³ kon- odprawia³ w tym kościele ksi¹dz Stanis³aw sekrowany. Brzóska, gdy ukrywa³ siê w lasach korczew- Obecny murowany kośció³ pw. św. Stani- skich. W 1882 r. w Knychówku mieszka³y s³awa Biskupa Mêczennika i św. Anny jest 83 osoby w 6 domach. jedynym w powiecie z elementami charak- Parafi a bull¹ Jana Paw³a II zosta³a przy³¹- terystycznymi dla architektury gotyku. Sta- czona w 1992 r. do utworzonej rok wcześniej

Powiat siedlecki 73

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 7733 22013-11-30013-11-30 14:50:3014:50:30 80 81

80 Pomnik oﬁ ar katastrofy smoleńskiej 10 kwietnia 2010 r. 81 Trójboczna kapliczka z 1806 r.

diecezji drohiczyñskiej. Do 1805 r. nale¿a³a Piotra Grzegó³kowskiego. W nim rzeźby po- do diecezji ³uckiej, nastêpnie do lubelskiej, staci świêtych Augustyna i Wojciecha oraz janowskiej, czyli podlaskiej i siedleckiej, czyli obraz Józefa Buchbindera Św. Stanis³aw Bi- podlaskiej. skup wskrzeszaj¹cy Piotrowina. Późnorene- Świ¹tynia jest budowl¹ jednonawow¹, sansowe o³tarze s¹ ustawione po obu stronach wzniesion¹ z ceg³y i kamienia, otynkowan¹. nawy przed prezbiterium. W fasadzie, nad krucht¹ jest wie¿a kryj¹ca W kościele znajduje siê drewniana baroko- dwie klatki schodowe, z których jedna wiedzie wa chrzcielnica, dwuosobowa późnorenesan- na chór, druga na szczyt ośmiobocznej czêści. sowa ³awa oraz epitaﬁ a Kuczyñskich i Ostro- Wewn¹trz nawa jest trójprzês³owa, z dwu- wskich, pochowanych w krypcie w³aścicieli przês³owym prezbiterium. Sklepienie jest re- dóbr klucza Korczew. nesansowe kolebkowe z lunetami i stiukowy- Obok kościo³a znajduje siê murowana mi sztukateriami w typie kalisko-lubelskim. dzwonnica. Miêdzy szos¹ i parkanem oka- W oknach witra¿e, m.in. z fundatork¹ Ludwi- laj¹cym świ¹tyniê stoi trójboczna kapliczka k¹ Ostrowsk¹. z 1806 r. W jej niszach s¹ rzeźby Matki Bo- O³tarz g³ówny wykonany w stylu baroko- skiej, Chrystusa u S³upa i św. Jana Nepomu- wym przez snycerza z Drohiczyna £ukasza cena.

74 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 7744 22013-11-30013-11-30 14:50:3114:50:31 Korczew (siedziba gminy)

82 83

82 Pomnik poległym z gminy Korczew w wojnie polsko-bolszewickiej (przed szkołą) 83 Fasada pałacu w kształcie nadanym przez prof. Stanisława Noakowskiego

orczew le¿y na skrzy¿owaniu dróg do Sied- Najstarszy dokument świadcz¹cy o osad- Klec, £osic, Tonkiel i Dra¿niewa, ok. 3 km nictwie na ziemi korczewskiej pochodzi na po³udnie od Bugu i ok. 1 km na wschód od z 17 czerwca 1401 r. Zgodnie z jego zapi- Ko³odziejki. Nazwa dzier¿awna miejscowości sem, ksi¹¿ê mazowiecki Janusz I w³adaj¹cy pochodzi od nazwiska Korcz, co znaczy³o pniak wówczas ziemi¹ drohick¹, dokona³ nadania (inaczej karcz, od czasownika karczowaæ). w Gródku rycerzowi Pretorowi (Preythorowi) Ślady osadnictwa z II w. n.e. znaleziono nad h. Prus z Brzezia w ziemi warszawskiej (dziś rzek¹ Ko³odziejk¹, zwan¹ inaczej Kamionk¹, wieś Skierdy w gm. Jab³onna, pow. legionow- Kamiank¹ lub Jeziorn¹. Jest to cmentarzysko ski). Przedmiotem nadania by³o 30 w³ók zie- z okresu kultury wenedzkiej, grupy przeworskiej. mi miary che³miñskiej w Korczewie nad rzek¹ Średniowiecze jest szczególnie dobrze roz- Kamiank¹ i m³yn, który mia³ byæ na niej zbu- poznawalne nad Bugiem. Osadnictwo nad dowany. Rycerz dosta³ zezwolenie na za³o¿e- brzegiem rzeki datuje siê od XI do XV w. Po nie osady Korczew. Poddani Pretora mieli byæ po³udniowej stronie rzeki, naprzeciw obecnej s¹dzeni wg prawa i zwyczaju ruskiego. Sam ry- Góry Zamkowej w Drohiczynie by³a w XII− cerz by³ obowi¹zany do stawania na wezwanie XIII w. wczesnośredniowieczna osada podgro- ksiêcia na wyprawy zbrojne z kopi¹ na koniu dowa. Miejsce ze śladami tej zabudowy zwane o wartości 12 grzywien. Pretor by³ prawdopo- jest Rusk¹ Stron¹ lub Drohiczynem Ruskim. dobnie w 1414 r. wojewod¹ a w³aściwie staro- Zabudowania Drohiczyna na po³udniowym st¹ drohickim. brzegu Bugu (obecny pow. siedlecki) s¹ ozna- Później wielki ksi¹¿ê litewski Witold w³a- czone jeszcze na mapie kwatermistrzowskiej daj¹cy ziemi¹ drohick¹ po ksiêciu Januszu z 1. po³. XIX w. I dokona³ w Trokach 25 stycznia 1416 r. po- W XIV w. Korczew by³ po³o¿ony w krainie nownego nadania wsi Korczew i Szczeglacin przejściowej miêdzy Polsk¹ i Litw¹. Wchodzi³ na prawie lennym, feudalnym. Obdarowanym w sk³ad ziem Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego. by³ Pretor (w źród³ach nazywany tak¿e Prze-

Powiat siedlecki 75

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 7755 22013-11-30013-11-30 14:50:3214:50:32 84 85

84 Hol wejściowy ze stolarką z czarnego dębu 85 Widok z bramy wjazdowej na kordegardę

c³awem), syn pierwszego Pretora. Zapewne po³o¿enie w pobli¿u szlaków handlowych: przyj¹³ nazwisko Korczewski i pieczêtowa³ siê wodnego Bugiem do Wis³y i dalej do Gdañ- h. Świeñczyc. Na tarczy herbu by³ krzy¿ z dwo- ska oraz l¹dowego, zwanego gościñcem litew- ma poziomymi ramionami, zwany „krzy¿em skim, biegn¹cego z Moskwy przez Smoleñsk, korczewskim”. Motyw znany z krzy¿a moro- Miñsk, Drohiczyn, Soko³ów Podlaski, Wê- wego, pokutnego (karawaka). grów, Liw, Stanis³awów i dalej przez Warszawê W 1451 r. Korczew nale¿a³ do Korduli na Poznañ i Wroc³aw. Korczewskiej, ¿ony Pretora II (Przec³awa). Kordula i Przec³aw Korczewscy od 1416 r. W 1463 r. by³a w³aścicielk¹ tak¿e wsi Szcze- w³adali maj¹tkiem Korczew i Mordy. Ich glacin i m³yna Bartkowskiego. spadkobierc¹ by³ jedyny syn Stanis³aw. Póź- Biskup ³ucki Jan Andruszewicz konsekro- niej oba maj¹tki przechodz¹ w 1505 r. w rêce wa³ 24 kwietnia 1494 r. świ¹tyniê ufundowa- Stanis³awa Hlebowicza, wojewody po³ockie- n¹ w 1460 r. i nale¿¹c¹ do parafi i drohickiej. go i mê¿a Zofi i, jedynej córki Stanis³awa Kor- W akcie konsekracji ujêto kośció³ w Bart- czewskiego. kowie. Prawdopodobnie nazwa Knychówek Nastêpnie drog¹ spadku dobra przecho- (obecna parafi a, do której nale¿y Korczew) dz¹ na ich dzieci. W tym czasie, od 1520 r. jeszcze wtedy nie funkcjonowa³a. Korczew le¿a³ w ziemi drohickiej, nale¿¹cej W sk³ad dóbr korczewskich wchodzi³y wów- do woj. podlaskiego. Ostatnim z rodu Hlebo- czas wsie: Bartków, Korczew, Laskowice, Sar- wiczów by³ Jan. Wraz z ma³¿onk¹ Katarzyn¹ nowo (wieś ju¿ nie istnieje, śladem jej po³o¿e- z Krotoszyna przej¹³ maj¹tek w pierwszym nia jest nazwa Las Sarnowski) i Szczeglacin. dziesiêcioleciu XVII w. po bezpotomnej śmier- Na rozwój maj¹tku wp³ynê³o jego korzystne ci stryja Arnolfa.

76 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 7766 22013-11-30013-11-30 14:50:3414:50:34 Od 1631 r. w³aścicielami Korczewa byli syn Leon, jeden z g³ównych na Podlasiu orga- Aleksandra z Sobieskich i jej m¹¿ Krzysztof nizatorów konfederacji barskiej. Wiesio³owski, marsza³ek Wielkiego Ksiêstwa Nastêpnym spadkobierc¹ by³ miecznik pod- Litewskiego oraz dziedzic dóbr w Tykocinie laski Feliks Kuczyñski. Inicjator pospolitego i Bielsku. Po Wiesio³owskich Korczew odzie- ruszenia na linii Bugu od Grannego do Miel- dziczyli ich wnukowie Chaleccy. Na prze³omie nika podczas insurekcji kościuszkowskiej, XVII i XVIII w. w wyniku nastêpnych dzia³ów delegat do Naczelnika i pe³nomocnik Rady rodzinnych, dobra dziedziczy³ podstoli podla- Najwy¿szej Narodowej. W latach 1788−1796 ski Stanis³aw Lewicki. w wyniku zakupów znacznie powiêkszy³ ma- Od 1 po³. XVIII w. maj¹tek dziedziczy³ ród j¹tek. Rozszerzy³ fortunê równie¿ poprzez Kuczyñskich. Pierwszym z nich by³ „król Pod- ma³¿eñstwo z Józef¹ Butler. Piastowa³ godnośæ lasia” Wiktoryn Kuczyñski h. Ślepowron. Uro- cześnika podlaskiego. dzi³ siê w 1688 r. i wywodzi³ ze szlachty podla- Ostatnim z rodu by³ prawnuk „króla Pod- skiej. Wykszta³cony i świat³y sprawowa³ wiele lasia”, Aleksander Kuczyñski. Jeden z bogat- urzêdów ziemskich. szych uczestników powstania listopadowego. Protoplasta rodu by³ inicjatorem budowy w la- Zorganizowa³ w³asn¹ gwardiê, nad któr¹ obj¹³ tach 1734−1736 zespo³u pa³acowego. Zaanga- komendê. S³u¿y³ te¿ w sztabie dyktatora po- ¿owa³ w tym celu architekta Koncentiego Bueni. wstania gen. Józefa Ch³opickiego. By³ pierwszym na Podlasiu, który w otoczeniu W 1834 r. o¿eni³ siê z piêkn¹ córk¹ adwo- drewnianych siedzib ziemiañskich wzniós³ kata warszawskiego Joann¹ Helen¹ Wulfers. obiekt murowany. Pa³ac otoczony angielskim W tym samym roku rozpocz¹³ przebudowê parkiem zyska³ miano „Siedleckiego Wilano- rodowej siedziby. Autorem projektu wraz z nowa”. Rozbudowa³ maj¹tek, rozwin¹³ gospodar- wym rozplanowaniem parku by³ Franciszek kê, sprowadzi³ do pracy rodziny z zewn¹trz i zbu- Jaszczo³d. Odt¹d zespó³ sk³ada³ siê z parku an- dowa³ domy dla fornali i robotników. gielskiego i drzewostanu starych dêbów „Dêb- Po śmierci Wiktoryna Kuczyñskiego niaka”. Oba zespo³y przyrodnicze oddziela³a w 1737 r. dobra odziedziczy³ jego najm³odszy linia potoku i stawów.

86 87

86 Menhir w parku spełniający pozytywne marzenia 87 Spichlerz dawnego majątku Korczew

Powiat siedlecki 77

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 7777 22013-11-30013-11-30 14:50:3514:50:35 Aleksander Kuczyñski pasjonowa³ siê wy- chowany w kościele parafi alnym w Knychów- ścigami konnymi. Stworzy³ stadninê koni, do ku. Odegra³ wa¿n¹ rolê nie tylko w regionie, której sprowadzi³ ogiery czystej krwi arabskiej ale tak¿e w kraju. W drugiej RP pe³ni³ m.in. ze stajen ksiêcia Romana Sanguszki w S³awu- funkcjê prezesa Rady Naczelnej Zwi¹zków cie. Utrzymywa³ na swym dworze 12-osobo- Drzewnych w Polsce, a w latach 1931−1939 wy zespó³ muzyczny, który koncertowa³ tak¿e by³ tak¿e prezesem Miêdzynarodowego Komi- w Siedlcach. Jego ¿ona znana jest z trwaj¹cej tetu Drzewnego przy Lidze Narodów. 10 lat korespondencji z Cyprianem Kami- Pa³ac i pozosta³e budowle wraz z parkiem lem Norwidem. Jest tak¿e bohaterk¹ jednego wróci³y do rodziny w 1990 r. Odbudowê rozpo- z wierszy poety Do Pani na Korczewie z 1861 r. czê³a Renata Ostrowska. Jej pracê kontynuuje Kuczyñscy mieli tylko córki. Najstarsza siostra Beata Ostrowska-Harris. Rozwinê³a z nich Ludwika Maria w 1864 r. wysz³a za te¿ dzia³alnośæ gospodarcz¹, nawi¹zuj¹c do hrabiego Tadeusza Leona Ostrowskiego h. Ra- kierunków wytyczonych przez przodków, np. wicz. Ich syn Aleksander Ostrowski z zami³o- zak³adaj¹c stawy rybne. W pa³acu organizuje wania botanik, podró¿owa³ po Europie i zwo- wystawy historyczne, z dziedziny sztuki i hi- zi³ do Korczewa okazy egzotycznych drzew, storii sztuki, etnografi i oraz imprezy cykliczne krzewów i kwiatów. Rysowa³ i malowa³ rośliny „Zielony Korczew” latem, a zim¹ wyścigi psich z dba³ości¹ o szczegó³y realistyczne. Hodowa³ zaprzêgów. wielb³¹da, sarny, ba¿anty, pawie, które space- Dzieje miejscowości to g³ównie historia ma- rowa³y po parku. Zmodernizowa³ te¿ maj¹tek. j¹tku, którego pozosta³ości¹ jest zespó³ pa³a- Za³o¿y³ gospodarstwo rybne, zbudowa³ masar- cowo-parkowy, obecnie otwarty dla turystów. niê i olejarniê, do której maszyny do wyt³acza- Pa³ac nale¿y do najbardziej reprezentacyjnych nia oleju sprowadzi³ z Budapesztu. Wzniós³ siedzib ziemiañskich w powiecie, z najd³u¿- te¿ budynek przeznaczony na pocztê. szymi tradycjami. Obecny jego kszta³t za- Z ma³¿eñstwa Heleny i Aleksandra Os- wdziêcza przebudowie dokonanej wg projektu trowskich przysz³o na świat dwóch synów: Stanis³awa Noakowskiego. Zespó³ jest oto- Krystyn i Leon, który zmar³ w wieku 15 lat. czony neogotyckim i neobarokowym ogro- W drodze spadku maj¹tek przej¹³ w 1919 r. po dzeniem. Przy bramie wjazdowej znajduje siê rodzicach Krystyn Maria Antoni Rawita Os- kordegarda* z zegarem. trowski. Wybitny dzia³acz niepodleg³ościowy, Godny polecenia jest równie¿ park, a w nim przewodnicz¹cy Komisji Spraw Zagranicz- letni pa³acyk z XIX w. zwany Syberi¹ i aleja nych Rady Narodowej RP na emigracji. grabowa z menhirem*. Dotkniêcie kamienia W 1929 r. dobra hrabiego Krystyna Os- spe³nia marzenia, ale tylko pozytywne i takie, trowskiego nagrodzono Wielkim Medalem które nie spowoduj¹ krzywdy innych. W czêści Srebrnym na Powszechnej Wystawie Krajowej wschodniej znajduje siê neogotycka kapliczka w Poznaniu. wzniesiona nad bij¹cym źród³em i zwieñczona Po wybuchu wojny Ostrowscy opuścili kraj fi gur¹ św. Jana Nepomucena. Z parku roztacza z m³odsz¹ córk¹ Beat¹. Starsza córka Renata siê widok na rozleg³¹ dolinê rzeki Bug. zosta³a w Polsce. Wziê³a później udzia³ w po- We wsi warto zwróciæ uwagê na drewnian¹ wstaniu warszawskim. zabudowê, zabytkowy murowany krzy¿ przy W 1939 r. maj¹tek ograbili Rosjanie. Dewa- ul. Siedleckiej i pomnik Józefa Pi³sudskie- stacjê dokoñczyli Niemcy w 1944 r. go przed szko³¹. Ufundowany w 1930 r. dla Po wojnie maj¹tek przeszed³ na rzecz Skar- uczczenia tak¿e siedmiu ¿o³nierzy poleg³ych bu Pañstwa na cele reformy rolnej. Akty w³as- 19 sierpnia 1920 r., zosta³ zniszczony przez ności otrzyma³o 100 nabywców. Wszystkie w³adzê ludow¹, nastêpnie odrestaurowany budynki zespo³u pa³acowo-parkowego prze- w 2000 r. trwa³y wydarzenia wojenne. W Korczewie mieszka³ i pracowa³ w kuźni Ostatni w³aściciel dóbr hrabia Krystyn Os- w Bartkowie, maj¹tku Ostrowskich, Walenty trowski zmar³ w 1981 r. w Londynie i zosta³ po- Florysiak, najstarszy u³an Rzeczypospolitej.

78 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 7788 22013-11-30013-11-30 14:50:3614:50:36 88 89

88 Rozpoczęcie konserwacji sztukaterii sali balowej, 9 czerwca 2011 r. 89 Najstarszy ułan Rzeczypospolitej Walenty Florysiak

Urodzi³ siê 26 stycznia 1898 r. w S³obodzie skutecznie realizuj¹c¹ dzia³ania z zakresu na Bia³orusi, zmar³ w Siedlcach w wieku ochrony środowiska”. 106 lat. Fascynuj¹ce w jego spotkaniach by³o Wa¿nym wydarzeniem w gminie by³o uru- to, ¿e doskonale pamiêta³ i szczegó³owo opo- chomienie w 2012 r. przeprawy promowej. wiada³ o wydarzeniach z ponad 100 lat swego Prom odp³ywa z Bu¿ysk i ³¹czy z Drohiczy- bogatego ¿ycia. Urodzi³ siê w XIX w., prze¿y³ nem po drugiej stronie Bugu. Stanowi znaczne ca³y XX i cztery lata XXI w. By³ świadkiem u³atwienie dla osób pragn¹cych jednego dnia bardzo dynamicznego postêpu i rozwoju zwiedziæ Korczew i Drohiczyn. cywilizacyjnego. W mundurze trzech armii W gminie dostrze¿ono nie tylko walory tu- walczy³ na trzech wojnach, w tym dwóch rystyczne, ale i mo¿liwości zbudowania uzdro- światowych. wiska. Na taki pomys³ wpad³ producent ﬁ lmo- Ze wspó³czesnych wydarzeñ w gminie wy polskiego pochodzenia z Cannes. Planuje Korczew warto odnotowaæ tytu³ lidera pro- zbudowaæ tak¿e jacht p³askodenny do p³ywa- ekologicznego, jaki uzyska³a z prawie 3000 nia po Bugu. To nie koniec na ﬁ lmowych re- zg³oszonych gmin i powiatów. Korczew zosta³ welacjach. W 98 odcinku popularnego serialu uznany „Liderem Województwa Mazowie- „Ojciec Mateusz” zatytu³owanym „Świêta ro- ckiego w rankingu TAURON EKO Gmina dzina” pokazano w 2012 r. pa³ac w Korczewie 2012 na najbardziej proekologiczn¹ jednostkê i plenery nadbu¿añskie. W dwóch scenach wy- samorz¹dow¹ w województwie mazowieckim, st¹pi³ tak¿e wójt gminy.

Powiat siedlecki 79

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 7799 22013-11-30013-11-30 14:50:3614:50:36 Kotuń (siedziba gminy)

90 91

92 93

90 Nieistniejący już „Biały dworek”. Stan z sierpnia 1992 r. 91 Nagrobek powstańca styczniowego na cmentarzu 92 Grób Wiesława Walczewskiego z grupy dywersyjnej AK, więźnia Pawiaka rozstrzelanego w Warszawie 13 stycznia 1944 r. 93 Pomnik w miejscu koncentracji oddziałów AK Placówki Kotuń podczas Akcji „Burza”

otuñ le¿y przy linii kolejowej Warszawa−Te- skami archeologicznymi wskazuje na ci¹g³ośæ Krespol, w środku miêdzyrzecza Kostrzynia osadnicz¹ w tym miejscu od 3000 lat. i Liwca. Od pó³nocy miejscowośæ op³ywa Świdni- Badania archeologiczne w dobrach Kotuñ ca, bêd¹ca prawym dop³ywem Kostrzynia. prowadzono od 1934 r. Najwcześniej zosta³o Etymolodzy wywodz¹ Kotuñ od pras³owiañ- odkryte cmentarzysko kultury ³u¿yckiej na skiej nazwy kota (pomieszczenie dla ma³ych wschodnim krañcu miejscowości, w pobli¿u zwierz¹t, pierwowzór staropolskiego wyra- miejsca zwanego Rybakówka. Na po³udnie od zu kociec i polskiego kojec) i przyrostka -uñ. tego cmentarzyska znaleziono tak¿e ceramikê Nazwa miejscowości w po³¹czeniu ze znalezi- wcześniejszej kultury trzcinieckiej.

80 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 8800 22013-11-30013-11-30 14:50:3814:50:38 Po wojnie, w latach 1953−1954 Stanis³aw by³ architekt Micha³ S³awiñski. W wyposa¿eniu Sobiech z Józefi na ods³oni³ podczas orki na s¹ m.in. klasycystyczne przedmioty z XIX w. pó³nocnej granicy dóbr groby popielnicowe W centrum miejscowości znajduje siê za- w obstawie kamiennej z okresu kultury po- bytkowy dworzec kolejowy z 1866 r., drew- morskiej sprzed 2500 lat. niane domy sprzed wojny i pomniki nawi¹- Jednym z wy¿szych wzniesieñ w rejonie Ko- zuj¹ce do wydarzeñ z II wojny światowej. tunia jest góra Diabelec. Znajduje siê w cen- W pobli¿u dworca stoi monument z pia- trum pasa wydm ci¹gn¹cych siê na po³udnie skowca wzniesiony w 1972 r. W HO£DZIE/ od miejscowości. Na wydmie znaleziono ślady ¯O£NIERZOM/PARTYZANTOM/KOTUNIA osadnictwa z koñca epoki neolitu i wczesnej I OKOLIC/POLEG£YM/ZA WOLNOŚÆ/W LA- epoki br¹zu. TACH/1939−1945. W najstarszym rejestrze poborowym Po przeciwnej stronie g³ównej ulicy Siedle- z 1563 r. jest wzmiankowany Kotun districtus ckiej ods³oniêto obelisk z napisem: Plac im. Livensis, par. Niwiczka (w dystrykcie liwskim Bronis³awy i Jana DANIELAKÓW. W ten spo- parafi i Niwiski). sób Rada Gminy Uchwa³¹ z 28 czerwca 2010 r. Dobra Kotuñ by³y po³o¿one po obu stronach uhonorowa³a ma³¿eñstwo, które przyby³o środkowego biegu rzeki Świdnicy. W 1515 r. z Warszawy. Danielakowie zamieszkali w Ko- maj¹tek liczy³ 10 w³ók, a jego w³aścicielem tuniu i tu za³o¿yli w 1928 r. pierwsz¹ aptekê. by³ Aleksander z Kotunia-Chojeczna. Nastêp- Jan Danielak walczy³ w 1920 r. w szeregach ny w³aściciel podany w 1527 r. to dworzanin Legii Akademickiej. Zosta³ aresztowany przez króla Zygmunta Augusta, który przyj¹³ na- Niemców w grudniu 1943 r. za udzia³ w orga- zwisko od miejsca zamieszkania, Kotuñski nizacji konspiracyjnej. Zgin¹³ w Dachau 11 h. Szreniawa. kwietnia 1944 r. Jego syn Roman jest przewod- Na pocz¹tku XIX w. maj¹tek by³ w rêkach nicz¹cym Ko³a Siedlce Światowego Zwi¹zku Józefa Siennickiego, który sprzeda³ w 1820 r. ¯o³nierzy Armii Krajowej w Warszawie. w³ości Feliksowi Ch³usowiczowi h. Gozdawa. W 60. rocznicê Akcji „Burza”, 24 lipca W 1827 r. w Kotuniu mieszka³o 126 osób 2004 r. ods³oniêto pomnik w miejscu, w któ- w 21 domach, w 1882 r. – 289 mieszkañców rym odby³a siê koncentracja konspiratorów w 37 domach na 1056 morgach powierzchni AK Placówki Kotuñ. Znajduje siê w lesie, do osady nale¿¹cej do gminy i parafi i ¯eliszew. którego mo¿na dojechaæ, skrêcaj¹c w lewo Ostatnim w³aścicielem dóbr by³ Adolf Ch³u- z szosy do Chlewisk. Zjazd jest oznakowany. sowicz syn Feliksa. Rozparcelowa³ maj¹tek Do miejsc pamiêci narodowej w tej miej- po powstaniu styczniowym. Na mocy ukazu scowości nale¿y jeszcze zaliczyæ mogi³ê Ka- carskiego z 1864 r. o uw³aszczeniu ch³opów zimierza Kleina na cmentarzu parafi alnym. dobra zmniejszy³y siê o 361 morgów na rzecz Pochowany w tym grobie prowadzi³ zajazd 28 w³ościan. Ponadto na czêści gruntów zbu- naprzeciw dworca, by³ weteranem powstania dowano w 1866 r. odcinek kolei warszawsko- styczniowego. Zmar³ w 1923 r. w wieku 82 lat. -terespolskiej. Dwa lata później maj¹tek zo- Szko³a podstawowa w Kotuniu, jako jedna sta³ podzielony na 35 czêści i wykupiony przez z piêciu w pow. siedleckim, w 1956 r. rozpo- 17 gospodarzy. czê³a elementarny system kszta³cenia w za- W XVI w. Kotuñ nale¿a³ do parafi i w Niw- kresie ośmiu klas, poczynaj¹c od pierwszej. iskach, w 1769 r. zosta³ przy³¹czony do nowo W 1958 r. rozpoczêto budowê najwiêksze- erygowanej parafi i w ¯eliszewie. Parafi ê na go i najnowocześniej urz¹dzonego budynku miejscu utworzono 1 lutego 1922 r. Erygowa³ szkolnego w powojennym powiecie. Oddano j¹ bp Henryk Przeździecki. go do u¿ytku 24 stycznia 1960 r. Oprócz szko³y Kośció³ parafi alny pw. św. Antoniego wznie- podstawowej, funkcjonowa³a w gmachu tak¿e siono po wojnie, w latach 1948−1953, w miej- Szko³a Zawodowa Przysposobienia Rolnicze- scu drewnianej kaplicy z 1906 r. przeniesionej go. Do chwili obecnej nosi imiê legendarnego do Rudy Woliñskiej. Autorem projektu świ¹tyni polskiego lotnika i pisarza Bohdana Arcta.

Powiat siedlecki 81

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 8811 22013-11-30013-11-30 14:50:4014:50:40 94 95

96 97

94 Pomnik w centrum miejscowości postawiony poległym w czasie II wojny światowej żołnierzom, partyzantom i cywilom 95 Występ członków Stowarzyszenia „Nasz Kotuń” podczas majówki w Chlewiskach 96 Obelisk z nazwą skweru zasłużonych mieszkańców Kotunia 97 Ganek drewnianego domu

Ochotnicza Stra¿ Po¿arna w Kotuniu jest Trzeciego Wieku. Skupia seniorów, którzy jedn¹ z prê¿niej dzia³aj¹cych jednostek w po- utrzymuj¹ o¿ywione kontakty z seniorami wiecie. W 1993 r. zosta³a w³¹czona do dzia³añ z Niemiec i prowadz¹ lekcje jêzyka niemie- z zakresu ratownictwa drogowego, a w 1997 r. ckiego. do Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśni- W Kotuniu ostatnie lata ¿ycia spêdzi³a An- czego. W budynku stra¿y funkcjonuje Muze- tonina Wysocka-Joñczak (1942−2011), ar- um Po¿arnictwa opisane na dalszych kartach tystka rzeźbiarka nagradzana i prezentuj¹ca ksi¹¿ki. swe prace w kraju i za granic¹. Jej rzeźby s¹ Od 2010 r. dzia³a Stowarzyszenie „Nasz w kolekcjach prywatnych, m.in. w Polsce, Kotuñ”. Organizuje dla mieszkañców w³as- Anglii, Holandii, Austrii, Czechach, Francji, nej gminy i ościennych Wiejski Uniwersytet Niemczech, W³oszech i USA.

82 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 8822 22013-11-30013-11-30 14:50:4014:50:40 Krzesk (gmina Zbuczyn)

98 99

98 Jan Pasiak w mundurze podchorążego 22 pp 99 Elewacja ogrodowa dworu

espó³ odrêbnych wsi: Krzesk-Królowa piêkne niwy! Ten zachwyt przypisuje siê tak¿e ZNiwa, Krzesk-Maj¹tek i Stary Krzesk królowej Bonie. le¿y po pó³nocnej stronie trasy E30 Siedlce− W opisywanym rejonie spotyka siê wyj¹tko- Terespol, na po³udniowo-wschodnim skraju wo du¿o śladów osadnictwa z okresu średnio- powiatu. W latach 1795−1954 istnia³a gmina wiecza. W Krzesku-Królowej Niwie powsta³ Królowa Niwa z siedzib¹ w Krzesku Starym. gród w VII−VIII w., który przesta³ funkcjo- Spotyka siê równie¿ nazwê Krzesk Nowy. Tak nowaæ w XII w. Grodzisko do VIII w. pe³ni³o pewien czas nazywano Krzesk-Królow¹ Niwê. prawdopodobnie funkcje schronieniowe, nie Krzesk Stary zwany by³ Zawadami, Krzesk- mieszkalne. Odbudowa grodu nast¹pi³a w tym -Maj¹tek by³ określany mianem Kościelny, samym miejscu ok. X w. M³odsz¹ fazê jego a folwark Krzesk w 1827 r. zwano Wesó³k¹. funkcjonowania datuje siê na XI−XII w. Wieś zwana tak¿e Krzesko-Wesó³ka rozci¹ga- Do dzisiaj zachowa³y siê dwa wa³y grodu ³a siê od obecnej bramy wjazdowej na teren w czêści pó³nocnej. Przedzielone s¹ fos¹, czê- dworsko-parkowy do cmentarza paraﬁ alnego. sto wype³nion¹ wod¹. Wa³ zewnêtrzny zacho- Zosta³a przeniesiona w latach 1865−1867 wany jest do wysokości 1,5 m, wewnêtrzny i rozmieszczona po obu stronach drogi do Pró- – 3 m. Czêśæ po³udniowa grodu zosta³a znisz- chenek. Bardzo skomplikowane jest nazewni- czona przez przeprowadzenie przez jego ob- ctwo tych wsi, tê ³amig³ówkê potraﬁ rozwik³aæ szar szosy Warszawa−Terespol (dawny trakt tylko znawca ich dziejów Jan Aleksandrowicz, brzeski). Grodzisko po³o¿one jest w pobli¿u pochodz¹cy z Krzeska. skrzy¿owania z drog¹ odchodz¹c¹ do Macie- Intryguj¹ca jest nazwa wsi. Krzesk wywo- jowic. dzi siê m.in. od krzaków zarastaj¹cych zabag- Oprócz wymienionego grodu, kompleks nion¹ dolinê zlewiska Krzny, a Królowa Niwa osadniczy obejmuje 18 stanowisk: osady ot- zwi¹zana jest z podró¿¹ królowej Jadwigi trak- warte przygrodowe oraz w pewnym oddale- tem Kraków−Lublin−Wilno. Zachwycona niu dwa kurhany i cmentarzysko szkieleto- urokiem tych terenów, zakrzyknê³a: – Jakie we. Z kompleksem osadniczym w Krzesku

Powiat siedlecki 83

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 8833 22013-11-30013-11-30 14:50:4214:50:42 by³ zwi¹zany zespó³ czterech osad otwartych Dwór zosta³ zbudowany w charakterze nie- i cmentarzysko szkieletowe w s¹siedniej wsi regularnej willi w³oskiej w 1. po³. XIX w. dla Zawady. Pi¹ta osada otwarta jest usytuowana Ścibor-Marchockich i w późniejszych latach ok. 2 km w kierunku pó³nocno-zachodnim, na przekszta³cany. Starsza czêśæ parterowa jest polach Starego Krzeska, za³o¿onego w 1429 r. skomponowana w stylu klasycystycznym, Na ³¹kach tej wsi, w pobli¿u torfowiska spoty- natomiast nowsza z wie¿¹ w duchu neorene- ka siê ślady „staro¿ytnej” eksploatacji. sansu. Dwa kurhany i jeden pochówek p³aski Maj¹tek w Krzesku kupi³ w 1852 r. Micha³ odkryto w lesie Kopce k. Krzeska. Kurhany Jan Ścibor-Marchocki, spadkobierca Kudel- zawiera³y cia³opalne pochówki warstwowe, czyna. Po nim dziedziczy³ syn Micha³ Jan, wstêpnie datowane na VI−VII w. Z pochówku nastêpnie Zygmunt Klemens. Jego nazwisko p³askiego, silnie zniszczonego, zachowa³y siê spotyka siê ostatni raz na liście obozu NKWD przepalone kości ludzkie i fragmenty naczynia w Kozielsku. z koñca V i pocz¹tków VI w. Obecnie we dworze mieszkaj¹ Zbigniewa Oprócz obejrzenia grodziska, warto za- i Stanis³aw Ścibor-Marchoccy. Pan Stanis³aw poznaæ siê w Krzesku-Maj¹tku z zespo³em wspomina, ¿e w 1989 r. przeczyta³ w „Spot- dworsko-parkowym. Szczególnie cenny jest kaniach z Zabytkami” wiadomośæ o sprzeda- park, bowiem jest najlepiej zachowany w tej ¿y dworu i parku w Krzesku. Kupi³ go wiosn¹ czêści Polski. Ocala³ zabytkowy starodrzew, 1990 r. i przyst¹pi³ do remontu. aleje i szpalery zasadzone przez tych, którzy te Du¿¹ pomoc¹ w restauracji budynku by³o obiekty wznieśli, gospodarzyli i dbali o estety- wynajêcie dworu i parku do realizacji ﬁ lmu re- kê miejsca. ¿yserii Jerzego Wójcika „Wrota Europy”, opar-

100 101

100 Pomnik „Pamięci pomordowanych na wschodzie” w parku dworskim 101 Zespół folklorystyczny uczniów ze szkół w Krzesku i Zbuczynie

84 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 8844 22013-11-30013-11-30 14:50:4414:50:44 102 103

102 Obora dworska 103 Szczegóły architektoniczne obory

tego na opowiadaniu Melchiora Wañkowicza w 1905 r. Wcześniej wierni uczestniczyli Szpital w Cichiniczach. w mszach w drewnianej kaplicy, która sta³a Obok dworu zachowa³a siê zabytkowa obora w miejscu obecnej plebanii. W kruchcie po wzniesiona z kamienia, z malowniczo obwie- prawej stronie wisi portret fundatora kościo³a, dzionymi ceg³¹ otworami okiennymi i drzwio- Zygmunta Ścibor-Marchockiego. wymi, a na dawnym gazonie czêściowo orze³. W krzeskim maj¹tku dzia³a³a gorzelnia, Dawna brama wjazdowa znajduje siê obok która teraz nale¿y do Podlaskiej Wytwórni kościo³a, którego pocz¹tki maj¹ ciekaw¹ lo- Wódek „Polmos” S.A. w Siedlcach. Oprócz za- kaln¹ tradycjê. k³adu produkuj¹cego alkohol, znajduj¹ siê tu W przekazach ustnych s³yszy siê opowieśæ, równie¿ stawy, ogrody, wiatrak koźlak (prze- ¿e oblubienica staraj¹cego siê o jej wzglêdy niesiony ze wsi Wyrozêby-Konaty), wiejska dziedzica zapyta³a go czy w maj¹tku ma koś- rezydencja z 1766 r. i w³asne ujêcie wody do ció³. W Krzesku jeszcze świ¹tyni nie by³o. produkcji alkoholu butelkowanego w rozlewni − No jak to?! A do kościo³a dok¹d bêdê cho- w Siedlcach. dziæ?! Wybudujesz kośció³, to za ciebie wyjdê. Wytwórnia znana jest z produkcji wódek Kośció³ powsta³ dziêki zaanga¿owaniu ksiê- Chopin i Belwedere, od których rozpoczê³a dza Romana Wildego, fundacji w³aściciela siê historia kategorii wódek luksusowych na maj¹tku Zygmunta Ścibor-Marchockiego oraz świecie. pracy paraﬁ an. Dziedzic naszkicowa³ plan W Krzesku-Królowej Niwie urodzi³ siê świ¹tyni, który zosta³ opracowany przez archi- 28 marca 1914 r. Jan Pasiak, który przed wojn¹ tekta powiatowego Pawlikowskiego. Projekt by³ nauczycielem. W czasie okupacji II wojny konsultowano z Józefem Piusem Dziekoñ- światowej organizowa³ Stronnictwo Ludowe skim z Warszawy, autorem wielu kościo³ów „Roch” i Ch³opsk¹ Stra¿ w powiecie pu³aw- w regionie. Poświêcenia kamienia wêgielnego skim. W grudniu 1940 r. obj¹³ stanowisko ko- dokona³ ks. dziekan Józef Scipio del Campo mendanta Obwodu Pu³awy BCh. Nastêpnie z Siedlec 5 września 1910 r. od września 1943 r. by³ ostatnim komendan- Neogotycka świ¹tynia pw. Matki Boskiej tem BCh Okrêgu Lublin. We wrześniu 1944 r. Czêstochowskiej zosta³a wzniesiona w latach aresztowany przez UB. W latach 1957−1961 1910−1914, konsekrowana w 1920 r. przez piastowa³ funkcjê pos³a na Sejm II kadencji. bpa Henryka Przeździeckiego. Paraﬁ a erygo- Zmar³ 22 maja 1962 r. i zosta³ pochowany na wana w 1919 r., wydzielona ze zbuczyñskiej Pow¹zkach.

Powiat siedlecki 85

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 8855 22013-11-30013-11-30 14:50:4514:50:45 Krześlin (gmina Suchożebry)

104 105

104 Fasada kościoła paraﬁ alnego w zachodzącym słońcu 105 Pomnik na cmentarzu przykościelnym ufundowany przez Koło Młodzieży Wiejskiej

o³o¿ony jest nad Star¹ Rzek¹. Najstar- nego roku Zofi a z Matuszewiczów Kicka (¿ona Psze ślady osadnictwa znaleziono w okoli- Ludwika). cach Krześlina na wydmie Borowe (narzêdzia Po 1827 r. dobra krześliñskie przesz³y z krzemienia nadbu¿añskiego), natomiast sie- w rêce rodu I¿yckich. W 1888 r. w³aścicielem kiera krzemienna kultury ceramiki sznurowej dóbr z³o¿onych z Krześlina, Brzozowa, Ho- zosta³a odkryta w lesie Borówka. ³ubli, Przygód i Rzeszotkowa by³ Henryk I¿y- W po³owie XV w. miejscowośæ stanowi³a cki. Ostatni z tego rodu rozpocz¹³ parcelacjê w³asnośæ Jana £ysowskiego, dziedzica tak¿e folwarku w 1909 r. i zakoñczy³ j¹ w 1913 r. dóbr ³ysowskich. Od pocz¹tków XVI w. w³aści- W 1827 r. w Krześlinie by³o 41 domów za- cielami Krześlina by³ ród Wodyñskich. Oko³o mieszka³ych przez 271 osób. 1630 r. dobra krześliñskie naby³ Gotard Wil- W 1864 r. nast¹pi³o uw³aszczenie dóbr krze- helm Butler, kupuj¹c je od matki i rodzeñstwa śliñskich. Nadano wówczas na w³asnośæ zie- swej ¿ony Konstancji Wodyñskiej. miê mieszkañcom wsi: Krześlin, Kownaciska, Oko³o 1719 r. dobra sta³y siê w³asności¹ Borki, Brzozów, Rzeszotków i Przygody. Wieś rodu Kuczyñskich h. Ślepowron, zapewne po- Nakory zosta³a sprzedana wcześniej, w 1827 r. przez ma³¿eñstwo Józefy z Butlerów z Walen- Parafi a Krześlin powsta³a w znacznej czê- tym Kuczyñskim. W tym czasie wzniesiono ści z parafi i Sucho¿ebry. Krześlin jest ujêty wa¿ne dla dziejów miejscowości obiekty: ba- w spisie inwentarzowym parafi i Sucho¿ebry rokowy kośció³ i klasztor. z 15 czerwca 1882 r. Mimo to wiadomo, ¿e Ostatnim z rodu Kuczyñskich by³ zmar³y w Krześlinie by³ kośció³ ju¿ w XVI w. bezpotomnie Ignacy, po którym dobra przesz³y Istniej¹cy do dzisiaj barokowy kośció³ w 1803 r. na w³asnośæ jego siostry Konstancji pw. św. Miko³aja zosta³ wzniesiony w latach Matuszewiczowej. Po niej w³aścicielkami w³o- 1730−1740 z fundacji kasztelana podlaskiego ści by³y kolejno: od 1819 r. Tekla Szczytowa Wiktoryna Kuczyñskiego (w³aściciela Korcze- (siostra Tadeusza Matuszewicza) i od nastêp- wa) i Marka Antoniego Butlera h. w³asnego.

86 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 8866 22013-11-30013-11-30 14:50:4614:50:46 Kośció³ orientowany budowano dla zakonu do- W pomieszczeniach klasztornych funkcjo- minikanów, których sprowadzono z Warszawy nowa³a trzyklasowa szko³a ludowa, która po w 1737 r. Po 10 latach klasztor przejêli ojcowie odzyskaniu przez Polskê niepodleg³ości rozwi- bernardyni i przebywali tu do kasaty zakonu nê³a siê w siedmioklasow¹ szko³ê powszech- 2 października 1865 r. za udzia³ w powstaniu n¹. Do tej szko³y uczêszcza³ ks. Stanis³aw styczniowym. Szaty i naczynia liturgiczne prze- Byczyñski, autor m.in. Zarysu historii parafi i kazano parafi om w Mokobodach, Zbuczynie, Krześlin (Siedlce 1998). W 1934 r. rozpoczê- Seroczynie, Domanicach i Sucho¿ebrach. to budowê po przeciwnej stronie ulicy nowej Podjêto próby utworzenia parafi i przy by³ym drewnianej siedziby szko³y. kościele bernardyñskim. Na utworzenie fi lial- Podczas dzia³añ wojennych 11 września nej wyra¿ono zgodê 22 grudnia 1906 r. W³aści- 1939 r. przez Krześlin przemaszerowa³a ko- w¹ parafi ê powo³a³ dekretem nr 2611 z 18 mar- lumna Wojska Polskiego, któr¹ zbombardo- ca 1910 r. bp Franciszek Jaczewski. Pierwszym wa³o niemieckie lotnictwo. Od bomb zgin¹³ proboszczem zosta³ dotychczasowy zarz¹dca pu³kownik, 17 ¿o³nierzy ni¿szych stopniem ks. Marian Godlewski. Do parafi i w³¹czono i por. Tadeusz Cho³odziñski z 32 Pu³ku Artyle- Krześlin wieś, Krześlin folwark, Kownaciska, rii Lekkiej, którego mogi³a z p³yt¹ pami¹tkow¹ Rzeszotków, Strusy. Kilka miesiêcy później znajduje siê na cmentarzu przykościelnym. Po- tego samego roku do³¹czono folwark Brzozów zostali polegli zostali po wojnie ekshumowani. na prośbê jego w³aściciela. W 1910 r. parafi a W sierpniu 1940 r. rozpoczê³y siê prace liczy³a 1466 dusz. Ksiêgi metryk parafi alnych rozbiórkowe klasztoru. Korytarze klasztor- zaczynaj¹ siê od 1907 r. ne przebudowano w ten sposób, ¿e powsta³y W bocznym, lewym o³tarzu kościo³a znaj- z nich boczne nawy kościo³a. duje siê XVIII-wieczny obraz św. Antoniego W strukturach konspiracyjnych II wojny Padewskiego, uwa¿any za cudowny. Tercjarz światowej Krześlin stanowi³ placówkê o kryp- £ukasz Kowalczyk sprowadzi³ z Rzymu do tonimie „Klin” Ośrodka III Mokobody Obwo- kościo³a w Krześlinie obraz Matki Boskiej du Siedlce AK. Komendantami placówki byli „Nieustaj¹cej Pomocy”. Tym czynem przy- kolejno: ppor. Czes³aw Domaga³a ps. Jêdrek, ci¹gn¹³ wielu unitów do kościo³a katolickiego. ppor. rez. Bronis³aw Paj¹k ps. Odwet. Komen-

106 107

106 Pomnik oﬁ ar obozu NKWD 107 Widok z mostu na Starą Rzekę

Powiat siedlecki 87

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 8877 22013-11-30013-11-30 14:50:4814:50:48 dê nad Wojskow¹ S³u¿b¹ Kobiet objê³a na- Obóz u¿ytkowany by³ do ofensywy zimowej uczycielka Józefa Paj¹kowa ps. Podhalanka. Armii Czerwonej w styczniu 1945 r. Potem Krześlin wybrano na siedzibê w³adz woj- do³y-cele zasypano. skowych Armii Czerwonej i NKWD. W domu Krześlin by³ siedzib¹ gminy wiejskiej do kuśnierza Antoniego Darczuka kwaterowa³ 29 września 1954 r. Jej odpowiednik teryto- marsza³ek Konstanty Rokossowski i w pobli¿u rialny, gminê Sucho¿ebry, utworzono 1 stycz- jego oﬁ cerowie. nia 1973 r. W październiku 1944 r. radziecki komen- W szkole podstawowej w Krześlinie corocz- dant nakaza³ so³tysowi wyznaczyæ ok. 20 m³o- nie organizowany jest Gminny Przegl¹d Ze- dych mê¿czyzn, którzy potem wykopali 8 lub spo³ów Tanecznych „Z tañcem przez wieki”. 10 do³ów na skraju wsi Krześlinek. To by³ swo- Prezentuj¹ siê grupy taneczne ze wszystkich isty i okrutny obóz NKWD. Bardzo praktyczny szkó³ gminy Sucho¿ebry. i urz¹dzony niewielkim kosztem. Zwiedzanie obu wsi, Krześlina i oddzielone- Ka¿dy dó³ przykryto konstrukcj¹ z okr¹gla- go tylko ulic¹ Krześlinka proponujê rozpocz¹æ ków zaopatrzon¹ w okienko, przez które po od kościo³a pw. św. Miko³aja z malarstwem, drabinie schodzi³ aresztowany do środka ta- rzeźb¹ i wyposa¿eniem z XVIII i XIX w. oraz kiej wiêziennej celi. Obóz by³ usytuowany na tajemnicz¹ ludzk¹ czaszk¹ w fasadzie. Na obecnym placu miêdzy budynkami poczty, cmentarzu przykościelnym znajduj¹ siê mo- świetlicy Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej i Bazy gi³y poleg³ych 11 września 1939 r. ¿o³nierzy Us³ugowo-Maszynowej. Ogrodzenie obozu 32 pal, pochowano tu kpr. AK Kazimierza Si- stanowi³ szpaler wkopanych w ziemiê drzew korskiego ps. Orkan, poleg³ego 23 lipca 1944 r. przywiezionych z golickiego lasu. Drzewa by³y i ks. Antoniego Mioduszewskiego. Obok na- z ga³êziami i tworzy³y zas³onê, by nikt z ze- grobków jest pomnik POLEG£YM W WALCE wn¹trz nie móg³ zajrzeæ do środka. Obawiano O WOLNOŚÆ POLSKI 1914−1920 ufundowa- siê świadków mimo wysiedlenia mieszkañ- ny przez Ko³o M³odzie¿y Wiejskiej w sierpniu ców obu wsi, Krześlina i Krześlinka, do s¹sied- 1922 r. nich miejscowości. Obok poczty, w pobli¿u miejsca, na którym Bok ziemianki mia³ d³ugośæ 2,5 m, tyle, by³ usytuowany obóz, ods³oniêto w 1994 r. by wiêzieñ nie móg³ siêgn¹æ ścian rêkami pomnik poświêcony wiêzionym w nim od i wspi¹æ siê do góry. Osadzani byli w tych 12 października 1944 do 14 stycznia 1945 r. do³ach jesieni¹ i zim¹ 1944 r. ¿o³nierze AK Polakom. obwodu siedleckiego, z jego komendantem W obu wsiach zachowa³o siê du¿o drewnia- Marianem Zawarczyñskim ps. Ziemowit na nej nastrojowej zabudowy. Na uwagê zas³u- czele. Wiêźniów z obozu w Krześlinku przy- guj¹ równie¿ kapliczki: s³upowa z wizerun- prowadzano na przes³uchania do domu Józe- kiem Jana Paw³a II po prawej przed wjazdem fa Perza w Krześlinie. Prowadzono ka¿dego od Siedlec, w murze okalaj¹cym świ¹tyniê z workiem na g³owie, by przypadkowy świa- i w przydomowych ogródkach. Najpiêkniej- dek nie rozpozna³ to¿samości aresztowanego. sza w powiecie usytuowana jest nad Star¹ Jedyny z ¿yj¹cych do tej pory wiêźniów tego Rzek¹, administracyjnie na obszarze s¹sied- obozu, Henryk Borkowski ps. Ka³czuk, ranny nich Kownacisk. Klasycystyczna, pochodzi podczas ucieczki przed aresztowaniem, zosta³ z 1. po³. XIX w., poświêcona jest św. Janowi z do³u wyci¹gniêty na linach i na przes³ucha- Nepomucenowi, którego ﬁ gurê datuje siê na nie przewieziony taczk¹. 1728 r.

88 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 8888 22013-11-30013-11-30 14:50:5014:50:50 Krzymosze (gmina Mordy)

108 109

108 Kościół paraﬁ alny 109 Starodrzew w parku dworskim 110 Drewniana zabudowa wsi

110

o Krzymosz mo¿na dojechaæ z szosy nr szach) Wielgórz (obecnie Wielgorz), w której D698 Siedlce−£osice, skrêcaj¹c w Wyczó³- 18 w³ościan uw³aszczono na 529 morgach. kach w prawo, na po³udnie. W ksiêdze hipotecznej dobra Krzymosze maj¹ Za najstarsze ślady osadnictwa uwa¿a siê zapisany przydomek „Bajki”, a w spisie miej- średniowieczne grodzisko kopcowate z XIII− scowości z 1827 r. „Bojki”. W tym roku wieś XIV w. Znajduje siê 1,5 km na pó³nocny zaliczy³a 182 mieszkañców w 25 domach. chód od kościo³a we wsi, w miejscu zwanym W 1888 r. w³aścicielem maj¹tku by³ Józef przez mieszkañców Grodzisk. Zosta³o za³o¿o- Zalewski. Na pocz¹tku XX w. córka w³aścicie- ne na naturalnym piaszczystym wzniesieniu la maj¹tku, pod pozorem legalnego zbierania wysokości 6 m, wśród ³¹k doliny zalewowej op³at za udzia³ w ró¿nych dzia³aniach kultural- Liwca, na lewym brzegu rzeki. Otoczone jest nych typu loteria czy zabawa, prowadzi³a tajny wa³em średnicy ok. 150 m. Od strony zachod- fundusz przeznaczony na polsk¹ dzia³alnośæ niej zbocze jest prawie pionowe. Wiêksza po- narodow¹. W tym celu z ¿on¹ siedleckiego ad- wierzchnia grodziska jest zniszczona. wokata Brodziñskiego prowadzi³y podwójn¹ Przed 1864 r. do maj¹tku Krzymosze nale- ksiêgowośæ. W jednym zeszycie obie panie no- ¿a³a tez wieś zarobna (jej mieszkañcy praco- towa³y czêśæ wp³ywów z organizowanych cha- wali w folwarku w innej wsi, czyli w Krzymo- rytatywnych dzia³añ kulturalnych. Ten udo-

Powiat siedlecki 89

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 8899 22013-11-30013-11-30 14:50:5014:50:50 stêpnia³y do kontroli przez w³adze zaborcze. cami bernardynami z klasztoru w £ukowie, Drugi zawiera³ notatki o wp³ywach przeznaczo- którzy przed t¹ fi gur¹ odprawiali msze świête. nych na polskie sprawy i polskie potrzeby. W 1678 r. Olêdzcy podarowali fi gurkê do ³u- W czasie okupacji II wojny światowej, na kowskiego klasztoru. czas Akcji „Burza” do dworu w Krzymoszach Obecnie Chrystus Frasobliwy z Krzymosz przeniós³ siê z Siedlec komendant Obwodu nadal otaczany jest kultem. Znajduje siê Siedlce AK Marian Zawarczyñski ps. Zie- w oszklonej srebrnej kapliczce w g³ównym o³- mowit. Dwór w³aścicieli maj¹tku, zapewne tarzu kościo³a parafi alnego pw. Podwy¿szenia XVIII-wieczny, ju¿ nie istnieje. Nale¿a³ w XIX Krzy¿a Świêtego w £ukowie. Ka¿dego roku i na pocz. XX w. do Zalewskich, nastêpnie we wtorek po świêtach Wielkanocnych jest do Zenona Wachowicza ps. Motor. Zosta³ ro- odprawiana uroczysta suma odpustowa z pro- zebrany w 1961 r. Zachowa³ siê park ze sta- cesj¹ eucharystyczn¹, jako objaw kultu Pana rodrzewem. Na po³udniowym skraju parku Jezusa Mi³osiernego. W kościele ³ukowskim urz¹dzono boisko z trybunami. zapisano 48 cudów doznanych przed t¹ fi gur- Id¹c z parku na po³udnie, w kierunku koś- k¹ (w Krzymoszach 93 cuda). cio³a parafi alnego pw. Najświêtszego Serca W Krzymoszach pozostawiono tylko „lichy Jezusa, warto zwróciæ uwagê na przydro¿n¹ olejny obraz” zamiast cudownego wizerunku. kapliczkê prawdopodobnie z XVIII w. Wymu- Parafi anie próbowali bezskutecznie odzyskaæ rowana jest w kszta³cie czworobocznego s³upa cudami s³yn¹cego Chrystusa. Nie tylko pa- o piêciu zwê¿aj¹cych siê kondygnacjach. rafi anie sprzeciwiali siê przeprowadzce cu- Parafi ê w Krzymoszach erygowano w 1938 r. downego wizerunku. Przy grocie na terenie Dziesiêæ lat później staraniem ks. Stefana przykościelnym znajduje siê kamieñ z wg³ê- Gruszeckiego zbudowano pseudobarokowy bieniem o g³êbokości ok. 3 cm zwanym „śla- kośció³ konsekrowany w 1954 r. przez bpa dem wo³u”. Od zag³êbienia odchodzi na bok Ignacego Świrskiego. Wyposa¿enie pochodzi rynienka. Wed³ug miejscowej legendy jest z XVIII i XIX w. Nie ma w świ¹tyni pewnej śladem odciśniêtej racicy wo³u, który stawia³ szczególnej fi gurki, z osobliw¹ histori¹. opór i nie chcia³ ruszyæ z miejsca, gdy otacza- Tu¿ przy ogrodzie dworskim od bardzo daw- n¹ czci¹ fi gurê Chrystusa próbowano prze- na sta³a drewniana kaplica, któr¹ rozebrano wieźæ do £ukowa. w 1851 r. W jej o³tarzu mieści³a siê do 1678 r. Swój zwi¹zek z Krzymoszami-Bajkami pod- cudami s³yn¹ca fi gurka Chrystusa Frasobli- kreśla Barbara Wachowicz, polska pisarka, fo- wego, wyrzeźbiona z drewna. Pierwotnie by³a tografi k, scenarzystka i publicystka. Autorka przymocowana do s³upa na cmentarzu epi- biografi i wielkich Polaków: Adama Mickiewi- demicznym w Krzymoszach, otaczana czci¹ cza, Juliusza S³owackiego, Henryka Sienkie- przez okoliczn¹ ludnośæ, a zw³aszcza przez wicza, Stefana ¯eromskiego, Tadeusza Koś- szlacheck¹ rodzinê Olêdzkich, w³aścicie- ciuszki i najwybitniejszych postaci polskiego li maj¹tku. Czêsto j¹ adorowa³ sêdzia ziemi harcerstwa. Swym piêknym staropolskim ³ukowskiej Wojciech Olêdzki. Po pewnym jêzykiem propaguje patriotyzm oraz posta- czasie Chrystusa umieszczono w oratorium wy prawości i honoru. Nazywana jest „Basi¹ domowym. Dziedzice byli zaprzyjaźnieni z oj- z Podlasia”, czym najbardziej siê szczyci.

90 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 9900 22013-11-30013-11-30 14:50:5314:50:53 Łysów (gmina Przesmyki)

111 112

111 Kościół paraﬁ alny, dawna cerkiew unicka 112 Spichlerz dworski z kamiennym murem

iejscowośæ jest po³o¿ona na wschodnim wsiami Kosiñskich wesz³y w sk³ad w³ości Mkrañcu gminy i powiatu, na trasie Kor- Krzemieñskiej nad Bugiem. czew−£osice. Zwana by³a niegdyś tak¿e £yso- Oko³o 1700 r. dobra przechodz¹ w rêce Ku- wice, Lisów i £ysów Podlaski. czyñskich, nastêpnie Matuszewiczów. W la- Maj¹tek w po³owie XV w. nale¿a³ do Jana tach 1750−1800 posiadaczami £ysowa byli: £ysowskiego, w³aściciela znacznych dóbr Józef Matuszewicz i jego ¿ona Konstancja, w ziemi drohickiej. Jan £ysowski po raz córka Miko³aja Kuczyñskiego. Po nich dziedzi- pierwszy pojawia siê w źród³ach pisanych czy³ ich syn Tadeusz Matuszewicz, szambelan w 1451 r. Do niego nale¿a³ w 1456 r. tak¿e króla Stanis³awa Augusta. Droblin po³o¿ony w ziemi mielnickiej. Po Nowy w³aściciel (1765−1819) by³ dzia³a- nim dobra ³ysowskie dziedziczy³ jego syn czem politycznym, pisarzem, wolnomula- Czambor, który w latach 1464−1469 by³ sê- rzem, mówc¹ i pos³em na Sejm Czteroletni. dzi¹ ziemskim drohickim. Bra³ udzia³ w opracowywaniu Konstytucji Po Czamborze w³aścicielami £ysowa i Woli 3 maja. Pe³ni³ liczne funkcje i urzêdy, m.in. £ysowskiej byli: El¿bieta (córka Jana Herma- w 1809 r. by³ cz³onkiem Rz¹du Centralnego nowicza i Barbary, córki Czambora), nastêpnie Wojskowego Tymczasowego Obojga Galicji, ¿ona Miko³aja Wodyñskiego. W 1503 r. Czam- ministrem skarbu Ksiêstwa Warszawskiego borowa zapisa³a dobra Miko³ajowi Wodyñ- i Królestwa Polskiego oraz senatorem Króle- skiemu. Trzydzieści lat później Jan, syn Mi- stwa Polskiego. ko³aja Wodyñskiego, zapisa³ wiano swej ¿onie Na mocy testamentu klucz przejmuj¹ Ma³gorzacie Radzanowskiej. w 1820 r. jego dzieci: Adam Matuszewicz i Zo- Po 1550 r. w³aścicielem w³ości zosta³ Adam ﬁ a z Matuszewiczów Kicka. Od 1822 r. ma- Krzysztof Kosiñski, po nim Jan Kosiñski (pi- j¹tek nale¿y do jej mê¿a Ludwika Gozdawy sz¹cy siê z Lisowa), pisarz ziemski drohicki. Kickiego, w³adaj¹cego tak¿e Krześlinem i Su- Od 1580 r. dobra ³ysowskie wraz z innymi chowol¹.

Powiat siedlecki 91

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 9911 22013-11-30013-11-30 14:50:5314:50:53 Ludwik Kicki by³ bohaterem powstania li- Adam Rz¹¿ewski uczy³ siê w Kielcach i miesz- stopadowego, genera³em wojsk polskich. Wal- ka³ w tym mieście u rodziny. czy³ pod Domanicami i Iganiami. Od 1811 r. Wcześniej w £ysowie zosta³ zatrudniony pe³ni³ funkcjê adiutanta ksiêcia Józefa Po- jako jego korepetytor Stefan ¯eromski. Oﬁ - niatowskiego. Poleg³ w bitwie pod Ostro³êk¹. cjalnie wobec w³adz zaborczych wystêpowa³ Maj¹tek po nim odziedziczy³a ¿ona Natalia w roli praktykanta gospodarczego. Adam Rz¹- z Bispingów. ¿ewski, syn literata by³ kszta³cony przez Stefa- W XIX w. wieś i folwark nale¿a³y do pow. na ¯eromskiego od 2 grudnia 1889 do 17 sierp- konstantynowskiego. Miejscowośæ by³a sienia 1890 r. Wybitny pisarz nie tylko wda³ siê dzib¹ gminy, w której mieszka³o 2895 osób. w romanse znane z jego pamiêtników. Pozna³ Wraz z zakupem dóbr przez Franciszka Do- równie¿ okolicê z jej mieszkañcami i wg³êbi³ brzyñskiego w 1838 r. rozpocz¹³ siê nowy roz- siê w historiê rodu pracodawców. dzia³ dziejów £ysowa. Po kolejnych zmianach, We wsi zachowa³y siê resztki za³o¿enia w³ości objê³a rodzina Rz¹¿ewskich, gospoda- dworskiego. Czêściowo ocala³a aleja lipowa rz¹ca do koñca XIX w. Najwiêkszy wp³yw na prowadz¹ca do niego od szosy w kierunku spopularyzowanie nazwy i rozs³awienie miej- Niemojek. Miêdzy lipami stoi do dziś maleñ- scowości mia³ Adam, syn Adama Rz¹¿ewskie- ka drewniana kapliczka unicka. Z kilku sta- go i jego ¿ony Anieli z Dobrzyñskich. wów, jakie by³y chlub¹ prof. Micha³a Gniaz- W guberni siedleckiej funkcjonowa³y tylko dowskiego, który odkupi³ zlicytowany maj¹tek dwa gimnazja mêskie, które umo¿liwia³y po w 1931 r. od Pañstwowego Banku Rolnego, ich ukoñczeniu podjêcie studiów. Jedno z nich ocala³y tylko trzy. Nazywaj¹ siê Gop³o, Jadwiga by³o w Siedlcach (obecny budynek LO im. i Rubin (ten od koloru odbijaj¹cego siê w nim Hetmana Stanis³awa ¯ó³kiewskiego przy ul. zachodz¹cego s³oñca). Konarskiego) i drugie w Bia³ej Podlaskiej. Nie Z zabudowañ folwarcznych zachowa³y siê wszyscy rodzice posy³ali do nich swych synów murowane obora i spichlerz. Ślady dworu w obawie przed niskim poziomem nauczania zachowa³y siê w postaci schodów i murowa- i wobec niebezpieczeñstwa ich zaanga¿owa- nych naro¿ników, zarośniêtych krzakami bzu. nia w konspiracjê niepodleg³ościow¹, dlatego Z usytuowania mo¿na sobie wyobraziæ, jaki

113 114

113 Jeden z dwóch w gminie Zespołów Szkół 114 Widok na staw Gopło

92 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 9922 22013-11-30013-11-30 14:50:5414:50:54 jego mieszkañcy mieli piêkne widoki na park uznaj¹c, ¿e w ten sposób zmusili do przejścia i stawy. na prawos³awie. Najwcześniejsze źród³a nie zawieraj¹ in- Kilkanaście lat później przebywaj¹cy w £y- formacji o istnieniu dworu w £ysowie. Nato- sowie Stefan ¯eromski pozna³ historiê i mê- miast formu³a podpisywania siê Kosiñskich czeñstwo miejscowych unitów. Ich prześlado- „z Lisowa”, mo¿e świadczyæ o istnieniu w tej wania opisa³ w nowelach Ananke, Do swego miejscowości siedziby rodowej w XVI w. Boga oraz Poganin. Uj¹³ w nich tak¿e pe³n¹ W źród³ach z XVIII w. pojawia siê informa- poświêcenia postawê ksiêdza Jakuba Szprin- cja o dworze wzniesionym prawdopodobnie gera z Górek, przeniesionego w 1899 r. przez przez Kuczyñskich, w³aścicieli Korczewa w³adze guberni poza strefê unick¹. Rosjanie i od ok. 1700 r. £ysowa. Móg³ byæ skromn¹ uznali, ¿e jego pos³uga duchowa, jakiej udzie- siedzib¹ zarz¹dcy folwarku klucza korczew- la³ unitom, ogranicza wp³ywy prawos³awia na skiego. Na prze³omie XVIII i XIX w. drew- tym terenie. niany dwór zosta³ przebudowany, czêściowo Świadkiem owych wydarzeñ jest kośció³ pw. obmurowany i otynkowany. Zyska³ te¿ dwie Matki Boskiej Ró¿añcowej. To dawna świ¹ty- prostok¹tne oficyny po bokach dziedziñca nia grekokatolicka wzniesiona w 1755 r. pw. i od frontu ganek na filarach, przebudowany Opieki NMP. W 1819 r. zosta³a uposa¿ona przez później na werandê. Dach mia³ czterospado- Tadeusza Matuszewicza w ziemie i inne przy- wy, kryty s³om¹. Taki kszta³t siedziba w³aś- wileje. Zim¹ 1875 r. zamieniono j¹ na cerkiew. cicieli uzyska³a dziêki Tadeuszowi Matusze- Po ukazie carskim z 30 kwietnia 1905 r. wszy- wiczowi. scy unici przyjêli religiê rzymskokatolick¹. Maj¹tek rozparcelowano w 1946 r., a na Kośció³ by³ restaurowany w 1849 r. Od bazie stawów powo³ano Pañstwowe Gospo- 1920 r. stanowi³ fi liê parafi i w Niemojkach. darstwo Rybne. We dworze zamieszkali pra- Od 6 kwietnia 1936 r. pe³ni funkcjê parafi al- cownicy PGR. Dewastacja budynku zaczê³a nego. Świ¹tynia jest zwrócona prezbiterium nastêpowaæ ju¿ w latach 50. XX w. W 1973 r. na pó³noc. Na ścianie wmurowano w 1975 r. runê³a konstrukcja dachu i agonii zabytku ju¿ tablicê pami¹tkow¹, poświêcon¹ zamêczonej nie powstrzymano. 100 lat wcześniej unitce Teresie Midzickiej. £ysów zapisa³ chlubn¹ kartê w latach prze- We wnêtrzu na uwagê zas³uguj¹: w o³tarzu śladowañ unitów. W 1867 r. parafi ê zmuszono g³ównym obraz Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem do zap³acenia kontrybucji za opór wobec prób (ikona z XVIII w.), XVIII-wieczny feretron usuniêcia z cerkwi katolickich nalecia³ości. rokokowy Matki Boskiej ze św. Dominikiem W 1875 r. do £ysowa przybyli Kozacy pod wo- oraz „Ucieczka z Egiptu”, tablica pami¹tko- dz¹ naczelnika Klimenki, który postanowi³ wa wykonana w 1977 r. przez ojca Mariana si³¹ wymóc zgodê unitów na przejście na pra- Jastrzêbskiego z Niepokalanowa, poświêcona wos³awie. ¯¹da³ pisemnej zgody na zmianê podlaskim Unitom. wiary. Na śmieræ zosta³a zakatowana dziew- Obok świ¹tyni stoi dzwonnica z ok. po³. czynka z Ruskowa, Tereska Midzicka. Śmia³o XIX w. Murowana z ceg³y, otynkowana, czwo- odpowiedzia³a na przemowê naczelnika. Jej roboczna, z arkadowym przejściem sklepio- postawa i ofi ara ocali³y przed pobiciem pozo- nym kolebkowo oraz prześwitem w górnej sta³ych unitów. Kozacy popêdzili ich do popa, kondygnacji.

Powiat siedlecki 93

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 9933 22013-11-30013-11-30 14:50:5614:50:56 Mokobody (siedziba gminy)

115 116

115 Kapliczki i cudowne źródełko w Budzieszynie 116 Kościół paraﬁ alny w Mokobodach

o³o¿one s¹ na trasie Siedlce−Wêgrów, nad 20 sierpnia w Kamionce i przes³ano na lecze- Przek¹ Liwiec. nie w Miñsku Mazowieckim, a 8 maja nastêp- Pierwotna nazwa brzmia³a prawdopodobnie nego roku skazano na karê śmierci. Za miej- M¹kobody, jako nazwa rodowa od przezwiska sce egzekucji wybrano Mokobody. M¹kobod. St¹d pochodzili M¹kobodzcy. Inne Rosjanie u schy³ku powstania dokonali de- formy pisowni to M¹kowody, Monkobody centralizacji garnizonów i tym samym zwiêk- oraz w 1446 r. (pierwsza wzmianka o miej- szenia ich liczby. Niepokorne miejscowości scowości) Mukobody jako rusycyzm od s³owa karano utrzymywaniem i ¿ywieniem wojsk muka, co znaczy³o m¹ka. Od 1496 r. jest to rosyjskich. W Mokobodach zakwaterowano miasto na prawie che³miñskim. W 100. rocz- na pocz¹tku 1864 r. ruchom¹ kolumnê od- nicê zwyciêskiej bitwy pod Grunwaldem usi- dzia³u strzelców i 20 Kozaków. ³owano zmieniæ nazwê na bardziej zrozumia- W XV i XVI w. Mokobody stanowi³y jeden ³¹ – Nowe Miasto. Do 1954 r. istnia³a gmina z dwóch kluczy dóbr, obok Wyszkowa, sta- Skupie z siedzib¹ w Mokobodach. nowi¹cych spójny kompleks, chocia¿ czêsto W ramach represji popowstaniowych Mo- zmieniali siê ich w³aściciele. Pierwszym by³ kobody utraci³y w 1867 r. prawa miejskie. rycerz Jan Mokobodzki pochodz¹cy prawdo- Nic dziwnego. Wszak mieszkañcy byli bardzo podobnie z rodu Prusów. Po nim w³ości obj¹³ licznie zaanga¿owani w walki 1863 r. Wie- mo¿ny litewski Micha³ Goliginowicz h. £a- czorem 30 stycznia 1863 r. Mokobody zaj¹³ bêdź, który by³ ich w³aścicielem do¿ywotnio. oddzia³ pod dowództwem kpt. Kuczkowskie- Dóbr nie dziedziczyli jego potomkowie. go ps. Mucha w liczbie 800 kosynierów i 200 Nastêpnie Mokobody i Wyszków otrzyma³ strzelców. Nastêpnego dnia wycofa³ siê przed 29 października 1486 r. od Kazimierza Jagiel- nadci¹gaj¹cymi si³ami rosyjskimi. W marszu loñczyka Jan (Iwaszko) Litawor Chreptowicz. na Wêgrów stoczy³ z nimi zwyciêsk¹ bitwê. Nowy w³aściciel wystawi³ 22 lipca 1496 r. do- W wielkiej bitwie pod Wêgrowem 3 lutego kument uznawany za pierwsz¹ lokacjê miasta. 1863 r. wzi¹³ udzia³ oddzia³ z Mokobód w licz- Nadanie prawa che³miñskiego potwierdzi³ król bie 600 powstañców. Zygmunt Stary 10 sierpnia 1510 r. i zmieni³ na- Represje popowstaniowe objê³y miasto ju¿ zwê na Nowe Miasto. Nazwa siê nie przyjê³a w 1863 r. Aleksandra Ga³eckiego aresztowano i zosta³a zarzucona w latach 30. XVI w.

94 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 9944 22013-11-30013-11-30 14:50:5614:50:56 W 1513 r. Jan Litawor Chreptowicz i jego Budowê zrealizowano w czterokrotnie ¿ona Jadwiga z ksi¹¿¹t Holszañskich nadali mniejszej skali. Ma to zwi¹zek z mniejszymi wójtostwo z 3 w³ókami w Mokobodach Hanu- mo¿liwościami fundatora, w³aściciela śred- szowi Niemcowi de Imberk i jego ¿onie Jadwi- niej wielkości maj¹tku. Pierwotny projekt dze Suchodolskiej. W tym czasie zauwa¿alny mia³ byæ w zamiarze wotum ca³ego narodu. jest proces spadku znaczenia kościo³a w Bu- Świ¹tynia zosta³a zbudowana w latach dzieszynie, który sta³ siê fi li¹ ośrodka parafi i 1798−1818 staraniem Jana Onufrego Osso- przeniesionego do Mokobód. liñskiego, starosty drohickiego, piastuj¹cego W XVI w. dobra nale¿a³y do córek Chrep- tak¿e stanowisko prezesa S¹du Apelacyjnego towiczów: Anny Ościkowej i Zofi i Wrzelew- Ksiêstwa Warszawskiego. W najbli¿szej okoli- skiej oraz ich spadkobierców. W XVIII w. cy mo¿emy podziwiaæ inne dzie³a fundowane Mokobody stanowi³y w³asnośæ Ostrorogów przez ród Ossoliñskich: dwór w Niwiskach i nastêpnie Ossoliñskich. Wiek XIX to rz¹dy i pa³ac w Rudce k. Brañska. kolejno: Jezierskich, Chrzanowskich i Ku- Kośció³ by³ konsekrowany w 1837 r. i restau- czyñskich. rowany w 1896. Klasycystyczny, centralny, na W pó³nocnej pierzei rynku Mokobód stoi planie kwadratu o bardzo spójnej i mi³ej oku kośció³ parafi alny pw. św. Jadwigi, z wyj¹tkow¹ architekturze. Kompozycja wnêtrza oparta w skali kraju histori¹. jest na planie krzy¿a greckiego, utworzonego Pos³owie Sejmu Czteroletniego podjêli przez nawê, transept* i prezbiterium. Nad uchwa³ê o wybudowaniu Świ¹tyni Najwy¿- czêści¹ centraln¹ jest zdwojona kopu³a. szej Opatrzności jako wotum wdziêczności Wewn¹trz znajduje siê otaczany wielkim za Konstytucjê 3 maja 1791 r. Trzeci rozbiór kultem obraz Matki Boskiej Budzieszyñskiej Polski, nastêpnie wybuch II wojny świato- z XVII w. Rokokowe rzeźby ewangelistów zo- wej przerwa³y kolejne inicjatywy wzniesienia sta³y wykonane przez Macieja Polejowskiego. świ¹tyni w Warszawie. Na zasuwie o³tarza g³ównego jest obraz z koñ- Mamy to szczêście, ¿e w Mokobodach zrea- ca XVIII w. „Chrystus nauczaj¹cy” przypisywa- lizowano pierwotny projekt arch. Jakuba Kubi- ny Franciszkowi Smuglewiczowi. Natomiast ckiego, wyró¿niony w konkursie og³oszonym „Ho³d Pasterzy” namalowa³ w XIX w. Piotr le przez króla Stanis³awa Augusta. Brun. Zachowany jest tak¿e oryginalny model

117 118

117 Uroczysta msza św. w kościele 118 Odsłonięcie 26 kwietnia 1998 r. w przedsionku kościoła tablicy pamiątkowej poświęconej żołnierzom Armii Krajowej

Powiat siedlecki 95

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 9955 22013-11-30013-11-30 14:50:5814:50:58 119 120

119 Figura św. Jadwigi Śląskiej, pa- tronki narzeczonych, w ogrodzeniu kościoła 120 Pomnik ku czci poległych w wojnie polsko-bolszewickiej i w II wojnie światowej 121 Budynek Urzędu Gminy

121

kościo³a wykonany w 1793 r. przez Jakuba Ku- W 1930 r. w 10. rocznicê zwyciêstwa nad bickiego. W latach 70. XX w. przeprowadzono Armi¹ Czerwon¹ wzniesiono na skwerze remont kościo³a. przed kościo³em pomnik poświêcony Józefowi Obok kościo³a wybudowano w XVIII w. Pi³sudskiemu i bohaterom wojny polsko-bol- drewnian¹ dzwonnicê i w XIX w. drewnian¹ szewickiej. W nastêpnym roku Ministerstwo organistówkê z gankiem na dwóch s³upach od Wyznañ Religijnych i Oświecenia Publicznego frontu. Dach namiotowy dzwonnicy zwieñ- dekretem z 26 lutego 1931 r. nada³o imiê mar- czony jest chor¹giewk¹ z herbem Topór Osso- sza³ka Józefa Pi³sudskiego Publicznej Szkole liñskich i dat¹ 1753. Powszechnej 3. stopnia. Te tradycje s¹ konty-

96 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 9966 22013-11-30013-11-30 14:50:5914:50:59 122

122 Zachód słońca nad Mokobodami. Na pierwszym planie gałąź sosny banka

nuowane. Zniszczony po wojnie przez w³adzê Igrzyskach Paraolimpijskich w Londynie ludow¹ pomnik zosta³ odbudowany, a gimna- 1 września 2012 r. zdoby³a z³oty medal w rzu- zjum nosi imiê Marsza³ka Józefa Pi³sudskiego. cie oszczepem. W Mokobodach rozpoczê³a sw¹ karierê Gmina Mokobody przoduje w powiecie sportow¹ Katarzyna Piekart. Na XIV Letnich w produkcji mleka.

Powiat siedlecki 97

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 9977 22013-11-30013-11-30 14:51:0214:51:02 Mordy (siedziba miasta i gminy)

123 124

125 126

123 Kościół paraﬁ alny z bramą-dzwonnicą 124 Kapliczka św. Jana Nepomucena naprzeciw bramy wjazdowej do pałacu 125 Widok od pałacu na bramę wjazdową 126 Widok przez staw na gorzelnię

rugie obok Siedlec miasto w powiecie Etymolodzy twierdz¹, ¿e nazwa miasta Dle¿y na trasie Siedlce−£osice (Bia³ystok) jest rodow¹, pochodzenia ruskiego. Wywodzi i przy linii kolejowej Siedlce−Siemianówka. siê od przezwiska Morda, co z ruskiego zna- Na stacji kolejowej Mordy koñczy siê trakcja czy pysk. Ciekawszy jest wywód historyczny elektryczna. Nazywane by³o niegdyś „drugim w powi¹zaniu z Boles³awem V Wstydliwym Krakowem”. (1226−1279). Jednym z celów polityki zagra- W maj¹tku dzia³a³ jeden z najwiêkszych nicznej ksiêcia by³a chrystianizacja Jaæwin- obok Puczyc (obecnie pow. ³osicki) browarów gów. Po z³upieniu przez nich Ma³opolski, ksi¹- w guberni siedleckiej. St¹d wywodzi siê znane ¿ê zorganizowa³ w odwecie wyprawê zbrojn¹ w regionie powiedzenie pochodz¹ce z nalepki na Jaæwie¿ w 1264 r. Zakoñczy³a siê zwyciê- na butelce Pijcie piwo! Mordy Siedleckie. stwem wojsk krakowsko-sandomierskich,

98 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 9988 22013-11-30013-11-30 14:51:0314:51:03 zabiciem wodza Jaæwingów Kumata i wymor- ³ocki Stanis³aw Hlebowicz odnowi³ kośció³). dowaniem przeciwników. St¹d wg legendy Zosta³y odkupione w 1528 r. od El¿biety wywodzi siê nazwa od s³owa mord. Rycerze z Hlebowiczów (1 v. Sapie¿yny, 2 v. Ościkowi- ścigali niedobitków uciekaj¹cych przesmyka- czowej) przez króla Polski Zygmunta I Starego, mi (st¹d nazwa Przesmyki) i obmywali skrwa- nastêpnie nadane w 1552 r. przez króla Polski wione czo³a w miejscu, gdzie powsta³a wieś Zygmunta II Augusta (1520−1572) wojewo- Czo³omyje. dzie wileñskiemu, Miko³ajowi Radziwi³³owi Pierwsza wzmianka o Mordach pochodzi zw. Czarnym. W tym czasie sta³y siê ośrod- z 4 września 1434 r. W dokumencie pod t¹ kiem dysydenckim na Podlasiu. W latach dat¹ wielki ksi¹¿ê litewski Zygmunt I Kiej- 1552−1571 funkcjonowa³ tu zbór ariañski, stutowicz (ok. 1365−1440) nada³ Czo³omyje, a w 1563 r. odby³ siê synod ró¿nowierców. G³uchów, Mordy i Pruszyn rycerzowi Preto- W latach 1571−1680 w³aścicielami byli rowi (II) z Korczewa. Po nim dobra sta³y siê Ciecierscy h. Rawicz, którzy wznieśli dwór w³asności¹ Jana Mordzkiego (syna Stanis³awa obronny zniszczony przez Szwedów. Po nich Pretorowicza z Korczewa), który przed 1458 r. Mordami w³adali w latach 1680−1717 God- ufundowa³ kośció³ w Mordach. lewscy, nastêpnie w latach 1717−1803 ponow- Jan Mordzki zmar³ bezpotomnie i maj¹- nie Ciecierscy. Od 1803 r. by³a to w³asnośæ tek po nim przej¹³ stryjeczny brat Stanis³aw radcy Fryderyka Kühlena, od 1821 r. Banku Korczewski. Jemu Mordy zawdziêczaj¹ prawa Berliñskiego, w latach 1828−1830 króla Fry- miejskie za zgod¹ wielkiego ksiêcia litewskie- deryka Wilhelma I, twórcy militarnej potêgi go Kazimierza IV Jagielloñczyka (1427−1492). Prus. W 1830 r. Mordy zosta³y wykupione W 1488 r. Mordy sta³y siê miastem na prawie przez Bank Rz¹du Królestwa Polskiego i sta³y che³miñskim, podobnie jak pobliski Wêgrów. siê w³asności¹ Skarbu Pañstwa. Utraci³y prawa miejskie w 1867 r. w ramach re- W 1838 r. dobra objêli Zembrzuscy. Micha³ presji popowstaniowych, odzyska³y w 1919 r. Zembrzuski by³ oﬁ cerem 4 Pu³ku U³anów Na pocz¹tku XVI w. Mordy stanowi³y w³as- i jednocześnie adiutantem dowódcy dywi- nośæ Hlebowiczów (w 1505 r. wojewoda po- zji u³anów Królestwa gen. Jana Weyssenhof-

127 128

127 Imponujące bocianie gniazdo na kominie gorzelni 128 Działaczka społeczna i poetka Irena Ostaszyk

Powiat siedlecki 99

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 9999 22013-11-30013-11-30 14:51:0714:51:07 fa. Walczy³ w powstaniu listopadowym i po W ramach represji po powstaniu szlachcian- śmierci spocz¹³ na cmentarzu paraﬁ alnym kê Wiktoriê Dêbsk¹ zatrzymano 23 marca w Mordach. 1864 r. za zbieranie pieniêdzy dla powstañców, Zaopiekowa³ siê i wspomóg³ karierê arty- a mieszczanin z Mordów Micha³ Dembski zo- styczn¹ polskiego malarza ¿ydowskiego posta³ aresztowany 12 lutego 1864 r. i skazany chodzenia Józefa Buchbindera (1839 Radzyñ na 8 lat katorgi za przynale¿nośæ do oddzia- Podlaski – 1909 Warszawa). Ten artysta przy- ³u „Boñczy”. Ca³e miasto ukarano, lokuj¹c j¹³ chrzest 9 stycznia 1857 r. w Mordach. Stu- w nim na pocz¹tku 1864 r. 1. kompaniê strze- diowa³ w Szkole Sztuk Piêknych w Warszawie, leck¹ rewelskiego pu³ku piechoty i 3. sotniê nastêpnie w Dreźnie, Monachium i Rzymie. doñskiego pu³ku kozaków nr 34. Mieszkañcy Pracowa³ tak¿e pewien czas w Pary¿u. Ma- Mordów musieli wy¿ywiæ ¿o³nierzy i utrzy- lowa³ g³ównie obrazy o tematyce religijnej, maæ ich wierzchowce w czasie decentralizacji o kompozycjach wpisuj¹cych siê w kierunek garnizonu siedleckiego. W terenie lokowano nazarenizmu. niedu¿e oddzia³y rosyjskie, skutecznie prze- Zembrzuscy odcisnêli ślad swej dzia³alności ciwdzia³aj¹ce poczynaniom polskich oddzia- nie tylko w Mordach. W 1878 r. Jan Zembrzuski ³ów w schy³kowej fazie powstania. przeznaczy³ 12 tys. rubli na hipotece maj¹tku na W 1912 r. dobra kupi³ Konstanty Przew³o- stypendia dla m³odzie¿y. ¯ona w³aściciela ma- cki z Woli Ga³êzowskiej na Lubelszczyźnie j¹tku przechowywa³a dzieci unickie wykradane od Jana Zembrzuskiego zwanego Drugim. z rosyjskich ochronek, m.in. z Wirowa. Ostatnim w³aścicielem maj¹tku Mordy do Wincenty Zembrzuski uczestniczy³ w po- aresztowania przez NKWD, by³ Henryk Prze- wstaniu styczniowym. Podobnie mieszkañcy w³ocki. Gospodarowa³ ca³y okres okupacji okolic miasta, którzy zebrali 80 sztuk ciep³ej II wojny światowej. Uchroni³ maj¹tek przed odzie¿y dla powstañców, któr¹ w koñcu paź- przekszta³ceniem w Liegenschaft, okazuj¹c dziernika 1863 r. odebra³ mjr Suchodolski dyplom ukoñczenia wy¿szej szko³y rolniczej z Kozakami. W Mordach zosta³a stoczona z najwy¿szymi ocenami za naukê. Jego dom 4 października 1863 r. przez oddzia³ powstañ- by³ schronieniem dla wielu osób z rodziny czy bitwa z czêści¹ kolumny por. Folianda. i konspiracji oraz wysiedlonych z Zamoj-

129 130

129 Zespół Ludowy „Podlasianki” z Mordów na majówce w Chlewiskach 130 Krystyna Noszczak – twórczyni ludowa z Mordów

100 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 110000 22013-11-30013-11-30 14:51:0814:51:08 szczyzny. Dzieci by³y zaanga¿owane w kon- prawej stronie od Siedlec, z fasad¹ skierowan¹ spiracjê. ku szosie. W pa³acu przed czerwcem 1941 r. zain- Pa³ac wzniesiono zapewne w 1. po³. XVIII w. stalowa³ siê sztab dowódcy 6 Armii Polowej dla Ciecierskich w miejscu dworu obronnego, feldmarsza³ka Friedricha Paulusa. Tu¿ przed po którym pozosta³y ślady fortyﬁ kacji. Budy- nadejściem frontu ze wschodu w lipcu 1944 r. nek zosta³ przekszta³cony w koñcu XVIII w. kwaterowali Wêgrzy. Po wkroczeniu Armii Nastêpnie siedzibê rozbudowa³a rodzina Zem- Czerwonej wszystkie zabudowania gospodar- brzuskich po 1837 r. oraz w 2. po³. XIX w., na- cze zosta³y spalone, a zwierzêta hodowlane daj¹c jej ostateczny klasycystyczny kszta³t. Po rozgrabione. Henryk Przew³ocki zosta³ wys³a- wojnie by³ remontowany w latach 1963−1964 ny do obozów Gu³agu, gdzie zmar³ w Borowi- oraz w koñcu lat 70. XX w. Stanowi³ siedzibê czach 12 czerwca 1946 r. Technikum Terenów Zielonych. Maj¹tek upañstwowiono, a rodzinê wysied- Jest otoczony parkiem z zachowanym staro- lono z pa³acu. Zaopiekowa³ siê nimi i zapew- drzewem i czytelnymi alejami drzew. Na osi ni³ mieszkanie Antoni Marylski, dyrektor od po³udnia kapliczka, za śladami fosy dwa Zak³adu dla Ociemnia³ych w Laskach pod drzewa rzadko spotykanego gatunku orzecha Warszaw¹, bowiem Przew³occy przed wojn¹ w³oskiego. byli dobroczyñcami tej instytucji. Od strony szosy usytuowana jest brama Rezydencja stanowi obecnie w³asnośæ Uni- wjazdowa, barokowa z XVIII w. Czêśæ zabudo- wersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego wañ w za³o¿eniu pa³acowo-parkowym zosta³a w Siedlcach. Usytuowana jest za stawem po wyremontowana, ale ca³ośæ jest opuszczona.

131 132

131 Nieistniejący już pomnik Poległych w wojnie 1920 r. 132 Henryk Czarnocki z wnuczką trzymający sztandar Placówki AK Mordy. Przechował go w ukryciu przed władzami komunistycznymi

Powiat siedlecki 101

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 110101 22013-11-30013-11-30 14:51:1014:51:10 Folwark po przeciwnej stronie stawu sprawia gury przydro¿ne z XVIII w. Naprzeciw bramy jeszcze bardziej przygnêbiaj¹ce wra¿enie. wjazdowej pa³acu znajduje siê postaæ św. Jana Zespó³ pa³acowy w Mordach ma podob- Nepomucena i dalej przy tej samej ul. Naruto- nie bogat¹ historiê i znaczenie dla powiatu, wicza, po lewej stronie kapliczka św. Micha³a jak za³o¿enie rezydencjonalne w Korczewie. Archanio³a. Trzecia kapliczka, św. Floriana, W XV w. stanowi³ tak¿e w³asnośæ tej samej usytuowana jest po lewej stronie ul. 11 Listo- rodziny. By³y czynione próby uratowania tej pada prowadz¹cej w kierunku £osic. ziemiañskiej siedziby z przeznaczeniem m.in. Na cmentarzu parafi alnym znajduje siê kana Muzeum Ziemiañstwa. Wspó³pracuj¹cy plica cmentarna pw. św. Rocha, zwrócona fa- z Ośrodkiem „Karta” Janusz Przew³ocki, syn sad¹ do szosy. Neogotycka, zosta³a wzniesio- ostatniego w³aściciela i wiceprezes Zwi¹zku na w 1861 r. przez Jana Zembrzuskiego jako Sybiraków, czyni³ próby stworzenia archiwum grobowa rodziny. Nad wejściem umieszczono i centrum naukowego tego ośrodka w Mor- fi gurê patrona. Dalej znajduj¹ siê mogi³y i po- dach. Odby³y siê ju¿ przetargi, które wy³oni³y mniki ¿o³nierzy poleg³ych w I wojnie świato- nowych w³aścicieli. Umowy sprzeda¿y zosta³y wej i we wrześniu 1939 r., dzieci Zamojszczy- uniewa¿nione i pa³ac z ka¿dym rokiem nisz- zny, powstañca 1863 r. Tutaj zosta³ tak¿e czeje coraz bardziej. pochowany hrabia Jerzy Hutten Czapski, oj- Równie wa¿nym zabytkiem dla Mordów ciec artysty malarza Józefa Czapskiego i teśæ jest barokowy kośció³ z późnobarokow¹ fasad¹ Henryka Przew³ockiego. pw. św. Micha³a Archanio³a. Jego budowa roz- W pó³nocnej czêści rynku stoi pomnik poczê³a siê w koñcu XVII w., prezbiterium ok. 25-lecia PRL i 700-lecia Mordów z 1967 r., au- 1705 r. z fundacji Godlewskich: starosty nur- torstwa Witolda Lorentowicza. skiego Stanis³awa i podkomorzego nurskiego W Mordach urodzi³a siê 2 października Jana. Budowê zakoñczono oko³o 1738 r. stara- 1919 r. znana dzia³aczka spo³eczna Irena niem stolnika drohickiego Baltazara Ciecier- Ostaszyk. Z wykszta³cenia mistrz ogrodnik skiego, który jest pochowany w podziemiach. sadownik. W czasie okupacji II wojny świa- Świ¹tynia by³a konsekrowana w 1739 r. przez towej uratowa³a dwoje dzieci wysiedlonych bpa Andrzeja Za³uskiego. Jest orientowana z Zamojszczyzny. Od 1983 r. pe³ni³a funkcjê i zbudowana na rzucie krzy¿a ³aciñskiego. przewodnicz¹cej Ko³a Gospodyñ Wiejskich. Wyj¹tkowe jest usytuowanie prezbiterium W 1987 r. zosta³a przyjêta do Sekcji Literatury w stronê rynku. Wejście g³ówne jest z przeciw- Ludowej Stowarzyszenia Twórców Ludowych. nej strony, od ³¹k. Takie usytuowanie sugeruje Debiutowa³a zbiorem poezji w 1989 r. Pisa³a planowan¹ rozbudowê miasta w kierunku za- wiersze, opowiadania i bajki. G³ównym moty- chodnim. wem jej poezji by³ etos ziemi, stanowi¹cy dla Wyposa¿enie kościo³a jest barokowe. Obra- niej sacrum. Napisa³a du¿o wierszy o tematy- zy Św. Józef z Dzieci¹tkiem, Anio³ Stró¿, Ma- ce religijnej, w których szczególnym kultem donna z Dzieci¹tkiem i Chrzest Jezusa nama- otacza³a Matkê Bosk¹. Po śmierci Ireny Osta- lowa³ Józef Buchbinder. szyk Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna Na osi kościo³a, od strony rynku znajduje siê przyjê³a jej imiê. brama dzwonnica zbudowana w 2. æw. XVIII w. W Mordach dzia³a Zespó³ Ludowy Podla- W trakcie zwiedzania miasta warto zwróciæ sianki. Rêkodzie³em artystycznym zajmuje uwagê w drodze na cmentarz na barokowe fi - siê Krystyna Noszczak.

102 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 110202 22013-11-30013-11-30 14:51:1214:51:12 Mościbrody (gmina Wiśniew)

133 134

133 Fasada dworu o zmierzchu 134 Sala kominkowa

ieś le¿y 4 km na po³udnie od Siedlec, W XIX w. folwarkiem administrowali Jarz¹- Wprzy drodze krajowej nr 63 Wêgorze- bowie, a wieś Mościbrody by³a maj¹tkiem rz¹- wo−S³awatycze. dowym. Istniej¹cy do dzisiaj dwór ufundowa³ Nazwê wywodzi siê od potrzeby moszczenia w 1848 r. Andrzej Jarz¹b w miejscu skromniej- brodów do przeprawy przez zabagniony niski szej siedziby administratorów. Maj¹tek i dwór obszar doliny Muchawki i jej prawego dop³y- rozwija³ siê pod jego skutecznym zarz¹dem do wu Zbuczynki. Nie znaczy to jednak, ¿e ety- wybuchu powstania styczniowego. Gospodar- molodzy nie maj¹ ju¿ nic do powiedzenia w tej stwo przynosi³o wysokie plony, karpie ze stawów sprawie. Otó¿ w źród³ach ok. 1511 r. pojawia rybnych znane by³y w ca³ym Królestwie. Jarz¹bo- siê Bart³omiej z Marścibrodów, czyli uznaj¹c wie organizowali koncerty muzyki patriotycznej znaczenie przepraw, mo¿emy t³umaczyæ na- i wieczory polskiej poezji romantycznej. zwê miejscowości od zmarszczonej wody na Andrzej Jarz¹b wzi¹³ udzia³ w powstaniu brodach. styczniowym. Zgin¹³ w bitwie pod Siemiaty- Mościbrody s¹ po³o¿one w pó³nocnej czê- czami, która odby³a siê 6 i 7 lutego 1863 r. Aby ści historycznej ziemi ³ukowskiej. Pierwsza uchroniæ maj¹tek przed konﬁ skat¹, rodzina wzmianka o nich pochodzi z 1529 r., z inwen- zapisa³a go Józefowi Jarz¹bowi, który nie bra³ taryzacji dóbr Borkowskich, stanowi¹cych udzia³u w powstaniu. wówczas wieś o powierzchni po³owy ³ana*. Ten zabieg nie uratowa³ sytuacji polskiej ro- Zamieszkiwa³a j¹ szlachta zagrodowa. dziny. W 1867 r. maj¹tek otrzyma³ za zas³ugi W 2. po³. XVIII w. Mościbrody by³y czêści¹ w t³umieniu powstania rosyjski gen. Zachar starostwa wiśniewskiego, którego posesorem* Maniukin. Po jego śmierci w 1882 r. dobra prze- by³ ksi¹¿ê Stanis³aw Jab³onowski. Wieś nale- sz³y na w³asnośæ jego syna rtm. Miko³aja Zacha- ¿a³a do Adama Jastrzêbskiego. W 1780 r. jego rewicza Maniukina. On to w 1901 r. si³¹ usun¹³ synowie sprzedali czêśæ folwarku Sebastiano- Jarz¹bów z Mościbrodów. W Siedlcach mieszka³ wi Jastrzêbskiemu. W drodze kolejnych spad- potomek dawnych w³aścicieli, Wac³aw Jarz¹b. ków, dziedziczenia i zawierania ma³¿eñstw Urodzi³ siê 20 grudnia 1906 r. i zmar³ maj¹c dobrami mościbrodzkimi w³adali Jastrzêbscy ponad 100 lat. By³ uczestnikiem walk we wrześ- i nastêpnie Borkowscy. niu 1939 r. w rejonie umocnionego odcinka

Powiat siedlecki 103

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 110303 22013-11-30013-11-30 14:51:1214:51:12 135

135 Wiosna w parku

„¯nin” pozycji obronnej Armii „Poznañ” i póź- W Mościbrodach ma siedzibê Stowarzy- niej cz³onkiem AK. Z wielkim pietyzmem bada³ szenie „Tradycja-Rozwój-Przysz³ośæ”, które i przekazywa³ dzieje swej rodziny. organizuje uroczystości i imprezy kulturalne. W bitwie pod Siemiatyczami wojskami ro- Nawi¹zuje do tradycji s³owiañskiej i polskiego syjskimi dowodzi³ gen. Zachar Maniukin. Tak roku obrzêdowego. Promuje tak¿e turystykê oto w jednym wydarzeniu z³¹czy³y siê losy obu regionu poprzez organizacjê konferencji na- rodzin. ukowych, rajdów i wycieczek. W czasie II wojny światowej Mościbrody Obok dworu rozpoczêto tworzenie placów- stanowi³y zaplecze aprowizacyjne dla Niem- ki muzealnej o profi lu g³ównie regionalnym ców stacjonuj¹cych w Siedlcach. Maj¹tek za- i etnografi cznym. W tym celu na siedzibê mieniono na Liegenschaft chroniony przez po- przeniesiono zabytkow¹ chatê i ustawiono j¹ sterunek ¿andarmerii. By³y te¿ próby hodowli na skraju za³o¿enia dworsko-parkowego. Za- kauczuku do celów wojskowych. kupiono te¿ prywatn¹ kolekcjê od Jana Kar- Po wojnie dwór w Mościbrodach by³ siedzi- wowskiego z Zalesia k. £ukowa, jako trzon b¹ PGR. Przez lata ulega³ powolnej dewastacji. planowanej ekspozycji sta³ej. Czêśæ ekspona- W 2000 r. sta³ siê prywatn¹ w³asności¹ i zosta³ tów organizowanego muzeum jest ju¿ prezen- odbudowany wraz z ofi cyn¹ przez Ma³gorzatê towana w wystroju budynku dworu i ofi cyny i Krzysztofa Borkowskich. dworskiej.

104 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 110404 22013-11-30013-11-30 14:51:1414:51:14 Niwiski (gmina Mokobody)

136 137

136 Brama wjazdowa i w głębi kordegarda zespołu dworsko-parkowego 137 Fasada kościoła paraﬁ alnego

ieś zwana w XIX w. Niwiska, le¿y w do- utworzono w 1480 r. i w tym samym roku Wlinie rzeki Liwiec, na trasie Nowe Iga- zbudowano drewniany kośció³. Wed³ug lokal- nie–Kisielany−¯michy. By³a siedzib¹ gminy nej tradycji materia³ z jego rozbiórki pos³u¿y³ w XIX w., w czasie okupacji II wojny światowej do zbudowania kilku domów we wsi. Jeden i po wojnie do 1954 r. z nich stoi przy drodze wyjazdowej na Wy³azy Najwcześniejsz¹ wzmiankê o w³asności i mo¿e byæ najstarsz¹ drewnian¹ budowl¹ na ziemskiej datuje siê na 1503 r. W tym roku wy- Podlasiu. stêpuje poddany ksi¹¿¹t mazowieckich i sêdzia Obecny kośció³ zosta³ wzniesiony w 1787 r. liwski Gotard z Niwisk. Uczestniczy³ w sporze przez Kazimierza Ossoliñskiego h. Topór o granice posiad³ości na rzece ¯ytnia z w³aści- i jego ¿onê Antoninê Butlerównê w miejscu cielem dóbr Siedlce, Danielem Siedleckim. wcześniejszego drewnianego. Stanowi wo- W XIX w. w³aścicielem maj¹tku by³ Julian tum przeb³agalne po bezpotomnej śmierci Kuszel. W 1885 r. dobra sk³ada³y siê z fol- w 1786 r. syna dziedziców, Franciszka Feli- warków: Niwiska i Ostrówek, nomenklatur: cjana. Spośród wszystkich świ¹tyñ salowych, Tymianka, K¹ty (inaczej Hulidów), Drogów, fundowanych przez Ossoliñskich na Podlasiu, Serzmów, Biele i Suchy Las, wsi: Niwiska, Wy- ta w Niwiskach zosta³a wyj¹tkowo przykryta ³azy i Ziomaki. W folwarku funkcjonowa³ bro- stropem. Cech¹ charakterystyczn¹ w niej jest war piwa zwyczajnego i na Liwcu m³yn wodny tak¿e daleko id¹ca oszczêdnośæ w eksponowa- du¿ych rozmiarów zwany Koty. niu atrybutów fundatora. W Niwiskach najokazalszymi zabytka- Klasycystyczny kośció³ zbudowany na pro- mi s¹: kośció³ parafi alny pw. Wniebowziêcia stok¹tnym cmentarzu otoczonym murowa- Najświêtszej Panny Marii i zespó³ dworsko- nym ogrodzeniem jest zwrócony prezbiterium -parkowy. w kierunku pó³nocnym. Wzniesiony na planie W 1253 r. Niwiski by³y jedn¹ z najdalej na krzy¿a św. Antoniego, którego pionowej belce wschód wysuniêtych parafi i Archidiecezji odpowiada prostok¹tna nawa o zaokr¹glonych Poznañskiej. W obecnym kszta³cie parafi ê wewn¹trz naro¿ach. Ramiona krzy¿a wyzna-

Powiat siedlecki 105

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 110505 22013-11-30013-11-30 14:51:1514:51:15 138

138 Uroczystość patriotyczna w kościele 139 Pomnik ku czci poległych we wrześniu 1939 r. na cmentarzu paraﬁ alnym 139

cza kwadratowe prezbiterium, z przylegaj¹cy- krajobrazowy. Świadectwem pierwotnego bami do boków bliźniaczymi przybudówkami, rokowego za³o¿enia jest imponuj¹ca brama mieszcz¹cymi kruchtê i zakrystiê w przyzie- wjazdowa od po³udnia. W jej pobli¿u, po pra- miu oraz przeszklone lo¿e kolatorskie* na piê- wej stronie, jest kordegarda i naprzeciw dwo- trze. Najbogatszym detalem architektonicz- ru, po lewej stronie – ofi cyna. Na owalnym nym wyró¿nia siê fasada. W okulusie szczytu podjeździe ze śladami gazonu stoi tajemniczy jest umieszczona data budowy 1787. fi lar z piaskowca. Datowany jest na XVIII w. Wnêtrze świ¹tyni zaskakuje gr¹ świate³ Na jego czterech ścianach rozpoznawalne s¹: i cieni. Rozświetlona nawa g³ówna kontrastu- herb Junosza Zaliwskich, Szeliga oraz zarys je z prezbiterium ukrytym w pó³mroku. Kla- zniszczonego or³a. sycystyczne wnêtrze zdobi późnobarokowe Na po³udnie od zespo³u dworkowo-parko- wyposa¿enie z XVIII w.: o³tarz g³ówny, cztery wego usytuowano zabudowania folwarku. boczne, ambona i chrzcielnica. Na cmentarzu parafi alnym w Niwiskach W ogrodzeniu kościo³a, w zachodnim naro- znajduje siê m.in. pomnik poleg³ych ¿o³nierzy ¿u zbudowano dwukondygnacyjn¹ dzwonnicê Września 1939 r. i ich mogi³y. Autorem po- i we wschodnim kostnicê. mnika jest Witold Lorentowicz. Pomnikiem Kośció³ jest elementem osi widokowo-ko- i mogi³ami opiekuje siê mieszkaj¹cy w Siedl- munikacyjnej biegn¹cej reprezentacyjn¹ alej¹ cach Roman Tadeusz Okniñski. ¯o³nierz grabowo-lipow¹ przez za³o¿enie dworsko-par- ZWZ i AK po wojnie wst¹pi³ do oddzia³u WiN kowe i dalej do wieñcz¹cej j¹ piaskowcowej Henryka Hebdy ps. Korwin, dzia³aj¹cego na kolumny z fi gur¹ Matki Boskiej. terenie gminy Mokobody. Aresztowany przez Dwór zosta³ wzniesiony przez Kazimierza UB, zosta³ os¹dzony na 5 lat wiêzienia. Ossoliñskiego w 2. po³. XVIII w. i w nastêp- W lesie na po³udniowy zachód od Niwisk s¹ nych wiekach przebudowywany. Obecnie jest mogi³y jeñców w³oskich, którzy tutaj zosta- remontowany przez prywatnych w³aścicieli. li rozstrzelani przez Niemców i pochowani. Siedziba Ossoliñskich zbudowana na pla- Przebywali w Stalagu 366 w Siedlcach. Ich nie prostok¹ta, z arkadowym portykiem* od pamiêci zosta³ ods³oniêty 11 września 2005 r. frontu jest usytuowana na wzniesieniu i oto- pomnik na cmentarzu Armii Czerwonej czona parkiem przekszta³conym w XIX w. na w Siedlcach.

106 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 110606 22013-11-30013-11-30 14:51:1614:51:16 Oleksin (gmina Kotuń)

140 141

140 Wnętrze drewnianego kościoła paraﬁ alnego 141 Kwatera rodziny Suchodolskich na cmentarzu paraﬁ alnym

ieś nad rzek¹ Kostrzyñ po³o¿ona 1,5 Obecny kośció³ zosta³ zbudowany w 1947 r. Wkm od przystanku kolejowego Sosno- (inne źród³a podaj¹ 1945 r.), bez wyraźnych we. Siedziba parafi i rzymskokatolickiej pw. cech stylowych. We wnêtrzu zwraca uwagê po- św. Aleksego. Nazwa dzier¿awcza pochodzi lichromia malowana po 1947 r. przez ksiêdza od imienia Oleksy. W 1524 r. zwa³a siê Olexi- salezjanina Wincentego Kiliana (1905−1991). no. W 2. po³. XIX w. u¿ywano nazwy Oleksyn Artysta znany jest g³ównie z realizacji witra¿y (1879), któr¹ w tej okolicy spotyka siê do tej (okna w nawach bazyliki katedralnej w P³o- pory. cku) i mozaik (Bazylika Najświêtszego Serca Miejscowośæ zosta³a za³o¿ona w dobrach Jezusowego w Warszawie). Wyposa¿enie po- Boimie (Bojmie) jako miasto w 1557 r. za zgo- chodzi z XVIII i XIX w. d¹ króla Zygmunta II Augusta. Za³o¿ycielami Na cmentarzu parafi alnym po³o¿onym przy byli synowie w³aściciela dóbr Aleksego Bo- kościele znajduj¹ siê grobowce rodziny Su- jemskiego: Jan, Miko³aj i Stanis³aw. Obecnie chodolskich (po lewej od g³ównego wejścia w rozplanowaniu miejscowości brak śladów do kościo³a). Wśród nich zosta³ pochowany za³o¿enia miejskiego. malarz batalista, kadet w Ksiêstwie Warszaw- W XIX w. by³a to wieś w³ościañska wchodz¹- skim i ofi cer w wojskach Królestwa Polskiego ca w sk³ad dóbr Rudno. Le¿a³a w pow. nowo- January Suchodolski. miñskim (obecnie Miñsk Mazowiecki). Na- Urodzi³ siê w 1797 r. w Grodnie. W 1810 r. le¿a³a do gminy i parafi i Ko³biel, zamieszka³a wst¹pi³ do wojskowej Szko³y Elementarnej Ar- przez 44 osoby. tylerii i In¿ynierów. Doświadczenie wojskowe Pierwotnie drewniany kośció³ zosta³ wznie- zdoby³ w wojsku Królestwa, s³u¿¹c w pu³ku siony w 1545 r. przez Aleksego Bojemskiego. strzelców pieszych gwardii pod dowództwem Dwa lata później parafi ê erygowa³ bp poznañ- p³k. Józefa Szymanowskiego. Jako ofi cer s³u¿y³ ski Benedykt Izbiñski. Pocz¹tkowo obs³ugiwa- w gwardii, ulubionej formacji carewicza Kon- li j¹ zakonnicy z Bojmia. W 1926 r. ówczesny stantego. W 1823 r. rozpocz¹³ s³u¿bê adiutanta proboszcz ks. Marceli Weiss odrestaurowa³ gen. Wincentego Krasiñskiego. W 1830 r. sta- i rozbudowa³ kośció³. W 1939 r. świ¹tynia n¹³ po stronie walcz¹cych o wolnośæ Polski. sp³onê³a. W 1831 r. wzi¹³ udzia³ w bitwach pod Wawrem,

Powiat siedlecki 107

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 110707 22013-11-30013-11-30 14:51:1814:51:18 142

142 Most na dopływie Kostrzynia k. Oleksina. Przykład współczesnej inwestycji na terenie gminy Kotuń

Grochowem i Iganiami. Po powstaniu nie samym cmentarzu zostali pochowani miesz- wyemigrowa³ za granicê. W kraju rozwija³ ta- kañcy Rososzy k. ¯eliszewa rozstrzelani przez lent malarski. Malowa³ pejza¿e z podró¿y za Niemców 18 maja 1944 r. granicê. Jednak dominowa³y motywy chwa³y Przed kościo³em, po prawej stronie znajduje orê¿a polskiego doby Ksiêstwa Warszawskie- siê pomnik Bohaterom Września 1939 r. Na go i kampanii napoleoñskiej. Stworzy³ w³as- p³ycie pami¹tkowej s¹ nazwiska 15 ¿o³nie- ny batalistyczny styl nacechowany du¿¹ doz¹ rzy, którzy oddali ¿ycie w obronie Ojczyzny. romantyzmu. Po raz pierwszy w jego obrazach Autorem pomnika jest Witold Lorentowicz. konie pojawi³y siê jako samodzielny temat, W kruchcie świ¹tyni ufundowano tablicê pa- kontynuowany później m.in. przez Juliusza mi¹tkow¹ z drewna ¿o³nierzom AK 14 Pla- Kossaka. cówki Bojmie Obwodu Wêgrów walcz¹cym W 1848 r. kupi³ maj¹tek Bojmie i spocz¹³ po o wolnośæ i honor Polski w latach II wojny śmierci na cmentarzu w Oleksinie. Na tym światowej.

108 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 110808 22013-11-30013-11-30 14:51:2014:51:20 Paprotnia (siedziba gminy)

143 144

143 Widok na fasadę drewnianego kościoła paraﬁ alnego 144 Chór z prospektem organowym

e¿y na skrzy¿owaniu tras Siedlce−Kor- i funkcjonowa³a jako trójcz³onowy organizm Lczew i Przesmyki−Soko³ów Podlaski, spo³eczno-gospodarczy: Paprotnia Kościelna, 20 km na pó³nocny wschód od Siedlec, na Paprotnia Podawce i Paprotnia Krasy (inaczej skraju Wysoczyzny Siedleckiej. zwana Krossy). W 1827 r. Paprotnia Kościelna Na temat tej miejscowości jest kilka legend. i Paprotnia Podawce wchodzi³y w sk³ad dóbr We wszystkich pojawia siê nazwisko za³o- Ho³ubla i razem liczy³y 110 mieszkañców. ¿ycieli wsi Paprockich i przewija siê motyw Nie znamy dok³adnej daty utworzenia pa- paproci. rafi i w Paprotni, nie zachowa³ siê ¿aden do- Pierwotnie by³a to nazwa Paprotna, topo- kument ani jego kopia. Z opisu wizytacji grafi czna od wyrazu paproæ. Wyra¿eniem w 1731 r. wiemy jak wygl¹da³ drewniany koś- Paprotnnya określano lasy i ³¹ki zarośniête ció³ Paprockich z 1455 r. By³ orientowany. Mia³ paproci¹. St¹d pochodzili dziedzice wsi Jakub piêæ o³tarzy: g³ówny i po dwa boczne (jeden i Wit Paproccy, którzy erygowali (uposa¿yli) nad drugim). Po obu stronach korpusu g³ów- w 1455 r. kośció³ w Paprotni. nego by³y umieszczone dwie zakrystie. W XV i XVI w. wszystkie miejscowości W 1. po³. XVIII w. na ziemi parafi alnej w parafi i poza Ho³ubl¹ stanowi³y w³asnośæ dzia³a³a karczma i odbywa³y siê targowiska. drobnej szlachty. Parafi a by³a jedn¹ ze star- Dochód z nich nale¿a³ do parafi i. W 1739 r. szych w tej czêści ziemi drohickiej. W 1429 r. proboszcz parafi i ks. Aleksander Zalewski wy- rycerz Jakusz ze Skwierczyna (Ruskiego) nada³ dzier¿awi³ targowisko i karczmê na sześæ lat ju¿ istniej¹cemu kościo³owi pw. Bo¿ego Cia³a dziedzicowi Mordów, stolnikowi drohickie- w Paprotni ³¹kê po³o¿on¹ miêdzy granicami mu Baltazarowi Ciecierskiemu. Warunkiem Ma³ego Skwierczyna i Nasi³owa. Odbiorc¹ umowy by³o wybudowanie przez dzier¿awcê nadania by³ pleban paprocki Piotr z rodu Pru- nowego drewnianego kościo³a na obrysie do- sów. Pierwotnym uposa¿eniem kościo³a by³y tychczasowej świ¹tyni. zapewne wcześniejsze nadania dziedziców Pa- Baltazar Ciecierski rozpocz¹³ budowê protni, Paprockich h. Cholewa. w 1749 r. W tym czasie parafi a liczy³a 2439 Od prze³omu XV i XVI w. Paprotnia dzieli³a dusz. Kontynuowa³ j¹ jego syn Jakub, miecz- siê na Paprotniê Kościeln¹ i Podawce. W XIX w. nik drohicki. W 1750 r. zakoñczono budowê Paprotnia nale¿a³a do gminy Tarków Wielki g³ównego korpusu.

Powiat siedlecki 109

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 110909 22013-11-30013-11-30 14:51:2114:51:21 145 146 147

145 Witraż Błogosławionych Męczenników Podlaskich 146 Jeden z zabytkowych nagrobków na cmentarzu przykościelnym 147 Nieistniejący już wiatrak typu koźlak

Kośció³ orientowany, na planie krzy¿a, w 1920 r. ¿o³nierzy polskich. W tym rejonie z dwiema zakrystiami po bokach prezbite- trwa³y zaciête walki na pocz¹tku sierpnia. rium, krucht¹ od zachodu i chórem z orga- Wojsko Polskie broni³o przed Armi¹ Czerwo- nami. Wyposa¿ony w o³tarz g³ówny i dwa n¹ przedpola stolicy. boczne. Dach z wie¿yczk¹ sygnaturki pokryto W XVIII w. przy kościele dzia³a³a szko³a gontem. Do świ¹tyni mo¿na by³o wejśæ przez parafi alna, która zosta³a zamkniêta w 1816 r. siedmioro drzwi, z czego cztery by³y dwu- z braku funduszy na jej prowadzenie. skrzyd³owe. Dwie wie¿e ujmuj¹ce po bokach W inwentarzu z 1833 r. znajduje siê wzmian- kruchtê dostawiono podczas odbudowy świ¹- ka o szpitalu bêd¹cym na terenie parafi i. By³ tyni w 1906 r. Zelektryfi kowano j¹ w 1967 r. to budynek drewniany, pokryty s³om¹. Praw- Obecnie jest to nadal kośció³ parafi alny pw. dopodobnie funkcjonowa³ do zlikwidowania św. Bart³omieja Aposto³a i najwa¿niejszy za- parafi i w 1876 r. bytek miejscowości. Najstarszymi zabytkami Zacz¹³ siê trudny i wyj¹tkowy w powiecie z wyposa¿enia s¹ późnogotyckie rzeźby z ok. okres dla parafi an. Rz¹d rosyjski zamkn¹³ po³. XVI w. Matki Boskiej i Świêtego Jana, pier- kośció³ w Paprotni 19 marca 1876 r. Ksiêdza wotnie z grupy ukrzy¿owania na belce têczo- proboszcza Aleksandra Sikorskiego usuniê- wej. Kośció³ uznawany jest za barokowy, ale po to, a administracjê parafi aln¹ przej¹³ pro- gruntownej przebudowie dokonanej w 1906 r. boszcz s¹siedniej parafi i Wyrozêby. By³a to elementy barokowe nie zachowa³y siê. forma represji za okazywan¹ pomoc i opiekê Świ¹tynia jest usytuowana na środku cmen- duszpastersk¹ nad wiernymi parafi i unickiej tarza zlikwidowanego w 1858 r. w zwi¹zku z Ho³ubli. Na plebanii zamieszka³ duchowny z erygowaniem nowego cmentarza grzebal- prawos³awny z tej wsi. Opisywane wydarzenia nego za³o¿onego poza wsi¹. Na cmentarzu mia³y miejsce w okresie prześladowañ unitów, przykościelnym zachowa³y siê dwa nagrobki: po kasacie kościo³a unickiego. Sytuacja taka zmar³ych w 1855 r. Zofi i Dziewulskiej i Ka- trwa³a do ukazu tolerancyjnego z 1905 r. zimierza Kalickiego. Na obecnym cmentarzu Proboszcz parafi i Wyrozêby, ks. Julian Brześ- parafi alnym znajduje siê mogi³a poleg³ych ciañski nie by³ w stanie udzielaæ pomocy du-

110 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 111010 22013-11-30013-11-30 14:51:2314:51:23 148 149

148 Stanisław Łęczycki, żołnierz Września 1939 r. i jeden z najlepszych młynarzy- -wiatraczników w powiecie. Siedzi na złożeniu kamieni młyńskich ze swego wiatraka 149 Metka producenta kamieni młyńskich zwanych francuzami (wytwarzane na bazie krzemionki sprowadzanej z Francji) 150 Nowoczesny budynek Zespołu Szkół w Paprotni 150

chowej obu parafi om, dlatego z pos³ug¹ przy- Parafi a zosta³a ponownie erygowana 6 lipca je¿d¿ali duchowni z Siedlec. Przez specjalnie 1919 r. w poprzednich granicach dekretem ks. wykonany podkop pod świ¹tyni¹, przedosta- bpa Henryka Przeździeckiego. Probostwo ob- wali siê do jej wnêtrza. Mimo zakazu odpra- j¹³ ks. W³adys³aw Górski. Podarowa³ na rzecz wiali msze i udzielali sakramentów. parafi i w³asn¹ ziemiê, któr¹ zakupi³ w 1912 Wierni parafi i Paprotnia odwdziêczyli siê za i 1913 r. Jego dzie³em jest obecny kszta³t wy- ten trud, dostarczaj¹c granit do budowy koś- remontowanej świ¹tyni po prawie 30 latach jej cio³a pw. Niepokalanego Poczêcia Najświêtszej zamkniêcia przez w³adze carskie. Marii Panny w Siedlcach (obecnej katedry). Uroczysta msza odpustowa odprawiana W³adze rosyjskie dowiedzia³y siê o potajem- jest ku czci patrona parafi i 24 sierpnia. Czêśæ nym odprawianiu mszy. W 1891 r. zlikwido- gruntu parafi alnego o powierzchni 26 arów zowano parafi ê w Paprotni, a miejscowości do sta³a przekazana pod budowê szko³y w 1957 r. niej nale¿¹ce przy³¹czono administracyjnie do Ksi¹dz proboszcz Jerzy Grochowski wpro- parafi i Wyrozêby. Ziemiê kościeln¹ przekaza- wadzi³ now¹ formê ewangelizacji m³odzie¿y. no duchownemu prawos³awnemu z Ho³ubli. S¹ to znane w kraju i za granic¹ pielgrzymki W³adze rosyjskie zakaza³y równie¿ naprawia- rowerowe organizowane do sanktuarium Mat- nia świ¹tyni, która popad³a w ruinê. Po og³o- ki Boskiej w Czêstochowie i innych miejsc szeniu ukazu tolerancyjnego, w 1906 r. kośció³ świêtych w Polsce oraz za granic¹. zosta³ gruntownie odremontowany kosztem Szlachecki ród Paprockich h. Cholewa wy- parafi an. Od tego roku parafi a funkcjonowa³a wodzi siê z Paprotni i ma udokumentowane jako quasi Proxima (tymczasowa). Mieszka³ pocz¹tki w XV w. W Polsce mieszka obecnie w niej wikariusz parafi i Wyrozêby, ks. W³ady- ponad 6 tys. osób o nazwisku Paprocka lub Pa- s³aw Górski. procki. Wszyscy maj¹ podlaskie korzenie.

Powiat siedlecki 111

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 111111 22013-11-30013-11-30 14:51:2614:51:26 Pruszyn (gmina Siedlce)

151 152

151 Elewacja boczna kościoła 152 Pomnik poświęcony żołnierzom AK, NSZ i BCh oraz Jubileuszu 20 lat pontyﬁ katu Jana Pawła II. Stan z 2000 r.

ieś le¿y nad Liwcem, 10 km na pó³noc- Fundatorami świ¹tyni byli: podstoli lubelski Wny wschód od Siedlec. Przebiega przez Adam Suffczyñski i jego siostra, kasztelanowa ni¹ droga powiatowa B³ogoszcz−Pruszynek mścis³awska Helena Chrapowicka. Projekt i odchodzi droga do Wólki Leśnej. W XVI w. przypisuje siê polskiemu architektowi Jaku- nazywana by³a równie¿ Prussin i Prusehim bowi Kubickiemu (1758−1833). Ten przed- i nale¿a³a do pow. ³ukowskiego. stawiciel klasycyzmu by³ uczniem Domenica Po raz pierwszy wzmianka o Pruszynie poja- Merliniego i stypendyst¹ króla Stanis³awa wia siê w dokumencie bpa Zbigniewa Oleśni- Augusta. ckiego z 1448 r., nastêpnie w ugodzie w latach Kośció³ klasycystyczny pw. św. Miko³aja 1464−1471. Parafi a Pruszyn zosta³a wydzielo- zbudowany jest na planie prostok¹ta, salowy, na z parafi i zbuczyñskiej na podstawie ugody z wydzielonym we wnêtrzu prezbiterium. Za miêdzy w³aścicielem Pruszyna Janem Pru- nim jest zakrystia, nad któr¹ umieszczono szyñskim i plebanem zbuczyñskim Maciejem dwie lo¿e kolatorskie, otwarte ku prezbite- w s¹dzie ziemskim ³ukowskim 24 kwietnia rium prostok¹tnymi oknami. 1430 r. Formalnie aktu erekcyjnego nowej pa- W fasadzie, nad wg³êbnym portykiem rafi i dokona³ w 1471 r. bp Jan Lutka z Brzezia. o dwóch kolumnach toskañskich jest umiesz- Wesz³y do niej wsie: Pruszyn, Stok, Grubale, czona tablica erekcyjna z zatartym napisem. B³ogoszcz, Wielgory (obecnie Wielgorz), Siedl- Elewacja wejściowa wzbogacona trzema rzeź- ce, ¯abokliki i Grabianów. bami. Na tle okna, na cokole kamienna fi gura Obecny murowany kośció³ zosta³ wzniesio- św. Micha³a Archanio³a, wykonana w Warsza- ny w latach 1807−1812 w miejscu kolejnych wie przed 1830 r. Po bokach w hemisferycznie drewnianych z lat 1678 i 1711 i konsekrowany (wycinkiem kuli) sklepionych niszach kla- w 1827 r. W tym roku wieś zamieszkiwa³y 252 sycystyczne postacie św. Heleny i św. Dyzmy osoby w 28 domach. z pocz¹tków XIX w.

112 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 111212 22013-11-30013-11-30 14:51:2814:51:28 153 154

153 Drewniany budynek dawnej szkoły 154 Figura św. Jana Nepomucena w kapliczce w Pruszynku

Wyposa¿enie wewn¹trz g³ównie klasycy- cert odby³ siê w domu biskupim w Siedlcach styczne z XIX w. W ogrodzeniu kościo³a dwie 16 grudnia 2010 r. XIX-wieczne dzwonnice, z których zachodnia W Pruszynie warto jeszcze zapoznaæ siê pe³ni funkcjê kostnicy. W naro¿ach od po- z kaplic¹ cmentarn¹ z 1. po³. XIX w., nagrob- ³udniowego wschodu s¹ dwie trójboczne ka- kami ziemian na cmentarzu, pomnikiem pliczki z wnêk¹. obok kościo³a i we wsi piêkn¹ kapliczk¹. Poza W pruszyñskim kościele dokonano sensa- obiektami zabytkowymi s¹ niezwykle ciekawe cyjnego odkrycia. W 2002 r. przed planowa- i malownicze pejza¿e doliny Liwca. nym remontem zainteresowano siê czêściami W tej miejscowości urodzi³ siê 17 marca starych organów le¿¹cych na strychu. Okaza- 1910 r. Józef Pszenny ps. Chwacki. W kampa- ³y siê fragmentami barokowego instrumentu nii wrześniowej 1939 r. walczy³ w randze po- wykonanego w latach 1744−1745 przez wy- rucznika. Dowodzi³ 2 kompani¹ 7 Batalionu bitnego brandenburskiego organmistrza Joa- Saperów. W 1940 r. stworzy³ Batalion Saperów chima Wagnera. Piêæ egzemplarzy zbudowa³ Praskich w Warszawie. W koñcu lipca 1943 r. w systemie podwójnej transmisji. Do czasu zosta³ powo³any do prac w dowództwie Refe- odkrycia w Pruszynie, ¿aden z nich nie by³ ratu Saperów „XII-s” Okrêgu Warszawa AK. znany w oryginale. Konserwatorzy przywró- Zmar³ w Chicago 3 lutego 1993 r. cili sprawnośæ organom. Inauguracyjny kon-

Powiat siedlecki 113

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 111313 22013-11-30013-11-30 14:51:3014:51:30 Przesmyki (siedziba gminy)

155 156

157 158

155 Kościół paraﬁ alny z dzwonnicą 156 Epitaﬁ um budowniczego kościoła 157 Ołtarz główny w kościele 158 Drewniana organistówka

iejscowośæ le¿y we wschodniej czê- Wieś by³a w³asności¹ drobnej szlachty. Ry- Mści powiatu. W rejestrach poborowych cerze z Przesmyk brali udzia³ wśród wojsk li- z 1569 i 1580 r. jest wymieniona pod nazwami tewskich w chor¹gwi drohickiej w bitwie pod Prześniki i Przesniky. Grunwaldem i kampanii zdobywania Prus Nazwê wywodzi siê od czasownika prze- Krzy¿ackich w 1410 r. smykaæ, przechodziæ przez ciasne przejście. Przesmyccy ufundowali w swojej wsi kośció³ St¹d powsta³o przezwisko Przesmyk (ciasne paraﬁ alny w 1. po³. XV w. Pierwszym pleba- przejście), potem nazwa rodowa Przesmyki nem znanym z dokumentu z 1453 r. by³ Bar- i w koñcu nazwisko Przesmycki. Z mniej- t³omiej, a w 1481 r. plebanem by³ Wojciech. szym prawdopodobieñstwem jest to nazwa Z dziejów najdawniejszych miejscowości, topograﬁ czna od wyrazu przesmyk. konkretnie z 1464 r. znane s¹ jeszcze dwie

114 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 111414 22013-11-30013-11-30 14:51:3214:51:32 osoby: dworzanin bpa ³uckiego Jana £osowi- O³tarze zosta³y wykonane w po³owie XVIII cza rycerz Jan Przesmycki oraz Maciej Prze- w. Pochodz¹ ze skasowanej świ¹tyni w Siemia- smycki, wystêpuj¹cy w dokumentach do tyczach (obecnie woj. podlaskie). Otrzyma³ je 1478 r. Mê¿yñski w darze od ksiêcia Sapiehy. O³tarz W XIX w. Przesmyki nale¿a³y do powiatu g³ówny w stylu barokowym zosta³ wyrzeźbio- konstantynowskiego, by³y siedzib¹ gminy ny w drewnie prawdopodobnie przez snycerza i parafi i, mia³y te¿ szko³ê pocz¹tkow¹ i dom z Drohiczyna, £ukasza Piotra Grzegu³kow- schronienia dla kalek. W 1827 r. by³y we wsi skiego. Znajduj¹ siê w nim postacie św. Bar- 52 domy z 305 mieszkañcami, nale¿¹cymi do bary i św. Paw³a. W zwieñczeniu s¹ anio³owie, drobnej szlachty. obraz Matki Boskiej Bolesnej z XVI w. i Mi- Pocz¹tki parafi i w Przesmykach datuje siê cha³ Archanio³. Pole g³ówne o³tarza zajmuje na 1465 r. Obecnie nale¿y do dekanatu ³o- XVI-wieczny krucyfi ks. W o³tarzach bocznych sickiego. Pierwszy kośció³ parafi alny pw. św. s¹ obrazy z XVIII i XIX w. malowane m.in. Jakuba Aposto³a wzniesiono z drewna tak- przez Kazimierza Mireckiego, Witolda Urbañ- ¿e w 1465 r. Świ¹tynia zosta³a spalona przez skiego, Teodora Wieczorkowskiego i Wandali- Szwedów w 1657 r. na Strza³eckiego. Rejestr poborowy z czasów króla Polski Ste- Kośció³ charakteryzuje siê wyj¹tkow¹ aku- fana Batorego podaje w 1580 r., ¿e parafi a prze- styk¹. Ksi¹dz odprawiaj¹cy mszê s³yszalny smycka liczy³a 27 wsi i by³a jedn¹ z najrozle- jest bez pomocy mikrofonu. glejszych w ówczesnym powiecie drohickim. Na osi świ¹tyni wymurowano po 1869 r. Zachowany do dzisiaj kośció³ jest uznany za bramê-dzwonnicê z przejściem ze sklepie- jeden z cenniejszych drewnianych zabytków niem kolebkowo-krzy¿owym. Na wschód od sakralnych po³udniowego Podlasia. Zosta³ niej znajduje siê drewniana organistówka, wzniesiony w 1776 r. w miejscu wcześniej- przyk³ad mistrzostwa podlaskich cieśli. szych świ¹tyñ staraniem proboszcza Ludwika Po przeciwnej stronie ulicy, przed budyn- Wessla i konsekrowany 14 września 1783 r. kiem Gminnego Ośrodka Kultury ustawio- przez bpa Jana Szyjkowskiego. Budowê wspie- no pomnik Józefa Pi³sudskiego. Pierwszy rali dziedzice wsi. wzniesiono w 1932 r. Upamiêtnia³ ¿o³nierzy

159 160 161

159 Pomnik poświęcony bohaterom walczącym pod dowództwem Józefa Piłsudskiego 160 Żołnierz OP „Zenona” Henryk Izdebski ps. Piegowaty pochowany na cmentarzu w Przesmykach 161 Pola po lewej przed wjazdem do Przesmyk od Siedlec

Powiat siedlecki 115

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 111515 22013-11-30013-11-30 14:51:3514:51:35 W pó³nocnej czêści miejscowości jest umiej- scowiony cmentarz parafi alny czynny od po³. XIX w. W jego centrum w 1862 r. Urszula Top- czejewska, w³aścicielka szlacheckiej czêści wsi, ufundowa³a neogotyck¹ kaplicê cmentar- n¹. Wewn¹trz kaplicy s¹ rzeźby ludowe z po³. XIX w. przedstawiaj¹ce fi gury świêtych Kazi- mierza i Jacka (?). W pobli¿u kaplicy znajduje siê rzeźba Matki Boskiej Niepokalanie Poczê- tej, wykonana z piaskowca w 1854 r. Na prawo od kaplicy zosta³ pochowany ¿o³nierz Oddzia- ³u Partyzanckiego „Zenona” 34 Pu³ku Piechoty AK, Henryk Izdebski ps. Piegowaty. Pochodzi³ z Tarkowa, s³u¿y³ w tym oddziale w 5 dru¿ynie II plutonu. Do³¹czy³ z pierwszej sekcji bojów- ki nr 105 organizacji „Miecz i P³ug”. Zgin¹³ 26 grudnia 1945 r. w wieku 21 lat. Przesmyki szczyc¹ siê m.in. tak¿e postaci¹ Zdzis³awa Czapskiego, który urodzi³ siê w tej miejscowości w 1925 r. By³ znanym polskim zoologiem i parazytologiem, profesorem i pro- 162 rektorem Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu. Zmar³ w 2008 r. 162 Neogotycka kaplica cmentarna Gmina przoduje w województwie w dzia- ³aniach proekologicznych, jest rekordzist¹ dowodzonych przez Marsza³ka i poleg³ych w ilości funkcjonuj¹cych przydomowych w obronie Ojczyzny w 1920 r. Z walk wojny oczyszczalni. Jest te¿ inicjatorem i liderem polsko-bolszewickiej wspomina siê miêdzy w budowie instalacji solarnych. Program bu- innymi czas stacjonowania w Przesmykach dowania kolektorów s³onecznych jest realizo- sztabu grupy p³k. Stanis³awa Kaliszka. Grupa wany z dofi nansowaniem od UE z gminami broni³a przed Armi¹ Czerwon¹ linii Bartków− Korczew, Paprotnia i Repki. D¹browa. Sztab zaj¹³ kwatery w Przesmykach W grudniu 2012 r. zosta³ zakoñczony, wspó³- na pocz¹tku sierpnia 1920 r. Miejscowośæ fi nansowany przez Uniê, projekt „Wyrówny- podczas walk kilkakrotnie przechodzi³a z r¹k wanie szans edukacyjnych oraz podniesienie do r¹k. jakości kszta³cenia poprzez poprawê stanu Na pocz¹tku lat 50. XX w. monument znik- i dostêpności infrastruktury edukacyjnej sieci n¹³ w ci¹gu jednej nocy. Przeszkadza³ ówczesnej szkó³ w gminie Przesmyki”. Realizacj¹ objêto w³adzy ludowej. W 1999 r. elementy pomnika Zespó³ Szkó³ w Przesmykach i Zespó³ Szkó³ zosta³y przypadkowo znalezione na dzia³ce na- w £ysowie. bytej przez jej nowych w³aścicieli. Pos³u¿y³y do Gmina wyró¿nia siê te¿ dba³ości¹ o obiek- jego odbudowy. Uroczyste poświêcenie i ods³o- ty u¿yteczności publicznej. Po przeprowa- niêcie odby³o siê 11 listopada 2000 r. dzonych remontach i modernizacjach, bu- Pomnik sta³ siê równie¿ miejscem perso- dynki szkolne, świetlice, GOK i remizy nalnego upamiêtnienia osób szczególnie za- Ochotniczych Stra¿y Po¿arnych otrzyma³y s³u¿onych dla lokalnej spo³eczności. Pierw- rozpoznawalne kolorystycznie elewacje, wysz¹ metalow¹ tablicê ufundowano zmar³emu ró¿niaj¹ce je w powiecie. dzia³aczowi spo³ecznemu i regionaliście, Ma- W latach 90. XX w. zbudowano w Prze- rianowi Sadowskiemu. smykach przechowalniê ziemniaków. Inwe-

116 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 111616 22013-11-30013-11-30 14:51:3814:51:38 163

163 Zespół Ludowy „Przesmyczanki”

stycja odby³a siê dziêki pomocy rz¹du Kana- Drogi Świêtego Jakuba to najpopularniej- dy dla Polski. Jest to jedyny tego typu obiekt sze i najstarsze szlaki pielgrzymkowe w Eu- w kraju. ropie. W Polsce powsta³o ich 10. Jedna z nich W Przesmykach jest jedyny w powiecie koś- zosta³a wyznaczona przez Siedlce, Przesmyki ció³ pw. św. Jakuba. W 2012 r. rozpoczêto two- w kierunku Bielan i Rozbitego Kamienia (pow. rzenie szlaku jakubowego. Podczas odpustu soko³owski). Projekt powsta³ we wspó³pracy tego świêtego ods³oniêto przy kościele tablicê lokalnych samorz¹dów z Lokaln¹ Grup¹ Dzia- informacyjn¹ o drogach jakubowych. ³ania Stowarzyszenie „Kapita³-Praca-Rozwój”.

Powiat siedlecki 117

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 111717 22013-11-30013-11-30 14:51:3914:51:39 Seroczyn (gmina Wodynie)

164 165

164 Dwór z początków XIX w. 165 Dwór (pałac) właścicieli majątku z 2. poł. XIX w.

wany by³ tak¿e Seroczynem Siedleckim, drem. Nazwa miejscowości pojawi³a siê po raz Zdla odró¿nienia od Seroczyna w pow. pierwszy w dokumencie z 3 sierpnia 1343 r. soko³owskim. Le¿y w pobli¿u rzeki Świder, Od pocz¹tków XV w. w³aścicielem wsi na skrzy¿owaniu dróg wojewódzkich nr 802 by³ skarbnik czerski Wit z Dudy. Od 1424 r. Miñsk Mazowiecki−Seroczyn oraz nr 803 miejscowośæ nale¿a³a do G³oskowskich. Po Siedlce−Stoczek £ukowski. nich w³aścicielami maj¹tku byli: Krzyccy Miejscowośæ dzieli siê na trzy czêści: Ko- (2. po³. XVI w. – 1621 r.), Oborscy (1621 r. szary (zachodni fragment przy drodze do Bor- – po³. XVIII w.), Cieszkowscy (po³. XVIII ków Serockich), Naro¿e (rejon pó³nocny przy – po³. XIX w.) i ostatnimi do II wojny świato- drodze Siedlce−Stoczek £ukowski) i Pociejów wej byli Wernerowie. (dzielnica p³d.-zach. przy drodze do Miñska W sk³ad ich dóbr wchodzi³y folwarki: Se- Maz.). roczyn, Jedlina, Denulin oraz nomenklatura Mimo ¿e na rozplanowaniu miejscowości Ku³ak. W ich maj¹tku w XIX w. istnia³ jeden nie sposób dostrzec śladów za³o¿enia miej- z wiêkszych prywatnych kompleksów leśnych skiego, Seroczyn by³ niegdyś miastem, które w regionie. Po II wojnie światowej utworzono by³o lokowane przez Stanis³awa G³oskowskie- tu PGR. go na prawie che³miñskim 21 stycznia 1548 r. Rodzina Wernerów rozbudowa³a i rozwi- za zgod¹ Zygmunta Augusta. Odnowienie nê³a gospodarstwo. W XIX w. zbudowali ow- przywilejów uzyska³ w 1676 r. starosta liwski czarniê, tartak, cegielniê, dwa folusze i trzy Marcin z Obór Oborski. Seroczyn zosta³ za- m³yny wodne. W 1871 r. wznieśli gorzelniê mieniony na wiejsk¹ osadê postanowieniem istniej¹c¹ do dzisiaj. Pocz¹tkowo jej urz¹- Ksiêcia Namiestnika Królewskiego z 18 grud- dzenia uruchamiano si³¹ r¹k ludzkich. Od nia 1821 r. Ostatecznie utraci³ prawa miejskie 1878 r. napêdza³ j¹ kierat konny, 10 lat póź- po powstaniu styczniowym w 1869 r. W latach niej maszyna parowa. Królestwa Polskiego by³ siedzib¹ gminy. £¹ki Seroczyna zawiera³y z³o¿a rudy darnio- Pocz¹tki osadnictwa datuje siê na czasy neo- wej (¿elaza), które eksploatowano w 2. po³. XVI litu (ok. 5500−2300 lat p.n.e.), na podstawie w. Wybudowano te¿ kuźnicê do przekuwania znalezisk na piaszczystej wydmie nad Świ- wytopionego ¿elaza. W 1888 r. czêśæ tych ³¹k

118 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 111818 22013-11-30013-11-30 14:51:4014:51:40 zosta³a w celu podniesienia wydajności ziry- kompozycj¹ z³o¿on¹ z god³a pañstwa, sztan- gowana (zmeliorowana) przez Wernerów. daru i krzy¿a. Na ścianach umieszczono dwie Na pocz¹tku XX w. w maj¹tku zbudowano tablice. Jedna zawiera daty tragicznych dla Pol- nowoczesn¹ oborê, w której hodowano 90 ski wydarzeñ (w kolorze czerwonym), druga krów rasy holenderskiej. Codziennie wysy³a- (kolor ¿ó³ty) odnosi siê do wydarzeñ i ludzi, no do Warszawy transport świe¿ej śmietany którzy Polskê rozs³awiali w świecie, jak np. odwirowanej na miejscu. Jan Pawe³ II. Na obu tablicach s¹ jeszcze wolne Edmund Werner by³ cz³onkiem zarz¹du miejsca do wpisania dat i zdarzeñ, które nas i wiceprezesem za³o¿onego w 1899 r. Towarzy- czekaj¹. Chcia³oby siê ¿yczyæ nam wszystkim, stwa Rolniczego Guberni Siedleckiej z siedzi- abyśmy mieli szanse uzupe³niæ teksty tylko b¹ w Siedlcach. By³a to pierwsza organizacja jednej z nich. tego typu w Królestwie Polskim. Helena Wer- Na pomniku rok 1939 określono jako czwar- ner w 1906 r. przewodniczy³a ko³u Polskiej ty rozbiór Polski. Dla mieszkañców Seroczy- Macierzy Szkolnej w Wodyniach. na kojarzy siê z tragedi¹, jaka dotknê³a kilka Na pocz¹tku XX w. w lesie pod Seroczynem rodzin. odbywa³y siê nielegalne spotkania. Jedno od- Zaczê³o siê od bitwy, jaka rozegra³a siê 12 notowano w czerwcu 1907 r. Dyskutowano i 13 września. Zaskakuj¹cy jest fakt, ¿e to by³a na temat przygotowania oderwania si³¹ Kraju jedna z nielicznych bitew pancernych. Star³y Przywiślañskiego od Rosji. Ziemianie i ch³o- siê tutaj 5 Pu³k Piechoty Legionów 1 Dywi- pi przygotowali wspóln¹ petycjê skierowan¹ zji Piechoty Legionów im. Józefa Pi³sudskie- do Dumy z postulatami autonomii dla Polski. go i 11 Dywizjonu Pancernego Mazowieckiej Nastêpne zebranie z kwietnia 1909 r. by³o in- Brygady Kawalerii z oddzia³ami niemieckiej spirowane przez narodowców. Ponownie i zie- Dywizji Pancernej „Kempf”. Z niemieck¹ gru- mianie, i ch³opi dyskutowali o sprawach doty- p¹ bojow¹ „Steiner” walczy³y g³ównie polskie cz¹cych autonomii Królestwa. samochody pancerne wz. 29 i wz. 34 oraz W Seroczynie śladami dzia³alności Werne- rów s¹ nagrobki rodzinne na cmentarzu para- ﬁ alnym, siedziba ziemiañska i zabudowania folwarku, w tym gorzelnia. Dwór drewniany zosta³ wzniesiony w 1. po³. XIX w. zapewne przez Cieszkowskich. Z tego samego czasu pochodzi oﬁ cyna. Murowany dwór pojawi³ siê w 2. po³. tego samego wieku. Jest określany mianem pa³acu. Zbudowali go Wernerowie w kszta³cie neorenesansowej willi w³oskiej. W Seroczynie istnia³a stacja pocztowa. To by³ dawny klasycystyczny zajazd z 1815 r., zwany „karczm¹ Napoleona”. Istnia³ jeszcze w latach 80. XX w. O przeznaczeniu na stacjê pocztow¹ świadczy³ jego kszta³t na planie litery T. Na osi budynku by³a brama przejazdo- wa, za ni¹ stajnia i wozownia. Po obu stronach czêści frontowej znajdowa³y siê pomieszczenia mieszkalne, po wojnie zamienione na sklepy. Zajazd sta³ w centrum miejscowości, przy skrzy¿owaniu dróg. W 2012 r. urz¹dzono na 166 pozosta³ym placu skwer z „Pomnikiem Ojczy- 166 Zwieńczenie pomnika Ojczyzny zny” na środku. Monument jest zwieñczony

Powiat siedlecki 119

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 111919 22013-11-30013-11-30 14:51:4214:51:42 167 168

167 Neogotycki kościół paraﬁ alny 168 Pomnik poświęcony bohaterskiemu księdzu na tle fasady szkoły

później przyby³e tankietki TKS 62 Kompanii zwi¹zan¹ z werbunkiem ochotników do ar- Czo³gów Rozpoznawczych. mii III Rzeszy. Na terenie GG powo³ywano do Niemcy d³u¿szy czas podczas walk znajdo- wojska volksdeutschów. Biura werbunkowe do wali siê w okr¹¿eniu. Polscy ¿o³nierze nie dali Wehrmachtu za³o¿ono w miastach powiato- im mo¿liwości wyrwania siê z Seroczyna. Do- wych, a do Waffen SS w stolicach dystryktów. piero zaopatrzenie w paliwo dostarczone samo- Z ochotników, którzy podpisali Volkslistê na lotami 14 i 16 września pozwoli³o im przebiæ terenach okupowanych, stworzono w 1939 r. siê do Wodyñ i przywróciæ drogi zaopatrzenia. wzmocniony pu³k jazdy „Totenkopf” (później- Walki by³y tak zaciête, ¿e obie strony nie sza Dywizja Kawalerii SS). Poszczególne szwa- bra³y jeñców. Poleg³o wielu ¿o³nierzy obu ar- drony pu³ku rozlokowano: I w Warszawie, mii. Na cmentarzu paraﬁ alnym znajduje siê II w Garwolinie i III w Seroczynie. pomnik ¿o³nierzy Wojska Polskiego poleg³ych Przed wojn¹ w Seroczynie mieszka³o ok. w okolicach Seroczyna, wykonany przez Wi- 120 ¯ydów. Wszystkich Niemcy wywieźli do tolda Lorentowicza. obozu zag³ady Treblinka II i tam wymordo- Zginêli te¿ cywile. Seroczyn zape³nili wali. Śladem zamieszkiwania tej spo³eczności uchodźcy z Warszawy. Straci³o ¿ycie 29 miesz- jest kirkut usytuowany na pó³noc od szko³y. kañców ukrywaj¹cych siê w piwnicy. Ponadto Zachowane s¹ na nim zabytkowe macewy. Niemcy rozstrzelali 12 osób. Sp³onê³o ok. 80% Cmentarz zosta³ uporz¹dkowany w ostatnich zabudowy. latach dziêki zaanga¿owaniu Damiana Le- W czasie okupacji II wojny światowej Se- wandowskiego, laureata nagrody „Chroni¹c roczyn by³ jedyn¹ miejscowości¹ w powiecie pamiêæ” w edycji za 2012 r.

120 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 112020 22013-11-30013-11-30 14:51:4314:51:43 W centrum miejscowości, na wzgórzu stoi 9 lipca 1864 r. i uwiêziony w Siedlcach. Us³y- szko³a, której budynek zosta³ uznany za naj- sza³ i inne zarzuty: pomoc powstañcom w ró¿- ³adniejszy w pow. siedleckim II RP. Przed jej nych formach i przynale¿nośæ do organizacji frontem, od ulicy zbudowano pomnik ks. powstañczej. Wawrzyñcowi Lewandowskiemu, którego mo- Za powy¿sze czyny zosta³ skazany przez gi³a znajduje siê w niewielkiej odleg³ości od s¹d polowy w Siedlcach na karê śmierci przez wschodniej ściany budynku. Mamy tu przy- powieszenie. Wyrok potwierdzi³ dowódca wo- k³ad bardzo korzystnego po³o¿enia mogi³y bo- jennego oddzia³u w Siedlcach gen. Zachar Ma- hatera i placówki, w której uczy siê m³odzie¿ niukin, a zatwierdzi³ namiestnik Teodor Berg historii Polski i siêga po wzór patriotycznego na wniosek Audytoriatu Polowego, najwy¿szej zachowania tu¿ obok. instancji s¹downiczej w Warszawie. Wyrok Ksi¹dz Wawrzyniec Lewandowski by³ w Se- wykonano 4 sierpnia 1864 r. o godz. 18.00 roczynie proboszczem kościo³a w czasie po- w egzekucji publicznej. Na śmieræ ks. Waw- wstania styczniowego. Jego los z³¹czy³ siê rzyñca Lewandowskiego maj¹cego nieca³e z losami oddzia³u powstañczego ks. Stanis³a- 33 lata patrzyli spêdzeni przez Kozaków ludzie wa Brzóski, kolegi z Seminarium Duchowne- z ca³ej parafi i. go w Janowie Podlaskim. By pamiêæ o bohaterskim ksiêdzu nie prze- Dwaj powstañcy, Stanis³aw Bojanek i Win- trwa³a i nie przerodzi³a siê w kult osoby i miej- centy Szczuka przybyli do w³aściciela maj¹t- sca, jego cia³o zakopano w miejscu egzekucji. ku Kamieniec Teofi la Rudnickiego. Za¿¹dali W celu ukrycia miejsca pochówku, stratowa- zwrotu koni przechowywanych w jego stajni, no koñmi teren. Jednak mieszkañcy Seroczy- a nale¿¹cych do oddzia³u. Teofi l Rudnicki przy na zachowali w pamiêci usytuowanie mogi³y pomocy w³ościan zwi¹za³ podkomendnych i upamiêtnili j¹ w kszta³cie kopca ziemnego. ks. Stanis³awa Brzóski i kaza³ ich odwieźæ do W ka¿d¹ rocznicê powstania styczniowego ¯eliszewa. Zanim wóz odjecha³, do maj¹tku k³adziono na nim kwiaty. Później, w 1935 r. przyby³ ks. Wawrzyniec Lewandowski. Do- zbudowano trwa³e upamiêtnienie z marmu- maga³ siê uwolnienia zatrzymanych, nastêp- row¹ p³yt¹ i napisem oraz portretem ksiêdza. nie uwolni³ ich z wiêzów i pozwoli³ im uciec. Jednocześnie trwa³y przygotowania do wznie- Za ten czyn zosta³ aresztowany przez Rosjan sienia pomnika. Urz¹d Gminy w Wodyniach

169 170

169 Jeden z nagrobków właścicieli majątku na cmentarzu paraﬁ alnym 170 Odsłonięcie 16 października 1938 r. pomnika ks. Wawrzyńca Lewandowskiego

Powiat siedlecki 121

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 112121 22013-11-30013-11-30 14:51:4514:51:45 28 marca 1929 r. powo³a³ komitet jego bu- dzia³u ks. Stanis³awa Brzóski. Parafi anom da³ dowy. W sk³ad komitetu wesz³a m.in. w³aś- siê poznaæ jako wzór postaw patriotycznych. cicielka maj¹tku Hanna Werner-Radliñska Kazania g³oszone przez niego potwierdza³y i kierownik szko³y Jan Budzyñski. Do inicja- w pe³ni tê postawê. tywy w³¹czy³o siê Ko³o Siedlczan, sk³adaj¹c Pierwszy drewniany kośció³ zbudowano deklaracjê zbudowania pomnika z w³asnych w 1547 r. dziêki staraniom Stanis³awa G³os- funduszy. Projekt przygotowa³ architekt staro- kowskiego. Za³o¿ono te¿ parafi ê pw. Nawie- stwa powiatowego in¿. Ludwik Pawlikowski. dzenia Najświêtszej Maryi Panny. Przywilej Monument wznieśli kamieniarze z Seroczyna erekcyjny wystawi³ i poświêci³ świ¹tyniê bp z precyzyjnie ociosanych polnych g³azów gra- poznañski Benedykt Izdbieñski. nitowych. Budowê nastêpnego drewnianego kościo³a Uroczystośæ ods³oniêcia pomnika 16 paź- w mieście rozpocz¹³ w 1728 r. ówczesny jego dziernika 1938 r. by³a bardzo wa¿nym wyda- w³aściciel, kasztelan brac³awski Karol Obor- rzeniem w powiecie. Po³¹czy³a pokolenia we ski, a dokoñczy³ w 1770 r. kasztelan liwski Ig- wspólnym dziele upamiêtnienia lokalnego nacy Cieszkowski. bohatera i zmobilizowa³a mieszkañców Se- Istniej¹ca do dziś neogotycka świ¹tynia zo- roczyna wobec zbli¿aj¹cej siê wojny. Pomnik sta³a wzniesiona w latach 1909−1913 z ini- ods³oni³ starosta siedlecki Stanis³aw Guliñ- cjatywy proboszcza Micha³a Beneta, kosztem ski. Zgromadzi³y siê t³umy ludzi z w³adzami parafi an i w³aściciela maj¹tku Edmunda Wer- samorz¹dowymi, szkolnymi, delegacjami in- nera. Autorem projektu by³ Zygmunt Zdañski stytucji i Ko³a Siedlczan – fundatora. z Siedlec. W o³tarzu g³ównym jest umieszczo- Tego samego dnia szkole nadano imiê ks. na ikona Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem praw- Wawrzyñca Lewandowskiego i wrêczono dwa dopodobnie z XVI w. Przywióz³ j¹ w 1607 r. ciê¿kie karabiny maszynowe na rêce dowódcy z Moskwy Aleksander Krzycki, starosta ba- 22 Pu³ku Piechoty pp³k. Feliksa Jêdrychow- bimojski. Na uwagê zas³uguje równie¿ obraz skiego. Broñ ufundowali mieszkañcy gminy św. Stanis³awa Biskupa w o³tarzu bocznym, Wodynie i rodzina Wernerów. Uroczystośæ za- przemalowany przez Józefa Buchbindera. Ro- koñczy³a defi lada kompanii honorowej siedle- kokowy prospekt organowy pochodzi z 1778 r. ckiego pu³ku. Zosta³ ufundowany przez Stanis³awa Ciesz- Ksi¹dz Wawrzyniec Lewandowski urodzi³ kowskiego. siê 8 sierpnia 1831 r. w £askarzewie. By³ bra- Poza wymienionymi wy¿ej obiektami tem stryjecznym p³k. Walentego Lewandow- zwi¹zanymi z histori¹ miejscowości, s¹ jesz- skiego, naczelnika wojskowego wojewódz- cze inne atrakcje. Dla osób lubi¹cych przy- twa podlaskiego w powstaniu styczniowym. rodê polecam rezerwaty „D¹browy Seroczyñ- Ukoñczy³ gimnazjum w Siedlcach i Semina- skie” i „Kulak”. Przy wyjeździe na Miñsk rium Duchowne w Janowie Podlaskim. Świê- Maz., w urokliwym miejscu nad rzek¹ nie- cenia kap³añskie przyj¹³ 3 maja 1856 r. Pracê dawno zbudowano stadion sportowy i kort duszpastersk¹ rozpocz¹³ w Górznie, nastêp- tenisowy. nie by³ tak¿e wikarym w Rozbitym Kamieniu I jeszcze ciekawostka na koniec. W 1975 r. i od lipca 1863 r. proboszczem w Seroczynie. w Seroczynie realizowano czêśæ scen do fi lmu W czasie powstania styczniowego przecho- „Noce i dnie” re¿. Jerzego Antczaka a w 1977 r. wywa³ broñ na plebanii i dostarcza³ ¿ywnośæ do serialu o tym samym tytule. Specjalnie do ukrywaj¹cym siê w lesie powstañcom z od- tej produkcji wzniesiono dwór Niechciców.

122 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 112222 22013-11-30013-11-30 14:51:4714:51:47 Siedlce (siedziba powiatu i gminy)

171 172

173 174

171 Panorama centrum miasta w latach 70. XX w. 172 Zimowa panorama miasta z katedrą 173 Fasada pałacu Ogińskich z XVIII w. 174 Kaplica grobowa księżnej Aleksandry Ogińskiej

iasto Siedlce liczy obecnie ponad 76 tys. cji i wypoczynku dla mieszkañców, o podobnej Mmieszkañców, le¿y na skrzy¿owaniu roli jak park miejski w centrum. szlaków drogowych £uków−Soko³ów Pod- Zanim ukszta³towa³a siê obecna nazwa, laski i Warszawa−Terespol. St¹d odchodz¹ miejscowośæ zapisywano jako Sedlicze (1441), linie kolejowe do Warszawy, Terespola, Haj- Szedlecz (1448), Shydlcze (1454), Szyedlcze nówki i Soko³owa Podlaskiego (dawna linia do (1470), Syelcze (1507), Syedlcze (1509) i Siedl- Ma³kinii). cze w 1547 r. Siedlce s¹ siedzib¹ w³adz powiatu ziem- Do czasów zaborów Siedlce le¿a³y na pó³- skiego (ze Starostwem Powiatowym), powia- nocnym krañcu ziemi ³ukowskiej, nale¿¹cej tu grodzkiego (z Urzêdem Miasta) i gminy do 1474 r. do woj. sandomierskiego, później do (z Urzêdem Gminy Siedlce). Jedno z dwóch woj. lubelskiego. Przed 1569 r. by³ to kraniec miast w powiecie. By³y stolic¹ województwa Królestwa Polskiego. Od Muchawki na zachód podlaskiego od 1825 r. i województwa siedle- by³o po³o¿one Mazowsze, bêd¹ce do 1526 r. ckiego w latach 1975−1999. Najbli¿sz¹ rzek¹ odrêbnym pañstwem. Na pó³nocy Liwiec sta- jest Muchawka (zwana dawniej ¯ytni¹), p³y- nowi³ granicê, za któr¹ zaczyna³y siê ziemie n¹ca na zachodniej granicy miasta. Zasila za- zwane od prze³omu XV i XVI w. Podlasiem. lew, wokó³ którego stworzono miejsce rekrea- Z nurtem tej rzeki zwykle bieg³a granica miê-

Powiat siedlecki 123

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 112323 22013-11-30013-11-30 14:51:4714:51:47 dzy Polsk¹ i ksiêstwami ruskimi, a od XIV w. Do XV w. Siedlce le¿a³y w pewnym oddale- z Litw¹. Tak wiêc Siedlce le¿a³y w niebezpiecz- niu od g³ównych szlaków handlowych: ciele- nym pasie granicznym, bêd¹cym w posiadaniu mêckiego (nazwa od wsi Cielemêc), zawadz- w³adcy. Dopiero od XIII w. zaczê³a wkraczaæ tu kiego (biegn¹cy przez Zawady), „podlaskiego” w³asnośæ kościelna i prywatna. Tereny te ze i gościñca litewskiego. Jednak nie znaczy to, ¿e wzglêdu na znaczenie dla obronności kraju miejscowośæ powsta³a późno. Ci¹g³ośæ osad- by³y zalesione i zabagnione. Z tego wzglêdu nicz¹ datuje siê od IX w. osadnictwo na wiêksz¹ skalê rozpoczê³o siê Podczas badañ archeologicznych w latach później ni¿ na innych obszarach. Osiedlano 1973−1974 odkryto przy po³udniowym drobne rycerstwo maj¹ce broniæ granic. Wsie skrzydle pa³acu i na terenie Szpitala Miejskie- zamieszkiwa³a drobna szlachta, która sama go fragmenty ceramiki, szk³a, metali i kości uprawia³a ziemiê. zwierzêcych o chronologii od IX w. do wspó³-

175 176

177 178

175 Pomnik Tadeusza Kościuszki na tle ratusza „pod Jackiem”. Pocztówka z ok. 1935 r. 176 Budynek Starostwa, 1928 r. 177 Magistrat i w tle ratusz zwany nowym. Oba budynki zostały zniszczone w bombardowaniu we wrześniu 1939 r. Reprodukcja pocztówki Bolesława Sadowskiego 178 Rozbiórka bramy-dzwonnicy w maju 1941 r.

124 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 112424 22013-11-30013-11-30 14:51:5014:51:50 czesności. Odkopano równie¿ relikty spalone- Siedlec pojawia siê Daniel Gniewosz Siedle- go budynku mieszkalnego z XI−XII w. Ślady cki h. Rawicz. By³ prawdopodobnie wnukiem pó³ziemianki mieszkalnej z XIII−XIV w. od- El¿biety z Oleksowa. Nie s¹ znani do koñca kryto kilkadziesi¹t metrów na wschód, a w po- w³aściciele drugiej po³owy Siedlec z 1441 r. bli¿u starego ratusza „pod Jackiem” znalezio- W ksiêgach lubelskich pojawia siê w latach no fragmenty średniowiecznej ceramiki. Inne 1454−1456 El¿bieta, wdowa po Mścis³awie stanowisko osadnicze ze średniowieczn¹ i no- z Siedlec, a w latach 1459−1470 zosta³ wymie- wo¿ytn¹ ceramik¹ ustalono na terenie Szko³y niony Piotr z Siedlec. Podstawowej nr 7 przy skrzy¿owaniu ul. Sta- Daniel Siedlecki ustali³ dok³adne granice rowiejskiej z Kazimierzowsk¹. W trakcie prac posiad³ości, co wcześniej nie by³o do koñca modernizacyjnych kanalizacji ul. Starowiej- uregulowane i by³o przedmiotem konfl iktów skiej w okolicach szpitala ods³oniêto wiklino- z s¹siadami. By³ cz³owiekiem zamo¿nym. we moszczenie drogi datowane na XIII−XIV w. Świadczy o tym fakt wziêcia w 1512 r. w dzier- Powy¿sze odkrycia świadcz¹ o istnieniu w re- ¿awê królewskiej wsi Wiśniew. Majêtny cie- jonie ul. Starowiejskiej od skrzy¿owania z Flo- szy³ siê równie¿ szczêściem rodzinnym. By³ riañsk¹ do skrzy¿owania z Kazimierzowsk¹ ¿onaty trzykrotnie i mia³ 50 (piêædziesiêcioro) leśnej osady z rozproszon¹ zabudow¹. dzieci! Oko³o 600 m na zachód od pa³acu (obecna Z jego synów znany jest tylko Stanis³aw ul. Berka Joselewicza) odkryto ślady pochów- Gniewosz Siedlecki, spadkobierca dóbr poja- ków cmentarzyska datowanego na XIII w., wiaj¹cy siê w dokumentach od 1510 r. Z doku- u¿ytkowanego w czasie, gdy do 1418 r. te tere- mentów wynika, ¿e w latach 20. XVI w. Sied- ny nale¿a³y do parafi i ³ukowskiej. leccy byli wy³¹cznymi w³aścicielami Siedlec Oko³o 2 km na pó³noc (obecnie B³onia Sied- i Golic. Do swych dóbr wkrótce w³¹czyli tak¿e leckie) odkryto ślady osadnictwa na wyspie Grabianów i ¯abokliki. W 1531 r. Siedlce by³y wśród podmok³ych ³¹k, obok strumienia He- najwiêksze obszarowo, zajmowa³y powierzch- lenki. Ceramikê z tej osady datuje siê na X− niê 6 ³anów. ¯abokliki mierzy³y 1,5 ³ana, Uj- XII w. Jeszcze nie jest znana odpowiedź na rzanów 2 ³any, Golice i Grabianów po 2,5 ³ana. pytanie czy usytuowanie obu osad mia³o jakiś Stanis³aw Gniewosz podj¹³ pierwsz¹ pró- zwi¹zek. bê utworzenia odrêbnej parafi i w Siedlcach, Tyle informacji uzyskano dziêki badaniom wystawiaj¹c dokument fundacyjny 25 kwiet- archeologicznym. Pierwsza wzmianka w źród- nia 1530 r. Sukcesem zakoñczy³o siê powtór- ³ach pisanych pojawi³a siê w 1441 r. W ksiê- ne wystawienie dokumentu fundacyjnego gach ziemskich lubelskich zapisano pod t¹ 8 kwietnia 1532 r. Biskup Piotr Tomicki ery- dat¹, ¿e Wojciech z Michowa zamieni³ siê do- gowa³ parafi ê 22 listopada tego samego roku. brami z El¿biet¹, ¿on¹ Jana z Oleksowa. Prze- Nowa parafi a mia³a ponad 88 km² i objê³a kaza³ jej po³owê Siedlec, po³owê Golic, Wolê wsie: Siedlce, Golice, Grabianów, Ujrzanów, Siedleck¹ i Wolê Golick¹ w ziemi ³ukowskiej ¯abokliki i kuźnice nad Liwcem i ¯ytni¹ w zamian za po³owê Rudna i po³owê Sk³adowa (Muchawk¹). Jako powód decyzji podano w ziemi lubelskiej. trudności w dojeździe do dotychczasowej pa- Wojciech z Michowa pochodzi³ z rodu Ra- rafi i w Pruszynie. Utrudnienia powodowa³a wiczów i by³ rycerzem pasowanym. W latach zw³aszcza rw¹ca i czêsto wystêpuj¹ca rzeka 1446−1450 pe³ni³ urz¹d starosty sanockiego, Rudnik (obecnie Helenka). a od 1447 r. by³ kasztelanem zawichojskim. Fundator wybudowa³ miêdzy 1530 i 1532 r. Nale¿a³ do ludzi bogatych, by³ wspó³w³aścicie- drewniany kośció³ i wyznaczy³ wokó³ niego lem lub w³aścicielem wielu wsi, w tym Zalesia cmentarz. Pierwsza świ¹tynia w Siedlcach k. £ukowa. sta³a w miejscu obecnej kaplicy grobowej Wobec powy¿szego faktu za pierwszych ksiê¿nej Aleksandry Ogiñskiej, obok szpitala znanych w³aścicieli Siedlec nale¿y uznaæ Mi- przy ul. Starowiejskiej. Kościo³owi bp Piotr chowskich. Wśród nastêpnych w³aścicieli Tomicki nada³ wezwanie Najświêtszej Maryi

Powiat siedlecki 125

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 112525 22013-11-30013-11-30 14:51:5314:51:53 179

180

179 Budynek Banku Polskiego. Reprodukcja pocztówki Bolesława Sadowskiego 180 Blok oﬁ cerski przy ul. Wojska Polskiego 181 Orzeł 22 Pułku Piechoty z proporca trąbki sygnałowej 182 Dowódca 22 pp w latach 1926−1932 płk. Kazimierz Hozer, twórca drużyny piłkarskiej grającej w latach 1932−1934 w lidze krajowej

181 182

Panny i doda³ zaproponowane przez w³aści- Przywilej odnawiaj¹cy lokacjê miasta na ciela dóbr wezwanie św. Stanis³awa Biskupa prawie che³miñskim wyda³ 10 grudnia 1746 r. Mêczennika. Wezwanie Maryjne bpa wkrótce król polski August III. Potwierdza³ tak¿e do- zanik³o. Siedlecki zgodnie z prawem kolator- kument wydany przez króla W³adys³awa IV skim wskaza³ na pierwszego plebana Miko³aja dla cechu kuśnierzy. Zasz³a pilna potrzeba wy- Kruzowskiego, kleryka ni¿szych świêceñ. Przy dania takiego przywileju określaj¹cego ustrój kościele powsta³a szko³a przed 1595 r. w³adz miejskich i obowi¹zki mieszczan, gdy¿ Stanis³awowi Gniewoszowi zawdziêczamy sp³on¹³ oryginalny dokument lokacyjny. Nie- tak¿e nadanie Siedlcom przez króla Zygmun- wykluczone, ¿e sta³o siê to podczas potopu ta Starego praw miejskich w 1547 r. Miasto szwedzkiego. Inicjatorami wydania przywileju za³o¿ono na surowym korzeniu na gruntach byli w³aściciele Siedlec Fryderyk Micha³ Czar- po³o¿onych na zachód od wsi Siedlce, które toryski, podkanclerzy a od 1752 r. kanclerz wkrótce nazwano Star¹ Wsi¹ (st¹d pochodzi Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego i jego ma³¿on- nazwa obecnej ul. Starowiejskiej) dla odró¿- ka Eleonora z Waldsteinów oraz mieszczanie. nienia nazwy miasta Nowa Siedlcza. Kośció³ Wśród mieszczan najbardziej zaanga¿owa³a paraﬁ alny sta³ w Starej Wsi. siê zamo¿na i wp³ywowa grupa kuśnierzy. W I Rzeczypospolitej Siedlce prze¿ywa³y Przed³o¿yli do zatwierdzenia dokument wyda- ró¿ne koleje losu. Szybki rozwój nast¹pi³ po ny 8 grudnia 1655 r. dla ich cechu przez króla lokacji miasta. Zahamowanie rozwoju spo- W³adys³awa IV. wodowa³ ucisk feudalny w nastêpnym stule- Siedlce zawdziêczaj¹ przemyślany uk³ad ciu. Nastêpny kryzys dotkn¹³ miasto, które przestrzenny i najwa¿niejsze zabytki mecena- ucierpia³o w wyniku zniszczeñ dokonanych towi Czartoryskich i Ogiñskich, a zw³aszcza w trakcie obu wojen pó³nocnych. Powolne, Aleksandrze Ogiñskiej (1730−1798), córce lecz systematyczne dźwiganie siê z upadku Fryderyka Micha³a Czartoryskiego. Ksiê¿na dokonywa³o siê w XVIII w. sﬁ nansowa³a budowê barokowo-klasycystycz-

126 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 112626 22013-11-30013-11-30 14:51:5314:51:53 nego ratusza zwanego „pod Jackiem”, klasy- oran¿erii, mostek w parku, pozosta³ości bra- cystyczn¹ fasadê kościo³a pw. św. Stanis³a- my-dzwonnicy. wa Biskupa Mêczennika i co najwa¿niejsze, Wymienione zabytki zawdziêczamy fun- przebudowê pa³acu. S¹ to realizacje znanych dacji rodziny Czartoryskich i ksiê¿nej Alek- architektów dzia³aj¹cych w Polsce, takich jak sandrze Ogiñskiej. Po jej śmierci w 1798 r. Jan Zygmunt Deybel, Joachim Hempel i Sta- spadkobiercy, Izabela i Adam Czartoryscy za- nis³aw Zawadzki. warli umowê z Komisj¹ Cesarsko-Austriack¹ Niewykluczone, ¿e na obecny kszta³t pa³acu i dokonali 15 czerwca 1807 r. zamiany Siedlec mia³ wp³yw król Stanis³aw August, bratanek na dobra w Tarnogórze, Pruszczynie, Pucha- hetmanowej Aleksandry Ogiñskiej. Przebywa³ czowie, Przybys³awicach i Zakrzówku. Dobra u niej z wizyt¹ dwukrotnie. Pierwszy raz gości³ siedleckie znalaz³y siê pod panowaniem Habs- u ciotki od 20 do 25 lipca 1783 r. Dziesiêæ lat burgów. Sta³y siê w³asności¹ pañstwow¹, co później wst¹pi³ na krótko w listopadzie 1793 r. uchroni³o siedleckie zabytki od prywatnych w podró¿y powrotnej z Grodna do stolicy. roszczeñ, czego przyk³ady znamy z innych Podró¿owa³ po kraju ze swym nadwornym miast. rysownikiem Zygmuntem Voglem, u którego W znakomitej wiêkszości zabytkowa za- zamawia³ akwarelowe widoki zwiedzanych budowa miasta datowana jest na XIX w. miast. Artysta jest autorem projektu kaplicy i pocz¹tki XX. Wymieniæ tu nale¿y budynki grobowej ksiê¿nej. Jej wyj¹tkowośæ polega na poczty, gimnazjum (obecnie LO im. Hetma- tym, ¿e stanowi jedyn¹ realizacjê architekto- na Stanis³awa ¯ó³kiewskiego), dawnego te- niczn¹ Zygmunta Vogla. atru (obecnie Urz¹d Stanu Cywilnego), s¹du Podobnie wa¿ne znaczenie ma pa³ac, jako (dawny Trybuna³ Cywilny), odwachu (obecnie jedna z pierwszych w Polsce budowli klasycy- Miejska Biblioteka Publiczna), Towarzystwa stycznych typu palladiañskiego. Kredytowego Ziemskiego (obecnie Kuria Die- Elementem zespo³u pa³acowego jest Park cezjalna), Miejskiego Ośrodka Kultury (daw- Miejski „Aleksandria”. Ksiê¿na Aleksandra na Resursa Miejska), budynek dawnego kina stworzy³a zieleniec z³o¿ony z dwóch czêści. „Podlasie”, zespó³ budynków Zak³adu Karnego Jedna stanowi³a ogród w³oski z geometrycznie oraz kamienice ulic Sienkiewicza, Kiliñskiego, uporz¹dkowanym uk³adem. Drugim elemen- Pi³sudskiego, Pu³askiego, Czerwonego Krzy¿a, tem by³o pierwsze w Polsce za³o¿enie parku Bpa Świrskiego i Floriañskiej. romantycznego, charakteryzuj¹cego siê swo- Z pocz¹tku XX w. wyró¿nia siê sylwet- bodnym uk³adem z asymetrycznym syste- k¹ neogotycka katedra wzniesiona w latach mem kana³ów i alejek, zbli¿onym do natural- 1905−1912, licz¹ca ju¿ ponad 100 lat. Zaan- nego. W po³. XIX w. obie czêści parku zosta³y ga¿owany w jej budowê by³ m.in. ks. proboszcz przekszta³cone przez Waleriana Kronenberga Micha³ Scipio del Campo, potomek bardzo i zatraci³y charakter prywatnego ogrodu senty- majêtnej rodziny z dobrami na Ukrainie mentalnego. i w ziemi ³ukowskiej (Serokomla). Oprócz zespo³u pa³acowo-parkowego z bu- Z architektury XX-wiecznej zwracaj¹ uwagê dowli XVIII-wiecznych ocala³y do naszych sw¹ prostot¹, funkcjonalności¹ i oszczêdnoś- czasów: kośció³ pw. św. Stanis³awa BM i obok ci¹ w zdobieniach trzy modernistyczne budyn- plebania, barkowo-klasycystyczny ratusz ki. Ka¿dy zosta³ wzniesiony w dwudziestoleciu „pod Jackiem” (z drugim piorunochronem miêdzywojennym z innym przeznaczeniem. w historii Polski po Zamku Królewskim W 1924 r. oddano do u¿ytku Bank Polski, w Warszawie), kaplica klasycystyczna pw. św. usytuowany przy skrzy¿owaniu ul. Pi³sudskie- Krzy¿a (grobowa ksiê¿nej Aleksandry), kogo i Wojskowej. Pierwszym jego dyrektorem lumna toskañska u zbiegu ul. Soko³owskiej zosta³ Wincenty Szacsznajder, szwagier na- i Wojskowej, oﬁ cyna pa³acowa (obecnie sie- szego pisarza noblisty W³adys³awa Stanis³awa dziba Archiwum Pañstwowego w Siedlcach), Reymonta. Od 2012 r. budynek stanowi w³as- domek ogrodnika z dawnym ogrodzeniem nośæ prywatn¹.

Powiat siedlecki 127

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 112727 22013-11-30013-11-30 14:51:5614:51:56 183 184

183 Kapitan 22 pp Albin de Tramecourt, późniejszy wojewoda lubelski 184 Przedwojenne znaczki skarbowe emitowane przez Zarząd Miasta Siedlce

Do tej grupy obiektów nale¿¹ jeszcze: daw- Henryk Marconi (1792 Rzym − 1863 Warsza- na siedziba Dyrekcji Lasów Pañstwowych wa), polski architekt pochodzenia w³oskiego. (obejmuj¹ca swym zasiêgiem równie¿ Puszczê Zaprojektowa³ wiele obiektów u¿yteczności Bia³owiesk¹) na rogu ul. Prusa i Poniatowskie- publicznej w ca³ej Polsce. Siedleckie wiêzienie go oraz dawny blok ofi cerski przy ul. Wojska wzniesiono w latach 1841−1844. Polskiego 23. Stanis³aw Zawadzki (1743−1806), genera³- Warto te¿ wspomnieæ o wzniesionej -major wojsk koronnych i architekt doby kla- w 1950 r. siedzibie obecnego Urzêdu Miasta. sycyzmu zaprojektowa³ przebudowê pa³acu Sylwetk¹ i portykiem na kolumnach nawi¹- Ogiñskich, prowadzon¹ w latach 1778−1781, zuje do charakteru starszych budowli w stylu i kościo³a pw. św. Stanis³awa BM w 1793 r., klasycystycznym lub neoklasycystycznym: natomiast architekt gubernialny Zygmunt pa³acu, ofi cyny pa³acowej, poczty i nieistnie- Zdañski jest autorem projektu budowy neogo- j¹cego ju¿ Magistratu. tyckiego kościo³a pw. Niepokalanego Poczêcia Ślad swej twórczości zostawili w Siedlcach Najświêtszej Maryi Panny, zwanego nowym. znani w kraju architekci. Pochodz¹cy z W³och Świ¹tynia pe³ni funkcjê katedry na mocy bulli przedstawiciel klasycyzmu w architekturze Stolicy Apostolskiej od 25 stycznia 1924 r. Antonio Corazzi (1792 Livorno – 1877 Flo- Miasto zaczê³o siê dynamicznie rozrastaæ po rencja), dzia³a³ w Polsce w latach 1819−1847. przeprowadzeniu traktu brzeskiego i linii ko- W Siedlcach zaprojektowa³ budynek dawnego lejowej. Nastêpne wyraźne powiêkszenie po- gimnazjum przy ul. Konarskiego (1841−1844) wierzchni nast¹pi³o po zbudowaniu dzielnicy i pocztê wzniesion¹ w latach 1827−1828. Nowe Siedlce na czêści prywatnych gruntów Janowi Zygmuntowi Deyblowi przypisuje Starej Wsi, które ofi cjalnie w³¹czono w granice siê barokow¹ plebaniê kościo³a pw. św. Stani- miasta 1 października 1931 r. s³awa BM i stary ratusz zwany „pod Jackiem”. W wyniku dzia³añ II wojny światowej 1939 Ten ofi cer artylerii konnej i architekt rokoko- i 1944 r. Siedlce zosta³y zniszczone w prawie wy by³ nauczycielem wspomnianego Zygmun- 50%. W gruzy leg³o 43% domów mieszkal- ta Vogla. nych, zniszczenia ulic i placów siêgnê³y 52%. Zespó³ budynków wiêzienia (obecny Zak³ad Straty oszacowano na ok. 60 mln przedwojen- Karny przy ul. Pi³sudskiego) zaprojektowa³ nych z³, czyli ok. 12 mln dolarów.

128 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 112828 22013-11-30013-11-30 14:51:5614:51:56 Skórzec (siedziba gminy)

185 186

187 188

185 Widok na kościół paraﬁ alny (przed rozbudową) i klasztor 186 Obelisk Poległym za wiarę i Ojczyznę ustawiony na kopcu ziemnym 187 Kapliczka św. Jana Nepomucena 188 Wnętrze kościoła z ołtarzem głównym

iejscowośæ le¿y na trasie Siedlce−Sto- zacyjn¹ z now¹ oczyszczalni¹ ścieków w ¯el- Mczek £ukowski, przy drodze woje- kowie, rozbudowano oczyszczalniê w Skórcu. wódzkiej nr 803. W XIX w. nazywana by³a Z programu PROW 2007−2013 zmoderni- Skurzec. zowano i wyremontowano świetlicê wiejsk¹ Gmina Skórzec w ostatnich latach wyró¿- w D¹brówce-Wy³azach. ni³a siê w pozyskiwaniu środków unijnych. Z w³asnych funduszy gmina zbudowa³a W 2012 r. w ramach programu PRO WM nowy plac zabaw we wsi ¯elków II, jedyny 2007−2013 realizowano sieæ wodno-kanali- tego typu obiekt na terenie gminy. Dodatko-

Powiat siedlecki 129

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 112929 22013-11-30013-11-30 14:51:5714:51:57 189 190

189 Święto Ludowe Gminy Skórzec w Gołąbku 10 czerwca 2012 r. 190 Irena Kosińska – młoda piosenkarka ze Skórca

wym walorem jest pawilon mog¹cy s³u¿yæ tak- utrzymywa³ dobra do 1763 r. Ostatnim z ro- ¿e jako miejsce zebrañ wiejskich. dziny by³ stolnik liwski Stanis³aw Kobylski. W samym Skórcu w ostatnich latach nast¹- Od 1783 r. dobra te by³y w³asności¹ niezamo¿- pi³y tak¿e zauwa¿alne zmiany. Przebudowano nej szlachty zagrodowej. g³ówn¹ ulicê Siedleck¹, za³o¿ono trawniki po- Gmina Skórzec zosta³a powo³ana na mocy prawiaj¹ce estetykê trasy przejazdowej przez dekretu z 23 lutego 1809 r. w okresie Ksiê- miejscowośæ. W miejscu jednego z dwóch sta- stwa Warszawskiego. Od 1820 r. w³aścicielami wów obok siedziby Ochotniczej Stra¿y Po¿ar- Skórca byli oo. marianie. Zakonnik Stanis³aw nej zbudowano skwer, miejsce wypoczynku Pórzycki sprawowa³ funkcjê wójta od 1822 r. wśród zieleni. Maj¹tek poduchowny w Skórcu o po- Od 2012 r. prowadzi siê rozbudowê kościo³a wierzchni 665 morgów zosta³ przez w³adze parafi alnego. Świ¹tynia okaza³a siê za szczup³a przekazany 24 października 1872 r. dla Para- dla rozwijaj¹cej siê parafi i, wiêc obecnie trwa fi alnego Towarzystwa Dobroczynności, któ- dobudowa dwóch naw bocznych. W 2013 r. re powsta³o w Siedlcach 7 stycznia 1868 r. rozpoczêto tak¿e remont zabytkowej kapliczki W roku powstania uruchomi³o ono schroni- św. Jana Nepomucena nad stawem. sko dla dzieci, a dobra skórzeckie otrzyma³o Historycznie Skórzec le¿y na obszarze Ma- w celu poprawienia p³ynności fi nansowej. zowsza. Przed rozbiorami nale¿a³ do ziemi Rozwój miejscowości wi¹¿e siê ściśle z bu- liwskiej. Od zachodu graniczy³ z ziemi¹ czer- dow¹ pierwszej świ¹tyni, bêd¹cej pocz¹tkowo sk¹, od po³udniowego wschodu z ziemi¹ ³u- fi lialn¹ parafi i Niwiski. kowsk¹. W 1711 r. kanonik kamieniecki ks. Józef Najwcześniejszym znanym w³aścicielem Przygodzki ufundowa³ w Skórcu drewniany ziemskim w okolicach Skórca by³ poborca liw- kośció³ pw. św. Paw³a Aposto³a wraz z klasz- ski, Leonard Kobylski h. Kościesza. Do niego torem pw. św. Jacka. W klasztorze umieści³ nale¿a³y wsie: Kobyli £ug (obecnie D¹brówka zakonników Zakonu Ojców Marianów Nie- £ug), Skorcz i Kobyla Wólka (obecnie Wólka pokalanego Poczêcia NMP. Marianie oprócz Kobyla) o ³¹cznej powierzchni 10 w³ók. Na- pos³ugi duchowej prowadzili tak¿e szko³ê. zwy miejscowości zwi¹zane s¹ z rodem, który Skórzecki klasztor by³ pewien czas siedzib¹

130 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 113030 22013-11-30013-11-30 14:52:0114:52:01 prze³o¿onego generalnego zakonu. W 1789 r. fi ks w o³tarzu g³ównym prawdopodobnie jest drewniane zabudowania sp³onê³y. o wiek starszy. W świ¹tyni s¹ równie¿ epitafi a Nowy murowany kośció³, istniej¹cy do zmar³ych z rodziny Cieszkowskich, powino- dzisiaj, wzniós³ w 1794 r. kasztelan liw- watych fundatora. ski Krzysztof Cieszkowski. Wed³ug tradycji Zwiedzanie miejscowości proponujê rozpo- w podziêce za uzdrowienie z choroby oczu, cz¹æ od kościo³a i nastêpnie klasycystycznego jakiego dozna³ przed cudownym krzy¿em. klasztoru z cennymi portretami z XVIII w. W XVIII-wiecznej Ksiêdze ³ask s¹ zachowa- za³o¿yciela zakonu marianów o. Stanis³awa ne wpisy o cudownych uzdrowieniach, po- Rapczyñskiego i fundatora Krzysztofa Ciesz- twierdzaj¹ce ruch pielgrzymkowy do świ¹tyni kowskiego, autorstwa Jana Niezabitowskiego. szczególnie podczas odpustów w świêto Pod- Malowniczy jest dziedziniec z ogrodzeniem wy¿szenia Krzy¿a Świêtego. z XVIII w. przed kościo³em, z bramkami od Kośció³ zbudowany w stylu barokowo-kla- wschodu i zachodu i pomnikiem ks. Jerzego sycystycznym sta³ siê parafi alnym w 1798 r., Popie³uszki. Na osi od pó³nocy usytuowana gdy zosta³a erygowana samodzielna parafi a. jest brama z dzwonnic¹. W świetle jej arka- Konsekrowany by³ w 1818 r. Do czasu rozbu- dy widaæ po drugiej stronie ulicy pomnik dowy rozpoczêtej w 2012 r. odznacza³ siê cha- z 3 maja 1928 r. Ufundowany POLEG£YM rakterystyczn¹ smuk³¹ fasad¹. Jego wyposa¿e- ZA WIARÊ I OJCZYZNÊ zosta³ wykuty z pol- nie datuje siê g³ównie na XVIII w., z obrazami nych granitowych kamieni i ustawiony na malowanymi w tym samym wieku przez Jana kopcu usypanym z ziemi. Swym kszta³tem Niezabitowskiego. Tylko barokowy krucy- i materia³em przypomina mogi³ê. Zosta³ zbu-

191

191 Staw w centrum miejscowości

Powiat siedlecki 131

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 113131 22013-11-30013-11-30 14:52:0314:52:03 192 Pomnik na cmentarzu ku czci poległych żołnierzy Września i Armii Krajowej 193 Pomnik oﬁ ar zbrodni katyńskiej na cmentarzu

192 193

dowany w 10 rocznicê odzyskania przez Pol- W centrum cmentarza usytuowane s¹ mo- skê niepodleg³ości. gi³y i pomnik ¿o³nierzy poleg³ych we wrześniu Dalej kieruj¹c siê na pó³noc obok remi- 1939 r. Obok jest pomnik poświêcony katyñczy- zy Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej (za³o¿onej kom. Zosta³ ufundowany przez Edwarda Barejê w 1911 r.), dojdziemy do kapliczki św. Jana Ne- (1928 Skórzec – 2004 Siedlce), syna Aleksandra, pomucena, któr¹ opiekuje siê Weronika Ca³- aspiranta Policji Pañstwowej zamordowanego ka. Latem 2013 r. kapliczka zosta³a poddana przez NKWD 13 kwietnia 1940 r. w Charko- gruntownemu remontowi. wie. Edward Bareja, pochowany na cmentarzu Ostatni etap poznawania historii miej- w Skórcu, by³ fundatorem wielu pomników scowości i okolicy to cmentarz parafi alny za i tablic pami¹tkowych bohaterom i ofi arom klasycystyczn¹ bram¹ z pocz¹tku XIX w. Po- II wojny światowej w regionie, wśród nich tablic chowani s¹ na nim m.in. w³aściciele maj¹tku i tabliczek na Ścianie Pamiêci Narodowej koś- Cisie: zmar³y w 1830 r. Teodor Potocki (na- cio³a pw. św. Stanis³awa Biskupa Mêczennika grobek klasycystyczny) i Apolinary Potocki i pomnika obok kościo³a w Pruszynie. (p³yta z 1834 r. z h. Szeliga). Na cmentarzu Nawi¹zuj¹c do wydarzeñ ostatniej wojny, parafi alnym w Skórcu pochowani s¹ równie¿ wspomnijmy jeszcze o ¿eñskim zakonie Zgro- Rakowieccy, w³aściciele s¹siedniego maj¹tku madzenia Córek Najczystszego Serca Naj- Grala-D¹browizna. Z tej rodziny szczególnie świêtszej Maryi Panny (sióstr sercanek nieha- znany jest Tadeusz Augustyn Rakowiecki, bitowych). Siostry w czasie okupacji ratowa³y urodzony 27 lipca 1878 r. – ceniony lekarz, ¿ydowskie dzieci. krytyk literacki (autorytet w sprawach twór- Do sukcesów artystycznych ostatnich lat czości Stefana ¯eromskiego), autor ponad 20 m³odych ludzi ze Skórca mo¿na zaliczyæ publikacji z dziedziny astronomii. Jego dwu- pierwsz¹ nagrodê, jak¹ zdoby³a w kategorii tomowe dzie³o z 1929 r. Drogi komet i planet szkó³ ponadgimnazjalnych mieszkanka tej by³o podstawowym podrêcznikiem studentów miejscowości Irena Kosiñska na II Ma³ym astronomii do lat 70. XX w. Zmar³ w Hajnów- Festiwalu Piosenki Rosyjskiej „Ba³a³ajka” ce w 1963 r. w Siedlcach 9 marca 2012 r.

132 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 113232 22013-11-30013-11-30 14:52:0414:52:04 Stok Lacki (gmina Siedlce)

194 195

194 Fasada neorenesansowego pałacu 195 Widok z Grycznej Góry na panoramę wsi 196 Taca na chleb wykonana dla Józefa Oleszczuka (inicjały JO) ze stoku Lackiego przez kowala z Joachimowa Franciszka Gierwiałłę. Blacha aluminiowa pochodzi ze zbiornika rakiety V-2, która wybuchła wiosną 1944 r. nad łąkami przy rzeczce Helenka

196

ierwsza miejscowośæ na trasie z Siedlec Najstarsze ślady osadnictwa znaleziono na Pw kierunku £osic i dalej Bia³egostoku. wydmie Pieñki. By³y to zabytki krzemienne W spisie miejscowości oprócz Stoku Lackie- kultury ceramiki sznurowej z III tysi¹clecia go wyszczególniono miejscowośæ Stok Lacki- p.n.e. W tym samym miejscu odkryto tak- -Folwark. Folwark jest odrêbnym so³ectwem ¿e fragmenty ceramiki kultury trzcinieckiej i wcześniej by³ zwany Dworszczyzn¹. Na z wczesnej epoki br¹zu (1900−1000 r. p.n.e.). mapie topograﬁ cznej oznaczony jest miêdzy Inne zabytki dotycz¹ drugiego okresu br¹zu w³aściw¹ zabudow¹ obu s¹siaduj¹cych ze sob¹ z lat 1400−1200 p.n.e. i kultury ³u¿yckiej ze miejscowości. Przez Stok Lacki przep³ywa He- schy³ku epoki br¹zu (800−650 r. p.n.e.). lenka (dawniej Rudnik). Na pocz¹tku XVI w. miejscowośæ nale¿a- Stok Lacki nale¿y do najwiêkszych so³ectw ³a do Pruszyñskich (Prusiñskich). W 1507 r., w gminie obok Chodowa, Kol. ¯elków. Jest tu w czasie wytyczania granic swych posiad³ości jedno z czterech ujêæ wodoci¹gowych, oprócz przez Daniela Siedleckiego, Stok Lacki nale¿a³ ¯elkowa, Purzeca i Ujrzanowa. Prê¿nie dzia³a do dóbr i paraﬁ i Pruszyn (Prusin). By³ wów- Biblioteka Publiczna i świetlica. czas Wol¹ Pruszyñsk¹ zwan¹ Stokiem. Grani- Nazwa wywodzi siê z czasów średniowiecza. czy³ z Wol¹ Siedleck¹. W 1531 r. w³aścicielem Pochodzi od określenia cieku wodnego: stok, by³ Jan Prusiñski, w 1552 r. Gabriel Prusiñski stoczek, potok. Po obu stronach rzeki Liwiec i w nastêpnych latach spadkobiercy z tego rodu. umiejscowione s¹ dwie wsie: Stok Ruski i Stok Jednym ze s³awniejszych w³aścicieli maj¹t- Lacki, echo osadnictwa pogranicza kulturowe- ku by³ gwardzista Napoleona Stanis³aw Ro- go i pañstwowego. stworowski, który urodzi³ siê w 1785 r. w Leś-

Powiat siedlecki 133

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 113333 22013-11-30013-11-30 14:52:0614:52:06 197

197 Kapliczka Matki Boskiej z 1950 r. przy ul. Siedleckiej

134 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 113434 22013-11-30013-11-30 14:52:0914:52:09 nowoli k. Grójca. Walczy³ w 1806 r. w gwardii chowywane w zbiorach Muzeum Regionalne- cesarza pod Pu³tuskiem i I³aw¹. Rok później go w Siedlcach. podj¹³ s³u¿bê w pu³ku lekkokonnym gwardii Przed wybuchem powstania styczniowego dowodzonym przez Wincentego Krasiñskiego. w Stoku Lackim by³y magazyny broni i ¿yw- Jako ofi cer szwadronu Tomasza £ubieñskie- ności dla rosyjskiego garnizonu siedleckiego. go wzi¹³ udzia³ w wojnie z Hiszpani¹, m.in. Ochrania³a je 10 kompania 3 batalionu 19 Ko- bra³ udzia³ w s³ynnej szar¿y pod Somosierr¹. stromskiego Pu³ku Piechoty dowodzona przez W 1809 r. wróci³ do Ksiêstwa Warszawskiego, kpt. Leoniewskiego. by walczyæ z Austri¹, m.in. pod Raszynem. W zaplanowanym terminie rozpoczêcia po- W marcu 1810 r. zosta³ mianowany kawale- wstania w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. rem cesarstwa z donacj¹ Monte di Milano. w powiecie siedleckim doszed³ do skutku tylko Uczestniczy³ w kampanii niemieckiej i bi³ siê atak na Stok Lacki. Oddzia³ ok. 600 powstañ- pod Lipskiem, gdzie 14 września 1813 r. zosta³ ców dowodzony by³ przez Miko³aja Moritza, mianowany ofi cerem Legii Honorowej, a w lu- w³aściciela maj¹tku Nowosielec, i Aleksandra tym 1814 r. kawalerem Orderu Zjednoczenia. Olszewskiego, szlachcica zaściankowego. Tym samym sta³ siê cz³onkiem najbardziej Nad ranem 23 stycznia powstañcy zlikwi- elitarnego grona polskich ofi cerów walcz¹cych dowali wartowników i zdobyli w magazynach u boku Napoleona Bonaparte. 25 karabinów. Szturm na kwatery ¿o³nierzy Na w³asn¹ prośbê zakoñczy³ karierê woj- rosyjskich przeci¹gn¹³ siê do rana, do przyby- skow¹ w kwietniu 1815 r. Rok później zawar³ cia odsieczy z Siedlec. Oddzia³ wycofa³ siê, ści- zwi¹zek ma³¿eñski z Urszul¹ hr. Potulick¹ gany przez Rosjan. Wśród wziêtych do niewoli i rozpocz¹³ gospodarzenie wraz z ciotk¹ Hele- Polaków znaleźli siê obaj dowódcy atakuj¹cej n¹ Chrapowick¹ w maj¹tkach Pruszyn i Stok strony. Miko³aj Moritz i Aleksander Olszew- Lacki. Po jej śmierci w 1832 r. sta³ siê w³aści- ski zostali przez w³adze carskie powieszeni cielem tych w³ości. Zmar³ w 1837 r. i spocz¹³ w Siedlcach 9 marca 1863 r. na cmentarzu parafi alnym w Pruszynie. Neorenesansowy pa³ac projektu prof. Bole- We wsi godne polecenia s¹ drewniane domy s³awa Podczaszyñskiego wybudowa³ w 1875 r. z gankami oraz krzy¿e i kapliczki świadcz¹ce w³aściciel maj¹tku Pruszyn Józef Joachim o jej charakterze i przesz³ości. Jednak najistot- Wyszomirski. Budynek powsta³ na piwnicach niejsze dla dziejów Stoku Lackiego s¹: Grycz- dawnego dworu i otoczony by³ czterohektaro- na (inaczej Gryczana) Góra i pa³ac. wym parkiem. Gryczna Góra (z legend¹ o z³otym skarbie W czasie I wojny światowej Niemcy w obawie i diable Wasylu) obecnie przypomina raczej przed epidemi¹ tyfusu zorganizowali w pa³acu gryczny do³ek po latach eksploatacji piasku szpital chorób zakaźnych. Po II wojnie świato- i ¿wiru. Znik³a poprzednia murowana ka- wej mieści³a siê w nim w latach 1945−1950 pliczka s³upowa pw. św. Rocha. Zbudowano szko³a podstawowa i od 1950 r. Pañstwowy w jej miejscu now¹ z innych materia³ów. Pod- Dom Dziecka. Obecnie jest siedzib¹ Specjal- czas wydobywania kruszywa odkryto ślady nego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego. pochówków mieszkañców Stoku z lat 1831 Jednym z mniej znanych wydarzeñ koñca i 1852. W tych latach panowa³a epidemia, okupacji II wojny światowej by³a detonacja która dotknê³a tak¿e w czasie powstania li- niemieckiej rakiety balistycznej V-2. Wybuch stopadowego ¿o³nierzy rosyjskich. Elementy nast¹pi³ wiosn¹ 1944 r. w powietrzu nad ³¹- umundurowania, a zw³aszcza guziki, zosta³y kami Stoku Lackiego i Helenk¹. W zbiorach znalezione w piasku obok kości. Dok³adne Muzeum Regionalnego w Siedlcach przecho- badania mog¹ potwierdziæ, w którym naszym wywane s¹ dwa zabytki z tego egzemplarza powstaniu ci Rosjanie polegli. Guziki s¹ prze- broni.

Powiat siedlecki 135

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 113535 22013-11-30013-11-30 14:52:1014:52:10 Suchożebry (siedziba gminy)

198 199

198 Kościół paraﬁ alny fundacji księżnej Aleksandry Ogińskiej 199 Wnętrze świątyni

o³o¿one s¹ przy drodze krajowej nr 63, na do Jana Wodyñskiego i sk³ada³y siê z wsi: Krze- Ptrasie Siedlce−Soko³ów Podlaski, nad do- ślin, Nakory, Kownaciska, Borki, Rzeszotków lin¹ rzeki Sosny (dop³ywu Liwca). i Sucho¿ebry. Nazwa jest określeniem rodowym pocho- Od 1816 r. Sucho¿ebry jako dobra pañ- dz¹cym od przezwiska Sucho¿ebro. stwowe dzier¿awi³ Ignacy Marcinkowski W po³. XV w. dobra Sucho¿ebry obejmowa- h. Gryf. ³y tak¿e wsie: Krześlin, Krynica, Kownaciska W tej miejscowości zosta³ ufundowany je- i Brzozów. Kompleks ten nale¿a³ do Jana £y- den z najstarszych kościo³ów w okolicy. Fun- sowskiego z £ysowa. Później dobrami podzie- datorem przed 1424 r. by³ dziedzic wsi, Trojan. lili siê jego synowie Czambor i Sasin. Na grun- Obecny murowany kośció³ parafi alny pw. tach Sasina powsta³y wsie drobnoszlacheckie: św. Marii Magdaleny wzniesiono w latach Uziêb³y, Rude, Wyszomierz i prawdopodob- 1772−1782 kosztem ksiê¿nej Aleksandry nie Strusy. Potomkowie jego synów przyjêli Ogiñskiej, w³aścicielki Sucho¿ebrów i Siedlec. nazwisko Sasin. Czambor w³ada³ Borkami, Konsekrowany by³ w 1837 r. W czasie dzia³añ Krześlinem, Kownaciskami, Nakorami, Rze- frontowych w lipcu 1944 r. kośció³ zosta³ czêś- szotkowem i czêści¹ Brzozowa. ciowo zniszczony. W 1946 r. wysadzone wie¿e Dziedziczk¹ dóbr Czambora zosta³a jego odbudowano. córka Barbara, która wysz³a za Jana Herma- Świ¹tynia jest zbudowana na planie pro- nowicza. Z tego ma³¿eñstwa jedyna córka stok¹ta, zwrócona prezbiterium na pó³noc. El¿bieta poślubi³a Miko³aja Wodyñskiego. Klasycystyczna, jednonawowa, z prezbiterium Wodyñscy z Miedznej kupili czêśæ Sucho¿e- wydzielonym we wnêtrzu. O³tarz g³ówny jest brów i za³o¿yli now¹ wieś Wolê Sucho¿ebr- tak¿e klasycystyczny z koñca XVIII w. Wypo- sk¹. W wyniku tego ma³¿eñstwa dwa du¿e sa¿enie pochodzi z XVIII i XIX w. kompleksy dóbr: ³ysowski i krześliñski trafi ³y W ogrodzeniu kościo³a jest bramka fi larowa w rêce Wodyñskich.. W 1533 r. dobra nale¿a³y i w naro¿ach dwie klasycystyczne dzwonnice.

136 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 113636 22013-11-30013-11-30 14:52:1014:52:10 200

200 Dwór w Woli Suchożebrskiej, należącej niegdyś do majątku Suchożebry 201 Ruiny owczarni w folwarku Szydłowin dóbr Suchożebry. Zginęło w niej 11 (z 12) powstańców styczniowych ukrywających się tu nocą

201

Powiat siedlecki 137

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 113737 22013-11-30013-11-30 14:52:1214:52:12 202 203

204 205

202 Pomnik na cmentarzu paraﬁ alnym poświęcony poległym w czasie II wojny światowej 203 Sosna-Kozółki. Pomnik na cmentarzu zmarłych żołnierzy radzieckich, jeńców niemieckiego obozu w Woli Suchożebrskiej 204 Zabytkowy młyn 205 Centrum miejscowości. Budynek Narodowego Funduszu Zdrowia

W Sucho¿ebrach powsta³a w 2012 r. Spó³- Na terenie gminy w dwóch miejscowościach dzielnia Socjalna „Karima”. Jedyna tego typu Niemcy za³o¿yli w 1941 r. obozy dla jeñców w pow. siedleckim. Zainicjowana przez sześæ radzieckich. Jeden urz¹dzono na polach wsi mieszkanek powiatu, za³o¿ona dziêki wspó³- Wola Sucho¿ebrska, po lewej jad¹c do Soko- pracy z £osickim Stowarzyszeniem Rozwoju ³owa Podlaskiego. Drugi funkcjonowa³ miêdzy EQUUS z wykorzystaniem funduszy unijnych. Sucho¿ebrami i Podnieśnem.

138 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 113838 22013-11-30013-11-30 14:52:1414:52:14 Wilczonek (gmina Kotuń)

206 207

206 Widok na staw i świetlicę przebudowaną z domu zarządcy folwarku 207 Kapliczka z 1946 r.

o³o¿ony jest w zachodniej czêści gminy, Wspó³czesna świetlica zosta³a przebudowa- Pprzy drodze Kotuñ−Oleksin. Źród³a na- na z domu zarz¹dcy folwarku Wilczonek dóbr zwy tej miejscowości poszukuje siê w wil- Cieszkowskich z Suchej. Od 1905 r. dzier- czych konotacjach. Niestety, dowodu na takie ¿awc¹ by³ Micha³ Lebelt, po nim ziêæ Tadeusz jej pochodzenie jeszcze nie znaleziono. Koz³owski, m¹¿ córki Michaliny Lebeltówny. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1563 r. Obok dawnej rz¹dcówki wykopano staw i wy- W koñcu XVI w. maj¹tek obejmowa³ po- budowano boisko sportowe, na którym odby- wierzchnie 3 w³ók i sk³ada³ siê z dwóch czêści: waj¹ siê mecze pi³karskie i organizowane s¹ Chojeczno-Wilczonek i Chojeczno-Zabiele. uroczystości. Od strony drogi zachowa³a siê W 1563 r. opisywana wieś stanowi³a ca³ośæ zabytkowa aleja grabowa. ze wsi¹ Sionna pod nazw¹ Sionna Wilczonek Spośród kapliczek we wsi i okolicy, wyj¹t- i nale¿a³a do paraﬁ i Niwiska. W 1565 r. praco- kow¹ historiê ma wybudowana na posesji wa³y w tej wsi dwa m³yny. W 1783 r. maj¹tek Wilczonek 31. Zosta³a wzniesiona w 1946 r. nale¿a³ do ziemi liwskiej i by³ administrowany przez Anielê i Józefa Trojanowskich w poprzez Krzysztofa Cieszkowskiego. W 1875 r. dziêce za prze¿ycie jedynego ich dziecka, Sta- do maj¹tku Wilczonek nale¿a³ awuls* Mingo- nis³awa. Pozosta³e jedenaścioro rodzeñstwa sy (obecnie odrêbna wieś). zmar³o.

Powiat siedlecki 139

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 113939 22013-11-30013-11-30 14:52:1714:52:17 Wiśniew (siedziba gminy)

208 209

208 Walec parowy i wagon (mieszkanie maszynisty) w czasie budowy drogi państwowej w Wiśniewie 209 Prośba skierowana do instruktora Kółek Rolniczych, by przyjechał do Wiśniewa i zdjął (obecnie sfotografował) straż z taborem w dniu poświęcenia placu pod budowę kościoła paraﬁ alnego

awna wieś królewska zwana tak¿e Wisz- ski h. Prus III (1706−1788) i jego ¿ona Józe- Dniew, Wiszniów, Wisniow, Wiśniów. Le¿y fa z Mycielskich. Od 1762 r. genera³ lejtnant na po³udnie od Siedlec, na trasie do £ukowa. wojsk koronnych, starosta mościcki, kowalski Na skrzy¿owaniu dróg do wsi Ciosny i Stok i świecki, od 1744 r. ksi¹¿ê Świêtego Cesar- Wiśniewski. stwa Rzymskiego. W 1733 r. podpisa³ elekcjê W XV w. król Polski W³adys³aw Jagie³³o ze- Stanis³awa Leszczyñskiego. zwoli³ na wolny przemia³ w m³ynach królew- W Wiśniewie Tadeusz Kościuszko dokona³ skich w Zbuczynie i Wiśniewie plebanowi Ro- 27 września 1794 r. przegl¹du odtwarzanego s³awowi i kościo³owi w Zbuczynie. korpusu gen. Karola Józefa Sierakowskiego. W 1512 r. królewski Wiśniów wzi¹³ w dzier- W 1827 r. Wiśniew liczy³ 186 mieszkañców ¿awê za 345 ﬂ orenów Daniel Siedlecki, w³aś- w 56 domach. W guberni siedleckiej nale- ciciel dóbr Siedlce. Wieś nale¿a³a wówczas ¿a³ do jednego z wiêkszych majoratów (3500 do starostwa ³ukowskiego. W 1531 r. kró- morgów), którego w³aścicielem by³ gen. Za- lewszczyzny w Wiśniewie wynosi³y 4 ³any. char Maniukin, a po nim jego syn, rotmistrz W 1552 r. osadzonych by³o tu 28 ch³opów. Miko³aj Zacharewicz Maniukin. W 1661 r. w dobrach Wiśniew by³a kar- Po odzyskaniu przez Polskê niepodleg³o- czma i cztery m³yny, z których dwa – nazywa- ści w 1918 r., cz³onkowie orkiestry z Wiśnie- ne Baranek i Wisniowski – by³y u¿ytkowane, wa wst¹pili do formuj¹cego siê w Siedlcach a pozosta³e dwa opuszczone. Na w³óce* wy- 22 Pu³ku Piechoty. Dali pocz¹tek orkiestrze branieckiej osiad³ych by³o piêciu wybrañców* tego pu³ku. W czasie późniejszej wojny polsko- S³odzików. Bartnicy wspólnie z bartnikami -bolszewickiej, od 24 lipca 1920 r. formowano z Domanic mieli prawo u¿ytkowania w bo- pu³k aeronautyczny z batalionów balonowych rach ośmiu barci. W 1771 r. w³aścicielem dóbr skoncentrowanych w rejonie Wiśniewa, Ka- wiśniewskich by³ Dymitr Hipolit Jab³onow- czorów i Gostchorzy. Tutaj rekruci przeszli

140 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 114040 22013-11-30013-11-30 14:52:1914:52:19 szkolenie i æwiczenia przed wyruszeniem gaci³a siê o dzwon, a trzy lata później zakupio- do Platerowa. Później brali udzia³ w obronie no bibliotekê z³o¿on¹ z 357 ksi¹¿ek. Zbuczyna 9 sierpnia 1920 r. Obecny murowany kośció³ zbudowano Parafi ê w Wiśniewie utworzono w 1920 r., w latach 1946−1954 staraniem ks. Tadeusza wydzielono j¹ z parafi i Zbuczyn. Poświêce- Pulikowskiego wg projektu architekta W. Rze- nie placu i za³o¿enie fundamentów pod bu- chowskiego i budowniczego in¿. J. Kiersnow- dowê świ¹tyni odby³o siê 18 kwietnia 1920 r. skiego z Kodnia. Świ¹tynia reprezentuje styl Kośció³ pw. Najświêtszego Serca Jezusowego eklektyczny z elementami pseudoklasycyzmu zbudowano w tym samym roku staraniem ks. objawiaj¹cymi siê przede wszystkim kolum- Edwarda Mankiewicza. nad¹ fasady. Wyposa¿enie pochodzi z prze³o- Trójnawowa drewniana świ¹tynia by³a mu XVIII i XIX w. wzniesiona z piêciocalowych bali. Mia³a Wiśniew zosta³ zbombardowany przez lot- w przyziemiu wymiary 12x24 m i wys. 10,8 m. nictwo niemieckie 8 września 1939 r. Bomby Pokryta by³a dachówk¹. Mia³a dwie zakrystie spad³y w okolicach skrzy¿owania ulicy z drog¹ i dwie boczne kaplice. Tabernakulum podaro- Kaczorowsk¹, któr¹ przemieszczali siê ucieki- wa³a parafi a Zbuczyn. W 1925 r. parafi a wzbo- nierzy z g³êbi kraju na wschód. Nie uczyni³y

210 211

212 213

210 Budynek Szkoły Powszechnej im. Bolesława Chrobrego w Wiśniewie przed 1935 r. 211 Pomnik czołg T-34/85 polskiej produkcji, który symbolizuje wyzwolenie Wiśniewa w lipcu 1944 r. spod okupacji hitlerowskiej 212 Zespół Ludowy „Wiśniewiacy” na majówce w Chlewiskach 213 Otwarcie wystawy „Atelier Gancwola” w Gminnym Ośrodku Kultury, 19 stycznia 2010 r.

Powiat siedlecki 141

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 114141 22013-11-30013-11-30 14:52:2114:52:21 214 215

214 Komendantka Wojskowej Służby Kobiet Czesława Wąsowska ps. Wujenka 215 Zimowy pejzaż w okolicach Wiśniewa

jednak wiêkszych zniszczeñ. Później, 20−22 (1922 Wiśniew − 2000 Siedlce). Zosta³a za- września przemaszerowa³y przez wieś woj- przysiê¿ona w maju 1940 r. przez komendanta ska Armii Czerwonej, kieruj¹ce siê na Miñsk ośrodka ZWZ Hieronima Wróbla ps. Wujek. Maz. Z ZWZ i AK zwi¹zali siê g³ównie pracow- Konspiracja w Wiśniewie zawi¹zywa³a siê nicy Urzêdu Gminy (z wójtem Andrzejem ju¿ jesieni¹ 1939 r. Pierwsz¹ form¹ by³o pro- Świêtochowskim na czele) i ich rodziny, gro- wadzenie nas³uchu radiowego oraz rêcznego no nauczycielskie i osoby z otoczenia ksiêdza powielania i kolportowania wiadomości wśród proboszcza. Punkt kontaktowy prowadzi³ kie- osób pocz¹tkowo luźno ze sob¹ zwi¹zanych. rownik szko³y Tadeusz Gorczak, nas³uch rol- Organizacji ruchu konspiracyjnego sprzy- nik z Kolonii Wiśniew Jan Jaworski. ja³ fakt sprawowania w³adzy wy³¹cznie przez Ośrodek ludowy mia³ szersze oparcie Polaków zatrudnionych w Urzêdzie Gminy w spo³eczeñstwie, wśród dzia³aczy ludowych i na posterunku policji granatowej, podleg³ym i radykalnej m³odzie¿y wiejskiej. Punktem ¿andarmerii w Liegenschafcie Mościbrody. kontaktowym by³ Antoni Szewczyk, nas³uch Tak¿e wzglêdn¹ autonomiê dzia³ania mia³a prowadzili bracia Jan, Stanis³aw, Stefan i Wac- Spó³dzielnia Spo¿ywców „Przysz³ośæ” prowa- ³aw Jurzykowie z Kaczor. dzona przez prezesa Edwarda Jurzyka. Odegra- Ludowa dzia³alnośæ konspiracyjna rozpo- ³a ona wa¿n¹ rolê w ¿yciu wsi oraz aprowizacji czê³a siê w 1939 r. Nastêpnego roku grupa miejscowej partyzantki. z Wiśniewa w³¹czy³a siê w ramy Stra¿y Ch³op- W Wiśniewie wyodrêbni³y siê dwa nurty skiej „Ch³ostry”. Zasiêg ośrodka obj¹³ gminy: dzia³alności konspiracyjnej: orientacji prorz¹- Wiśniew, Domanice, Zbuczyn i Krzesk. dowej (ZWZ-AK) i radykalno-ludowej (BCh). Wiêkszośæ pracy konspiracyjnej by³a pro- Prorz¹dowy ruch konspiracyjny organizo- wadzona w domu znanego dzia³acza wicio- wa³ m.in. sier¿. Cezary Sochacki ps. Je¿. Pe³- wego Antoniego Szewczyka, przy du¿ym za- ni³ funkcjê komendanta Placówki Wiśniew anga¿owaniu jego sióstr i braci. Najbardziej Ośrodka IV „Wiśnia” Obwodu Siedlce Armii makabrycznym wydarzeniem w czasie wojny Krajowej. Komendantk¹ Wojskowej S³u¿by by³o spalenie ¿ywcem ¿ony dowódcy oddzia³u Kobiet by³a Czes³awa W¹sowska ps. Wujenka BCh Mariana Grzebisza, Adeli i ich s¹siada

142 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 114242 22013-11-30013-11-30 14:52:2414:52:24 Jana Wiewiórki. W czerwcu 1944 r. Hitlerow- sany przez Melchiora Wañkowicza w „Bitwie cy wrzucili oboje do podpalonych zabudowañ. o Monte Cassino” (t. I, s. 279, 299). Adela Grzebisz by³a w zaawansowanej ci¹¿y. Z Wiśniewa pochodzi³ dr hab. Bogus³aw W czasie Akcji „Burza” wycofuj¹cych siê ¿o³- Gierlach (1930-2007), syn kierownika Szko- nierzy niemieckich w kierunku Siedlec ostrze- ³y Powszechnej i absolwent Gimnazjum liwa³y oddzia³y partyzanckie BCh „Wichra” i Liceum im. B. Prusa w Siedlcach. Ukoñczy³ i „Je¿a”. W odwecie Niemcy skierowali kompa- w 1961 r. Wydzia³ Archeologii Uniwersytetu niê wojska do spacyﬁ kowania Wiśniewa. Par- Warszawskiego. Od 1976 r. pracowa³ jako wy- tyzanci ulegli przewadze frontowego wojska. k³adowca i dziekan Wydzia³u Pedagogicznego Sytuacjê uratowa³y czo³gi radzieckie, które nad- Wy¿szej Szko³y Rolniczo-Pedagogicznej (obec- jecha³y od £ukowa w godzinach popo³udnio- ny Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistycz- wych 24 lipca 1944 r. Niemcy siê wycofali. ny w Siedlcach). Jest autorem artyku³ów i pub- W centrum miejscowości, naprzeciw koś- likacji zwartych o najdawniejszych dziejach cio³a i na placu przed Urzêdem Gminy stoi Siedlec i regionu. By³ wspó³za³o¿ycielem Li- czo³g na postumencie, jako pami¹tka wyda- ceum Ogólnokszta³c¹cego Niepublicznego Nr rzeñ z lat II wojny światowej. Na tablicy przy 28 „Gierlach” w Pruszkowie. Mia³em szczêś- czo³gu umieszczono napis o treści: 24 lipca cie byæ Jego studentem. 1944 roku/radziecki czo³g T-34/wyzwoli³ Wiśniew./Czo³g-symbol/przekaza³ w dniu 13.IX.86 r./Warszawski Okrêg Wojskowy. Za zas³ugi bojowe w walce z niemieckim okupantem w czasie II wojny światowej miej- scowośæ zosta³a odznaczona 16 października 1985 r. Orderem Krzy¿a Grunwaldu III klasy. W 1937 r. powsta³a znana w regionie „Polka wiśniewska”. Wykonywana jest na uroczystoś- ciach przez Zespó³ Ludowy „Wiśniewiacy”. Spó³dzielnia Producentów Mleka „Zagroda Podlaska” z gminy Wiśniew zdoby³a g³ów- ny laur wśród producentów mleka na XIX Dniach z Doradztwem Rolniczym w 2012 r. w Siedlcach. W Wiśniewie urodzi³ siê 22 lutego 1900 r. W³adys³aw Maciak, który walczy³ na wojnie polsko-bolszewickiej i bra³ udzia³ w obronie polskich granic we wrześniu 1939 r. Przebywa³ w niewoli radzieckiej. Nastêpnie s³u¿y³ w 1 plu- tonie 2 kompanii 15 Wileñskiego Batalionu Strzelców 5 Kresowej Dywizji Piechoty II Kor- pusu Polskiego gen. W³adys³awa Andersa. Stra- 216 ci³ praw¹ nogê w bitwie pod Monte Cassino na 216 Pochodzący z Wiśniewa Władysław Maciak górze Widmo. Zmar³ w 1960 r. w Anglii. Od- stracił nogę w bitwie o Monte Cassino znaczony by³ m.in. Krzy¿em Walecznych. Opi-

Powiat siedlecki 143

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 114343 22013-11-30013-11-30 14:52:2614:52:26 Wodynie (siedziba gminy)

217 218

219 220

217 Szkoła Powszechna im. Władysława Łokietka otwarta w 1924 r. Fot. sprzed 1939 r. 218 Drewniany kościół paraﬁ alny z 1776 r. 219 Wnętrze kościoła 220 Kaplica cmentarna w parku. Na ścianie jej fasady jest wmurowana tablica pamiątkowa Newelskich, ostatnich właścicieli majątku Wodynie

odynie po³o¿one s¹ na Mazowszu, na Powsta³y w polodowcowych zag³êbieniach te- Wtrasie Siedlce−Stoczek £ukowski, przy renu. W gminie dzia³aj¹ nagradzane na festi- drodze wojewódzkiej nr 803. Gmina znaj- walach dwa zespo³y ludowe: „M³ynarzanki” duje siê na obszarze trzeciorzêdowego G³ów- z M³ynek i „Wolinianki” z Woli Serockiej. nego Zbiornika Wód Podziemnych „Subnie- Towarzystwo Przyjació³ Ziemi Wodyñskiej cka Warszawska” (g³êbokośæ ok. 180 m). Na podjê³o inicjatywê ocalenia od zapomnie- obszarze gminy wyró¿nia siê doliny dwóch nia bogatej w wydarzenia przesz³ości Ziemi rzek: Świdra (zachodnia czêśæ gminy) i Witki. Wodyñskiej zasobnej, gospodarnej i piêknej. W du¿ym stopniu atutem gminy jest przyroda, Promuje gminê i jej historiê w formie wydaw- z rezerwatami opisanymi wcześniej i parkiem nictw od września 2005 r. pod wspólnym tytu- w Wodyniach nie objêtym reform¹ roln¹. Trzy ³em „Ziemia Wodyñska zasobna, gospodarna zespo³y stawów: w Wodyniach, Czajkowie i piêkna”. i Ko³¹dzi¹¿u zapewniaj¹ dostawê świe¿ych Ochotnicza Stra¿ Po¿arna w 1997 r. zosta³a ryb i s¹ ulubionym miejscem wêdkowania. w³¹czona do Krajowego Systemu Ratowniczo-

144 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 114444 22013-11-30013-11-30 14:52:2714:52:27 -Gaśniczego. Świêtowa³a 95 lat swego istnie- We dworze kwaterowa³ w nocy z 9 na 10 nia 16 września 2012 r. i otrzyma³a sztandar kwietnia 1831 r. z przedstawicielami Rz¹du ufundowany przez spo³eczeñstwo gminy. Narodowego gen. Ignacy Pr¹dzyñski. St¹d Wodynie le¿¹ nad rzek¹, któr¹ nazwano Wo- o świcie wyruszy³ z wojskiem, by stoczyæ zwy- dynia od wyrazu woda, z dodanym przyrost- ciêskie bitwy pod Domanicami i Iganiami. kiem –ynia (dla porównania Gdynia, Lutynia). W czasie powstania styczniowego nocowa³ tu- Z czasem miano rzeki przeniesiono na nazwê taj ok. 20 grudnia 1863 r. oddzia³ powstañczy miejscow¹, czyli miejscowośæ przybra³a nazwê gen. Micha³a Heydenreicha ps. Kruk w drodze Wodynia. W 1573 r. Wodynia otrzyma³a prawa na po³udnie, do pow. ³ukowskiego. miejskie, które utraci³a w 1834 r. W obecnym W centrum Wodyñ wyró¿nia siê sylwetk¹ rozplanowaniu miejscowości brak śladów za- drewniany kośció³ paraﬁ alny pw. św. Piotra ³o¿enia lokacyjnego. i św. Paw³a. Zosta³ wzniesiony w 1776 r. kosz- W XV i XVI w. miejscowośæ nale¿a³a do Wo- tem Anieli z Rzewuskich Za³uskiej, w miejscu dyñskich, nastêpnie w XVI w. do G³oskow- poprzedniego odbudowanego w 1667 r. Konse- skich, w XVII ¯abickich i Wybranowskich, krowany by³ w 1777 r. Zwrócony prezbiterium w XVIII−XIX w. do Za³uskich. Ostatnimi ku zachodowi, konstrukcji zrêbowej, oszalo- w³aścicielami maj¹tku, do 1946 r. byli Newel- wany. Dach ma kryty gontem z wie¿yczk¹ na scy. W ich maj¹tku dzia³a³a gorzelnia, wznie- sygnaturkê w formie barokowej. Wnêtrze wy- siona w latach 80. XIX w. Zachowana jest do posa¿one w XVIII i XIX w. tak¿e barokowe. Na tej pory. Dwór nie ocala³, zauwa¿alne s¹ tylko osi kościo³a od frontu stoi brama-dzwonnica jego fundamenty. Z za³o¿enia dworskiego mo- zbudowana w XVIII w. ¿emy podziwiaæ tylko park i w nim budowan¹ Pierwotny kośció³ zbudowano oko³o 1445 r. w 1854 r. kaplicê grobow¹ Za³uskich i nastêp- z fundacji Stefana z Wodyni. Z 1476 r. wspo- nie Newelskich. W 1888 r. maj¹tek by³ w³as- minany jest nobilis Stanislaus de Wodynie. ności¹ Wiktora Newelskiego. W 1906 r. w³ada³ Paraﬁ a zosta³a erygowana w 1558 r. nim Jan Newelski, który tak¿e pe³ni³ funkcjê W Wodyniach mo¿emy zobaczyæ jeszcze po- sekretarza ko³a Polskiej Macierzy Szkolnej. mnik przed urzêdem gminy, pomnik-kopiec

221 222

221 Thanatos, detal z nagrobka rotmistrza Kazimierza Roszkowskiego 222 Kopiec-pomnik Poległym bohaterom w obronie wiary i Ojczyzny

Powiat siedlecki 145

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 114545 22013-11-30013-11-30 14:52:3114:52:31 223

223 Wiatrak koźlak przy drodze do Siedlec

przy skrzy¿owaniu z drog¹ do Kamieñca oraz Pozosta³ości¹ cmentarza na terenie parku s¹ pomnik na skraju parku dworskiego obok nagrobki zmar³ego w 1799 r. Jana Filipa Caro- sklepu. Zosta³y ufundowane oﬁ arom wyda- siego i Kazimierza Roszkowskiego, rotmistrza rzeñ wojennych i bohaterskim obroñcom Oj- grodzieñskiego zmar³ego w 1833 r. czyzny. Upamiêtniono m.in. zamordowanych Po wyjeździe w kierunku Siedlec, po lewej w piwnicy podczas walk w 1939 r. 25 miesz- stronie stoi wiatrak koźlak. Jest w marnym kañców Wodyñ. Na tym terenie walczy³a stanie. Nied³ugo stanie siê wspomnieniem 1 Dywizja Piechoty Legionów Wojska Polskie- w historii tej miejscowości. go z niemieck¹ Dywizj¹ Pancern¹ „Kempf”.

146 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 114646 22013-11-30013-11-30 14:52:3214:52:32 Wola Wodyńska (gmina Wodynie)

224 225

226 227

224 Przy bocznym ganku dworu w grupie osób stoi najstarszy Bolesław Chomiczewski, właściciel majątku. Fotograﬁ a z 1935 r. 225 Dąb Sławoj w parku dworskim 226 Pomnik na cmentarzu żołnierzy poległych we wrześniu 1939 r. W głębi pomnik Bohaterów Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa 227 Przykład niszczącej siły piorunów

ieś jest po³o¿ona przy trasie Wodynie− Restaurowa³ j¹ Tadeusz Szostek, który jest WDomanice. Wspomniana by³a po raz rzeźbiarzem i autorem kilku innych kapliczek pierwszy w ziemi czerskiej w 1478 r. Zwana stoj¹cych we wsi. Jego autorstwa jest kapliczka jest „wsi¹ kapliczek”. Najstarsza z 1788 r. św. przy rozstaju dróg Matki Boskiej Fatimskiej. Jana Nepomucena stoi nad rzeczk¹ Witk¹. W czêści zwanej Parcel¹ jest jego grupa Chry-

Powiat siedlecki 147

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 114747 22013-11-30013-11-30 14:52:3414:52:34 228 229

228 Część poległych ustalono z imienia i nazwiska 229 Pomnik BCh i AK na tle prywatnego Domu Seniora „Tęczowe Wzgórze”

stusa Ukrzy¿owanego z postaciami św. Mag- walczy³ w powstaniu styczniowym, bowiem daleny i św. Jana Aposto³a. zosta³ wspomniany w aktach ¿andarmerii S¹ jeszcze dwie zabytkowe. Jedna św. Anto- rosyjskiej. W ¯elechowie zosta³ aresztowany niego z 1842 r. jest ustawiona przy drodze do 23 grudnia 1864 r. i uwiêziony w Siedlcach wsi M³ynki. Drug¹ (Jezus z otwartym sercem) ch³op z Woli Grzegorz Soczewka za przynale¿- na po³udniu wsi ufundowa³a ok. 1935 r. rodzi- nośæ do oddzia³u ks. Stanis³awa Brzóski. na Dobraczyñskich (spokrewniona ze znanym Do określenia „wieś kapliczek” doda³bym pisarzem Janem), przebywaj¹cych w Woli na „i pomników”. Przed wojn¹ wzniesiono sta- letnisku. raniem Ko³a M³odzie¿y Wiejskiej pomnik Nazwisko Tadeusza Szostka spotykamy poleg³ym w latach 1914−1920. Inicjatorem tak¿e wśród autorów projektów i wykonaw- budowy 15 sierpnia 1924 r. by³ student Uniwer- ców pomników. Zaprojektowa³ pomnik BCh sytetu Warszawskiego Adam Zieliñski. Wielu i AK ustawiony przed szko³¹ oraz św. Floriana mieszkañców tej wsi wziê³o udzia³ w wojnie przed remiz¹. Oba ufundowane przez Ochot- polsko-bolszewickiej. Znany jest fakt przyjê- nicz¹ Stra¿ Po¿arn¹. cia w szeregi 55 Pu³ku Piechoty 14 DP ok. 600 Tego samego dnia co ﬁ gurê patrona stra¿a- ochotników. W tym czasie, gdy pu³k wycofywa³ ków, 2 czerwca 2002 r., ods³oniêto pomnik siê 10 sierpnia 1920 r. z Siedlec przez Wolê Wo- poświêcony powstañcom oddzia³u Walentego dyñsk¹ w kierunku Warszawy. Lewandowskiego, poleg³ym w potyczce z Ko- W Woli Wodyñskiej jest tak¿e pomnik po- zakami 23 marca 1863 r. Tadeusz Szostek wy- świêcony ¿o³nierzom Wojska Polskiego po- kona³ go razem z Henrykiem Pietrasikiem. leg³ym w nocy z 13 na 14 września 1939 r. Przynajmniej jeden z mieszkañców tej wsi w tym rejonie. Jego autorem jest Witold Lo-

148 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 114848 22013-11-30013-11-30 14:52:3714:52:37 rentowicz. Wokó³ s¹ mogi³y 157 znanych ze stopnia, imienia i nazwiska. Pochowano na tym cmentarzu równie¿ 70 nieznanych z nazwiska. Upamiêtnienie ma zwi¹zek z drama- tycznymi chwilami przebijania siê oddzia³ów 1 Dywizji Piechoty Legionów Józefa Pi³sudskiego przez pozycje niemieckie po bitwie pod Ka³uszynem. Ka¿dego roku w drug¹ niedzielê września jest organizowany na tym cmentarzu uroczysty apel ku czci poleg³ych. We wsi zachowa³ siê park z pocz¹tków

XIX w. z nieistniej¹cego ju¿ za³o¿enia dwor- 230 skiego. Wyró¿nia siê w nim szpaler świerkowy i pomnikowe dêby, wśród nich wyj¹tkowy d¹b 230 Od pożarów chroni wieś św. Florian S³awoj o obwodzie pnia ok. 7 m, wysokości ok. 20 m i średnicy korony 30 m. Nie tylko wiek i rozmiary czyni¹ go wyj¹tkowym. Uszkodzo- w maj¹tku Szostek Józefa Pszczó³kowskiego ny pieñ zosta³ spiêty ¿elaznym zabezpiecze- i na wszystkich nielegalnych zjazdach zie- niem, które w literaturze określane jest jako mian w okolicy. Jego syn Boles³aw by³ drugim, g¹sienica czo³gu lub dzia³a samobie¿nego. Po- po Piotrze Noceniu, prezesem zorganizowanej szukiwania w konstrukcjach militarnych nie w 1925 r. Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej. potwierdzi³y tej tezy. Prawdopodobnie jest to W ich maj¹tku na pocz¹tku XX w. urz¹dzo- raczej stalowy ³añcuch transmisji napêdu ja- no letnisko, do którego przybywali mieszkañcy kiegoś urz¹dzenia. Warszawy. Letnicy wypoczywali i mieszkali we Od 1903 r. w³aścicielami maj¹tku w Woli dworze oraz w specjalnie do tego celu wybudo- Wodyñskiej byli Wanda Zofi a i Józef Alek- wanych letnich dworkach. W czasie okupacji sander Tomasz Chomiczewscy. Po nich do- II wojny światowej pewien czas przebywa³ we bra dziedziczyli synowie Wac³aw, Boles³aw, dworze komendant Obwodu Siedlce Armii Zygmunt, córka Zofi a oraz wnuczka Zofi a Krajowej Marian Zawarczyñski ps. Ziemowit. Chrz¹stowska (córka zmar³ej Janiny z Cho- W Woli Wodyñskiej zmar³ 2 lutego 1799 r. miczewskich Chrz¹stowskiej). Nastêpnie Jan Filip Carosi, polski geolog i górnik w³oskie- w³aścicielami byli ich spadkobiercy. Czêśæ go pochodzenia. Urodzi³ siê 18 maja 1744 r. dziedzictwa Wac³awa Chomiczewskiego ku- w Rzymie. Przyby³ do Polski w czasach króla pi³a od niego w 1926 r. Ksawera Maria Dobra- Stanis³awa Augusta. Zosta³ dyrektorem gabi- czyñska. netu historii naturalnej w Rzeczypospolitej. Wśród w³aścicieli maj¹tku najczêściej Jako pierwszy opisa³ wody mineralne w Busku w opracowaniach historycznych spotyka siê Zdroju. W Rudzie Woliñskiej (pow. siedlecki) informacje o sêdzi gminnym Józefi e Chomi- zbudowa³ hutê ¿elaza. Pad³ ofi ar¹ epidemii czewskim. W raportach ¿andarmerii rosyjskiej cholery i spocz¹³ na cmentarzu obok kaplicy by³ określany jako nacjonalista. W czerwcu grobowej Newelskich w parku w Wodyniach. 1907 r. wzi¹³ udzia³ w niedozwolonym zebra- Na polach wsi wystêpuje niezwyk³e zjawi- niu ziemian i ch³opów w lesie pod Seroczynem sko. Przy szosie nr 803, na wzgórzu posadzone na temat oderwania si³¹ Kraju Przywiślañskie- s¹ po obu jej stronach wynios³e ju¿ topole ma- go od Rosji i przygotowania petycji do Dumy j¹ce ponad 50 lat. Regularnie uderzaj¹ w nie o autonomiê dla Polski. Na pocz¹tku 1909 r. pioruny podczas letnich burz. Widoczne s¹ na bywa³ na zebraniach ziemian i narodowców nich rany sprzed wielu lat.

Powiat siedlecki 149

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 114949 22013-11-30013-11-30 14:52:3914:52:39 Zbuczyn (siedziba gminy)

231 232

233 234

231 Panorama dawnego Zbuczyna jeszcze ze strzechami 232 Figura Chrystusa na tle wież kościoła paraﬁ alnego 233 Budynek dawnej stacji pocztowej traktu brzeskiego 234 Nieistniejący już drewniany budynek szkoły

azwê miejscowa ludnośæ kojarzy³a Zbuczyn w 1. po³. XV w. znajdowa³ siê w zie- Nz określeniem „Zbójczyn”, czyli miejsce, mi ³ukowskiej na terenie historycznej Ma³o- gdzie grasowali zbóje. Sk³aniam siê za inn¹ polski. Nale¿a³ pocz¹tkowo do województwa wersj¹. Wed³ug niej nazwa miejscowości mo- sandomierskiego, nastêpnie do utworzonego g³a pochodziæ od ³upienia, oskórowywania przez króla Kazimierza Jagielloñczyka woje- zwierzyny. £upie¿ znaczy³ niegdyś skóra zwie- wództwa lubelskiego. W 1418 r. nazwê miej- rzêca, ³up, zdobycz. scowości zapisano jako Zbuczyn, a w 1448 r. Z pocz¹tkami dziejów miejscowości wi¹¿e Sbuczin. siê ściśle czas powstania parafi i. Pierwsz¹ hi- Biskup krakowski Jastrzêbiec powtórnie storyczn¹ wzmiankê pisan¹ parafi i Zbuczyn erygowa³ parafi ê w 1418 r. Z tego faktu wnio- datuje siê na 10 lipca 1416 r. skujemy, ¿e parafi a Zbuczyn powsta³a miêdzy

150 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 115050 22013-11-30013-11-30 14:52:4014:52:40 1385 r. (przybycie do Polski Jagie³³y) a dat¹ wy- czyn le¿¹cy nad rzek¹ ¯ytni¹ (obecnie rzeka stawienia dokumentów erekcji. Zosta³a wy- o nazwie Zbuczynka). dzielona z obszaru parafi i ³ukowskiej. Nastêp- W 1589 r. wybudowano drugi drewniany nie w s¹dzie ziemskim w £ukowie zawarto kośció³, wyświêcony przez bpa Deodata Ner- ugodê 24 kwietnia 1430 r. miêdzy w³aścicie- sesowicza. lem Pruszyna Janem Pruszyñskim i plebanem W XVII w. miasteczko dzier¿awi³ J. Zalew- ³ukowskim Maciejem. Na mocy tej ugody, ski. W 1658 r. uzyska³ od króla Jana Kazimie- w wyniku podzia³u utworzono parafi ê Pruszyn rza przywilej ustanawiaj¹cy targi niedzielne, z parafi i zbuczyñskiej. które przyci¹gnê³y z okolicy rolników i rze- Mimo uszczuplenia obszaru, w XVI w. pa- mieślników. Zyski z handlu zwiêkszy³y do- rafi a zbuczyñska nale¿a³a do jednych z wiêk- chody dzier¿awcy. szych w diecezji krakowskiej. Pod wzglêdem Wiek XVII by³ okresem trudnym dla liczby wsi stanowi³a najliczniejsz¹ w diecezji, Zbuczyna. By³ to czas wojen. Miêdzy innymi liczy³a ich w tym czasie 84. w celu kontrofensywy przeciw Rosji ści¹gniêto W XVII w. trzech proboszczów parafi i z Danii dywizjê hetmana Stefana Czarnieckie- zbuczyñskiej dost¹pi³o godności biskupiej: go. A na jej przystawstwo* wyznaczono m.in. metropolita ormiañsko-lwowski Deodat Ner- parafi ê zbuczyñsk¹, obowi¹zan¹ zaopatrywaæ sesowicz, Jan D³u¿niewski i Kasper Cieci- j¹ w ¿ywnośæ. Dodatkowo degradacja miejsco- szewski. wości nast¹pi³a za panowania króla Augusta Pierwszy drewniany kośció³ pw. św. Stani- III Sasa, który na mocy decyzji z 11 paździer- s³awa Biskupa Krakowskiego fundowa³ W³a- nika 1750 r. ustanowi³ j¹ ponownie wsi¹. dys³aw Jagie³³o. W XV w. przy kościele dzia³a- W 1738 r. trzeci drewniany kośció³ zbudo- ³a szkó³ka parafi alna z zatrudnionym w niej wa³ kasztelan lubelski Tomasz Sufczyñski, nauczycielem. Dziêki fundacji kościo³a przez któremu przyznano do¿ywotnio dobra kró- króla, Zbuczyn sta³ siê w XV w. wsi¹ królew- lewskie pod nazw¹ Capitaneatus Zbuczyñski. sk¹, która przetrwa³a urzêdowo jako kró- Przy kościele urz¹dzono szkó³kê parafi aln¹ lewszczyzna do 1818 r. Zbuczyn zawdziêcza oraz przytu³ek dla starców i ubogich. królowi znaczenie i rozwój tak¿e dziêki po- Od 1769 r. dobra zbuczyñskie by³y w posia- zwoleniu na wykopanie stawu na rzece Dêbo- daniu kasztelana liwskiego Ignacego Ciesz- wicy oraz wyznaczeniu przez tê miejscowośæ kowskiego h. Nowina, który odst¹pi³ później szlaku z Krakowa na Litwê. W XV w. Zbuczyn starostwo zbuczyñskie synowi Krzysztofowi. stanowi³ wa¿ny ośrodek komunikacyjny. Têdy Od 1777 r. Krzysztof Cieszkowski by³ staro- przebiega³ tak¿e szlak z pó³nocy na po³udnie st¹ zbuczyñskim. Sejm rozbiorowy przyzna³ kraju. By³a to droga zwana cielemêck¹, prowa- dzier¿awê chor¹¿emu liwskiemu Zieliñ- dz¹ca z Wêgrowa przez Pruszyn, Cielemêcz, skiemu. Zniós³ to postanowienie III rozbiór Zbuczyn i £uków. Polski. Mieszkañcy zajmowali siê g³ównie upra- W czasie insurekcji kościuszkowskiej gen. w¹ roli, handlem i rzemios³em. U³atwiona Karol Sierakowski, który os³ania³ Warszawê ³¹cznośæ zaowocowa³a zapewne tak¿e repre- przed atakiem korpusu rosyjskiego gen. Wil- zentacj¹ w Krakowie. Otó¿ na tamtejszym helma Derfeldena, wybra³ Zbuczyn na siedzi- uniwersytecie za³o¿onym przez Kazimierza bê sztabu swej dywizji. Wielkiego studiowa³ w 1494 r. ¿ak Grzegorz W zaborze austriackim Zbuczyn znalaz³ siê syn Wawrzyñca ze Zbuczyna. w tzw. Nowej Galicji. Administracyjnie wcho- Od 1522 r. miejscowośæ stanowi³a w³asnośæ dzi³ w sk³ad cyrku³u siedleckiego. starosty ³ukowskiego jako siedziba starostwa W 1818 r. Rosjanie utworzyli majorat rz¹- niegrodowego. Z tego faktu historycy wysnu- dowy, maj¹tek dziedziczny bez prawa jego od- waj¹ wniosek, ¿e Zbuczyn funkcjonowa³ na st¹pienia i obci¹¿enia go d³ugami. W 1844 r. statusie miasta. W tym czasie, a dok³adniej dobra zbuczyñskie otrzyma³ z r¹k cara p³k w 1555 r. Zbuczyn fi guruje pod nazw¹ Sebi- Aleksy Mielnikow, prawdopodobnie za zas³ugi

Powiat siedlecki 151

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 115151 22013-11-30013-11-30 14:52:4214:52:42 wojenne w t³umieniu powstania wêgierskiego. Uczestnicy zrywu niepodleg³ościowego ze Maj¹tek dzier¿awi³a Maria Brudzyñska. Do- Zbuczyna zostali poddani przez Rosjan re- brami zbuczyñskimi w³ada³y pokolenia Miel- presjom. Mianowany przez Rz¹d Narodowy nikowów do koñca zaborów. Ostatni z nich w okresie powstania naczelnik cywilny pow. ewakuowa³ siê w nocy z 11 na 12 sierpnia siedleckiego, Adam Lisikiewicz pracowa³ na 1915 r. Nastêpnego dnia Zbuczyn zajê³y woj- Syberii w fabrykach wa¿enia soli i hutach. ska niemieckie. Rozpoczê³a siê okupacja I woj- Józef Wolnik vel Wolanin, ¿o³nierz oddzia³u ny światowej. ¿andarmerii zosta³ skazany na 10 lat katorgi, W czasie powstania styczniowego Zbuczyn a Stanis³awa Mo³a¿ewskiego ukarano osiedle- stanowi³ znacz¹cy ośrodek dowódczy i po- niem na Syberii bez prawa powrotu do Polski. lityczny na po³udniowym Podlasiu. W pow. Stacja poczty konnej w Zbuczynie na trakcie siedleckim aktywnym organizatorem konspi- brzeskim by³a miejscem ostatniego postoju racji by³ zwi¹zany z ruchem „Czerwonych” skazanych w drodze na Sybir. Mieli w niej pra- przedstawiciel szlachty zaściankowej i dzier- wo do po¿egnania siê z bliskimi. ¿awca maj¹tku Zbuczyn Edward Lisikiewicz, Na pocz¹tku 1864 r. gen. Zachar Maniu- wspó³za³o¿yciel komitetu pó³wojewódzkiego kin dokona³ decentralizacji wojsk rosyjskich w okrêgu w³odawskim, bêd¹cego zacz¹tkiem w województwie podlaskim. Zwiêkszy³ liczbê organizacji powstañczej obok pierwszego ko- garnizonów, rozmieszczaj¹c w terenie oddzia- mitetu za³o¿onego w Bia³ej Podlaskiej. Na ³y wojskowe. Zakwaterowanie wojsk carskich pocz¹tku września 1862 r. Edward Lisikiewicz w ma³ych miejscowościach by³o form¹ kary za zosta³ mianowany przez Komitet Centralny udzia³ w powstaniu ich mieszkañców. Wszak komisarzem na województwo podlaskie. wi¹za³o siê to z utrzymaniem ¿o³nierzy, czyli

235 236

235 Pomnik Poległym w latach 1914–1920 w nowej odsłonie i z dodaną intencją dotyczącą lat 1939−1945 236 Jeden z żeliwnych nagrobków na cmentarzu paraﬁ alnym

152 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 115252 22013-11-30013-11-30 14:52:4214:52:42 ich wiktem, opierunkiem i innymi obowi¹z- maj¹tku powsta³ Zbuczyn Parcele. W dwu- kami, kojarz¹cymi siê niejednokrotnie z nie- dziestoleciu miêdzywojennym miejscowośæ subordynacj¹ ¿o³nierzy wobec swych prze³o- by³a podzielona na trzy so³ectwa: Zbuczyn Ko- ¿onych. Szeregowi ¿o³nierze niejednokrotnie lonia, Zbuczyn Parcele i Zbuczyn Ksiê¿yzna. dopuszczali siê gwa³tów na cywilnej ludno- Struktura wyznaniowa przedstawia³a siê na- ści. Zbuczyn musia³ w tym czasie zapewniæ stêpuj¹co: katolicy stanowili oko³o 88% lud- kwatery i wy¿ywienie ruchomej kolumny do ności, wyznawcy judaizmu 10,4% (103 osoby) zwalczania resztek oddzia³ów powstañczych, i prawos³awni 1,5%. W Zbuczynie pracowa³ z³o¿onej z 40 strzelców i 20 Kozaków. jako jedyny w okolicy m³yn napêdzany silni- Ponadto Rosjanie ukarali ca³¹ miejscowośæ za kiem spalinowym. udzia³ w powstaniu ks. wikarego Micha³a ¯ó³- W czasie okupacji II wojny światowej miesz- towskiego. W 1866 r. skonfi skowali 160 ha ziemi kañcy Zbuczyna organizowali ruch konspira- parafi alnej, któr¹ potem rozparcelowali wśród cyjny w ramach Ośrodka V ZWZ-AK Obwodu ch³opów. Na tych gruntach powsta³ Zbuczyn Po- Siedlce. Komendantem ośrodka zosta³ por. duchowny, zwany inaczej Ksiê¿yzna. Boles³aw Prochenka ps. Lot, jego zastêpc¹ na- Murowan¹ świ¹tyniê, zachowan¹ do dzisiaj, uczyciel ppor. Jan Tajchert. Stworzono równie¿ zbudowano na 4 morgach gruntu odzyska- struktury Narodowej Organizacji Wojsko- nych z ziemi parafi alnej skonfi skowanej przez wej i Narodowych Si³ Zbrojnych. W tajnym Rosjan po powstaniu styczniowym. Kośció³ nauczaniu Szko³a Powszechna w Zbuczynie zaprojektowa³ Karol Rapczyñski. Budowê funkcjonowa³a na poziomie szko³y średniej. rozpoczêto w 1880 r. Wzniesiono j¹ w stylu W latach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej neobarokowo-toskañskim, pw. św. Stanis³awa Zbuczyn by³ siedzib¹ Gminnej Rady Naro- Biskupa Mêczennika. Konsekracji dokona³ 9 dowej. W latach 1975−1998 nale¿a³ do woj. września 1906 r. bp Franciszek Jaczewski. Au- siedleckiego. Od 1 stycznia 1999 r. jest sie- torem obrazów jest Józef Buchbinder. Obecnie dzib¹ gminy, od 2011 r. ma w³asny herb za- parafi a jest siedzib¹ dekanatu. projektowany przez Roberta Szydlika. Nazwê Po odzyskaniu przez Polskê w 1918 r. nie- miejscowości Zbuczyn Poduchowny zmienio- podleg³ości Zbuczyn by³ siedzib¹ gminy no 1 stycznia 2004 r. na Zbuczyn. Mianem w pow. siedleckim, woj. lubelskim. Rok póź- Zbuczyn Poduchowny określa siê pó³nocno- niej maj¹tek nale¿¹cy do Mielnikowa zosta³ -wschodni¹ czêśæ osady. przejêty przez Okrêgowy Urz¹d Ziemski, czyli Jednym z wiêkszych zak³adów pracy jest Skarb Pañstwa, i jako pierwszy w niepodleg³ej Gminna Spó³dzielnia „Samopomoc Ch³op- Polsce rozparcelowany. Z tego pañstwowego ska” rozwiniêta przez Tadeusza Groszka,

237 238

237 Drewniany dom przy głównej ulicy 238 Zespół ludowy uczniów ze szkół ze Zbuczyna i Krzeska

Powiat siedlecki 153

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 115353 22013-11-30013-11-30 14:52:4414:52:44 w latach 1950−1960 jej g³ównego ksiêgowe- 1945 r. przez funkcjonariuszy Urzêdu Bezpie- go i nastêpnie prezesa do 1977 r. Obecnie jest czeñstwa Publicznego. W chwili śmierci mia³ jedn¹ z piêciu w powiecie ocala³ych po ostat- 22 lata. Wcześniej uczestniczy³ w uwolnie- nich przemianach ustrojowych, obok Siedlec, niu 12 marca 1944 r. z siedleckiego wiêzienia Sucho¿ebrów, Mokobód i Wodyñ. Spó³dzielnia sztabu XII Okrêgu NSZ i by³ dowódc¹ patro- zbuczyñska jest najprê¿niej dzia³aj¹c¹. lu w oddziale kpt. Jerzego Wojtkowskiego ps. W 2012 r. powsta³a pierwsza w woj. mazowie- Drzazga, który w bia³y dzieñ w maju 1945 r. ckim Spó³dzielnia Producentów ¯ywca Wo³o- rozbroi³ posterunek MO w Zbuczynie. wego „Zbuczyñska Wo³owina”, zrzeszaj¹ca rol- Po stronie po³udniowej szosy znajduje siê ników z terenu gmin: Zbuczyn, Wiśniew, Mordy cmentarz paraﬁ alny z zabytkowymi nagrob- i Sucho¿ebry. Zrzeszenie Producentów Trzody kami. Wśród nich na uwagê zas³uguje mogi- Chlewnej „Schab-Rol” z gminy Zbuczyn wy- ³a Juliusza Egierszdorfa, zmar³ego 26 kwiet- gra³o konkurs wśród grup zajmuj¹cych siê pro- nia 1882 r. radcy Towarzystwa Kredytowego dukcj¹ miêsa podczas XIX Dni z Doradztwem Ziemskiego w Siedlcach i w³aściciela maj¹t- Rolniczym w 2012 r. w Siedlcach. ku Czury³y. Na placu przed cmentarzem zo- Na terenie gminy Zbuczyn planowana jest sta³ ods³oniêty 11 listopada 2007 r. pomnik budowa farmy wiatrowej. Trzy si³ownie wia- „Poleg³ym Obroñcom Ojczyzny 1914−1920, trowe bêd¹ ustawione miêdzy Borkami-Wyr- 1939−1945”. kami i Chromn¹, dalsze trzy miêdzy £ugami W Zbuczynie kultywowany jest zapomnia- i Czury³ami. ny ju¿ w innych miejscowościach zwyczaj pa- Godnych polecenia jest kilka obiektów, lenia ognisk zwi¹zany z obchodami Wielkiego świadcz¹cych o bogatej przesz³ości miejsco- Czwartku i zwany „Bachy”. Tradycja zakorze- wości. Wszystkie znajduj¹ siê przy g³ównej niona jest w s³owiañskich wierzeniach i obrzê- ulicy bêd¹cej jednocześnie szos¹ Siedlce−Te- dowości wiosennej, w której du¿e znaczenie respol. Najstarszymi zabytkami s¹: opisany mia³ ogieñ. Wed³ug tradycji poprzez ogieñ od- wy¿ej kośció³ i dalej równie¿ po lewej stro- dawano cześæ zmar³ym, a ¿yj¹cych chroniono nie, przy ul. Terespolskiej 47 dawna stacja przed z³ymi mocami i śmierci¹. pocztowa traktu brzeskiego. Do niedawna W ca³ej miejscowości zachowane s¹ jeszcze funkcjonowa³a w niej Lecznica Weterynaryj- urokliwe drewniane domy z gankami, tworz¹- na. Na polu po³o¿onym na pó³noc od stacji ce malownicze zak¹tki. Pozwalaj¹ wyobraziæ jest upamiêtnione miejsce śmierci kpr. pchor. sobie, jak Zbuczyn wygl¹da³ przed II wojn¹ Czes³awa Moskwiaka, zabitego 25 czerwca światow¹.

154 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 115454 22013-11-30013-11-30 14:52:4614:52:46 Żeliszew (gmina Kotuń)

239

239 Pałac w trakcie remontu

XIX w. miejscowośæ by³a siedzib¹ gmi- deñskiego Teresianum, w 1809 r. by³ jednym W ny. Gmina istnia³a do 1954 r. z guide’ów (zwiadowców) oddzia³u ksiêcia Jó- W XVI w. ¯eliszew otrzyma³ prawa miej- zefa Poniatowskiego. Później s³u¿y³ jako oﬁ cer skie, jednocześnie czêśæ miejscowości pozo- w 16 Pu³ku Piechoty, nastêpnie 10 „z³otym” sta³a wsi¹ szlacheck¹ w paraﬁ i Niwiska (dzi- i 13 „srebrnym” Pu³ku Huzarów (formowa- siaj Niwiski). nym w Siedlcach). W powstaniu dowodzi³ pu³- W³aścicielem maj¹tku w ¯eliszewie by³ po- kiem jazdy polskiej. W 1833 r. sprzeda³ dobra chodz¹cy z tej miejscowości Józef Grzybowski, Dominikowi Lisieckiemu. Dzier¿awc¹ ma- późniejszy prefekt departamentu siedleckiego j¹tku ¯eliszew od 1804 r. do koñca Ksiêstwa Ksiêstwa Warszawskiego, jeden z najwy¿szych Warszawskiego by³ Ignacy Marcinkowski. urzêdników w kraju. Prawdopodobnie jedy- Obecnie s¹ dwie wsie po³o¿one w zachod- ny prefekt w Ksiêstwie, który zorganizowa³ niej czêści powiatu: ¯eliszew Du¿y i ¯eliszew w swym departamencie wywiad administra- Podkościelny. cyjny. Zanim obj¹³ ten urz¹d, tytu³em za- W centrum ¯eliszewa Podkościelnego miany z nim dobra ¯eliszew obj¹³ Franciszek stoi drewniany kośció³ pw. Świêtej Trójcy. Kuszel, maj¹cy tak¿e inne dobra: Wierzchucê Konstrukcji zrêbowej, zbudowany w latach Nadoln¹ i Nagórn¹, Putkowice, Chro³owice 1770−1789 staraniem podkomorzego liw- oraz Wirów. Po nim od 1805 r. dziedziczy³ te- skiego Marcjana Grzybowskiego. W jego wnê- stamentem jego syn Antoni. trzu mo¿emy podziwiaæ wyposa¿enie ba- Antoni Kuszel (1790–1854) by³ w³aścicie- rokowe i rokokowe z XVIII w. oraz obrazy lem ¯eliszewa i Niwisk. Wychowanek wie- namalowane przez artystów z krêgu Szymona

Powiat siedlecki 155

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 115555 22013-11-30013-11-30 14:52:4614:52:46 240 241

240 Katolicki kościół paraﬁ alny 241 Świątynia paraﬁ i mariawickiej. Fot. z pocz. XX w.

Czechowicza. Pierwsz¹ dzwonnicê przy koś- Wokó³ roztacza siê park z³o¿ony z dwóch ciele zbudowano w 1778 r., obecn¹ w 1951 r. czêści o odmiennym charakterze. Czêśæ z 2. W 1794 r. dwa dzwony oddano na armaty in- po³. XVIII w. ma regularne za³o¿enie, drugi surekcji kościuszkowskiej, nastêpne parafi a fragment z XIX w. zorganizowano jako krajo- utraci³a w 1831 r. (powstanie listopadowe) brazowy. Ca³ośæ wzbogaca kilka stawów po³¹- oraz w 1915 i 1941 r. zarekwirowane przez czonych malowniczymi kana³ami. Niemców. Parafi ê w ¯eliszewie utworzono w 1769 r. Na zachodnim krañcu wsi wzniesiono pa³ac staraniem i fundacj¹ Marcjana Grzybowskie- na fundamentach średniowiecznego zamku, go. Nale¿a³a do diecezji poznañskiej. W latach po³¹czony z kościo³em osi¹ widokow¹. 1904−1906 nast¹pi³ podzia³ na dwie parafi e: Zbudowany w 1786 r. w stylu barokowo- rzymskokatolick¹ i mariawick¹. -klasycystycznym dla stolnika podlaskiego W s¹siedniej wsi ¯eliszew Du¿y zbudowano Franciszka Kuszla i jego ¿ony Franciszki ze w 1907 r. drewniany neogotycki kośció³ pw. Świdziñskich. Nastêpnie w³aścicielem pa³acu Wniebowziêcia Najświêtszej Marii Panny. Jest do 1832 r. by³ ich syn Antoni, po nim Domi- jedyn¹ świ¹tyni¹ w powiecie siedleckim Staro- nik Lisiecki do 1841 r. Później obiekt wróci³ do katolickiego Kościo³a Mariawitów. W 2006 r. Kuszlów i w XIX w. zosta³ rozbudowany o piê- zosta³ zakoñczony jej gruntowny remont po tro. Obecnie pa³ac jest remontowany przez uszkodzeniach, jakie wywo³a³a nawa³nica, prywatnego w³aściciela. która zniszczy³a wie¿ê.

156 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 115656 22013-11-30013-11-30 14:52:4714:52:47 Oferta kulturalna i turystyczna Informacja turystyczna

nformacji turystycznej udzielaj¹ pracownicy podanych ni¿ej urzêdów i instytucji. Zwiedzanie Imiasta i regionu proponujê rozpocz¹æ od Muzeum Regionalnego w Siedlcach przy ul. Pi³sudskiego 1. Naprzeciw tej placówki, przy ul. Pu³askiego 7 mieści siê Centrum Informacji Tury- stycznej. W obu, bêd¹cych po s¹siedzku, instytucjach mo¿na uzyskaæ wiadomości potrzebne turyście do zaplanowania zwiedzania atrakcji powiatu i nadbu¿añskiego Podlasia.

SIEDLCE PTTK Oddzia³ „Podlasie” w Siedlcach Starostwo Powiatowe w Siedlcach ul. Bpa I. Świrskiego 35, 08-110 Siedlce ul. Pi³sudskiego 40, 08-110 Siedlce tel./fax 25 632 77 77, 535 068 593 tel. 25 644 72 16, fax 25 633 95 15 [email protected], www.pttksiedlce.pl e-mail: [email protected] www.powiatsiedlecki.pl Centrum Informacji Turystycznej ul. Pu³askiego 7, 08-110 Siedlce Wydzia³ Spraw Spo³ecznych i Promocji tel. 535 068 593 tel. 25 644 72 17 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] DOMANICE Urz¹d Miasta Siedlce Urz¹d Gminy Skwer Niepodleg³ości 2, 08-110 Siedlce Domanice 52, 08-113 Domanice tel. 25 794 37 00, fax 48 25 794 3756 tel. 25 631 29 82 Referat Promocji i Kontaktów z Zagranic¹ e-mail: [email protected] tel. 25 794 37 92 www.domanice.i-gmina.pl www.siedlce.pl KORCZEW Urz¹d Gminy Siedlce Urz¹d Gminy ul. As³anowicza 10, 08-110 Siedlce ul. Ks. Brzóski 20a, 08-108 Korczew tel. 25 632 41 24, fax 25 632 36 30 tel. 25 631 20 22, fax 25 631 20 89 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.gminasiedlce.pl www.korczew.pl

Wojewódzki Urz¹d Ochrony Zabytków KOTUÑ w Warszawie Urz¹d Gminy Delegatura w Siedlcach ul. Siedlecka 56, 08-130 Kotuñ ul. Bema 4a, 08-110 Siedlce tel. 25 641 43 83, fax 25 632 78 30 tel. 25 633 94 58 e-mail: [email protected] [email protected] www.kotun.pl

Powiat siedlecki 157

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 115757 22013-11-30013-11-30 14:52:4814:52:48 MOKOBODY SUCHO¯EBRY Urz¹d Gminy Urz¹d Gminy pl. Chreptowicza 25, 08-124 Mokobody ul. Ogiñskiej 11, 08-125 Sucho¿ebry tel. 25 641 13 15 tel. 25 631 45 15, 25 631 45 07 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.mokobody.pl www.suchozebry.pl

MORDY WIŚNIEW Urz¹d Miasta i Gminy Urz¹d Gminy ul. Kiliñskiego 9, 08-140 Mordy ul. Siedlecka 13, 08-112 Wiśniew tel. 25 641 54 02, fax 25 641 51 15 tel. 25 641 73 13, 25 641 73 23 e-mail: [email protected] fax 25 740 55 62 www.mordy.pl e-mail: [email protected] www.wisniew.pl PAPROTNIA Urz¹d Gminy WODYNIE ul. 3 Maja 2, 08-107 Paprotnia Urz¹d Gminy tel. 25 631 21 10 ul. Siedlecka 43, 08-117 Wodynie e-mail: [email protected] tel. 25 631 26 58, 25 631 26 81 www.paprotnia.pl e-mail: [email protected] www.wodynie.eu PRZESMYKI Urz¹d Gminy ZBUCZYN ul. 11 Listopada 13, 08-109 Przesmyki Urz¹d Gminy tel. 25 641 23 11 ul. Jana Paw³a II 1, 08-106 Zbuczyn e-mail: [email protected] tel./fax 25 641 63 90 www.przesmyki.pl e-mail: [email protected] www.zbuczyn.pl SKÓRZEC Urz¹d Gminy ul. Siedlecka 3, 08-114 Skórzec tel. 25 631 28 61, 25 631 28 23 fax 25 631 28 91 e-mail: [email protected] www.skorzec.eu

158 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 115858 22013-11-30013-11-30 14:52:4914:52:49 Muzea i kolekcje

Nowe Iganie

Izba Tradycji Szko³y Zespó³ Oświatowy w Nowych Iganiach Nowe Iganie ul. Siedlecka 113, 08-110 Siedlce tel. 25 632 33 95 e-mail: [email protected] www.iganie.gminasiedlce.pl 243 W 1995 r. dokonano uroczystego otwarcia Izby Tradycji Szko³y, która wówczas by³a 243 Rzeźby Witolda Lorentowicza w Izbie Tradycji podstawow¹. Obecnie mieści siê w Zespole Szkoły w Nowych Iganiach Oświatowym im. Genera³a Ignacego Pr¹dzyñ- skiego. Gromadzone s¹ w niej dokumenty, zdjêcia i inne pami¹tki nie tylko na temat Kotuń dziejów tej placówki oświatowej. Pozyskiwa- ne s¹ i prezentowane uczniom tak¿e zabytki Muzeum Po¿arnictwa w Kotuniu dotycz¹ce historii miejscowości, a zw³aszcza ul. Wiejska 9, 08-130 Kotuñ bitwy z 10 kwietnia 1831 r. W organizacjê tej tel. 25 641 44 40, 606 985 413 izby zaanga¿owany by³ m.in. historyk regiona- Czynne od wtorku do soboty lista Jerzy Garbaczewski. w godz. 10.00 −16.00. Mieści siê w remizie Ochotniczej Stra¿y Po- ¿arnej. Powsta³o ze spo³ecznej inicjatywy, z du- ¿ym zaanga¿owaniem rodziny Todorskich. Powo³ane uchwa³¹ Zarz¹du OSP w 1982 r. Rok później przekszta³cone w oddzia³ Muze- um Okrêgowego w Siedlcach zarz¹dzeniem wojewody siedleckiego. W latach 1987−1988 wybudowano gara¿ na zabytkowe samochody stra¿ackie.

242 244

242 Fragment ekspozycji w Izbie Tradycji Szkoły 244 Zabytkowe samochody pożarnicze w Nowych Iganiach

Powiat siedlecki 159

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 115959 22013-11-30013-11-30 14:52:4914:52:49 246 245

245 Motopompy i plecakowy sprzęt pożarniczy

Jest to muzeum o proﬁ lu technicznym. Za- bytki s¹ prezentowane w kilku pomieszczeniach na ekspozycji sta³ej. Obejmuj¹ cztery dzia³y tematyczne: rozwój techniki po¿arni- czej od po³owy XIX do koñca XX w., podrêcz- ny sprzêt gaśniczy, zabytkowe pojazdy po¿arnicze, kultura polskiego po¿arnictwa. Wiele eksponatów jest wykonanych tylko w jednej sztuce, inne s¹ zachowane w niewielu egzem- plarzach w kraju. G³ównym celem muzeum jest ocalenie kultury materialnej polskiego po¿arnictwa ochot- niczego i zawodowego pogranicza wschodniego Mazowsza, po³udniowego Podlasia i pó³nocnej Lubelszczyzny.

Mokobody 247 Izba Tradycji Regionalnej 246, 247 Zbiory w Izbie Tradycji Regionalnej Publiczna Szko³a Podstawowa w Mokobodach ul. Szkolna 14, 08-124 Mokobody tel./fax 25 641 13 27 e-mail: [email protected] Siedlce www.mokobody.edu.pl Izba Tradycji Regionalnej za³o¿ona Muzeum Regionalne w Siedlcach w 2000 r. w Publicznej Szkole Podstawowej ul. Pi³sudskiego 1, 08-110 Siedlce im. Jana Paw³a II. Eksponaty dotycz¹ce ¿ycia tel./fax 25 632 42 24, 25 632 74 70(79) codziennego prze³omu XIX i XX w. zosta³y e-mail: [email protected] zgromadzone g³ównie przez Annê Zalewsk¹ www.muzeumsiedlce.art.pl i S³awomira Weśniuka. S¹ to zabytki g³ównie Muzeum czynne od kwietnia do września: z dziedziny etnograﬁ i. W izbie prowadzi siê lek- wtorek, pi¹tek: 10.00 −18.00; poniedzia³ek, cje muzealne z zakresu historii i historii sztuki. środa, czwartek, niedziela: 10.00 −16.00.Od

160 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 116060 22013-11-30013-11-30 14:52:5214:52:52 248 249

250 251

248 Siedziba muzeum w ratuszu „pod Jackiem” 249 „Jacek” wieńczący wieżę ratusza 250 „Dialog” przed aranżacją wystawy 251 Uroczystość wręczenia 1 grudnia 2012 r. nagród Ludomira Benedyktowicza

października do marca: codziennie oprócz so- gur¹ Atlasa dźwigaj¹cego kulê ziemsk¹. Jest bót: 10.00 −16.00. instytucj¹ ﬁ nansowan¹ ze środków Samorz¹- Mieści siê w ratuszu z XVIII w. zwanym „pod du Województwa Mazowieckiego. Zosta³o po- Jackiem”, zwieñczonym charakterystyczn¹ ﬁ - wo³ane uchwa³¹ Rady Miejskiej z 20 września

Powiat siedlecki 161

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 116161 22013-11-30013-11-30 14:52:5414:52:54 1928 r. i zajmowa³o wówczas pomieszczenie i Mêczeñstwa w Treblince (funkcjonuj¹ce obecnej biblioteki na drugim piêtrze wie¿y. No- na terenie pow. soko³owskiego). Tworzony si³o imiê Mieczys³awa As³anowicza, gdy¿ po- jest obecnie trzeci oddzia³ – muzeum wnêtrz wsta³o dla uczczenia czwartej rocznicy śmierci zabytkowych ziemiañstwa podlaskiego prze- tego pedagoga. Reaktywowane w 1967 r. pod ³omu XIX i XX w. w D¹browie (wspomniane nazw¹ Muzeum Ziemi Podlaskiej. W 1975 r. wcześniej). przyjê³o nazwê Muzeum Okrêgowego i funkcjonowa³o od tej daty w mieście wojewódz- Muzeum Diecezjalne w Siedlcach kim. Obejmuje zasiêgiem swej dzia³alności ul. Biskupa I. Świrskiego 56, 08-110 Siedlce obszar dawnego województwa siedleckiego tel. 25 644 98 65 i obecnego powiatu ³osickiego. e-mail: [email protected] W zbiorach muzeum znajduje siê ponad www.muzeum.siedlce.pl 10 tys. eksponatów z zakresu sztuki, etno- Zwiedzanie mo¿liwe po wcześniejszym usta- grafi i, historii, fotografi i archiwalnej i ar- leniu terminu i godziny. cheologii. W dziale sztuki s¹ m.in. kolekcje Znane jest przede wszystkim z wystawie- autorskie: obrazy i rysunki Ma³gorzaty £ady- nia 15 października 2004 r. jedynego w Polsce -Maci¹gowej, monotypie sióstr Ireny i Joan- dzie³a El Greca „Ekstaza św. Franciszka”. ny Karpiñskich, grafi ki i obrazy Kazimierza Szwainowskiego, obrazy Jana Bohuszewicza i Kazimierza Pacewicza, grafi ki Kazimierza Wiszniewskiego, szk³o unikatowe Henryka Albina Tomaszewskiego, rzeźby, grafi ki i obrazy Konstantego Laszczki. W zbiorach historycznych znacz¹ce s¹ dwie kolekcje: unikato- wy w skali kraju zbiór szklanych negatywów Adolfa Ganiewskiego (Gancwola) oraz czêści niemieckich rakiet V-2, których w siedleckim muzeum jest najwiêcej w Polsce. W dziale historii jest równie¿ jedyny w kraju Conspicuo- us Gallantry Medal, jakim zosta³ odznaczony lotnik Józef Pia³ucha. Eksponaty o dziejach najdawniejszych s¹ w dziale archeologii, natomiast przedmioty dnia codziennego z regionu przechowywane s¹ w dziale etnografi cznym. W dzia³alności wystawienniczej k³adzio- ny jest nacisk na historiê Siedlec i regionu. W ofercie programowej s¹ lekcje muzealne, 252 pokazy multimedialne, koncerty, wyk³ady, konferencje i sesje naukowe, wieczory litera- 252 Obraz El Greca „Ekstaza św. Franciszka” ckie, spotkania z historykami i osobami zwi¹- zanymi z histori¹ regionu. Organizowane s¹ równie¿ imprezy cykliczne: sesje naukowe Muzeum powsta³o w 1918 r. z inicjatywy o historii ziemiañstwa Podlasia oraz uroczy- bpa Henryka Przeździeckiego w Janowie Pod- stości: Tradycje wielkanocne, Noc muzeów, laskim. Do Siedlec zosta³o przeniesione wraz Dni Niepodleg³ej, Adwentowe granie (w for- z siedzib¹ Kurii Diecezjalnej w 1924 r. Zli- mie konkursu z nagrodami). kwidowane przez Niemców w czasie II wojny Muzeum Regionalne w Siedlcach ma dwa światowej. oddzia³y: Muzeum Po¿arnictwa w Kotuniu Organizatorem w nowym kszta³cie po woj- (opisane wcześniej) oraz Muzeum Walki nie by³ g³ównie ks. kanonik Tadeusz Kulik,

162 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 116262 22013-11-30013-11-30 14:52:5814:52:58 który sfi nalizowa³ przygotowanie sta³ej ekspo- Siedlec. Prezentowane s¹ tablice poświêcone zycji dla zwiedzaj¹cych. polskim kolejarzom, bior¹cym udzia³ w rato- W muzeum prezentowane s¹ g³ównie przed- waniu dzieci zim¹ 1943 r. oraz polskim ¿o³nie- mioty sakralne z terenu diecezji podlaskiej: rzom poleg³ym na frontach II wojny świato- obrazy, rzeźby, starodruki, szaty liturgiczne, wej. Znajduje siê równie¿ tablica ufundowana naczynia, sprzêty, numizmaty. przez środowisko dzieci Zamojszczyzny w po- Ekspozycje udostêpnia i z wielkim osobi- dziêce za ich uratowanie przez mieszkañców stym urokiem przybli¿a zwiedzaj¹cym tema- Siedlec. Odrêbn¹ ekspozycjê stanowi upa- tykê zbiorów kustosz Dorota Pikula. miêtnienie ofi ar zbrodni katyñskiej. Muzeum symbolizuje tak¿e pojednanie polsko-nie- Izba Pamiêci Dzieci Zamojszczyzny mieckie oraz jest wyrazem ho³du ratowanym ul. Dzieci Zamojszczyzny 39, 08-110 Siedlce i ratuj¹cym. W muzeum organizuje siê spot- tel. 25 633 20 20 kania z bohaterami tych wydarzeñ, wyk³ady, e-mail: [email protected] wystawy o wydarzeniach z II wojny światowej www.dompomnik.pl i wyświetla fi lmy o tej tematyce. W s¹siednim Zwiedzanie po uzgodnieniu telefonicznym budynku czynna jest sta³a ekspozycja „Nasza (z wyj¹tkiem niedziel). pamiêæ. 70. rocznica uratowania Dzieci Za- Popularnie zwana jest Muzeum Dzieci Za- mojszczyzny 1943−2013”. mojszczyzny i Ludzkich Serc. Zosta³a otwarta 18 grudnia 2000 r. w 58. rocznicê pacyfi kacji Muzeum Jana Paw³a II w Siedlcach przez Niemców Zamojszczyzny. Mieści siê Szko³a Podstawowa nr 11 w „Pa³acyku” Domu Dziecka – Pomnika im. ul. Wiśniowa 5, 08-110 Siedlce Dzieci Zamojszczyzny. W izbie gromadzi siê tel. 25 644 36 84 materia³y o wydarzeniach zwi¹zanych z wy- www.muzeum-papieskie.prv.pl siedleniem ludności Zamojszczyzny i urato- Dla indywidualnych zwiedzaj¹cych czynne waniem ich z transportu przywiezionego do w ka¿d¹ niedzielê w godz. 13.00−15.00. Gru- py mog¹ zwiedzaæ w innym terminie po usta- leniu telefonicznym. Inaczej zwane jest Muzeum Papieskim. Funkcjonuje w Szkole Podstawowej nr 11, któ- rej 17 maja 1997 r. nadano imiê Jana Paw³a II. Organizatorem i spo³ecznym kustoszem by³ nie¿yj¹cy ju¿ Adam Klejc. A¿ 99% zbiorów pochodzi bezpośrednio z Watykanu. Pozyskanie rzeczy osobistych, np. papieskie szaty, buty, torby, rêczniki, okulary czy zegarek, by³o mo¿- liwe dziêki ¿yczliwości dwóch osób z najbli¿- szego otoczenia papie¿a, a pochodz¹cych z terenu diecezji siedleckiej. Najwiêksz¹ pomoc¹ s³u¿y³a siostra sercanka Tobiana Sobotka, wspomagana przez siostrê Sylweriê Chwal- czuk. Pierwsze eksponaty przyjecha³y z Waty- kanu w 1997 r. Siedleckie zbiory s¹ bogatsze od prezentowanych w domu rodzinnym Jana Paw³a II w Wadowicach. Czêśæ pozyskanych przedmiotów uzyska³o obecnie status relikwii. 253 Twórca muzeum otrzyma³ 11 września 253 Fragment ekspozycji stałej 2002 r. od Jana Paw³a II odznaczenie Beneme- renti (Czyni¹cy Dobro).

Powiat siedlecki 163

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 116363 22013-11-30013-11-30 14:53:0014:53:00 lony Korczew. Targi dla wsi”. Organizatorami Imprezy kulturalne s¹ Fundacja „Pa³ac w Korczewie” oraz Urz¹d Gminy Korczew. Program obejmuje m.in. achêcam do śledzenia propozycji Od- prezentacje i targi rêkodzie³a twórców ca³ego Zdzia³u Polskiego Towarzystwa Tury- regionu, turniej pi³ki no¿nej o puchar wójta, styczno-Krajoznawczego „Podlasie” w Siedl- konkursy sportowo-rekreacyjne dla publicz- cach. Na ka¿dy rok przygotowywany jest ności, wystawy w pa³acu, koncerty piosenki kalendarz imprez. Chêtni w ka¿dej grupie i wystêpy zespo³ów tanecznych, poczêstunek wiekowej znajd¹ coś dla siebie. Mog¹ uczest- dla publiczności. (www.korczew-palac.pl). niczyæ w wydarzeniach na terenie powiatu i w s¹siednich oraz uzyskaæ informacje o atrakcjach przygotowanych dla ich mi³oś- Mordy ników w ca³ej Polsce. (Aktualne informacje na stronie www.pttksiedlce.pl). W pierwszy czwartek po dniu św. Kazimierza odbywaj¹ siê w mieście wielkie jarmarki, bêd¹- ce pami¹tk¹ przywileju króla Jana Kazimierza, Chlewiska który w XVII w. wyda³ pozwolenie na ich organizowanie. „Kaziuki” s¹ organizowane przez W drugiej po³owie maja organizowane s¹ Urz¹d Miasta i Gminy oraz miejscow¹ biblio- w Domu Pracy Twórczej „Reymontówka” tekê i szko³ê. (www.domkulturyplus.pl). w Chlewiskach wspólnie ze Starostwem Po- wiatowym w Siedlcach „Majówki na ludo- wo”. W programie s¹ wystêpy zaproszonych Przesmyki z zewn¹trz zespo³ów i prezentacje grup folklo- rystycznych oraz stowarzyszeñ z powiatu sied- Ka¿dego roku, w drugiej po³owie września leckiego, targi rêkodzie³a i zawody strzeleckie. Gmina Przesmyki i Przesmyckie Stowarzysze- Impreza koñczy siê festynem rodzinnym. nie Rozwoju Gospodarczego organizuj¹ „Do- (www.reymontowka.art.pl). kopiny”. Impreza plenerowa promuje gminê nie tylko w skali województwa. Podczas festy- nu wystêpuj¹ zespo³y folklorystyczne (m.in. rodzime „Przesmyczanki”), taneczny dzieciê- cy „Przesmyki Dance”. Nastêpuje rozstrzyg- niêcie konkursu „Naj³adniejsza miejscowośæ w gminie” (w 2012 r. zwyciê¿y³ G³uchówek). W konkursie na najciê¿szy wykopany ziemniak w 2012 r. zaj¹³ pierwsze miejsce okaz odmiany Lord o wadze 1,6 kg z gospodarstwa Miros³awa Przesmyckiego z Lipin. Natomiast w konkursie kulinarnym zwyciê¿y³y szasz³yki ziemniaczane Heleny Prokopiuk. (www.prze- 254 smyki.pl). 254 Zespół Ludowy z Trzcińca na majówce Seroczyn

Korczew Od 1991 r. organizowane s¹ festyny w kolejne rocznice uchwalenia Konstytucji 3 maja. W pierwszy weekend sierpnia (sobota i nie- Jednym z g³ównych punktów uroczystości s¹ dziela) odbywaj¹ siê imprezy plenerowe „Zie- biegi lekkoatletyczne. (www.wodynie.eu).

164 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 116464 22013-11-30013-11-30 14:53:0114:53:01 loru. Organizatorem jest Centrum Kultury Siedlce i Sztuki im. Andrzeja Me¿eryckiego Scena Te- atralna Miasta Siedlce. (www.ckis.siedlce.pl). Spotkania Siedleckiego Klubu Kolekcjo- Siedlecki Jarmark św. Stanis³awa jest cy- nerów odbywaj¹ siê w drug¹ niedzielê ka¿dego klicznie organizowany podczas weekendu bli- miesi¹ca od godz. 11.00 w sali audiowizualnej skiego dniu patrona Siedlec na pl. Gen. W. Si- Muzeum Regionalnego przy ul. Pi³sudskiego korskiego, ul. Kiliñskiego i Pu³askiego. Jest to 1. Ka¿de spotkanie rozpoczyna siê pokazem impreza o charakterze targowo-wystawienni- kolekcji cz³onka klubu lub osoby zaproszonej czym z udzia³em wystawców z Polski i zagra- spoza w³asnego grona, pokazem multimedial- nicy. Oprócz kiermaszu odbywaj¹ siê koncerty nym lub wyk³adem o historii Siedlec i regionu. kapel regionalnych i zaproszonych gości z dal- Klub zosta³ za³o¿ony 8 stycznia 1995 r., dzia³a szych regionów, aukcje, warsztaty, plenerowe przy Oddziale Polskiego Towarzystwa Tury- spektakle teatralne i pokazy kolekcjonerskie. styczno-Krajoznawczego „Podlasie” w Siedl- (www.mok.siedlce.pl). cach. Jest laureatem najwy¿szej w Polsce Ho- Od 2004 r. organizowane s¹ przez Mu- norowej Nagrody Hetmana Kolekcjonerów zeum Regionalne w Siedlcach uroczystości Polskich Jerzego Dunin-Borkowskiego nr 78. Dni Niepodleg³ej w kolejne rocznice odzy- W miesi¹cach wakacyjnych odbywa siê Miê- skania przez Polskê niepodleg³ości. Trwaj¹ dzynarodowy Festiwal Pieśni, Tañca i Folk- kilka dni w weekend najbli¿szy 11 listopada.

255

256 257

255 Uroczystości Dni Niepodległej organizowane przez Muzeum Regionalne w Siedlcach 256 Jedno ze spotkań cyklicznych Siedleckiego Klubu Kolekcjonerów 257 Dni Siedlec 6–10 czerwca 2012 r.

Powiat siedlecki 165

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 116565 22013-11-30013-11-30 14:53:0214:53:02 W programie s¹ otwarcia okolicznościowych impreza cykliczna. Wystêpuj¹ w nich zespo- wystaw, koncerty muzyki patriotycznej, wie- ³y szkolne i artystyczne z regionu. Akcenta- czory poetyckie, konkursy strzeleckie, wspól- mi wieczornymi s¹ pokazy sztucznych ogni ne z publiczności¹ śpiewanie polskich pieśni, i zabawy taneczne. Festyn 1 września 2013 r. konkursy dla dzieci i m³odzie¿y, grochówka zosta³ po³¹czony z Do¿ynkami Gminnymi. wojskowa, pokazy zabytkowego sprzêtu woj- (www.suchozebry.pl). skowego, prezentacje sylwetek twórców Pol- ski niepodleg³ej, pokazy kolekcjonerskie. Wystêpuj¹ twórcy z Polski i zagranicy, grupy rekonstrukcji historycznych z Warszawy, Lub- Wiśniew lina, £odzi, £ukowa, stowarzyszenia seniorów i m³odzie¿ szkolna. Wydawane s¹ okolicznoś- Festiwal Kuchni Regionalnej „Z wiśnio- ciowe walory kolekcjonerskie, tak¿e wspólnie wym smakiem” jest organizowany w trzeci¹ z Poczt¹ Polsk¹ zamawiane s¹ okolicznościo- niedzielê lipca przez Urz¹d Gminy i Gminny we datowniki. (www.muzeumsiedlce.art.pl). Ośrodek Kultury. Jest to festyn z pokazami i degustacj¹ lokalnych wyrobów kulinarnych obowi¹zkowo z wiśni, aspiruj¹cych do miana Suchożebry najlepszych specja³ów, po³¹czony z konkur- sem z nagrodami na najlepsze potrawy i na- Festyny „Z³ota jesieñ w Sucho¿ebrach” lewki. Prezentowany jest tak¿e dorobek kultu- organizowane s¹ przez Urz¹d Gminy jako ralny gminy. (www.wisniew.pl). Gospodarstwa agroturystyczne

nformacje pochodz¹ z Mazowieckiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Warszawie Oddzia³ Iw Siedlcach i strony internetowej Urzêdu Gminy Wiśniew.

Gospodarstwo Agroturystyczne „Pod Star¹ Gospodarstwo Agroturystyczne Czereśni¹” Izabela i Emir Chaleccy Barbara i Marzena Florczuk 08-112 Wiśniew, Stok Wiśniewski 16 08-108 Korczew, Starczewice 4 tel. 25 641 70 01, 604 155 595 tel. 25 642 12 93, 602 362 639 e-mail: [email protected] Gospodarstwo Agroturystyczne Gospodarstwo Agroturystyczne „U Wojtka” Krystyna i Sylwester Kisieliñscy Wojciech Bartosiewicz 08-124 Mokobody, Kisielany-¯michy 45 08-124 Mokobody, ul. Ossoliñskich 1 tel. 604 208 092 tel. 25 641 13 34, 694 251 005 www.zygmuntowkakisielany.pl

Gospodarstwo Agroturystyczne Gospodarstwo Agroturystyczne Marianna Bobryk Ireneusz Koz³owski 08-108 Korczew, ul. Siedlecka 48 08-130 Kotuñ, Jagodne 45 tel. 518 390 626 tel. 604 789 199, www.jagodne.pl

166 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 116666 22013-11-30013-11-30 14:53:0514:53:05 Gospodarstwo Agroturystyczne Gospodarstwo Agroturystyczne „Dukat” Józef Krasnodêbski 08-112 Wiśniew, Borki-Kosiorki 2a 08-108 Korczew, Bu¿yska 27 tel. 660 422 233 tel. 501 218 381 www.agrodukat.pl

Gospodarstwo Agroturystyczne „Dom Nad Bugiem” Gra¿yna i Ryszard Krasnodêbscy Pozostała oferta rekreacyjna 08-108 Korczew, Bu¿yska 28 tel. 785 400 686 Wypo¿yczalnia kajaków na rzece Liwiec www.dom-nad-bugiem.pl 08-124 Mokobody, Zaliwie-Szpinki 37 tel. 609 711 599 Gospodarstwo Agroturystyczne El¿bieta Parol Centrum Rozrywki Militarnej Wola CAMP 08-110 Siedlce, Kol. ¯abokliki 20a Wola Wodyñska tel. 784 972 529 tel. 797 917 350 e-mail: [email protected] Gospodarstwo Agroturystyczne www.crm.wolacamp.pl Mariusz Sucho¿ebrski 08-114 Skórzec, ¯ebrak 7 Biesiadne Sio³o Krystyna i Jan Rafalscy tel. 25 642 30 13, 696 561 158 08-113 Domanice, Przywory Du¿e 171 tel. 605 518 030, 603 321 402 Gospodarstwo Agroturystyczne faks 25 632 80 40 „Pod Akacjami” Anna Wanda Szklarska www.biesiadnesiolo.pl 08-117 Wodynie, Helenów 31 tel. 25 631 99 23, 501 657 357 Jeździecki Klub Sportowy Ireneusz Koz³owski Gospodarstwo Agroturystyczne 08-130 Kotuñ, Jagodne Jolanta i Tadeusz Zalewscy tel. 604 789 199 08-109 Przesmyki, Kamianki Wañki 27 e-mail: [email protected] tel. 25 641 23 67, 517 546 461 Park Linowy Gospodarstwo Agroturystyczne 08-125 Sucho¿ebry, Nakory Tomasz Zieliñski tel. 519 744 007 08-112 Wiśniew, Stok Wiśniewski 32a e-mail: [email protected] tel. 505 359 203 www.stokwisniewski.prv.pl Ośrodek Agroturystyczny i Jeździecki Henryk Marciszewski, Gospodarstwo Agroturystyczne 08-130 Kotuñ, Grêzów 9 Katarzyna ¯ó³kowska tel. 25 641 43 82, 798 828 399 08-107 Paprotnia, Trêbice Dolne 24 tel. 609 527 453

Powiat siedlecki 167

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 116767 22013-11-30013-11-30 14:53:0514:53:05 Propozycje rekreacji i wypoczynku

achêcam do zwiedzania wszystkich miej- Dalej trasa prowadzi wzd³u¿ drogi leś- Zscowości i zabytków opisanych w prze- nej szlakiem walk powstania styczniowego. wodniku. Poni¿ej propozycje innych szczegól- W Zielonce turysta napotka ślady walki od- nych miejsc, do których warto wybraæ siê na dzia³u Walentego Lewandowskiego oraz pozo- weekendowy wypoczynek. sta³ości po hucie szk³a, która funkcjonowa³a w latach 1873−1893. St¹d nast¹pi powrót do siedziby stowarzy- Trasa turystyczna Emilianówka− szenia: Emilianówka 4a, 08-113 Domanice. Wszelkich informacji udziela prezes Stowa- Topór−Zielonka rzyszenia „Wieś Nasz¹ Szans¹” Andrzej An- drzejewski pod nr. tel. 601 648 209 (e-mail: Stowarzyszenie „Wieś Nasz¹ Szans¹” z sie- [email protected]). dzib¹ w Emilianówce (gm. Domanice) przygotowa³o trasê turystyczn¹ ³¹cz¹c¹ tradycje historyczne z walorami przyrodniczymi okolicy. Piesze szlaki turystyczne Trasa rozpoczyna siê w tzw. Domu Mrozow- skiej w Emilianówce. Jest to drewniany dom Szlak czerwony „Powstañ narodowych”: z 1890 r. przeniesiony z Siedlec. Sta³ przy ul. Siedlce–Zaliwie Szpinki–Kopcie, ok. 33,5 km. Sienkiewicza 56 róg Wojska Polskiego, w po- Szlak niebieski „Nadbu¿añski”: Knychó- bli¿u dawnego kina „Podlasie”. wek–Korczew–Mogielnica, ok. 19 km. Nastêpnym etapem jest huta szk³a „Emi- lianówka”. W koñcu XIX w. na terenie gminy Domanice dzia³a³y trzy z sześciu w guberni Trasy rowerowe siedleckiej hut szk³a. Za³o¿ono je na gruntach maj¹tku ziemskiego Olszyc, bêd¹cego w³as- „Zielone Siedlce”: u¿ytek ekologiczny Do- ności¹ Fryderyka Wilhelma Meisnera. Huta lina Muchawki – ście¿ka przyrodniczo-eduka- „Emilianówka” by³a najmniejsza w guberni cyjna Las Seku³a–B³onia Papieskie, 12 km. w tej bran¿y. W 1907 r. zatrudnia³a 38 pracow- „Dolina Muchawki”: Siedlce–Stok Lacki– ników. Istnia³a w latach 1899−1913. Mościbrody–Wólka Wo³yniecka–Rakowiec– Na trasie przygotowano tak¿e ziemiankê leś- Siedlce, 33 km. n¹. Jest to budowla zrealizowana wg planów za- „Wodyñska”: Siedlce– Skórzec–Wodynie– czerpniêtych z Armii Czerwonej. Mo¿e w niej Seroczyn–Ko³odzi¹¿–Wola Wodyñska–Doma- przenocowaæ 12 osób z w³asnymi śpiworami nice–Siedlce, 75 km. i karimatami. W takich ziemiankach byli sko- „Reymontowska”: Siedlce–Skórzec–¯eli- szarowani ¿o³nierze powo³ywani jesieni¹ 1944 r. szew Podkościelny–Oleksin–Kotuñ–Chlewi- z pow. siedleckiego do formowanych oddzia³ów ska–Iganie–Siedlce, 63,3 km. 5 i 8 Dywizji Piechoty Wojska Polskiego. „Budzieszyñska”: Siedlce–Chodów–Niwi- Dalej trasa prowadzi przez rezerwat ﬂ ory- ski–Mokobody–Budzieszyn–Świniary–Sucho- styczny i leśny „Topór”. ¿ebry–Krynica–Krześlin–Siedlce, 71,5 km. Dalsze zwiedzanie obﬁ tuje w odkrywanie „Korczewska”: Siedlce–Ho³ubla–Paprot- śladów przesz³ości. Zainteresowani piesz¹ lub nia–Czaple–Mogielnica–Korczew–Knychó- rowerow¹ wêdrówk¹ znajd¹ siê na polach bi- wek–£ysów–Niemojki–Przesmyki–Zawady- twy powstania listopadowego (bitwa pod Do- -Majówka–Mordy–Ostoje–Krzymosze–Pru- manicami 10 kwietnia 1831 r.). szyn–Siedlce, 125,7 km.

168 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 116868 22013-11-30013-11-30 14:53:0514:53:05 Podlasko-mazowieckie kulinaria

Smaki wiejskie Dzieci piek³y rydze posypane sol¹ lub s³odki deser w postaci jab³ek. Obecnie wraca zwyczaj pieczenia chleba Doświadczenie i pamiêæ mieszkañców wsi w domu, tak¿e z kupowanych w sklepie goto- pow. siedleckiego jest bogat¹ kopalni¹ przepisów wych mieszanek, natomiast niegdyś gospody- kulinarnych i wiedzy na temat zdrowej i przyja- nie w ka¿dym domu piek³y chleb na zakwa- znej dla organizmu cz³owieka diety. Podam tyl- sie w³asnym lub po¿yczonym. Bochenki by³y ko przyk³ad rozmowy z jednym ma³¿eñstwem. du¿e, nawet piêciokilogramowe. By rodzina Przy okazji tych przepisów przypomnê Czytel- nie zmaga³a siê d³ugi czas z wypiekiem jedne- nikom bogactwo polskiego jêzyka. Gwara nie go pieca (tak określano ilośæ), po¿yczano sobie jest czymś wstydliwym, jej ró¿norodnośæ świad- wzajemnie świe¿o wypieczony chleb. Dziêki czy o rozwoju naszego jêzyka. Jest równie¿ war- takiej s¹siedzkiej wspó³pracy na wsi nie spo- tości¹ polskiej kultury niematerialnej. ¿ywano wypieku zbyt czerstwego. Pani Anna Mazurczuk pamiêta z dzieciñ- Podobnie postêpowano z miêsem. W³aś- stwa smak kiszki, któr¹ przygotowywa³a jej ciciel tucznika przeznaczonego na ubój do- mama w Bartkowie. Tak¹ sam¹ piek³a póź- prasza³ dwóch lub trzech gospodarzy. Tuszê niej, mieszkaj¹c z rodzin¹ w D¹browie. dzielono na po³ówki lub æwiartki. Taki sy- To bierze siê kiszkê, tak¹ grub¹, nie kie³- stem, szczególnie przed ¿niwami, by³ bardzo baskow¹. Bardzo ich siê dobrze myje, p³ucze korzystny, gdy¿ przechowanie miêsa latem kilka razy i później od³o¿y siê, ¿eby jeszcze sprawia³o sporo trudności, zw³aszcza przed wymok³y. ¯eby nie mia³y zapachu z³ego. rozpowszechnieniem siê lodówek. I trze siê ziemniaki. My tarli przewa¿nie Miêso nie by³o w codziennym spo¿yciu. Po- kiedyś na tartce, bo nie by³o maszynków do jawia³o siê na stole z okazji świ¹t Bo¿ego Na- miêsa. Na tartce siê tar³o. Boczek siê sma¿y³o rodzenie i Wielkiej Nocy, uroczystości rodzin- i tam t³uszczu sporo do tego. nych (wesele) lub szczególnie ciê¿kiej pracy Dawa³o siê przewa¿nie pieprz, angielskie podczas ¿niw i m³ocki. ziele. No i do smaku sól. To by³y tylko takie Dieta opiera³a siê g³ównie na ziemniakach, przyprawy najlepsze. m¹ce i nabiale. Obecnie zauwa¿amy tenden- I później siê nak³ada³o w tê kiszkê. A jesz- cje powrotu do dawnych potraw i poszukiwañ cze kapkê m¹ki siê dodawa³o. Pszennej m¹ki, przepisów pozbawionych chemicznych dodat- ¿eby nie by³o takie rzadkie. Albo kaszy manny ków. Warto wiêc przypomnieæ kilka przyk³a- ze dwie ³y¿ki. To zale¿y, ile siê robi³o. I ona dów z ¿ycia naszych przodków. taka by³a nie za gêsta, nie za wolna, nie za Zbigniew Szkopek z Rzeszotkowa wspo- miêkka. I nalewa³o siê w te ﬂ aki, w te kiszki mina zacierki na mleku spo¿ywane na śnia- inaczej. K³ad³o siê normalnie w blachê i siê danie. W czasie postu jada³ kap³on zwany te¿ wsuwa³o w piekarnik. Najlepiej siê udawa³a dziadem, który sk³ada³ siê z przegotowanej w piecach chlebowych. wody z cebul¹. Zabielano go śmietan¹ lub Drugi przepis to zacierki na mleku z dyni¹. mlekiem i zagêszczano pokrojonymi kawa³ka- Dyniê nale¿a³o obraæ z twardej skóry na wierz- mi razowego chleba. Nierzadko w poście sta- chu oraz usun¹æ „miêso” i pestki. Środek kro- nowi³ danie g³ówne. i³o siê w kostki i gotowa³o na wodzie. Miêkkie Na p³ycie kuchennej wypiekano ró¿ne siê odcedza³o i rozciera³o na jednolit¹ masê smako³yki. By³y to przastki, cienkie placki drewnianym t³uczkiem. m¹czno-ziemniaczane. Jad³o siê je maczaj¹c W drugim garnku gotowano na mleku za- w t³uszczu, oleju lub roztopionym smalcu. cierki z pszennej m¹ki. Po ugotowaniu zacie-

Powiat siedlecki 169

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 116969 22013-11-30013-11-30 14:53:0514:53:05 rek dodawa³o siê do nich pó³ na pó³ roztart¹ kompozycje smaków polskich i litewskich. dyniê. W menu du¿¹ rolê odgrywaj¹ zio³a w orygi- Do smaku mo¿na by³o nieco potrawê os³o- nalnych kompozycjach. Firmowa przyprawa dziæ, ale niekoniecznie, natomiast niezbêdne „Kochanówka” zawiera a¿ 14 zió³. Smakoszom by³o dodanie odrobiny soli, bowiem bez osole- kawy podaje siê ten napój z wierszem „Moje nia zacierki z dyni¹ nie mia³y smaku. Tak jak kocham” autorstwa w³aścicielki restauracji. gotowane ziemniaki. Dzia³alnośæ kulturalna zosta³a w niej zaini- Bardzo syc¹ce by³y pierogi z ziemniakami. cjowana wystaw¹ fotografi i Artura Tabora „Te Ciasto do nich gniot³o siê nie za bardzo gêste. co skacz¹ i lataj¹”. Nastêpnie by³y prezentowa- Nadziewano je ziemniakami tartymi na tarce ne zdjêcia z Litwy cz³onków Grupy Twórczej i przysma¿onymi na t³uszczu z cebulk¹. Do- „Fotogram” oraz malarstwo Bogumi³y Giersz. dawa³o siê ziele angielskie dla zapachu. Piero- W menu „Kochanówki” jest specja³ o poni¿- gi nadziewane tak przygotowanymi ziemnia- szym przepisie i jego szczególnej historii. kami nazywa³y siê szlachcice. Roman Mazurczuk zwróci³ uwagê na ziemniaki, które by³y niegdyś podstaw¹ jedzenia. Placki Maryli Kobiety na wsi ci¹gle tar³y ziemniaki i przygotowywa³y ró¿ne potrawy, tak¿e z miêsnym far- (ziemniaczane z jagnięciną) szem lub okraszone s³onin¹. Potrawê w kszta³- cie ma³ych kulek nazywano pi³eczkami. Teresa Maria Szyba jest nauczycielk¹ biolo- Stanis³aw Orze³owski, autor ksi¹¿ek o hi- gii i przyrody w Siedlcach. Stworzy³a ten prze- storii rodu Orze(y)³owskich i Jasiñskich wspo- pis po powrocie mê¿a i córki z Suwalszczy- mina z dzieciñstwa dwie potrawy. Fusier przy- zny. Opowiadali o pysznych plackach, jakie gotowuje siê z ugotowanych i nie do koñca tam jedli. Spróbowa³a w³asnych si³. Jej nowy odlanych ziemniaków. Dosypuje siê do nich przepis przypad³ do smaku rodzinie. Później m¹kê pszenn¹ i intensywnie miesza. Na ko- by³a z mê¿em w „Kochanówce”. W rozmowie niec krasi t³uszczem i skwarkami ze s³oniny. z jej w³aścicielk¹ pochwali³a siê swoim no- Druga to lamieszka. Do gotuj¹cej wody wsy- wym przepisem. Na jej prośbê zgodzi³a siê na puje siê m¹kê pszenn¹ i intensywnie miesza. umieszczenie go w menu tej restauracji. Po okraszeniu t³uszczem i skwarkami ta po- trawa jest równie syta jak poprzednia. Sk³adniki: 1 kg ziemniaków, 1 średnia cebula, 1 jajo, sól, pieprz, 3 ³y¿ki bu³ki tartej; Smaki miejskie farsz: 25 dag jagniêciny, 1 ma³a cebula, sól, pieprz. Restauracja „Bollywood Hollywood” przy ul. Wiszniewskiego 4 urz¹dzona jest w cha- Wykonanie: rakterze indyjskim. Oryginalny nastrój zosta³ Na drobnej tarce zetrzeæ ziemniaki i cebulê, uzyskany dziêki meblom i dodatkom przy- dodaæ jajo, bu³kê tart¹, sól, pieprz do smaku wiezionym z Indii. Podobnie gliniany piec, na i dok³adnie wymieszaæ (gdyby masa by³a zbyt którym pieczone s¹ placki Naan. Poleca siê rzadka, dodaæ ³y¿kê bu³ki tartej). potrawy i przyprawy charakterystyczne dla Zeszkliæ drobno pokrojon¹ cebulê, dodaæ tego kraju. zmielon¹ jagniêcinê, sól, pieprz i usma¿yæ. W ofercie kulturalnej znajdziemy wieczory Na dobrze nagrzan¹ patelniê z olejem k³aśæ poetyckie, spotkania z autorami ksi¹¿ek, pro- dwie ³y¿ki masy ziemniaczanej, cienko roz- jekcje fi lmów Bollywood, karaoke, dancingi smarowaæ i na środku po³o¿yæ p³ask¹ ³y¿kê i w soboty disco. farszu, przykryæ to dwiema ³y¿kami masy Natomiast „Kochanówka – Zofi a Armo- ziemniaczanej i usma¿yæ z obu stron. Piec d³u- najtis” przy ul. Kochanowskiego 9 preferuje ¿ej ni¿ placki ziemniaczane.

170 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 117070 22013-11-30013-11-30 14:53:0514:53:05 Z wojennych czasów spotka³em potrawê przyjêcia, nawet wesela mo¿na zorganizowaæ prost¹, ale z przyjemności¹ wspominan¹. w stodole. W Siedlcach Piekarnia Ratuszowa i „Za- ścianek Polski” nale¿¹ do Sieci Dziedzictwa Pazibroda Kulinarnego Mazowsza w Europejskiej Sie- ci Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego. Dziewczynki nie maj¹ce rodziców, prze- W „Zaścianku” s¹ polecane pierogi z miêsem, bywa³y w czasie okupacji II wojny światowej kapust¹ i grzybami, zrazy wo³owe wed³ug w Domu Opieki nad Dzieckiem „Gniazdo” starej receptury, staropolski ¿urek i bêcwa³y przy ul. Starowiejskiej w Siedlcach. Dieta by³a z miêsem. w czasie wojennym dośæ uboga. Brakowa³o Natomiast w „Retro Skibniew” kolacjê ry- zw³aszcza owoców. cersk¹ spo¿ywa siê w obowi¹zkowych strojach Lubi³y potrawê zwan¹ pazibroda, która bar- z epoki drewnianymi ³y¿kami lub palcami. dzo im smakowa³a. To by³y okraszone ziem- Jad³o podawane jest w drewnianych nieckach. niaki z kapust¹. S¹ to g³ównie miêsiwa, z prosiakiem pieczo- Kapustê kiszono na miejscu, w domu dzie- nym na ogniu w³¹cznie. cka. Bijak do ubijania kapusty by³ za ciê¿ki, W ofercie „Mazowieckiej Michy Szlache- wiêc dziewczynki po dwie skaka³y w beczce. ckiej” mo¿na tak¿e znaleźæ noclegi, rusk¹ Ubija³y kapustê do zakiszenia stopami. baniê z k¹piel¹ w piwie, SPA z „dotykiem anio³a”, warsztaty kulinarne i rêkodzielnicze, wypo¿yczalnie rowerów do eskapad po okoli- Smaki szlacheckie cy, wêdkowanie, koncerty fortepianowe, jazdê konn¹, sp³ywy kajakowe, przeja¿d¿ki bryczk¹. Najpe³niej obrazuje tê tematykê podjêta Produkt turystyczny wzbogacony jest w 2012 r. inicjatywa w³aścicielek trzech re- o zwiedzanie miejscowości i zapoznanie siê stauracji, które stworzy³y nowatorski w regio- z ich bogactwem historycznym. Miejscowości, nie produkt turystyczny, jakim jest Szlak Ku- w których maj¹ siedziby uczestnicy projektu linarny „Mazowiecka Micha Szlachecka”. i atrakcji po s¹siedzku, to: Krzesk-Królowa S¹ to panie: Ma³gorzata Borkowska z „Dworu Niwa, Mościbrody, Mordy, Siedlce, Patrykozy, Mościbrody”, Bo¿ena Polak-Stojanova prowa- Soko³ów Podlaski, Wêgrów. dz¹ca „Zaścianek Polski” w Siedlcach i Ma³gorzata Zaranek w³aścicielka „Retro Skibniew” (pow. soko³owski). Do tej inicjatywy do³¹czy³y: Pa³ac Patrykozy (pow. soko³owski), Gorzelnia Chopin w Krzesku, Choco Fruit w Mordach i Piekarnia Ratuszowa Radzikowscy w Siedl- cach. Oferta kulinarna ka¿dej restauracji jest inna. „Dwór Mościbrody” oferuje m.in. wê- 258 dzonego karpia z³owionego w dworskim sta- wie, tradycyjne wêdliny i pasztety, świe¿y 258 Prezentacja Szlaku Kulinarnego „Mazowiecka tatar i tort bezowy na deser. Dania serwuje Micha Szlachecka” na stoisku Mazowieckiej Regionalnej Organizacji Turystycznej siê tak¿e na biesiadnym podwórzu. Wiêksze

Powiat siedlecki 171

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 117171 22013-11-30013-11-30 14:53:0514:53:05 Welcome to Siedlce County

iedlce County abounds with various curiosi- interested in the borderlands of eastern Mazovia Sties of geographical, historical, cultural and and southern Podlasie. religious character. It is very differentiated as Here you can experience deep rest, enjoying regards landscape. It has seen occurrences that the unpolluted natural environment along the infl uenced the entire state’s shape and functio- Bug river, as also meet people of sterling worth ning. Its inhabitants are also out of the ordinary. who would tell you about their traditions and They are curious about the world, actively cre- glorious participation of these lands’ residents ating their future, gifted in availing themselves in historical events that greatly infl uenced the of their ancestors’ legacy and competent in tea- entire state’s vicissitudes. ching young generations how to base their deve- Having said that, we welcome you to this lopment on tradition and verifi ed models. „Subjective Guide” containing basic information The subject matter is so rich that the limited about physiographical conditions of the County, volume of this book allows us to merely touch its history, noblemen’s traditions and various some of the numerous factographical issues. religions which have enriched the spiritual life We invite the readers to independent research of its inhabitants for many centuries. and acquiring knowledge which the publisher Informations about festivities organized in can present only in a restricted scope. It refers various localities, representing traditions of local particularly to the County’s manor houses and communities, will certainly inspire readers to palaces deserving a separate chapter. They are visit the Siedlce County. The same effect will retentive traces and witnesses of the social class have the data concerning institutions and private of landowners and their active support of the enterprises engaged in organizing cultural life state and local communities. and providing accomodation. They all guarantee One of the important factors of the County’s fulfi llment of visitors’ expectations. economic development were the transportation As regards the discriptions of the most routes created on land, in water and over the air. interesting localities, contained in the Viewed historically, it is a fascinating process. „Subjective Guide to Siedlce County”, they will Siedlce County was also the birth-place of help to choose particular objects for individual human endeavours to conquer the outer space. and family sightseeing. There you will fi nd It was here that the Germans tested their V-2 characteristics of historical temples, old peers’ rockets in 1944. Concepts of that weapon, estates, as well as charming rivers and creeks. further developed after World War II, became the The more perceptive tourists will surely point of departure for many years’ competition notice the craftsmenship of village carpenters between the United States and the Soviet Union evidenced by the still preserved wooden houses. in the sphere of spacecraft construction and Impressive is also the residents’ attachment to space fl ights. religion and tradition clearly seen in the wayside Apart from that, we encourage our readers to shrines and specifi c monuments, in the form undertake hiking and cycling excurtions. During of mounds of Mazovian and Podlasian soil, motorized trips one is not always prone to notice devoted to heroic fi ghters for state independence the natural beauty and wealth of landscapes. The and safety of its frontiers. County’s picturesque views, still undistorted by Throughout this publication we invite big agglomerations and industrial works with the readers to visit and personally discover smoke-emitting chimneys, are very often the the attractions described and shown on the objects of envy for the other regions’ dwellers. presented photographs at particular sites of To the Siedlce County they may be a touristic interest. chance and travel destination for guests S³awomir Kordaczuk

172 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 117272 22013-11-30013-11-30 14:53:0614:53:06 Illustrations

1. Plan of Siedlce of 1904 when the town was a authorities) in Siedlce on the accasion capital of guberniya (province) of incorporation of the county into the 2. Main county offi ces in Siedlce (on the left) Warsaw Voivodeship, 30th December 1948 3. The county’s biggest erratic boulder at 25. Giewartowski family in front of their Wólka Kamienna manor-house in Krynica, years 1926-1928 4. Little pond at Grubale 26. Participants of an excursion along the 5. Harvest at Wodynie route of Podlasie manor-houses, during the 6. Chokeberry fi elds in the mist at Jasionka research session „Eminent representatives 7. A mare with a foal at Kêpa of Podlasie landowners in 19th and 20th 8. A stork with a mole in its bill at D¹browa centuries” organized by the Regional 9. Female Eurasian elk with foals running on Museum in Siedlce, availing the hospitality the fi eld between Górki i Przesmyki of Iwona and Dariusz Sutkowski, Sino³êka, 10. Trees cut down by beavers on a meadow 8th May 2010 near Grala-D¹browizna 27. The interior of no longer existing wooden 11. Gravel-pit at Kisielany-¯michy church at Wo³yñce 12. Stone hatchet found during building works 28. Postmill at Skórzec, 1960s at Krześlin. It attracts magnets. Research is 29. A postmill transferred from Zahajki to in progress whether it is of meteorite origin Stok Wiśniewski by Izabela and Emir 13. View from the maidan* towards the Chalecki escarpment of a mediaeval castle at 30. Turbine chamber in a water mill at Ruda Podnieśno (borough of Korczew) 14. Front gate arch and belfry of 18th century 31. Stanis³aw Ogrodniczuk in front of his in Siedlce house at Kamionki-Czabaje 15. Unchaining the prisoners in the prison 32. Door handle from a pulled down house yard in Siedlce that formerly stood by Floriañska street in 16. Mateusz Czarnocki of Czarnoty, Siedlce participant of the January Insurrection 33. One of the three karawakas at Osiny 17. Stole of Rev. Stanis³aw Brzóska 34. Shrine of St. John Nepomucene at Kowna- 18. A bullet of the Minie system from a battle- ciska. The most beautiful in the county fi eld near Wêgrów. Such bullets killed the 35. Ceremonial inauguration of the Hillock of January insurgents from Makobody and Józef Pi³sudski at Zawody-Majówka. In the other localities centre walks the President of Poland prof. 19. Welcome greeting of Józef Pi³sudski at the Ignacy Mościcki, and on the left his aide- railway station in Siedlce in 1919 de-camps (a Highlander and a Marine) 20. Identifi cation plate of a soldier from the 36. Tradition continues and is passed to next 22nd infantry regiment generations. Lighting of memorial fi res at 21. Gun-crew of the 9th light artillery regiment the top boulder of Józef Pi³sudski Hillock 22. Arm-band from an assembly of the 37. New church in Siedlce, now a cathedral. members of the Polish Military Reproduction of a post-card issued before Organization (POW) 1918 23. Monument devoted to the 5th and 6th 38. Rosary of Rev. Stanis³aw Jurczak, parish- brigades of Vilnius at the Vilnius Square in priest at Wo³yñce Siedlce 39. Orthodox church built in Siedlce at the 24. Participants of the joint session of county crossroads of Alejowa (Kiliñskiego) and and municipal ‘national councils’ (local Ogrodowa (Sienkiewicza) streets

Powiat siedlecki 173

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 117373 22013-11-30013-11-30 14:53:0614:53:06 40. Reproduction of a ‘donation brick’ for 61. Military cemetery of the Polish soldiers the construction of a Mariavite church in shot down by NKWD on 24th December Siedlce 1944 41. Siedlce, general view of a Jewish cemetery 62. Wayside shrine by the road to Olszyc at by Szkolna street the site of insurrectionary battle fought on 42. Fragment of the kirkut at Seroczyn 10th April 1931 43. A skull set in the church façade wall at 63. Ceremony of giving the name of soldiers of Krześlin the 1st infantry regiment of the Legions to 44. One of the paintings of Ludomir the school in Olszyc Szlachecki (borough Benedyktowicz, kept in the Regional of Domanice); 15th June 1997 Museum in Siedlce 64. Wayside shrine at Dziewule.The last relict 45. Front side of the manor-house in of former manor buildings Chlewiska, seat of the House of Creative 65. Monument concecration ceremony in front Work „Reymontówka” of a school 46. W³adys³aw Stanis³aw Reymont and his 66. Monument devoted to persons shot down wife Aurelia born Szacsznajder in an attempt of escape from a train 47. Sculptures from the „Sculptor’s Yard” destined to Siberia, and others killed („Zagroda rzeźbiarska”) during World War II 48. Wayside shrine in the village 67. Monument commemorating martyrdom 49. Palace elevation in the course of of the Uniates of Ho³ubla reconstruction 68. Parish church façade 50. Grave monument of Cisie proprietor 69. Recreational reservoir in the centre of the Teodor Potocki at the parish cemetery in village Skórzec 70. Monument in front a former school 51. Market-place in Siedlce in 1930s. In front (now a kindergarten) funded on the 10th on the left the cross funded by Siedlce anniversary of regaining independence by residents at the place of execution by Poland Russians of Pantaleon Potocki 71. Building in which the clairvoyant Marcinek 52. Manor-house after the renovation („Little Martin”) meditated and helped completed in December 2012 people in need 53. Autumn charm of a lime tree alley in the 72. Grave monument of Hipolit Stakowski manor park complex killed in action on 10th April 1831 54. One of the nicest wooden houses in the 73. Manor-house at Stare Iganie, witness of a county, D¹browa 101 battle during the November Insurrection 55. Picturesque apiary 74. Anniversary of the battle; ceremony on the 56. The parish church 10th April 2013 57. An organ built in 1895 by the producer „Ed. 75. Field reconstruction of the battle of Iganie Krukowski” in Siedlce; the sole specimen at Nowe Opole in Poland 76. Abandoned manor-house of Miedziñski 58. Monument commemorating the 10th family anniversary of regaining independence, 77. Inauguration of the monument devoted with a plate devoted to those killed in to victims of World War II, in front of the action in September 1939 Volunteers Fire Squad station on 20th June 59. Sculpture of Christ made of bark of the 2008 pine connected with conspirational events 78. Parish church façade of World War II 79. Charm of Podlasie’s wooden architecture 60. Cemetery ceremony devoted to people 80. Monument of the victims of Smoleñsk killed in September 1939 catastrophy on the 10th April 2010

174 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 117474 22013-11-30013-11-30 14:53:0614:53:06 81. Three-side shrine of 1806 104. Parish church façade in rays of sunset 82. Monument devoted to the borough of 105. Monument at the church cemetery Korczew residents killed in action during funded by the Circle of Village Youth the Polish-Bolshevik war (in front of a (“Ko³o M³odzie¿y Wiejskiej”) school) 106. Monument devoted to the victims of 83. Palace façade redesigned by prof. Stanis³aw NKWD camp Noakowski 107. View from the bridge over Stara Rzeka 84. Entrance hall with black oak woodwork (The Old River) 85. View of the guardhouse from the entrance 108. The parish church gate 109. Old trees in the manor park 86. Menhir in the park fulfi lling positive 110. Wooden houses in the village wishes 111. The parish church; former Unites’ 87. Granary of the former Korczew land temple property 112. Manor granary with a stone wall 88. Commencement of stucco reconstruction 113. One of the two school complexes in the in the ball-room, 9th June 2011 borough 89. Walenty Florysiak, the oldest uhlan of the 114. View of the Gop³o pond Polish Republic 115. Wayside shrines and a miraculous spring 90. No longer existing “White Manor”. State at Budzieszyn in August 1992 116. Parish church at Mokobody 91. Grave of a January insurgent at the local 117. Solemn mass service in the church cemetery 118. Inauguration of a memorial plate in the 92. Grave of Wies³aw Walczewski of a sabotage church vestibule, devoted to soldiers of group of the Home Army (Armia Krajowa), the Home Army (Armia Krajowa), 26th a prisoner of “Pawiak” shot down in April 1998 Warsaw on the 13th January 1944 119. Figure of St. Hedwig the Silesian, patron 93. Monument at the place of concentration of of the affi anced couples, inside the church the Home Army (Armia Krajowa) units of enclosure Kotuñ outpost during the action “Burza” 120. Monument devoted to persons killed (“The Storm”) during the Polish-Bolshevik War and 94. Monument in the centre of locality devoted World War II to the soldiers killed in action during World 121. Borough Offi ce building War II, partisans and civilians 122. Sunset over Mokobody. In the foreground 95. Performance of the members of “Nasz a branch of Bank pine Kotuñ” (“Our Kotuñ”) Society during a 123. The parish church with a gate-belfry picnic at Chlewiska 124. Wayside shrine of St. John Nepomucene 96. Obelisk with the square name oposite the palace entrance gate commemorating the meritorious Kotuñ 125. View of the entrance gate from the palace residents 126. View over the pond towards the alcohol 97. Porch of a wooden house distillery 98. Jan Pasiak in his cadet uniform of the 22nd 127. Impressive storks’ nest on the distillery’s infantry regiment chimney 99. Garden elevation of the manor-house 128. Social worker and poet Irena Ostaszyk 100. Monument in the manor park devoted to 129. Folk ensemble „Podlasianki” of Mordy “those murdered in the East” during a picnic at Chlewiska 101. Folkloristic pupils’ ensemble of the 130. Krystyna Naszczak – folk artist from schools at Krzesk and Zbuczyn Mordy 102. Manorial byre 131. No longer existing monument of those 103. Architectural details of the byre killed in the War of 1920

Powiat siedlecki 175

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 117575 22013-11-30013-11-30 14:53:0614:53:06 132. Henryk Czarnocki with his 155. Parish church with the belfry granddaughter, holding the banner of the 156. Epitaph of the church builder Home Army (Armia Krajowa) outpost 157. Main altar in the church of Mordy. He kept it concealed from 158. Wooden house of an organ player communist authorities 159. Monument devoted to the heroes who 133. Front side of the manor-house at twilight fought under the command of Józef 134. Fireplace room Pi³sudski 135. Spring in the park 160. Henryk Izdebski „Piegowaty”, soldier 136. Entrance arch; at the background the of the Partisants’ Unit (OP) „Zenona”, guardhouse of the manor-park complex buried at the cemetery in Przesmyki 137. Parish church façade 161. Fields seen on the left side before entering 138. Patriotic ceremony in the church Przesmyki on the way from Siedlce 139. Monument devoted to the memory of 162. Neogothic cemetery chapel persons killed in September 1939 at the 163. Folk ensemble „Przesmyczanki” parish cemetery 164. Manor-house built in the 19th century 140. Interior of the wooden parish church 165. Manor (palace) that belonged to the property 141. Grave monuments of Suchodolski family owners in the 2nd half of 19th century at the parish cemetery 166. Coping of the monument devoted to the 142. Bridge over a tributary of the river Homeland Kostrzyñ near Oleksin. An instance of 167. Neogothic parish church contemporary development in Kotuñ 168. Monument devoted to a heroic priest; borough at the background façade of a school 143. View of the wooden parish church façade building 144. Gallery with organ prospect 169. One of the graves of former proprietors at 145. Stained-glass window devoted to The the parish cemetery Blessed Martyrs of Podlasie 170. Inauguration of the monument of Rev. 146. One of the historical monuments at the Wawrzyniec Lewandowski on 16th church cemetery October 1938 147. No longer existing postmill 171. Panoramic view of the town’s centre in 148. Stanis³aw £êczycki, soldier of September 1970s 1939 and one of the best wind-millers 172. Winter town panorama with cathedral in the county. Sits on the set of grinding 173. Façade of the 18th century palace of stones of his windmill Ogiñski family 149. Plaque of a producer of grinding stones 174. Cemetery chapel of duchess Aleksandra called ‘Frenchmen’ (manufactured with Ogiñska silica imported from France) 175. Monument of Tadeusz Kościuszko; at 150. Modern building of the School Complex the background the town hall building at Paprotnia called „Pod Jackiem” („Under Jacques”). 151. Side elevation of the church Postcard of ca 1935 152. Monument devoted to soldiers of the 176. County ofﬁ ce building, 1928 Home Army (Armia Krajowa), National 177. Magistrate with the so called new town Armed Forces (Narodowe Si³y Zbrojne) hall in the background. Both buildings and Peasants’ Battalions (Bataliony were destroyed in bomb attacks in Ch³opskie), and the 20th anniversary of September 1939. Reproduction of a the pontiﬁ cate of John Paul II. State in the postcard by Boles³aw Sadowski year 2000 178. Pulling down of an arch-belfry in May 153. Wooden house of a former school 1941 154. Figure of St. John Nepomucene in a shrine 179. Building of the Polish Bank. Reproduction at Pruszynek of a postcard by Boles³aw Sadowski

176 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 117676 22013-11-30013-11-30 14:53:0614:53:06 180. Military ofﬁ cers’ block by Wojska 201. Ruins of a sheep-fold in the grange of Polskiego street Szyd³owin in land property of Sucho¿ebry. 181. Eagle of the 22nd infantry regiment from Here perished 11 (out of 12) January the pennant of a signal trumpet insurgents who used the object as their 182. Col. Kazimierz Hozer, commander of the night shelter 22nd infantry regiment in years 1926– 202. Monument devoted to the victims of 1932, creator of a football team active in World War II at the parish cemetery the national league in years 1932–1934 203. Sosna-Kozó³ki. Monument at the 183. Captain of the 22nd infantry regiment military cemetery of Soviet soldiers, war Albin de Tramecourt, later voivode of prisoners of the German camp at Wola Lublin Sucho¿ebrska 184. Pre-war revenue stamps emitted by the 204. Historical gristmill town government of Siedlce 205. Centre of locality. Building of the National 185. View of the parish church (before Health Fund enlargement) and cloister 206. View of the pond and former house of a 186. Obelisk on an earthen mound devoted grange steward converted to a village club to those killed in ﬁ ght for fath and house Homeland 207. Wayside shrine built in 1946 187. Wayside shrine of St. John Nepomucene 208. Steam-roller and carriage (dwelling of an 188. Church interior with main altar engineer) during the construction of a 189. Folk festivity of Skórzec borough at state road at Wiśniewo Go³¹bek on 10th June 2012 209. Petition to an instructor of „Farmers 190. Irena Kosiñska – young singer from Circles” to come to Wiśniewo and Skórzec take picture of (now: photograph) the 191. Pond in the centre of locality guard with the rolling-stock on the day 192. Cemetery monument devoted to soldiers of consecration of the site for future killed in action in September 1939 and construction of a parish church members of the Home Army (Armia 210. The building of Boles³aw Chrobry Krajowa) Primary School at Wiśniewo prior to 193. Monument of the victims of Katyñ crime 1935 at the local cemetery 211. Tank-monument: T-34/85 manufactured 194. Façade of a neo-Renaissance palace in Poland, symbolizing liberation of 195. Village panorama viewed from Gryczana Wiśniewo from German occupation in Góra July 1844 196. Bread plate manufactured for Józef 212. Folk ensemble „Wiśniewiacy” at the Oleszczuk (initials JO) of Stok Lacki by picnic in Chlewiska the smith from Joachimów Franciszek 213. Inauguration of the exposition „Atelier Gierwia³³o. Aluminum sheet came from Gancwola” in a Borough Cultural Centre a fuel container of a V-2 rocket which on the 19th January 2010 exploded in spring of 1944 over the 214. Czes³awa W¹sowska „Wujenka”, meadows by the river Helenka commander of the Women Military 197. Wayside shrine of Our Lady of 1950 by Service (Wojskowa S³u¿ba Kobiet) Siedlecka street 215. Winter landscape near Wiśniewo 198. Parish church funded by duchess 216. W³adys³aw Maciak, native of Wiśniewo, Aleksandra Ogiñska lost his leg in the battle of Monte Cassino 199. Interior of the temple 217. W³adys³aw £okietek Primary School 200. Manor-house at Wola Sucho¿ebrska, opened in 1924. Photo taken before 1939 the former part of the Sucho¿ebry land 218. Wooden parish church of 1776 property 219. Church interior

Powiat siedlecki 177

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 117777 22013-11-30013-11-30 14:53:0614:53:06 220. Cemetery chapel in the park. On its 236. One of the iron grave monuments at the façade is set a memorial plate of Nawelski parish cemetery family, the last owners of Wodynie land 237. Wooden house by the main street property 238. Folk ensemble of the students from 221. Thanatos: a detail of the grave monument schools at Zbuczyn and Krzeska of captain of horse Kazimierz Roszkowski 239. Palace in reconstruction 222. Mound-monument devoted to heroes 240. Catholic parish church killed in defence of faith and Homeland 241. Mariavite parish church. Photo taken in 223. Postmill by the road to Siedlce early 20th century 224. At the side porch of the manor, in a group 242. Fragment of exposition in the Tradition of persons, stands as the oldest Boles³aw Chamber of the school in Nowe Iganie Chomiczewski, owner of the land 243. Sculptures by Witold Lorentowicz in property the Tradition Chamber of the school in 225. Oak „S³awoj” in the manor park Nowe Iganie 226. Monument at the military cemetery of 244. Historical fi re-engines soldiers killed in action in September 245. Motor pumps and knapsack fi re squad 1939. At the background the monument equipment of heroes of Koziels, Starobielsk and 246, 247. Exhibits in the Regional Tradition Ostaszkowo Chamber at Mokobody 227. Example of destructive power of 248. Museum in the town hall „Under thunderbolts Jacques” 228. Some of the killed in action have been 249. „Jacques” coping the town hall tower identifi ed 250. „Dialogue” before the exhibition 229. Monument devoted to the Home Army arragement (Armia Krajowa) and Peasants’ Battalions 251. Ceremony of granting the awards of (Bataliony Ch³opskie); at the background: Ludomir Benedyktowicz on the 1st private Senior Home „Têczowe Wzgórze” December 2012 („Rainbow Hill”) 252. „Ecstasy of St. Francis” by El Greco 230. St. Florian protects the village from fi res 253. Fragment of the permanent exposition 231. Panorama of old Zbuczyn, still with 254. Folk ensemble of Trzciniec at the picnic thatches 255. Ceremonies of the „Days of the 232. Figure of Christ; at the background towers Independent” organized by the Regional of the parish church Museum in Siedlce 233. Building of the former post station at the 256. One of the regular meetings of the Siedlce Brześæ tract Collectors Club 234. No longer existing wooden school building 257. „Days of Siedlce”, 6th-10th June 2012 235. New version of the monument devoted 258. Presentation of the Culinary Route to persons killed in action in years 1914- „Mazovian Noblemen’s Dishful” at the 1920, with added intention pertaining to stand of Mazovian Regional Touristic years 1939–1945 Organization

178 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 117878 22013-11-30013-11-30 14:53:0614:53:06 Indeks geograﬁ czny

ndeks nie uwzglêdnia pañstw, krain geograﬁ cznych, ziem historycznych, jednostek admini- Istracji pañstwowej (województwo, powiat, gmina), samorz¹dowej, kościelnej, konspiracyjnej i leśnej, nazw z zagranicy, szlaków komunikacyjnych, rzek i zbiorników wodnych.

Bartków 24, 73, 76, 78, 116, 169 Czeremcha 20 Bartków Nowy 31, 33 Czerniejew 24 Bia³a Podlaska 92, 152 Czêstochowa 111 Bia³ystok 73 Czo³omyje 41, 99 Bielany 117 Czury³y 154 Bielsk 77 B³ogoszcz 112 Daæbogi 29, 31 Bojmie 13, 107, 108 D¹browa 10, 11, 35, 57–59, 116, 162, 169 Borki 86, 136 D¹brówka 68 Borki-Kosiorki 29, 167 D¹brówka £ug 130 Borki-Kosy 29, 30, 35 D¹brówka-Wy³azy 129 Borki Lipiñskie 72 Dêblin 48 Borki-Paduchy 29 Dêbowce 72 Borki Siedleckie 13 Dobre 51 Borki-So³dy 29 Dobrzanów 48 Borki-Świercze 29 Dobrzanów-Osiñskie 13 Borki-Wyrki 29, 154 Doliwo 52 Broszków 12, 13, 33 Do³ubowo 65 Brzozów 10, 86, 87, 136 Domanice 60–62, 87, 92, 140, 142, 145, 157, Budzieszyn 37, 94, 95, 168 168 Busko-Zdrój 149 Dra¿niew 75 Bu¿yska 167 Drelów 41 Droblin 91 Chlewiska 53–54, 81, 82, 141, 164, 168 Drohiczyn 22, 73, 74, 75, 76, 79, 115 Ch³opków 24 Drupia 61 Chodów 11, 13, 22, 37, 51, 133, 168 Duplewice 57 Chojeczno-Wilczonek 139 Dziewule 63–64 Chojeczno-Zabiele 139 Chro³owice 155 El¿bietów 19 Chromna 154 Emilianówka 61, 168 Cielemêc 124, 151 Cierpigórz 36 Felicjanów 43 Ciosny 140 Feliksów 49 Cisie 55, 56, 132 Cisie-Zagródzie 55–56 Garwolin 120 Czachy 60, 61 Gdañsk 76 Czajków 13, 72, 144 G³uchów 99 Czaple 168 G³uchówek 30, 35 Czarnoty 18 Golice 125 Czepielin 35 Go³¹bek 13

Powiat siedlecki 179

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 117979 22013-11-30013-11-30 14:53:0614:53:06 Gostchorz 31, 140 Kolonia Francuzy 72 Górki 11, 35, 93 Kolonia Wiśniew 142 Górzno 122 Kolonia ¯abokliki 167 Grabianów 11, 112, 125 Ko³odzi¹¿ 144, 168 Grabowiec 31 Kopcie 60, 61, 168 Grala-D¹browizna 11, 12, 13, 132 Korczew 11, 29, 74, 75–79, 86, 93, 99, 102, Granne 77 157, 164, 166, 168 Grêzów 54, 167 Kosów Lacki 37, 46 Grêzówka 61 Kostom³oty 42 Grochów 51, 108 Kotuñ 24, 53, 80–82, 157, 159, 162, 166, 168 Grodzisk 15, 63 Kownaciska 24, 34, 35, 86, 87, 88, 136 Gródek 75 Kownaty 53 Grubale 9, 112 Kraków 41, 49, 51, 55, 151 Grunwald 94, 114 Krasnobród 51 Krasusza 29 Hajnówka 20, 132 Kraśnik 50 Helenów (gm. Wodynie) 71, 167 Krotoszyn 76 Ho³ubla 31, 40, 41, 65–67, 86, 109, 110, 168 Krupczyce 16 Krynica 27, 136, 168 Iganie 60, 68–70, 92, 108, 145, 168 Krzesk 83–85, 142, 153, 171 Izdebki 15 Krzesk-Królowa Niwa 15, 33, 83, 85, 171 Krzesk-Maj¹tek 33, 83, 84 Jagodne 60, 167 Krzesk Stary 15, 83, 84 Janów Podlaski 22, 37, 121, 122, 162 Krześlin 12, 31, 35, 47, 86–88, 91, 136, 168 Jasionka 9, 35 Krześlinek 25, 88 Jedlina 118 Krzymosze 89–90, 168 Joachimów 133 Kudelczyn 84 Józeﬁ n (gm. Kotuñ) 81 Kuﬂ ew 55 Kupientyn 64 Kaczory (gm. Wiśniew) 140, 142 Kutno 52 Kaczory (gm. Wodynie) 60, 72 Kaliski 57 Laski 101 Ka³uszyn 10, 149 Laskowice 31, 76 Kamianki-Czabaje 32 Leszczyny 29 Kamianki-Nicki 57 Leśna Podlaska 20 Kamianki-Wañki 57, 167 Leśnowola 133 Kamieniec 36, 71–72, 121 Liw 47, 76 Kamionka 94 Lublin 35, 40, 48, 51 K¹kolewnica 26 Kêpa 10 £askarzew 122 Kielce 92 £êczycki 32, 33 Kisielany 30 £osice 21, 44, 58, 75 Kisielany-¯michy 12 £ódź 42, 50, 51 K³oczew 19 £ugi 154 Knychówek 38, 73-74, 76, 78, 168 £ugi Wielkie 30 Kobylany 32 £uków 63, 90, 143, 151 Kochany 13 £upiny 29, 31 Kock 23 £ysów 35, 39, 40, 41, 57, 91–93, 116, 136, Kodeñ 141 168

180 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 118080 22013-11-30013-11-30 14:53:0614:53:06 Maciejowice (gm. Zbuczyn) 83 Paprotnia Krasy 109 Maciejowice (pow. garwoliñski) 16 Paprotnia Podawce 109 Ma³kinia 20 Papy 15, 29 Ma³y Skwierczyn 109 Patków Ruski 58 Michów 125 Patrykozy 171 Miedzna 136 Pieñki 29 Mielnik 15, 77 Pieróg 56 Miêdzyrzec Podlaski 22, 33 Platerów 21, 22, 141 Mingosy 139 Pluty 29, 48 Miñsk Mazowiecki 94, 107, 142 P³ock 43, 107 M³ynki 144, 148 Podawce 109 Modrzew 15 Podnieśno 14, 24, 138 Mogielnica 168 Podzdrój 31, 62 Mokobody 18, 24, 25, 44, 87, 94–97, 106, 154, Poznañ 52, 76, 78, 116 158, 160, 166, 168 Pratulin 41 Mordy 9, 11, 18, 21, 22, 24, 27, 29, 31, 32, 36, Próchenki 83 37, 44, 76, 98-102, 109, 158, 164, 168, 171 Pruszczyn 127 Mościbrody 70, 103-104, 142, 168, 171 Pruszków 143 Mroczki 29 Pruszyn 37, 99, 112–113, 125, 132, 133, 135, 151, 168 Nakory 86, 136, 167 Pruszyn-Pieñki 35 Nasi³ów 65, 109 Pruszynek 113 Niemojki 92, 93, 168 Przesmyki 11, 33, 35, 99, 114–117, 158, 164, 168 Niepokalanów 93 Przybys³awice 127 Niwiski 13, 24, 81, 95, 105–106, 130, 139, Przygody 86 155, 168 Przywory 24, 60, 61 Nowe Iganie 13, 68, 69, 70, 159 Przywory Du¿e 31, 167 Nowe Miasto 94 Ptaszki 30 Nowe Opole 38, 69, 70 Puchaczów 127 Nowiny 29 Puczyce 98 Nowosielec 135 Purzec 133 Putkowice 155 Obory 118 Okrzeja 35 Raczyny 57 Oleksin 24, 34, 107–108, 168 Radzików Stopki 10 Oleksów 125 Radzików Wielki 10 Olêdy 13 Radzyñ Podlaski 100 Olsztyn 32 Rajki 50 Olszyc 13, 61, 62, 168 Rakowiec 168 Olszyc Szlachecki 13, 62 Raszyn 51 Opole k. Siedlec 22 Rososz 24, 72, 108 Ortel Królewski 38 Rozbity Kamieñ 117, 122 Osiny 34, 35 Ruda (gm. Korczew) 30, 33 Ostoje 15, 35, 168 Ruda Woliñska 81, 149 Ostro³êka 92 Rude 136 Ostrówek 29, 105 Rudka 95 Rudniki 64 Paprotnia 31, 32, 33, 34, 109–111, 158, 168 Rudno 107, 125 Paprotnia Kościelna 109 Rzeszotków 33, 35, 86, 87, 136, 169

Powiat siedlecki 181

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 118181 22013-11-30013-11-30 14:53:0714:53:07 Sandomierz 51 Śmiary 29 Sarnaki 23 Świniary 24, 49, 168 Sarnowo 15, 76 Seroczyn 11, 43, 44, 87, 118–122, 149, 164, Tarków 116 168 Tarków Wielki 109 Serokomla 127 Tarnogóra 127 Sewerynówka 64 Tchórzew-Plewki 15 Siedlce 7, 8, 9, 11, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 23, Terespol 16 24, 25, 26, 28, 31, 33, 36, 37, 38, 39, 40, Têczki 33 41, 42, 43, 44, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 53, Tokary 57 54, 55, 56, 58, 59, 61, 62, 64, 66, 68, 69, 70, Tonkiele 75 75, 78, 79, 85, 90, 92, 103, 104, 105, 106, Topórek 12, 24 111, 112, 113, 117, 119, 121, 122, 123-128, Treblinka 43, 44, 120, 162 130, 132, 135, 136, 140, 142, 143, 148, 154, Trêbice Dolne 167 155, 157, 159, 160–163, 164, 165, 166, 168, Trzemuszka 53 170, 171 Tuczna 29 Siemiatycze 22, 103, 104, 115 Tworki 29 Sino³êka 28 Tykocin 77 Sionna 139 Tymianka 105 Skibniew 171 Skierdy 75 Ujrzanów 125, 133 Sk³adów 125 Ulan 19 Skórzec 30, 31, 36, 55, 56, 129–132, 158, 168 Uziêb³y 65, 67, 136 Skwierczyn 109 S³awatycze 22 Wadowice 163 Sobiestan 63 Warszawa 10, 16, 21, 22, 23, 28, 32, 39, 47, Soko³ów Podlaski 11, 25, 64, 76, 171 48, 50, 51, 54, 55, 56, 76, 81, 85, 87, 95, Sosna-Kozó³ki 24, 137 100, 107, 112, 113, 119, 120, 121, 127, 128, Sosnowe 107 143, 148, 149, 151 Sosnowiec 52 Wawer 107 Stanis³awów 76 Wêgrów 18, 19, 42, 76, 94, 99, 151, 171 Stara Wieś (gm. Mordy) 25 Wielgorz 89, 112 Starczewice 10 Wieliczna 42 Stare Iganie 68, 70 Wierzchuca Nadolna 155 Stare Okniny 11 Wierzchuca Nagórna 155 Stok 112 Wilczonek 31, 139 Stok Lacki 13, 19, 133–135, 168 Wirów 20, 100 Stok Ruski 24, 133 Wiśniew 15, 37, 125, 140–143, 158, 166 Stok Wiśniewski 24, 30, 33, 140, 166, 167 Wodynie 9, 31, 33, 34, 36, 119, 120, 144–146, Stopki 32 149, 154, 158, 168 Strusy 87, 136 Wojtachy 33 Strza³a 11 Wojnów 36 Sucha 139 Wola Domanicka 60 Suchowola 91 Wola Ga³êzowska 100 Sucho¿ebry 37, 86, 87, 88, 136–138, 154, 158, Wola Golicka 125 166, 168 Wola £ysowska 91 Szczeglacin 11, 24, 75, 76 Wola Serocka 144 Szostek 149 Wola Siedlecka 125, 133 Szyd³owin 137 Wola Sucho¿ebrska 24, 136, 137

182 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 118282 22013-11-30013-11-30 14:53:0714:53:07 Wola Wodyñska 13, 29, 35, 147–149, 167, 168 Zalesie 104, 125 Wo³yñce 30, 38 Zaliwie-Szpinki 167, 168 Wólka Kamienna 9 Zawady (gm. Przesmyki) 35, 36, 168 Wólka Kobyla 130 Zawady (gm. Zbuczyn) 15, 84, 124 Wólka Konopna 29 Zbuczyn 15, 37, 84, 87, 140, 141, 142, 150– Wólka Leśna 112 154, 158 Wólka Soseñska 35 Zbuczyn Poduchowny 153 Wólka Wo³yniecka 168 Zdany 15 Wólka ¯ukowska 24 Zielonka 168 Wroc³aw 76 Ziomaki 105 Wyczó³ki 11, 36, 89 Wy³azy 105 ¯abokliki 13, 112, 125 Wyrozêby 64, 110, 111 ¯ebraczka 13 Wyrozêby-Konaty 33, 85 ¯ebrak 51, 167 Wyszków n/Liwcem 94 ¯elechów 148 Wyszomierz 136 ¯eliszew 24, 81, 121, 155–156 ¯eliszew Du¿y 34, 43, 155, 156 Zahajki 30, 33 ¯eliszew Podkościelny 34, 155, 168 Zakrzew 51 ¯elków 13, 52, 129, 133 Zakrzówek 127 ¯yrzyn 61

Powiat siedlecki 183

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 118383 22013-11-30013-11-30 14:53:0714:53:07 Deﬁ nicje (podręczny słowniczek niektórych pojęć)

Atynencja (przyleg³ośæ) mimo zamieszkania ich przez oko³o 53% Historyczna jednostka osadnicza, le¿¹ca poza ludności katolickiej. Z guberni siedleckiej centrum w³asności, lecz bêd¹ca w obszarze jej wy³¹czono powiat bialski oraz fragmenty po- w³adzy, np. przedmieście. wiatów: konstantynowskiego, w³odawskiego i radzyñskiego. Awuls Dawna nazwa folwarku bez gruntu lub w³o- Konstrukcja zrêbowa (wieñcowa, wêg³owa) ścian, oderwanego od maj¹tku ziemskiego np. Ściana z u³o¿onych poziomo belek i ³¹czonych w wyniku dzia³añ wojennych. w naro¿ach (wêg³ach) poprzez zaciosanie do odpowiedniego kszta³tu. Donacja, majorat donacyjny Dobra ziemskie nadane przez monarchê jako Kordegarda nagroda. W Cesarstwie Rosyjskim przybra³y Budynek pe³ni¹cy funkcjê wartowni, wcho- formê represji wobec polskich ziemian uczest- dz¹cy w sk³ad zespo³u pa³acowego lub dwor- nicz¹cych w powstaniach narodowych. Mia³y skiego, sytuowany w pobli¿u bramy g³ównej. charakter majoratów, co uniemo¿liwia³o po- wrót maj¹tków w rêce polskie. Liegenschaft (z niem. nieruchomośæ) W GG posiad³ośæ rolna administrowana przez Dziedzictwo kulturowe niemieckiego pe³nomocnika. W praktyce pol- Ogó³ dorobku spo³eczeñstw w zakresie nauki, ski maj¹tek ziemski przejêty i prowadzony sztuki, architektury, oświaty, techniki, wy- przez niemieckie w³adze okupacyjne. tworzonego w trakcie historycznego rozwoju i przekazywanego z pokolenia na pokolenie. Lo¿a kolatorska (z ³aciny darczyñcy) Mo¿e mieæ charakter materialny albo niema- Lo¿a patrona kościo³a lub jego fundatora, zwy- terialny. kle w³aściciela ziemskiego z terenu paraﬁ i. Za- siada³ w niej z rodzin¹ podczas mszy świêtej. Ekspiacja Wynagrodzenie Bogu za grzechy poprzez £an uczynki pokutne, modlitwê, ja³mu¿nê, s³u¿bê Jednostka powierzchni w Europie. W Polsce od potrzebuj¹cym itp. XIII w. jednostka miernicza określaj¹ca rozmiar uposa¿enia ch³opa osadzonego na wsi. Etymologia (źród³os³ów) Wynosi³ oko³o 17 ha, dzieli³ siê na zagony, a te Dzia³ jêzykoznawstwa badaj¹cy pochodze- na skiby. nie wyrazów oraz zmiany znaczenia i formy w miarê up³ywu czasu. Zadaniem etymolo- Majdan gów jest m.in. wykrycie pierwotnego znacze- Wewnêtrzna czêśæ mieszkalna grodziska śred- nia danego wyrazu. niowiecznego.

Gubernia che³mska Majorat Utworzona z czêści guberni siedleckiej i lu- Dziedziczenie maj¹tku przez najstarszego po- belskiej ustaw¹ z 6 VII 1912 r. Powsta³a po- tomka lub krewnego bez mo¿liwości dzielenia przez od³¹czenie od Kraju Przywiślañskiego przedmiotu dziedziczenia, maj¹tek tak dzie- ziem określonych jako „rdzennie ruskich”, dziczony.

184 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 118484 22013-11-30013-11-30 14:53:0714:53:07 Materialne dobra kultury Soboty Przedmioty maj¹ce znaczenie dla dziedzictwa Podcienia wsparte na s³upach i przykryte jed- i rozwoju kulturalnego ze wzglêdu na ich war- nospadowym dachem, otaczaj¹ce świ¹tyniê tośæ historyczn¹, naukow¹ i artystyczn¹. Bar- na ca³ym lub czêści obwodu. Nazwa pochodzi dzo czêsto tê kategoriê określa siê w jêzyku od zwyczaju przybywania dawniej wiernych potocznym mianem zabytków. z dalszych odleg³ości w soboty na niedzielne nabo¿eñstwo i nocowania w podcieniach. Menhir (men-kamieñ, hir-wysoki) Pojedynczy pionowy znak kamienny wywo- Tradycja dz¹cy siê z kultury neolitu. 1. Przekazywane z pokolenia na pokolenie obyczaje, przekonania, zasady wierzenia, Mezoregion (fi zycznogeografi czny) sposoby myślenia, postêpowania itp., wy- Jednostka podzia³u obejmuj¹ca wiêkszy teren ró¿nione przez dan¹ zbiorowośæ jako wa¿ne o zbli¿onych cechach środowiskowych i kra- treści kulturowe. Istotny czynnik samo- jobrazowych. Wchodzi w sk³ad wiêkszej jed- określania siê grup spo³ecznych i narodów. nostki, makroregionu. Tak¿e proces przekazywania i przyswaja- nia tych treści przez aktualn¹ świadomośæ Niematerialne dobra kultury spo³eczn¹. 2. Przekazywane opisy wyda- Nazwy (geografi czne, historyczne, fi zjogra- rzeñ z przesz³ości traktowane jako historia fi czne, imiona i nazwiska, a tak¿e przydomki (choæ niesprawdzalne). 3. Umiejêtności i przezwiska), hymn, god³o kraju, umiejêtno- artystyczne albo rzemieślnicze, w których ści i technologie, a tak¿e takie elementy kultu- wykonawca wykorzystuje doświadczenie ry, jak folklor, obyczaje, wierzenia religijne itp. mistrzów, dawne technologie lub sposoby dzia³ania. Oprawa (reformacja, ubezpieczenie, opa- trzenie) Transept Ubezpieczenie na maj¹tku posagu i sumy tej Nawa poprzeczna, prostopad³a do osi kościo- samej wysokości zapisanej ¿onie. ³a, po³o¿ona miêdzy prezbiterium i reszt¹ korpusu budynku. Orientowanie (oriens-wschód) Świadome sytuowanie budynku w stosunku Wiatrak holenderski (wie¿owy) do stron świata, ustawianie budynku na osi Na wiatr obracany by³ tylko dach ze śmigami wschód-zachód, kośció³ orientowany ma prez- i wa³em śmigowym, tzw. czapa. Ten typ by³ biterium zwrócone na wschód. tak¿e murowany.

Portyk Wiatrak koźlak (koz³owy) Czêśæ budynku na planie prostok¹ta z ko- Najstarszy typ z podstaw¹ zajmuj¹c¹ naj- lumnami lub ﬁ larami wspieraj¹cymi dach lub ni¿sz¹ kondygnacjê i z³o¿on¹ z koz³ów. S¹ to taras. Poza obrysem budynku (np. w Krzesku dwie skrzy¿owane podwaliny i od ich koñ- – Maj¹tku) lub wg³êbny (D¹browa). Inaczej ców odchodz¹ce skośne belki do usytuowa- ganek poprzedzaj¹cy wejście, tworz¹cy g³ówn¹ nego centralnie stembra, na którym opiera czêśæ fasady dworu, pa³acu. siê ciê¿ar budynku zawieszonego na belce m¹cznej. Posesor Dawniej w³aściciel lub dzier¿awca. Wiatrak paltrak (rolkowy) Najm³odszy typ, ca³y budynek by³ obracany Przystawstwo wokó³ osi na kolistym torze po³o¿onym na Rejon obowi¹zany dostarczaæ wojsku ¿yw- fundamencie. nośæ, miejsce postoju, przybycia, stanowisko.

Powiat siedlecki 185

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 118585 22013-11-30013-11-30 14:53:0714:53:07 W³óka gatunek ma sta³¹ liczbê komórek, to powo- Miara powierzchni u¿ywana dawniej na Ma- duje, ¿e organizm rośnie poprzez wzrost ko- zowszu i wchodnich terenach Rzeczypospoli- mórek. Nie poprzez powiêkszenie ich ilości. tej, by³a synonimem ³ana. W Polsce znane s¹ 554 gatunki. Środowiskiem s¹ wilgotne miejsca: mchy, kielichy roślin, Wrotki dziuple lub piasek pla¿y. Ma³e przezroczyste bezkrêgowce z wieñcami rzêsków napêdzaj¹cych pokarm do otworu Wybraniec gêbowego, zwane aparatem wrotnym (dwa Ch³op osiad³y na w³asnym gospodarstwie wieñce poruszaj¹ce sie zawsze w odwrotnych w dobrach królewskich, zwolniony z wszelkich kierunkach), st¹d ich nazwa. Cia³o maj¹ po- powinności, maj¹cy obowi¹zek stawiæ siê z bro- dzielone zwykle na g³owê, tu³ów i nogê. Ka¿dy ni¹ na wezwanie do piechoty wybranieckiej.

186 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 118686 22013-11-30013-11-30 14:53:0714:53:07 Bibliograﬁ a

Badania archeologiczne na Mazowszu Domanice. Przyroda, tradycja, historia, Red. i Podlasiu, red. A. Kempisty, K. Koz³owski, I. Groblewska, Emilianówka 2013. Warszawa 1975. Dylewicz C., Jak to z kopcem im. Marsza³ka Bobryk A., Kochan I., Prawos³awie w Siedl- Józefa Pi³sudskiego w Zawadach by³o? Wspo- cach, Siedlce 2007. mnienia, Siedlce 2008. Boczek A., Wieś Dziewule – opis historycz- Dziedzictwo duchowe i materialne szlachty ny (1441–1933), praca mgr, Siedlce 1988. podlaskiej od XIX wieku do III Rzeczypospoli- Bojownikom o niepodleg³ośæ. Cześæ!, opr. tej, opr. zb., Siedlce 2006. hist. K. i E. Kopówka, fot. C. Ostas, Siedlce Dzieje wojenne i powojenne szlachty podla- 2001. skiej, opr. zb., Siedlce 2009. Boruta T., Polityka agrarna niemieckie- Dziewule 25/26.03.1945 r., Siedlce 2005, go okupanta w czasie I wojny światowej (na przyg. do druku A. Krzeski. przyk³adzie Podlasia), [w:] Wojsko i kultura Filipek F., Kolej Warszawsko-Terespolska, w dziejach Polski i Europy. Ksiêga jubileuszo- Warszawa 1972. wa profesora Piotra Matusaka w 65 rocznicê Florysiak Z., Korczew lat okupacji niemie- urodzin, Warszawa–Siedlce 2006, s. 234–242. ckiej. Okruchy wspomnieñ, Siedlce 2009. Bugajski C., Wspomnienia z lat okupacji Garlicka I., Sygietyñska H., Przygoda z El 1939–1945. Z dziejów Ziemi Najbli¿szej, t. 1, Greco, [w:] Kosów Lacki. Studia i materia³y do druku przyg. A. Krzeski, Siedlce 2001. z dziejów miejscowości, t. I, red. A. Ziontek, Buszko A., Ziemia korczewska, Korczew Siedlce 2011, s. 279–310. 1997. Gierlach B., Gierlach M. S., Stanowiska ar- Byczyñski S., Zarys historii paraﬁ i Krześlin, cheologiczne w województwie siedleckim, cz. Siedlce 1998. I, cz. II, Siedlce 1980. Cêkalska-Zborowska H., Aleksander Or- Gill G., Kopce w krajobrazie kulturowym ³owski, Warszawa 1962. Polski, Kraków 2002. Chajewski F., W odwrocie, [w:] „Karta”, Glass A., Kordaczuk S., Stêpniewska D., nr 21, 1997, s. 54–57. Wywiad Armii Krajowej w walce z V-1 i V-2, Charczuk W., Zbrodnia ludobójstwa komu- Warszawa 2000. nistycznego aparatu bezpieczeñstwa dokona- G³owacka-Maksymiuk U., Ulice Siedlec. na na cz³onkach opozycji antykomunistycz- Historia, patroni, zabytki, Siedlce 1997. nej w Siedlcach 12–13 kwietnia 1945 roku, Gnat-Wieteska Z., Iganie, Pruszków 1997. Siedlce 2011. Góra S., Partyzantka na Podlasiu Charczuk W., Z dziejów Zbuczyna 1863−1864, Warszawa 1976. w XV–XXI wieku, [w:] „Rocznik Miêdzyrzecki”, Górska I. i inni, Grodziska Mazowsza i Pod- t. XLII, Miêdzyrzec Podlaski 2012, s. 73–94. lasia (w granicach dawnego województwa Dmowski R., Bitwa pod Iganiami 10 kwiet- warszawskiego), Ossolineum 1976. nia 1831 r. Wybór źróde³, Iganie–Siedlce 2011. Grêzów. Kronika dzia³alności Ko³a Go- Dmowski R., Kolej na terenie prawobrze¿- spodyñ Wiejskich i zespo³ów artystycznych, nej czêści Dystryktu Warszawskiego w latach 1971−2011, opr. W. Ksiê¿opolska, Siedlce 1939–1944. Zarys historii, praca mgr., Siedlce 2012. 1998. Grzegorek L., S³ownik biograﬁ czny zwi¹za- Dmowski R., Unitis Viribus. Diecezja Pod- nych z woj. siedleckim twór ców i krzewicieli laska w II Rzeczypospolitej, Warszawa 2013. kultury A−K, Siedlce 1983.

Powiat siedlecki 187

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 118787 22013-11-30013-11-30 14:53:0714:53:07 Haraburda A., Poczta w Siedlcach Kordaczuk S., Wiatraki w województwie 1817−1997. Inwentaryzacja znaków poczto- siedleckim, praca mgr., Siedlce 1984. wych, Siedlce 2009. Kordaczuk S., Wróbel B., Tajne bronie Hitle- Izdebski J., Dzia³ania wojenne na Podlasiu ra. Ślad polski, Warszawa 2012. w sierpniu 1920 r., Siedlce 1991. Korneæ G., Pa³ac Ogiñskich w Siedlcach, Izdebski J., Rola garnizonu Siedleckiego Siedlce 2007. w ¿yciu miasta (1918−1939), [w:] Spo³eczeñ- Koty³³o A., Wśród unitów podlaskich, [w:] stwo siedleckie w walce o wyzwolenie naro- Zanim wróci³a Polska. Martyrologium ludno- dowe i spo³eczne, pr. zb. pod red. J. R. Szaﬂ ika, ści unickiej na Podlasiu w latach 1866−1905 Warszawa 1981, s. 225−237. w świetle wspomnieñ, wybór i opr. T. Kraw- Jastrzêbska K., Dzieje zaścianka szlache- czak, Warszawa 1994, s. 173−212. ckiego Jastrzêbie. Miêdzy Domanicami i Wiś- Kowalczyk L., Katalog twórców ludowych niewem, Siedlce 2003. województwa siedleckiego, Siedlce 1981. Jaszczo³t T., Osadnictwo lewobrze¿nej czê- Krawczak T., W szlacheckim zaścianku, ści ziemi drohickiej w XV i na pocz¹tku XVI w. Warszawa−Siedlce 1993. – okolice Soko³owa, Wêgrowa i Mord, [w:] So- Ksiêga pami¹tkowa siedlczan (1844−1905) ko³ów Podlaski. Dzieje miasta i okolic, red. G. wraz z pamiêtnikami zjazdów w r. 1920 Ry¿ewski, Bia³ystok–Soko³ów Podlaski 2006, i 1925, Warszawa b.r.w. s. 63−243. Kuæ-Staniszewska A., Wspomnienia z oku- Kajtel H., Hitlerowski obóz przesiedleñczy pacji niemieckiej 1915−1918, Warszawa 1939. w Zamościu, Bi³goraj 2003. Kurek E., Dzieci ¿ydowskie w klasztorach. Kalaga J., Wczesnośredniowieczny kom- Udzia³ ¿eñskich zgromadzeñ zakonnych pleks osadniczy w Krzesku-Królowej Niwie, w akcji ratowania dzieci ¿ydowskich w Polsce Siedlce 1988. w latach 1939−1945, Zakrzewo 2012. Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom X, Legendy i opowieści z mojej okolicy, Ho³ub- Województwo warszawskie, Zeszyt 22, Po- la 2012. wiat siedlecki, red. I. Galicka, H. Sygietyñska, Libicki P., Libicki M., Dwory i pa³ace wiej- D. Kaczmarzyk, Warszawa 1965. skie na Mazowszu, Poznañ 2009. Kompel G., Jacek Woszczerowicz: geniusz? Lipiñska M., W drewnie i w kamieniu, [w:] b³azen? mag?, £ódź 2004. „Echa Leśne. Magazyn Przyjació³ Lasu”, nr 3, Kopówka E., Rytel-Andrianik P., Dam im 2012, s. 70−71. imiê na wieki. Polacy z okolic Treblinki ratu- Lipiñska S., Monograﬁ a Kopca Marsza³ka j¹cy ¯ydów, Oksford–Treblinka 2011. Józefa Pi³sudskiego w Zawadach-Majówce, Kordaczuk S., Cegie³ki historii Polski. Opo- „Z dziejów ziemi najbli¿szej”, t. 14, Siedlce wieści wojenne z Podlasia i Mazowsza, Siedl- 2002. ce 2005. Lustracja województwa lubelskiego 1661, Kordaczuk S., Nauczyciele i uczniowie Warszawa 1962. Gimnazjum i Liceum im. B. Prusa w Siedl- £uka J., Frontowy teatr w ¿o³nierskiej po- cach w wydarzeniach II wojny światowej, trzebie, Siedlce 2003. Siedlce 2008. £uka J., Moja droga z wiejskiego zespo³u te- Kordaczuk S., Powstanie styczniowe na atralnego do teatru wojskowego, Siedlce 2003. Podlasiu. Katalog wystawy, Siedlce 1993. Maliszewski M., Welik G., Unici Podlascy. Kordaczuk S., Próby niemieckiej broni V-1 Przewodnik historyczny, Siedlce 1992. i V-2 na Podlasiu wiosn¹ 1944 roku, Siedlce Mania A., Rezerwy Banku Polskiego, [w:] 2004. „Inne Oblicza Historii”, nr 4, VI−VII 2006, Kordaczuk S., Spod znaku or³a. Armia Kra- s. 96−101. jowa, Siedlce 1996. Matusak P., Wywiad Zwi¹zku Walki Zbroj- Kordaczuk S., 100 spotkañ z histori¹. Za nej – Armii Krajowej 1939−1945, Warszawa drutami Europy, Siedlce 2001. 2002.

188 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 118888 22013-11-30013-11-30 14:53:0714:53:07 Mazur K., Kościo³y i zwi¹zki wyznaniowe Przew³ocki J., Nic ponad przydatnośæ [w:] w Siedleckiem. Historia, doktryna, wspó³- „Karta”, nr 25, 1998, s. 66–89. czesnośæ, Siedlce 1996. Przyroda województwa siedleckiego, praca Michalec D., Aleksandra Ogiñska i Jej czasy, zb. pod red. H. Kota, Siedlce 1995. Siedlce 1999. Rogalski R., Nigdy wiêcej... Okupacyjne Mikulski J., Grodziska w powiecie siedle- wspomnienia mojej m³odości 1939–1945, ckim, Poznañ 1937. Siedlce 2006. Milewski T., Parafi a rzymsko-katolicka Rutkowski A., Natolin Fonbergów, mps z³o- Podwy¿szenia Świêtego Krzy¿a w £ukowie. ¿ony w 2012 r. do druku w Muzeum Regional- Zarys dziejów, £uków 1999. nym w Siedlcach. Miśkiewiczowa M., Mazowsze wschod- Rydel L., Dwór – polska to¿samośæ, Poznañ nie we wczesnym średniowieczu, Warszawa 2012. 1981. Siedlce 1448–1995. Wydanie jubileuszowe, Murawski M. J., 22 czerwca 1941 roku − opr. zb. pod red. nauk. E. Kospath-Paw³owskie- pierwszy dzieñ dzia³añ Luftwaffe w operacji go, Siedlce 1996. „Barbarossa”, (w:) „Militaria XX Wieku”, nr 3 Siedlce 1448–2007, red. nauk. E. Kospath- (19), 2011, s. 46−60. -Paw³owski, Siedlce 2007. Niewiarowska-Bogucka K., Mecenat rodzi- S³ownik biografi czny Po³udniowego Podla- ny Ossoliñskich w XVIII i XIX wieku na Podla- sia i Wschodniego Mazowsza, t. I, red. A. Ko- siu, Warszawa 2004. ³odziejczyk, Siedlce 2009. Nowogródzki P., Dzieje rodu Kamieñskich S³ownik geografi czny Królestwa Polskiego herbu Ślepowron z Kamianek Lackich i Cza- i innych krajów s³owiañskich, red. B. Chle- bajów ziemi drohickiej, praca mgr., Siedlce bowski, W. Walewski, Warszawa 1880–1900. 2011. Spis zabytków województwa siedleckiego, Orze³owski S., Świat na prze³omie II i III ty- Siedlce 1984. si¹clecia widziany oczami autora, mieszkañ- Strychalski J., Bitwa pod Iganiami ca Podlasia. Wspomnienia z lat 1942−2011, (10.IV.1831), Siedlce 1985. Siedlce 2012. Sulot L., Historia traktu brzeskiego, (w:) Ostas C., Powiat siedlecki i okolice. Trasy „Ochrona Zabytków”, nr 39, 1986, s. 196–200. rowerowe, Siedlce 2007. Szczepañczuk Z., Zabytkowe kamienie Ostas C., Siedlce. Przewodnik, Siedlce 2003. z wykuciami na terenie diecezji Siedleckiej Patoleta J., Stosunki spo³eczno-gospodar- czyli Podlaskiej, Świdnica 1990. cze w powiecie siedleckim na prze³omie XIX Szkice z dziejów powstania listopadowego i XX w., [w:] Spo³eczeñstwo siedleckie w walce – w 180. rocznicê bitwy pod Iganiami (1831– o wyzwolenie narodowe i spo³eczne, praca zb. 2011), opr. zb., Red. R. Dmowski, Siedlce 2011. pod red. J. R. Szafl ika, Warszawa 1981, s. 21−41. Szkopkowie Z. i J., Zaraniarze z Rzeszotko- Piskunowicz H., ZWZ-AK w powiecie sied- wa, Rzeszotków 2012. leckim 1939−1945, Siedlce 1992. Szlachta podlaska od po³owy XIX wieku do Podgórski M., Traktem bitym przez Podla- III Rzeczypospolitej, opr. zb., Siedlce 2004. sie, Lublin 1982. Światowy Zwi¹zek ¯o³nierzy AK Obwód Postek R., Czaszka w murze, [w:] „Spotka- Siedlce „Sowa” – „Jesion”, Walka o niepod- nia z Zabytkami”, nr 5, 1993, s. 42−43. leg³ośæ 1939–1989, Biogramy, zeszyt I–XII, „Pośnik”, „Herody” Trzciniec, gm. Skórzec, t. 1–3, B VIII, XII, S 1–3; Wspomnienia, zeszyt pow. Siedlce, opr. W. Ksiê¿opolska, Siedlce 1–10. 2009. Tatarkiewicz W., Aleksander Or³owski z 32 Przemys³ regionu siedleckiego w XIX–XXI reprodukcjami, Warszawa (1926 ?). wieku, opr. zb., Red. D. Grzegorczuk, J. Pi³ato- Terlikowska U., Dwór w pamiêci historycz- wicz, A. Zawadzki, Siedlce 2010. nej wśród ludności miejscowej w Korczewie, [w:] „Kultura ludowa Mazowsza i Podlasia.

Powiat siedlecki 189

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 118989 22013-11-30013-11-30 14:53:0714:53:07 Studia i materia³y”, t. II, red. A. Ko³odziejczyk, Wojewódzki M., Akcja V-1, V-2, Warszawa A. Stawarz, Warszawa 1997, s. 177–197. 1970. Todorski Z., Zarys dawnych dziejów Kotu- Woźnica K., Wieś Siedlce w ziemi ³ukow- nia, Kotuñ 2009. skiej, mps, Siedlce 2009, zb. autorki. Tomaszewski K., Takie ziarno ze mnie jest, Wybitni przedstawiciele ziemiañstwa pod- Siedlce 1996. laskiego w XIX i XX wieku, opr. zb., Siedlce Trêtowski K., Opis miasta Siedlce. Z rêkopi- 2011. su z 1863 roku przepisa³ Adam Krzeski, Siedl- ¯ydzi na Podlasiu, opr. zb., Siedlce 2010. ce 2010. Trojanowska M., Cechy etnomuzyczne repertuaru instrumentalnego Mieczys³awa W ksi¹¿ce wykorzystano równie¿ artyku³y Borkowskiego ze wsi Borki Kosy, praca mgr., opublikowane w: „G³osie Podlasia”, „Ziemi Lublin 1998. Siedleckiej”, „Szkicach Podlaskich”, „Pracach Welik G., Ziemiañstwo guberni siedleckiej Archiwalno-Konserwatorskich”, „Lamusie. 1867–1912, Siedlce 2009. Piśmie Siedleckich Kolekcjonerów”, „Tygo- Winter A., Dzieje Siedlec 1448–1918, Siedl- dniku Siedleckim”, „Kurierze Siedleckim”, ce 1969. „Echu Katolickim”, „Katolickim Echu Podla- Winter A., Siedlce w okresie II Rzeczypo- sia”, „¯yciu Siedleckim” , „Presti¿u”, „Gaze- spolitej, [w:] Spo³eczeñstwo siedleckie w wal- cie Zarz¹du m. Siedlec” oraz informacje ze ce o wyzwolenie narodowe i spo³eczne, pra- stron internetowych powiatu Siedlce, Urzêdu ca zb. pod red. J. R. Szaﬂ ika, Warszawa 1981, Miasta Siedlce i urzêdów gminnych powiatu s. 217–223. siedleckiego.

190 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssiedlecki.inddiedlecki.indd 119090 22013-11-30013-11-30 14:53:0714:53:07