•• •• BUYUK MECiDiYE• • CAMİİ VE •• ORTAK OY • KUUEYTTÜAK e KUUEYTTÜAK Kuveyt Türk Katılım Bankası Kültür Yayınları Dizisi: 4 "BÜYÜK MECtDIYE CAMll VE ORTAKÖY" EDİTÖR Mehmet Baha Tanınan YAYIN KURULU Yrd. Doç. Dr. Gözde Çelik Prof. h.c. M. Uğur Derman Prof. Dr. Ahmet Ersen Cengiz Göncü Dr. M. Çağhaa Keskin Serap Timaş Koçak Dr. Sevgi Parlak Prof. Dr. Turgut Saner Prof. Dr. M. Baha Tanınan Ferhan T ekiıımirza PROJE KOORDİNATÖRÜ Hasan Yılmaz KURUMSAL ILETİŞL\11 Gökhaa Şengül Esra Hebil KiTAP TASARIM Abdüsselam Ferşatoğlu FOTOCRAF Cihat Htdır SON OKUMA Dr. Mustafa Demiray YAPIM Forografika Ltd. Şti. Selami Ali Mh. Vakıf Sk. No: 2/2 D.7 34664 Tel: +90 (216) 201 10 94 Üsküdar lstanbul BASKI ve ClLT Pasifik Ofset Cihangir Mah. Güvercin Cad. No:3/1 Baha iş Mrk. A Blok 34310 Ha.ramidere / lstanbul ISBN 978-605-63459-2-0. ".... BASKI YERl ve YILI İstanbul 2014 Copyright © Her hakkı mahfuzdur. Tüın yayın haklan Kuveyt Türk Kanlım Bankası'na aittir. Tanıtun amacıyla yapılacak kısa alıncılar hariç, yayıncının izni olmaksızın tümüyle veya kısmen, hiçbir yolla ve hiçbir ortamda yayınlanamaz ve çoğalnlaaıaz. KUVEYT TÜRK KATILIM BANKASI A.Ş. Büyükdere Cad. No: 129/1 34394 Esentepe I lST ANBUL Tel.: +90 (212) 354 11 11 www.kuveytturk.com.tr ORTAI(ÖY SAHİLİNDEKİ SARAYLAR VE YALILAR rtaköy sahili, 19. yüzyılda, Bo­ eşi Fatma Sultan (ö.1732) için bu sahilde ğaziçi kıyılarının Fındıklı'da yaptırılan ve "Ferahabad" adı verilen O Çifte Saraylar ile başlayıp, yazlık saray2, Lale Devri'nde İbrahim Beşiktaş'ta Dolmabahçe Sarayı ile devam Paşa ile Ill. Ahmed'in (1703-1730) sıkça eden kagir saraylar dizisini Çırağan Sa­ geldikleri bir yer olmuş, mehtaplı geceler­ rayı ve onu izleyen Feriye Sarayları ile de düzenlenmeye başlayan ışık ve çiçek sürdüren im.perial kesimidir. Bu göz alıcı dolu eğlenceler nedeniyle "Çerağan" düzenleme, Sultan Abdülmecid zamanın­ adını almıştır. 3 Bu sarayı gören Lady da (1839-1861) tamamlanan Bezmialem Montagu (ö.1762), sekiz yüz odalı oldu­ Valide Sultan Camii ve Büyük Mecidiye ğu söylenen yapıda pencere camlarının (Ortaköy) Camii'nin zarif minareleriyle lngiltere'nin en kaliteli ürünlerinden ol­ zirve yapmış, hanedan üyelerine, genel­ duğunu, dekorasyonda mermer, meyve likle sultan efendilere ayrılan ve "Sultan ve çiçek resimleriyle yaldızın bolca kul­ Sarayları" olarak adlandırılan yalılarla lanıldığını kaydeder. Sarayın mermer dö• Ortaköy-Kuruçeşme sahil hattı boyunca şeli hamam dairesinin dekorasyonundan, devamlılık kazanmıştır. fıskiyeli havuza sahip sofadan, bahçedeki kameriyelerden, çeşmelerden ve yürüyüş yollarından övgüyle bahseden Monta­ ÇIRAGAN SARAYI gu, hükümdar dairesinin sedef kakma ve 17. yüzyıl başlarında bu sahil kesimi zümrütlerle bezeli olduğunu da belirtir.4 "Kazancıoğlu Bahçesi" olarak anılmak­ Musiki fasılları ve şiir alemleriyle ünlü taydı. IV. Murad (1623-1640) tarafın­ olan yalıda, III. Ahmed'in tahttan indiril­ dan saray mülklerine dahil edilen bu böl• mesi ve İbrahim Paşa'nın katlinden son­ gede, adı geçen hükümdarın kızı Kaya ra, paşanın eşi Fatma Sultan vefatına dek Sultan (ö.1659) ve eşi Melek Ahmed kalmıştır. 5 Yapı, l. Mahmud zamanında Paşa (ö.1662) bir yalı yaptırmışlardı.• (1730-1754) sadrazamlar tarafından el­ 18. yüzyılın ilk yarısında Nevşehirli Da­ çilerle görüşme ve resmi ziyafetler için mat lbrahim Paşa (ö.1730) tarafından kullanılmıştır. 6 ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYlAR ve YALILAR 153 R1 II. Mahmud'un inşa ettirdiği Çırağan Sarayı Daha sonra sultanlara tahsis edilen yalı, James Dallaway (ö.1834), zengin renkler önce III. Ahmed'in kızlarından Zeyneb ve altın yald ı zla boyalı sarayın duvar re­ Sultan'a (ö.1774), ardından Şeyhülislam simlerindeki perspektifleri yetersiz bulur. İvaz Mehmed Paşazade İbrahim Direklerle deniz üzerine kurulmuş, dö• Beyefeodi'ye7 ( ö.1797) verilmiş8 ve III. şemesindeki ızgaralarla balık curulacak Selim'in (1789-1807) kız kardeşi Beyhan şekilde düzenlenmiş olan bir odadan, çi• Sultan'a (ö.1824) geçtiğinde, 1791-1795 çek tarhları halinde düzenlenmiş bahçede yılları arasında Yorgi Kalfa gözetiminde yer alan mermer çeşmelerden ve aydınlık yeniden yaptınlm ı ştı r. 9 Önceki gibi ahşap köşk l erden bahseden Dallaway, müteva• olan sarayı T ürk mimarisinin en güzel zı selamlık dairesinin hareme bir galeriyle A yapıtlarından biri olarak değerlendiren bağlandığını kaydeder. ıu Arnavutköy'de 154 BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE OATAKÔY 1804 y ıl ında tamamlanan daha görkem• risine ve ihtiyaç programına uyarlanmış ­ li bir sahilsaray. daha yaptıran Beyhan t ı r.' " tık defa bir saray yapısı, eklemlen­ Sultan, 11 yapıyı pek beğenen ve burada miş tek katlı pavyon ve köşklerden değil, kendisini ziyaret ettikten sonra yakın­ bir bütün halinde planlanan tek bir ya­ daki Beşiktaş Mevlevihanesi'ne uğra­ pıdan meydana getirilmiştir .19 Sahil bo­ ma alışkanlığı olan III. Selim'e Çırağan yunca konumlanan üç bölüm halindeki Sahilsarayı'nı satm ı ş, 1 2 o da 1803'te aynı yapı, bodrum kat, merdivenler ve mer­ yerde yeni bir yapı inşa ettirmiştir. ı.l mer sütunların haricinde ahşaptır. Am­ pir ve neoklasik üslupların etkisindeki üç 19. Y.üzyılın başlarında, III. Selim' in öl­ katlı yapının deniz cephesi, yüksek bod­ dürüldüğü ve kendisinin son anda kur­ rum kat üzerinde sütun sıralarıyla dikkat tulmuş olduğu olay nedeniyle Topkapı çeker. Selamlık bölümünde otuz, harem Sarayı yerine Boğaz'da zaman geçirme­ bölümünde kırk, ikisi arasındaki kabul yi tercih eden II. Mahmud (1808-1839) salonunda sekiz adet mermer sütun, de­ Çırağan sahilinde bulunan yazlık mabe­ niz cephesi boyunca sıralanmıştır. 20 lki yin dairesinin arkasındaki tepeye ikinci yan kanadın ortasında, iki kat boyunca bir kışlık mabeyin dairesi yaptırmıştır. 1 •1 yükselen Korint başlıklı kolosal sütunla­ il. Mahmud, bu sahilde söz konusu ya­ rın taşıdığ ı üçgen a l ınlıklı portik,21 impe­ pıların yerine, devamlı oturmak niye­ rial bir etki yaratır ve merdivenle ulaşılan tiyle büyük bir saray yaptırmaya karar Daire-i Hümayun girişini vurgular (Rl). vermiş, yeni sarayın inşaatı 1834-1841 Üç katlı bu bölüm, rüstik taşlarla kap­ yılları arasında gerçekleşmiştir. ıs Bu yıl­ lanmıştır. Bu merkezi bölümde, kolosal larda lstanbul'da bulunan Miss Pardoe sütunların arkasında deniz cephesinde (ö.1862), "Yeni Beşiktaş Sarayı" olarak, dikdörtgen pencereler, yan cephelerde ise adlandırdığı bu yapının bizzat II. Mah­ yuvarlak kemerli pencereler açılmış, orta mud tarafından, "yüksek duvarların ve kat pencereleri arasına pilasterler yerleş­ karan l ık ağaçların arasına gizlenmiş" tirilmiştir . Üçgen alınlık nedeniyle son Topkapı Sarayı'ndan farklı, gün ışığına katta deniz cephesinde pencere aç ı lma ~ açık, Avrupai bir üslupta inşa edilmesinin mış, yan cephelerde dikdörtgen pencere­ istendiğini, mimarının Ermeni bir usta ler sıralanmıştır. olduğunu ve bu inşaat sırasında yakın­ daki Mevlevi tekkesinin boşa l tıldığını Yan kanatlan boydan boya kaplayan nakleder. "' Dor düzenindeki kolonada, merdiven­ lerle ulaşılmaktadır. Üst katta, sık açıl­ Halk tarafından "Beyaz Saray" olarak mış, dikdörtgen formlu pencereler bulu­ adlandırılan 11 bu yeni sarayın kitlesel ta­ nur. Her iki pencerenin üzeri, girlandlı, sarımında, geleneksel şemaya uymayan dikdörtgen biçimli bir tepelikle dekore yeni bir anlayış söz konusudur. Yapıda edilmiştir . Beşiktaş tarafındaki selamlık Klasik Yunan mimarisi, ölçü ve düzenin kanadına, etrafında teras oluşturacak dışına çık ı larak, geleneksel Türk mima- ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYLAR ve YALILAR 155 R2 Çırağan Sarayı, vaziyet planı şekilde üç yandan geriye çekilmiş bir kat saray yaklaşık iki bin kişilik bir yerleşim daha eklenmiş, bu katta açılan pencerele­ . birimidir.22 rin üstlerine, iki pencerede bir üçgen alın­ Saray, 19. yüzyılın ilk yarısında başken­ lık yerleştirilmiştir. Ortaköy tarafındaki te gelmiş gezginlerin seyahatnamelerinde harem kanadının en dış bölümünde kütle veya çağdaş değerlendirmelerde farklı denize doğru öne çıkarılmış, dikdörtgen görüşlerle ele alınmıştır. Boğaz'ın iki ya­ pencereli orta katın üstündeki alçak tu­ kasındaki sayısız göz alıcı pitoresk gö• tulmuş son katta, ritmik bir düzen oluş­ rüntü içinde bu sarayın dikkat çektiğini turan pencerelerin hepsine üçgen alınlık belirten Charles White, ana hatlar ve süs• eklenmiştir. Tüm cephe, teras çatıları lemelerdeki türlü zarafetin yanı sıra, iç çevreleyen mermer korkulukla son bulur. mekandaki ferah ve aydınlık düzenlemeyi Selamlık bölümünün arkasındaki bah­ takdir eder.?J Çeyrek mil boyunca sırala­ çe, iki yandan pavyonlarla kuşatılmış , nan sütunlar, Dor tarzında şömine baca­ bunlardan, sultanın özel dairelerini içe­ ları, arkadaki büyük bahçeler ve mermer ren güneydeki zülvecheyn sofa, haremle basamaklarla inilen rıhtıma sıralanmış ilişkilendirilmiştir. Kızlarağası bölümü, kayıklardan bahseden Gerard de Nerval hizmetliler için diğer ek yapılar, veliahd (ö.1855), bembeyaz yapının cazip bir gö• A dairesi, mutfaklar, ahırlar ve bahçelerle rünümde olduğunu belirtir.24 Theophile 15 6 BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY Gautier (ö.1872) de ülkesindeki Mebus­ rafında, ikisi bahçeye ikisi denize bakan lar Meclisi'nin klasik alınlığına benzetti­ dört oda ve bir hamamdan oluşmuştur. ği alınlığın içinde padişahın altın yaldızlı Kadınefendilerle ikballerin biri deniz, di­ armasının bulunduğunu anlatır ve Doğu ğeri bahçe tarafında ikişer odaları vardır. saraylarında Arap ya da Türk mimarisini Çift katlı ikbal odalarında üst kat kori­ tercih etmesine rağmen bu görkemli ya­ dorunun kafesli pencereleri geniş orta so­ pıyı beğendiğini ifade eder.2·' Sarayın ne faya bakmaktadır. Bu sofanın tavanı bir Avrupa, ne de Asya üslubunda olmakla kademe daha yükseltilmiştir ve