•• •• BUYUK MECiDiYE• • CAMİİ VE •• ORTAK OY

• KUUEYTTÜAK e KUUEYTTÜAK

Kuveyt Türk Katılım Bankası Kültür Yayınları Dizisi: 4

"BÜYÜK MECtDIYE CAMll VE ORTAKÖY"

EDİTÖR Mehmet Baha Tanınan YAYIN KURULU Yrd. Doç. Dr. Gözde Çelik Prof. h.c. M. Uğur Derman Prof. Dr. Ahmet Ersen Cengiz Göncü Dr. M. Çağhaa Keskin Serap Timaş Koçak Dr. Sevgi Parlak Prof. Dr. Turgut Saner Prof. Dr. M. Baha Tanınan Ferhan T ekiıımirza

PROJE KOORDİNATÖRÜ Hasan Yılmaz

KURUMSAL ILETİŞL\11 Gökhaa Şengül Esra Hebil

KiTAP TASARIM Abdüsselam Ferşatoğlu

FOTOCRAF Cihat Htdır SON OKUMA Dr. Mustafa Demiray

YAPIM Forografika Ltd. Şti. Selami Ali Mh. Vakıf Sk. No: 2/2 D.7 34664 Tel: +90 (216) 201 10 94 Üsküdar lstanbul BASKI ve ClLT Pasifik Ofset Cihangir Mah. Güvercin Cad. No:3/1 Baha iş Mrk. A Blok 34310 Ha.ramidere / lstanbul ISBN 978-605-63459-2-0. ".... BASKI YERl ve YILI İstanbul 2014

Copyright © Her hakkı mahfuzdur. Tüın yayın haklan Kuveyt Türk Kanlım Bankası'na aittir. Tanıtun amacıyla yapılacak kısa alıncılar hariç, yayıncının izni olmaksızın tümüyle veya kısmen, hiçbir yolla ve hiçbir ortamda yayınlanamaz ve çoğalnlaaıaz.

KUVEYT TÜRK KATILIM BANKASI A.Ş. Büyükdere Cad. No: 129/1 34394 Esentepe I lST ANBUL Tel.: +90 (212) 354 11 11 www.kuveytturk.com.tr ORTAI(ÖY SAHİLİNDEKİ SARAYLAR VE YALILAR

rtaköy sahili, 19. yüzyılda, Bo­ eşi Fatma Sultan (ö.1732) için bu sahilde ğaziçi kıyılarının Fındıklı'da yaptırılan ve "Ferahabad" adı verilen O Çifte Saraylar ile başlayıp, yazlık saray2, Lale Devri'nde İbrahim Beşiktaş'ta Dolmabahçe Sarayı ile devam Paşa ile Ill. Ahmed'in (1703-1730) sıkça eden kagir saraylar dizisini Çırağan Sa­ geldikleri bir yer olmuş, mehtaplı geceler­ rayı ve onu izleyen Feriye Sarayları ile de düzenlenmeye başlayan ışık ve çiçek sürdüren im.perial kesimidir. Bu göz alıcı dolu eğlenceler nedeniyle "Çerağan" düzenleme, Sultan Abdülmecid zamanın­ adını almıştır. 3 Bu sarayı gören Lady da (1839-1861) tamamlanan Bezmialem Montagu (ö.1762), sekiz yüz odalı oldu­ Valide Sultan Camii ve Büyük Mecidiye ğu söylenen yapıda pencere camlarının (Ortaköy) Camii'nin zarif minareleriyle lngiltere'nin en kaliteli ürünlerinden ol­ zirve yapmış, hanedan üyelerine, genel­ duğunu, dekorasyonda mermer, meyve likle sultan efendilere ayrılan ve "Sultan ve çiçek resimleriyle yaldızın bolca kul­ Sarayları" olarak adlandırılan yalılarla lanıldığını kaydeder. Sarayın mermer dö• Ortaköy-Kuruçeşme sahil hattı boyunca şeli hamam dairesinin dekorasyonundan, devamlılık kazanmıştır. fıskiyeli havuza sahip sofadan, bahçedeki kameriyelerden, çeşmelerden ve yürüyüş yollarından övgüyle bahseden Monta­ ÇIRAGAN SARAYI gu, hükümdar dairesinin sedef kakma ve 17. yüzyıl başlarında bu sahil kesimi zümrütlerle bezeli olduğunu da belirtir.4 "Kazancıoğlu Bahçesi" olarak anılmak­ Musiki fasılları ve şiir alemleriyle ünlü taydı. IV. Murad (1623-1640) tarafın­ olan yalıda, III. Ahmed'in tahttan indiril­ dan saray mülklerine dahil edilen bu böl• mesi ve İbrahim Paşa'nın katlinden son­ gede, adı geçen hükümdarın kızı Kaya ra, paşanın eşi Fatma Sultan vefatına dek Sultan (ö.1659) ve eşi Melek Ahmed kalmıştır. 5 Yapı, l. Mahmud zamanında Paşa (ö.1662) bir yalı yaptırmışlardı.• (1730-1754) sadrazamlar tarafından el­ 18. yüzyılın ilk yarısında Nevşehirli Da­ çilerle görüşme ve resmi ziyafetler için mat lbrahim Paşa (ö.1730) tarafından kullanılmıştır. 6

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYlAR ve YALILAR 153 R1 II. Mahmud'un inşa ettirdiği Çırağan Sarayı

Daha sonra sultanlara tahsis edilen yalı, James Dallaway (ö.1834), zengin renkler önce III. Ahmed'in kızlarından Zeyneb ve altın yald ı zla boyalı sarayın duvar re­ Sultan'a (ö.1774), ardından Şeyhülislam simlerindeki perspektifleri yetersiz bulur. İvaz Mehmed Paşazade İbrahim Direklerle deniz üzerine kurulmuş, dö•

Beyefeodi'ye7 ( ö.1797) verilmiş8 ve III. şemesindeki ızgaralarla balık curulacak Selim'in (1789-1807) kız kardeşi Beyhan şekilde düzenlenmiş olan bir odadan, çi• Sultan'a (ö.1824) geçtiğinde, 1791-1795 çek tarhları halinde düzenlenmiş bahçede yılları arasında Yorgi Kalfa gözetiminde yer alan mermer çeşmelerden ve aydınlık yeniden yaptınlm ı ştı r. 9 Önceki gibi ahşap köşk l erden bahseden Dallaway, müteva• olan sarayı T ürk mimarisinin en güzel zı selamlık dairesinin hareme bir galeriyle A yapıtlarından biri olarak değerlendiren bağlandığını kaydeder. ıu Arnavutköy'de

154 BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE OATAKÔY 1804 y ıl ında tamamlanan daha görkem• risine ve ihtiyaç programına uyarlanmış ­ li bir sahilsaray. daha yaptıran Beyhan t ı r.' " tık defa bir saray yapısı, eklemlen­ Sultan, 11 yapıyı pek beğenen ve burada miş tek katlı pavyon ve köşklerden değil, kendisini ziyaret ettikten sonra yakın­ bir bütün halinde planlanan tek bir ya­ daki Beşiktaş Mevlevihanesi'ne uğra­ pıdan meydana getirilmiştir .19 Sahil bo­ ma alışkanlığı olan III. Selim'e Çırağan yunca konumlanan üç bölüm halindeki Sahilsarayı'nı satm ı ş, 1 2 o da 1803'te aynı yapı, bodrum kat, merdivenler ve mer­ yerde yeni bir yapı inşa ettirmiştir. ı.l mer sütunların haricinde ahşaptır. Am­ pir ve neoklasik üslupların etkisindeki üç 19. Y.üzyılın başlarında, III. Selim' in öl­ katlı yapının deniz cephesi, yüksek bod­ dürüldüğü ve kendisinin son anda kur­ rum kat üzerinde sütun sıralarıyla dikkat tulmuş olduğu olay nedeniyle Topkapı çeker. Selamlık bölümünde otuz, harem Sarayı yerine Boğaz'da zaman geçirme­ bölümünde kırk, ikisi arasındaki kabul yi tercih eden II. Mahmud (1808-1839) salonunda sekiz adet mermer sütun, de­ Çırağan sahilinde bulunan yazlık mabe­ niz cephesi boyunca sıralanmıştır. 20 lki yin dairesinin arkasındaki tepeye ikinci yan kanadın ortasında, iki kat boyunca bir kışlık mabeyin dairesi yaptırmıştır. 1 •1 yükselen Korint başlıklı kolosal sütunla­ il. Mahmud, bu sahilde söz konusu ya­ rın taşıdığ ı üçgen a l ınlıklı portik,21 impe­ pıların yerine, devamlı oturmak niye­ rial bir etki yaratır ve merdivenle ulaşılan tiyle büyük bir saray yaptırmaya karar Daire-i Hümayun girişini vurgular (Rl). vermiş, yeni sarayın inşaatı 1834-1841 Üç katlı bu bölüm, rüstik taşlarla kap­ yılları arasında gerçekleşmiştir. ıs Bu yıl­ lanmıştır. Bu merkezi bölümde, kolosal larda lstanbul'da bulunan Miss Pardoe sütunların arkasında deniz cephesinde (ö.1862), "Yeni Beşiktaş Sarayı" olarak, dikdörtgen pencereler, yan cephelerde ise adlandırdığı bu yapının bizzat II. Mah­ yuvarlak kemerli pencereler açılmış, orta mud tarafından, "yüksek duvarların ve kat pencereleri arasına pilasterler yerleş­ karan l ık ağaçların arasına gizlenmiş" tirilmiştir . Üçgen alınlık nedeniyle son Topkapı Sarayı'ndan farklı, gün ışığına katta deniz cephesinde pencere aç ı lma ~ açık, Avrupai bir üslupta inşa edilmesinin mış, yan cephelerde dikdörtgen pencere­ istendiğini, mimarının Ermeni bir usta ler sıralanmıştır. olduğunu ve bu inşaat sırasında yakın­ daki Mevlevi tekkesinin boşa l tıldığını Yan kanatlan boydan boya kaplayan nakleder. "' Dor düzenindeki kolonada, merdiven­ lerle ulaşılmaktadır. Üst katta, sık açıl­ Halk tarafından "Beyaz Saray" olarak mış, dikdörtgen formlu pencereler bulu­ adlandırılan 11 bu yeni sarayın kitlesel ta­ nur. Her iki pencerenin üzeri, girlandlı, sarımında, geleneksel şemaya uymayan dikdörtgen biçimli bir tepelikle dekore yeni bir anlayış söz konusudur. Yapıda edilmiştir . Beşiktaş tarafındaki selamlık Klasik Yunan mimarisi, ölçü ve düzenin kanadına, etrafında teras oluşturacak dışına çık ı larak, geleneksel Türk mima-

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYLAR ve YALILAR 155 R2 Çırağan Sarayı, vaziyet planı

şekilde üç yandan geriye çekilmiş bir kat saray yaklaşık iki bin kişilik bir yerleşim daha eklenmiş, bu katta açılan pencerele­ . birimidir.22 rin üstlerine, iki pencerede bir üçgen alın­ Saray, 19. yüzyılın ilk yarısında başken­ lık yerleştirilmiştir. Ortaköy tarafındaki te gelmiş gezginlerin seyahatnamelerinde harem kanadının en dış bölümünde kütle veya çağdaş değerlendirmelerde farklı denize doğru öne çıkarılmış, dikdörtgen görüşlerle ele alınmıştır. Boğaz'ın iki ya­ pencereli orta katın üstündeki alçak tu­ kasındaki sayısız göz alıcı pitoresk gö• tulmuş son katta, ritmik bir düzen oluş­ rüntü içinde bu sarayın dikkat çektiğini turan pencerelerin hepsine üçgen alınlık belirten Charles White, ana hatlar ve süs• eklenmiştir. Tüm cephe, teras çatıları lemelerdeki türlü zarafetin yanı sıra, iç çevreleyen mermer korkulukla son bulur. mekandaki ferah ve aydınlık düzenlemeyi Selamlık bölümünün arkasındaki bah­ takdir eder.?J Çeyrek mil boyunca sırala­ çe, iki yandan pavyonlarla kuşatılmış , nan sütunlar, Dor tarzında şömine baca­ bunlardan, sultanın özel dairelerini içe­ ları, arkadaki büyük bahçeler ve mermer ren güneydeki zülvecheyn sofa, haremle basamaklarla inilen rıhtıma sıralanmış ilişkilendirilmiştir. Kızlarağası bölümü, kayıklardan bahseden Gerard de Nerval hizmetliler için diğer ek yapılar, veliahd (ö.1855), bembeyaz yapının cazip bir gö• A dairesi, mutfaklar, ahırlar ve bahçelerle rünümde olduğunu belirtir.24 Theophile

15 6 BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY Gautier (ö.1872) de ülkesindeki Mebus­ rafında, ikisi bahçeye ikisi denize bakan lar Meclisi'nin klasik alınlığına benzetti­ dört oda ve bir hamamdan oluşmuştur. ği alınlığın içinde padişahın altın yaldızlı Kadınefendilerle ikballerin biri deniz, di­ armasının bulunduğunu anlatır ve Doğu ğeri bahçe tarafında ikişer odaları vardır. saraylarında Arap ya da Türk mimarisini Çift katlı ikbal odalarında üst kat kori­ tercih etmesine rağmen bu görkemli ya­ dorunun kafesli pencereleri geniş orta so­ pıyı beğendiğini ifade eder.2·' Sarayın ne faya bakmaktadır. Bu sofanın tavanı bir Avrupa, ne de Asya üslubunda olmakla kademe daha yükseltilmiştir ve mekan beraber güzel bir etki yaptığını belirten dört yüzünde açılmış pencerelerden bol Helmuth von Moltke (ö.1891) ise, mer­ ışık almaktadır. Bu sofanın iki ucundan mer döşeli terasların ahşap binaya verdi­ inen merdivenler orta kata ulaşır. Ze­ ği yüke dikkat çeker ve padişahın binaya mindeki mermer taşlığa ise dört direkli kule yaptırma isteğine, kulenin uygun mermer merdivenlerle inilmektedir. Orta düşmeyeceği yönünde karşılık verir.26 katta sofa yoktur, çift katlı düzenlenen Öte yandan Miss Pardoe, Dolmabahçe koridorlu odalar kalfalara aittir. Eğimli Sarayı'na neredeyse bir ok atımı mesa­ araziye oturmuş yapıda, zemin katta av­ fedeki yapının, mimari açıdan çok daha luya açılan kapıların karşısındaki mer­ iddialı olduğunu ve bir milyon sterline divenlerden çıkılarak harem bahçesine mal olacağının tahmin edildiğini kayde­ ulaşılır. Zemin kattaki mermer taşlıktan der, ancak bu yapıyı daha zevksiz bulur.27 deniz tarafına açılan kapılar ise kayık­ Sarayı, basite indirgenmiş bir gümrük da­ lar için kullanılır. Bahçede, ulu çınarlar iresi soğukluğunda ve kullanım amacına ve çiçeklerle çevrili, sandalla gezilebilen, göre dekorasyon açısından yetersiz bulan içinde bir adacık bulunan havuz, hareket James Fergusson (ö.1886) da Pardoe ile edebilen dört adet köprüye sahiptir. paralel görüşü paylaşır. ıs Sultan Abdülmecid, 1856 yılında yeni Eski Çırağan Sarayı'nın plan organı­ sarayı Dolmabahçe'ye geçene kadar, zasyonu Osmanlı saray hayatının ünlü saltanatının başlangıcında birçok yılı­ simalarından Leyla Saz'ın (ö.1936) anı­ nı Çırağan Sarayı'nda geçirmiş, resmi larında betimlenmiştir. 29 Leyla Harum'ın törenlerini burada yapmış ve Batı mü• anlatımına göre saray, kuzey yönünden ziğine dayalı ilk saray orkestrası olan itibaren Merasim ve Mabeyn-i Hümayun Mızıka-i Hümayun'u burada kurmuş­ dairelerini ve sultanın özel dairelerini içe• tur.30 Öte yandan, Çırağan'da var olan rir. Yapının büyük odalarının pencereleri yapı l an 1859-1860 yıllarında yıktıran çift camlıdır. Hareme bitişik olan daire­ Abdülmecid, burayı yeniden düzenlemek nin sofası resmi günlere ve saz geceleri­ istediyse de, ekonomik nedenlerle buna ne ayrılmıştır. Harem sofası ise deniz ve başlanamamıştır. 31 1861'de tahta geçen bahçe tarafına bakan odalarla çevrilidir. Sultan Abdülaziz (1861-1876), Anado­ Valide Sultan Dairesi hünkar dairesi ta- lu yakasında yaptırdığı ve misafirlere

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYLAR ve YALILAR 157 R3 Çı rağan Sa rayı, genel görünüm

tahsis edilen ki.1çük boyutlu Beylerbeyi II. Abdülhamid'in Yıldız Sarayı'nı tercih Sarayı'ndan sonra, Çırağan Sarayı'nın etmesiyle hükümdarların kullanımından yerine yeni bir saray yaptırmak istemiş çıkan Çırağan Sarayı'na, II. Meşruti­ ve Garabet Kalfa'nın oğlu Sarkis Balyan'ı yet döneminde, 3 Kasım 1909 tarihinde bu işle görevlendirmiştir.32 Dolmabahçe Meclis-i Mebusan ve Ayan (Senato) nak­ Sarayı ' ndan sonra Boğaz kıyısındaki en ledilmiştir. Ancak yapı, iki ay sonra, 19 büyük imparatorluk sarayı olan Çırağan Ocak 1910'da elektrik kontağından çı­ Sarayı, dört milyon Osmanlı altınına mal kan bir yangınla, birkaç saat içinde dört olarak 1872 yılında tamam l anmıştır. JJ duvarı kalacak şekilde yanmıştır. Yapı­ Dört sene sonra tahttan indirilen Abdü• nın harabesi uzun yıllar terk edilmiş bir laziz bu sarayda fazla oturamamış, onu halde durmuş , bahçesi ise Şeref Stadı ola­ izleyen V. Murad tahttan indirildiğinde rak kullanılmıştır. Yeniden kullanımı için önce Çırağan Sarayı'na kapatılmış , Ali çeşitli projeler ge li ş tirilmiş olan sarayın Suavi olayından (20 Mayıs 1878) sonra bahçesine 1987'de bir otel inşa edilmiş, sarayın ek yapılarından harem binasına yapının dört duvarı da onarılıp içerisi nakledilmiştir. beton inşaatla yenilenerek balo ve tören salonlarıyla restoranlarına ayrılmıştır. ·1•1

BÜYÜK MEciDIYE CAMii VE OATAKÔY R4 Çırağan Sarayı, denizden görünüm

Abdülaziz zamanında inşa edilen Çıra­ da "a/b/a/c/a/d/a/c/a/b/a" kompozisyo­ ğan Sarayı yaklaşık 124.00 x 45 .00 m. nunda ritmik birimler halinde alternatifli boyutlarında, 25. 00 m. yüksekliğinde sıralanmıştır. Bodrum katta üst pencere bir dikdörtgenler prizması formundadır hizalarında yatay, küçük, dikdörtgen (R2) ..ı 5 Abdülaziz'in isteği doğrultusun­ formlu pencereler yer alır. Üst iki katta da gerçekleşmiş olduğu öne sürülebile• her birim, ters kalp formu içinde rumi be­ cek tasarımda/'· kütle kuruluşuna hakim zeli başlıklara sahip sütunlarla ayrılmış­ neoklasik yaklaşımın, İslam-Mağrip etki­ tır. İlk birimde düz atkılı pencerelerin or­ sindeki motif ve öğelerle bütünleştirildiği tasında, daha yüksek ve geniş tutulmuş, gözlenirY Yükse l tilmiş bodrum üzerinde kenarları yarım sütunlarla smıı· lanan, iki katlı yapıda deniz cephesi, iki yanda öne çıkmış alınlığa sahip basık kemerli devam eden taş duvar üzerindedir. Bu birer pencere tasarlanmıştır. Bu pence­ bölüm cephede, bodrum katın hizasına renin kemeri, Gotik i.'ıslupta minik sivri kadar kesme taştan örülmi.iştüı· ..l 8 Setli kemerlerden oluşan taş şebekeyle bezeli­ bahçeyi gizleyen bu duvarla rıhtım ara­ dir. Bu bölümün yanındaki i.i.çlü düzen• sında ikinci bir kademe oluşturularak bu de, dikdörtgen biçimli, üst hizaları yine bölümün duvarı da, iç içe geçmiş çember• Gotik şebekeli pencereler yer alır. Yan­ lerden oluşan şebekeyle dekore edilmiştir daki birim bir öncekini tekrar etmekte, {R3). sonraki birimde ise cephe, dört adet sü- . tunla taşman üst kat balkonunun gerisine Sarayın cephesinde katlar birbirinden, çekilmektedir. Bu bölümün üçlü pencere­ minik sivri kemerlerle bezenmiş, geniş ve leri de, üst hizası Gotik şebekeli yuvarlak kademeli kornişlerle ayrılır. Yapının orta kemerler içinde düzenlenmiştir. İki yanı eksene göre simetrik tasarlanmış cephe­ sütunlu bu pencereler, merkezi ve köşele- sinde, üçlü pencere açıklıkları, iki katta

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYLAR ve YALILAR 159 ri bezemeli düz alınlıklarla vurgulannuş­ tır. Bir sonraki kısım, önceki bölümün tekrarı niteliğindedir. Merkezi bölümde ise, Gotik şebekeli, düz atkılı pencereler birbirinden sütun çiftleriyle ayrılmıştır . İki yandan başlayan "L" biçiminde sa­ hanlıklı, gösterişli merdivenler, merkezde

birleşerek giriş kapısına ulaşır (R4).

Yan cephelerde, merkezde altı adet sü• tun ve arasında dikdörtgen pencereler, iki yanda ise üçlü, basık kemerli pence­ re grupları yer alır. Bu cephelerde tüm pencerelerin üst hizası Gotik üslupta taş şebekelidir (R3}. Uzun kenarlarda olduğu R5 Çırağan Sarayı, Hareket Köşkü gibi, iki kolu merkezde birleşen gösterişli merdivenlerden girişlere ulaşılır.

Sarayın bahçe ve rıhtımını çevreleyen anıtsal kapılar, ana yapıyla aynı süsleme programına ve son derece ince bir işçili­ ğe sahiptir. Deniz yönünde iki adet kapı, cephenin yanlarında konumlanmıştır. Yuvarlak kemerli açıklıklar içeren anıtsal kapıların iki yanında, benzerleri Elhamra Sarayı'nda uygulanmış, bitkisel süsleme• li sütun başlıklan19 her iki yüzde tekrar edilmiş, kapılar sivri kemer desenli ge­ niş kornişlerle ve dört yönde tepeliklerle

bitirilmiştir.

Ortaköy yönündeki kapının ilerisinde, setli bahçenin köşe noktasında bulunan dikdörtgen planlı küçük yapı Hareket Köşkü'dür. Bezeme programı açısından saray yapısıyla benzer biçimde tasarla­

R6 Çırağan Sarayı'nı arkadaki bahçeye bağlayan köprü nan köşkün yüksek tutulmuş yuvarlak kemerli pencereleri arasında rumi desen­ li başlıklara sahip sütunlar, dikdörtgen panolar ve ikiz sivri kemer içeren nişler

BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY 1 1 1

. 1 1 •-ıt:~-=-=-=C'lll[;moi'i~:+=ık::o~lillllllılııoi{l ·-;---r--.-·te-:DD= ç i ...... ~~--=4 ~~ 1 l=lı..ıiiiilı:,.Cllf'oııpCJOI

1 1

R7a Çırağan Sarayı, giriş katı planı

~m:z:~,. i :··: : · ı ' if> .

R7b Çırağan Sarayı, üst kat planı

ORTAKÖY SAHILlNDEKI SARAYLAR ve YALILAR 161 R8 Nikoğos Balyan'ın Çırağan Sarayı için hazırladığı enteryör çizimi

dikkat çeker. Teras çatılı yapının cephe­ dilinde tasarlanan, geometrik formları ön leri, sivri kemer motifleriyle süslü geniş plana çıkaran Çardaklı Pavyon'dur.·11 bir kornişle son bulur (RS). Kara tarafın ­ Sarayın arkadaki geniş bahçeye bağ­ daki yüksek duvarda açı lmış olan Salta­ lantı sağlayan üç gözlü köprüsü de En­ nat Kapısı da benzer tasarım anlayışında dülüs-Mağrip etkili yi.iklü bir bezeme olup, iki yanda yoğun bezemeli nişlerle programına sahiptir (R6). Basık . kemerli kuşatılmıştır. Kapı kanatları da bitkisel açıklıklardan iki yandakiler yayalar için bezemeli ince işçilikleriyle dikkat çeker. daha dar tutulmuştur. Gözler arasındaki Sarayın Yıldız tarafında kalan bahçesin­ rumi desenli başlıklara sahip sütun çift• de, set üstünde, üç katlı, camdan mamul, leri, sivri kemerli nişlerle si.islü korniş ve "Billur Köşk" olarak adlandırılan bir li­ alttaki sütun hizalarında çifte sütuncuk• monlu!< bulunmaktaydı. Halk arasında larla bölünmüş yıldız motifli ağ bezeme adeta efsaneleşen, içinde binlerce öten kuş içeren korkuluk köprüyü zenginleşt i ren barındıran bu yapı, çok ısınması ve kuş­ öğelerdir. ların gürültüsü nedeniyle Abdülaziz'in Sarayın plan düzenlemesinde dört yönde isteği üzerine yıktırılmıştır :111 Sarayın bir merkez akslardan ana girişler verilmiş, diğer dikkat çekici yapısı da, dökme de­ plan kurgusunda geleneksel orta sofalı mir parçalar kullanılarak, farklı bir biçim

BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY R9 Çırağan ve Feriye sarayları, Anadolu yakasından görünüm

düzenleme tercih edilmiştir:1 2 Üç bölüm• köprü şeklinde devam ederek sarayı yo­ den oluşan yapıda, plan kurgusu cepheye lun karşı tarafındaki bahçeye bağlar. yansıtılmış, her bölümün sofası büyük Sarayın iç mekan tasarımınd~, Oryanta­ pencerelerle vurgulanmıştır. Giriş katının list etkiler dış cephe bezemesine göre çok merkezinde, dört yönde sütunlarla çev• daha baskın bir karakter kazanmıştır relenmiş eyvanlı bir orta sofa bulunur. (R8). Saray iç düzenleme ve dekorasyon Bu bölüm 40.00 m. uzunluk, 20.00 m. açısından, Almanya'da 1842-1846 yılla­ genişlik ve 14.00 ın. yükseklikte olup~ rı arasında Ludwig von Zanth (ö.1857) mermer merdivenlere sahiptir."3 İki yan tarafından tasarlanan Wilhelma Sarayı girişten ulaşılan sofalardan üç kollu gös• ile yakın benzerlik içindedir. Balyanla­ terişli merdivenlere geçilir. Üst kattaki rın, Mağrip etkili bu yapının en azından sofalar iki yanda eyvanlarla genişletilmiş, resimlerini görmüş olması gerekir :ı-ı İkili son bölümdeki selamlık sofası haçva• sütun gruplamaları ve bunların taşıdı- ri bir forma kavuşmuştur (R7). Selamlık . ğı yüksek kirişler, sütun başlıkları üze• bölümünde yer alan hamam, sağ kanat­ rindeki düşey parçalar, kirişleri taşıyan ta yapıya dik açıyla eklemlenmiş bir kol konsollar, birbirlerine düz atkılı sistemle halindedir. Bu kolda bulunan koridor bir bağlanan kolonlar, kolon -kiriş birleşim­ lerinde kullanılan dekoratif köşebentler,

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYLAR ve YALILAR 163 R1 0 Feriye Sarayları, vaziyet planı

r -·­ ==z - 1 ~ ·- -

kiriş ve tavan yüzeylerindeki bezemeler, FERİYE SARAYLARI

her iki sarayda görülen benzer tasanm­ Çırağan Sarayı'nın sahilde inşa edilmiş lardır:1 ·1 lç mekanların duvar yüzeyleri olan ek yapılarına verilen "Feriye" teri­ panolara ayrılarak çok renkli geometrik mi, "ikincil yapılar" anlamına gelmek­ ve bitkisel süslemelerle dekore edilmiş, tedir. Bu yapılar şehzadelere, hareme ve beyaz ve renkli mermerle almaşık örü• askeri-idari servis bölümlerine ayrılmış len atnalı kemerler ve rumi desenli sütun kısımlardı ( R9 ) . ~K Kışlık dairesi bulunma­ başlıkları kullanılmıştır. Sarayın içinde yan bu saraylarda padişahın uygun gör• ve dış cephelerinde bin üç yüz adet mer­ düğü hanedan üyeleri oturmuştur. -l.9 Deniz mer, porfir ve somaki sütun yer almış, iç tarafında üç ana bina, harem bölümü ve duvarlar beyaz, pembe ve yeşil mermer­ iki ka tlı küçük bir binadan oluşan yapılar le, salon ve odaların kapılarıyla tavanlar, grubu "Sultan Sarayları" ya da "İbrahim abanoz ve ceviz üzeri fildişi, bağa ve se­ Tevfik Efendi Sahilsarayı", "Cemaleddin 16 defle işlenmiştir.- lç mekanlarda, fotoğ­ Efendi Sahilsarayı" ve "Seyfeddin Efendi raflardanH anlaşıldığı kadarıyla, detaylı Sahilsarayı" olarak bilinmektedir.50 bir araştırma ve sıra dışı bir kaprisin ürü• Yapılar grubunda yer alan piyade Kü• nü olarak, hayal gücünü zorlayan, masal­ çük Zabit Mektebi, sonradan l.E.T.T. sı ve gerçekdışı bir atmosferin yaratıldığı Elektrikli Aletler Tamir Atölyesi olmuş5 ' gözlenmektedir.

BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY R11 Feriye Sarayları kompleksinden Kabataş Erkek Lisesi olarak kullanılan bina

ve devlet konuk evi olmak üzere onanın üsluptadır . Denize bakan kısa kenarda, görmüştür.s ı Basık zemin üzeri iki katlı üçlü pencere gruplarıyla oluşturulan yü• yapının denize bakan cephesi, merkez­ zeylerden ortadaki pilasterlerle öne çıka­ de ve iki yanda üçerli pencere grupları rılmış ve pencere aralan da pilasterlerle içerecek şekilde düzenlenmiş, atnalı ke­ dekore edi l miştir. Uzun kenarlardaki, merli pencereler arasına pilasterler kon­ merkezdeki ve iki yandaki yüzeyler bi­ muştur. Geride kalan yüzeylerde basık rer pencere açıklığı kadar öndedir. Son kemerli pencereler tercih edilmiştir. Hem kat, diş friziyle süslü korniş ve saçakla Oryantalist hem neoklasik esintiler taşı­ ayrılmıştır. Yapının zemin katında dik­ yan bu tasarım yapıya eklektik bir hava dörtgen pencereler yer alır. Üst katlarda, kazandırır. k ı sa kenarda merkezde yer alan pencere grupları atnalı kemerlidir. Yan böliim• Esas saray binasını oluşturan Hünkar lerde, ortada basık, iki yanda düz atkılı Dairesi'ne gelmeden, denize dik konum­ . pencereler açılmıştır . Uzun kenarlarda lanmış harem binası, sonradan Beşiktaş da düz atkılı ve atnalı kemerli pencere­ Kız Lisesi olarak kullanılmıştır {R2) .53 Bu ler bir aradadır . Yanda bulunan, kıyıya bina, V. Murad'ın tahttan indirildikten paralel, küçük boyutlu yapı, 1918 tarihli sonra uzun yıllar kaldığı son yapıdır . 5 ·1 haritada Zabit Mektebi olarak işaretlen- Basık zemin üzeri iki katlı yapı, neoklasik

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYLAR ve YALILAR 165 I· ,,... i

R12 Feriye Saraylan, Feriye Karakolu, Ortaköy Camii ve Esma Sultan Yalısı

miş, sonradan Yüksek Denizcilik Okulu den "Büyük" Burhaneddin Efendi'nin olarak kullanılmıştır. 55 (ö.1876) oğlu İbrahim Tevfik Efendi (ö.1931) tarafından kullanılmış olan Yapılar topluluğunun esas k ı smını bina,S6 uzun yıllar Galatasaray Lisesi'nin oluşturan denize paralel, büyük boyutlu kız bölümü dersliği ve yatakhanesi ola­ üç adet dikdörtgen planlı bina (R10) rak işlev gördükten sonra Galatasaray neoklasik üslup özellikleri gösterir. 1lkokulu'na tahsis edilmiş ve 1992 yı­ Simetrik düzenlenen cephelerde, orta lında Galatasaray Üniversitesi'ne devre­ akslara denk gelen böliimler öne dilmiştir.H 22 Ocak 2013 tarihinde, bi­ çıkarılmıştır. Öne çıkan yüzeyler, uzun nanın en özenli ele alınmış bölümü olan kenarlarda, orta aksın iki yanında da ve yüksek tavan l arı, pencereleri ve kalem tekrarlanmıştır. Kadar birbirinden işleriyle dikkat çeken58 son katında başla­ silmelerle ayrılmış, köşeler pilasterlerle yan yangın bu kattaki mekanları ve çatıyı vurgulanmıştır. Yuvarlak kemerli tahrip etmiştir. pencerelerin açıldığı basık zemın üzerindeki iki katta, öne çıkarılan Sahilde sıralanan diğer iki yapı, Sul­ yüzeylerde yuvarlak kemerli ve basık tan Abdülaziz'in oğlu Mehmed Şev­ kemerli, geride kalan bölümlerde düz ket Efendi'nin (ö.1899) oğlu Mehmed atkılı pencereler açılmıştır. Yapıların Cemaleddin Efendi'nin (ö.1946) ve plan düzenlemesinde, denize paralel aynı padişahın en küçük oğlu Seyfed­ geniş sofalar, deniz cepheleri ve arkada din Efendi'nin (ö.1927) sahilsarayları­ kalan cadde cepheleri boyunca odalarla dır.59 Seyfeddin Efendi Sahilsarayı Sultan çevrelenmiştir . Abdülaziz'in ölümüne sahne olan ya­ pıd ır.60 Abdülaziz, tahttan indirilmesini Sahildeki üç adet büyük boyutlu yapı­ müteakip üç gün Topkap ı Sarayı'nda dan, Sultan Abdülmecid'in şehzadelerin-

BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY R13 Feriye Karakolu, denizden görünüm

kalmış, ricası üze~ine Feriye Saraylan'na yuvarlak kemerli, üst hizada dikdörtgen alındıktan kırk sekiz saat sonra, 4 Hazi­ biçimlidir. ran 1876 tarihinde tartışmalı bir şekilde II. Mahmud'un başlattığı karakol bi­ hayata veda etmiştir. " ' Söz konusu bina, naları geleneğini sürdüren yapı tarihte 1928-1929 öğretim yılında, Kabataş Er­ önemli olaylara sahne olmuştur. Sultan kek Lisesi'nin kullanımına verilmiş, son­ Abdülaziz'in naaşı, intihar olayından radan Beşiktaş Ortaokulu olarak kulla­ sonra bu binaya getirilerek doktorlar nı l an Cemaleddin Efendi Sahilsarayı ise, tarafından muayene edilmiş, aynca Yıl­ 1940-1941 öğretim yılında Kabataş Er­ dız Mahkemesi'nden sonra Midhat Paşa kek Lisesi'nin yatakhanesi olarak düzen• (ö.1884) ve diğer mahkumlar bu kara­ lenmiştir (Rl 1).62 koldan iki istimbotla vapura bindirilmiş­

lerdir. 6~ Cumhuriyet döneminde karakol FERİYE KARAI

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYLAR ve YALILA.R 11 67 BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY R15 Periye Sarayları, Büyük Mecidiye Camii ve Ortaköy yalıları, Anadolu yakasından görünüm

R14 Ortaköy ve Kuruçeşme sahilinde sı ralanan yal ıla r

1. Esma/ Cemile Sultan Yalısı

2. Naime / Fehime Sultan Yalısı

3. Hatice Sultan Yalısı

4. Fatıma Sultan Ya lı sı

5. Neşatabad /Hatice Sultan Ya l ısı/ Zekiye ve Naime Sultan yalılan

6. Kaptanı Derya Hasan Paşa /Naile Sultan / NaiıneSultan Yalısı

7. Fazıl Efendi Yalısı

8. Tahir Efendi Yalısı

9. Mustafa Paşazade Yalısı

10. Şah Sultan/ Edhem Paşa/ Şerif Paşa/ Naciye Sultan, Enver Paşa Yalısı

11. Nazime Sultan Yalısı

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYLAR ve YALILAA 169 R1 6 Ortaköy Camii ve Ortaköy yalıları, vaziyet planı

SULTAN SARAYLARI

19. yüzyıl sonunda, Ortaköy Camii'nden köy-Kuruçeşme ve Akıntıbumu-Arnavut­ itibaren Kuruçeşme sahili boyunca köy hattında inşa edilen sahilsaraylara Arnavutköy'e kadar olan bölge, hane­ yerleşmişlerdir. 70 Tüm bu yapılar? dikkat dan tarafından sultan efendilerin ikame­ çekici mimari tasarımlarıyla, Boğaziç i ' ni, tine ayrıldığı için (R14) bu bölgede daha hanedanın hükümranlığının vurgulandığı çok sultan sarayları yer almaktaydı. r.8 18. teatral bir düzenlemenin sahnesi haline

7 yüzyıla kadar, padişahların anneleri ve getirmiştir (R15). ' kız kardeşleri için Topkapı Sarayı veya Aşağıdaki bölümde, Ortaköy İske lesi ile diğer saraylarda belirli daireler olması­ Defterdarburnu'na uzanan k ı yıda yer na karşın, bağımsız bir saray veya köşk alan, "sahilsarayı" olarak da ad l andı­ yapılması olağan bir durum deği l di. 69 18. rılan yalılar, 19. yüzyılda ait oldukları yüzyılda III. Ahmed'in saltanatıyla birlik­ sultanlar veya ünlü olduklatı isimlerle ele te içe dönük saray hayatının yerini, ya­ alınmış, S. Hakkı Eldem'in hazırlamış ol­ şam mekanlarını payitaht halkının gözle• duğu vaziyet planı üzerinde işaretlenerek ri önüne serecek biçimde yeni bir anlayış gösterilmiştir (R14). almıştır. Bu yaklaşım, törensel Divanyolu aksının yerini Boğaz'ın almaya başlama­ sıyla, sultanların kızları, kız kardeşleri ve kardeş kızları olan hanımların statülerini de etkilemiş, sultan efendiler evlendikten sonra H aliç'te Eyüp, Boğaziçi'nde Orta-

BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY Esma Sultan / Cemile Sultan Ya lı s ı

Ortaköy Camii'nin deniz tarafından bakıldığında sağ yanında yer alan yalı, Sultan Abdülaziz'in kızlarından Esma Sultan'a (ö.1899) aitti (R16).72 Esma Sultan'ın ölümünden sonra, Sultan II. Abdülhamid yalıyı kız kardeşi Cemile Sultan'a (ö.1915) hediye etmiştir. '.ı Yalı­ nın Sarkis Balyan tarafından inşa edilmiş

7 1 olduğu belirtilmektedir. •

Yaklaşık 15.00 x 44.00 m. boyutların­ da, dikdörtgen planlı, üç katlı yapının, yalı mimarisinde pek rastlanmayan bi­ çimde, kısa kenarı denize paralel şekilde konumlanmıştır (R16). NeokJasik üslupta tasarlanan yapıda, deniz ve kara tarafın­ da orta aks, üç pencere açıklığı içerecek genişlikte öne çıkarılmiş, orta bölümün iki yanında, her katta ikişer pencere açıl­ !il :.; mıştır. Beşik çatı, deniz cephesinde, son (il t+: katta çıkma yapan bölüm üzerinde bıra­ kılan balkonun gerisinde, üçgen alınlık­ la biçin1lenmiştir (R12). ~inanın BüyUk _Jll

Mecidiye Camii'ne bakan uzun ekseni R17 Esma Sultan / Cemile Sultan Yalısı, üst, orta ve giriş katı üzerindeki dört pencere açıklığı içeren plan rest i ti.isyon[arı orta bölümü de öne çıkarılmış ve üçgen alınlıkla vurgulanmıştır . Yalının zemin katında basık kemerli pencereler, dar cephelerde üst katlarda düz atkılı pence­ reler, geniş cephelerde üst katlarda basık kemerli ve eli.iz atkılı pencereler bir arada kullanılmışt ı r. Deniz ve cadde tarafında dar cephelerde birer, kuzey cephesinde ise bahçeye bakan iki giriş bulunur. Sağ ­ da 3.00 m.lik duvarla sınırlanan bahçe içinde kagir hamam, sarnıç, mutfak ve depo, kuzey cephesi kagir, diğer yerleri ahşap müştemilat binası inşa edilmiştir. '5

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYLAR ve YALILAR 171 de dört adet sütunla vurgulanmıştır (R17). Ahşap merdivenin altına düz ayna taşlı, yalaklı bir musluk yerleştirilmiştir. 77 Üst katlarda merdiven evinin iki yanında odalar bulunur. Önü ise geniş bir orta sofa halindedir. Bu sofadan geçilerek, de­ nize bakan cephede konumlanmış, orta­ daki öne çıkarıldığı için daha büyük olan üç adet odaya ulaşılır .

Uzun eksen üzerinde yer alan harem giri­ şi, karşı duvara bitişik, üç kollu eğrisel bir merdivenle karşılanmıştır. Çatı katına bu bölümde ikinci katta bulunan tek kollu merdivenle ulaşılır. Yalıda tavanlar özen• li bir dekorasyonla ele alınmıştır. Ana merdivenlerin üzeri, ışıklık içeren, roko­ ko bezemeli tekne tonozlarla örtülüdür.1K

Yapı 1918 tarihli Necib Bey Haritası'nda "İnas (Kız) Mektebi", 1.922 tarihli Pervi­ titch Haritası'nda "tütün deposu" olarak belirtilmiştir. Hanedanın 1924'te yurtdı ­ şına çıkarılması üzerine satılan ve birkaç kez el değiştiren1•1 yalının üst katları ma­ rangoz atölyesi ve kereste deposu, alt katı ise demir-çelik ve kömür deposu olarak R18 Naime Sultan/ Fehiıne Sultan Yalısı, deniz cephesi kullanılm ı ş tı r.K0 1 Mart 1975'de . ihmal sonucu yanarak ahşap aksamı tamamen yok olan ve kagir beden duvarları kalan

Dışı kagir, içi ahşap olan yapıda cephe­ yalı, 1990 civarında The Marmara grubu lerin sadeliğine karşın, iç dekorasyon ve tarafından alınmış, dış duvarları koruna­

merdivenler dikkat çekicidir.7G Deniz ta­ rak içine cam ve çelikten bir strüktür inşa rafında, merkezde bulunan selamlık gi­ edilmiştir . 81 Çağdaş koruma an l ayışına rişinin karşısında üç kollu merdiven yer göre restore edilerek yeniden işlevlendiri­ alır. Giriş taşlığında dört yönde mermer len yapı bugün çeşitli davet ve organizas­ sütun çiftleri bulunur. Merdivenin önü yonlara ev sahipliği yapmaktadır.

__ h_ ""'°" MECkliYE CAMnVE ORTAKÖY Fehiıne Sultan/ Naime Sultan Yalısısı

Eskiden yerinde deniz ham.anı ları bu­ lunan bu binada nedime olan annesiyle yaşamış olan Halfık Şehsuvaroğlu,sJ ya­ lının II. Abdülhamid tarafından, kardeşi V. Murad'ın kızlarından, evlendirmek amacıyla Çırağan Saı'ayı'ndan çıkartılan Fehime Sultan (ö.1929) için 1317/1899- 1900 yılında yaptırıldığını, dağ tarafına da bir köşk inşa edildiğini kaydeder.M Yalının Balyan yapısı olması ihtimal dahilindedir. ss Hanedan yurt dışına gön• derildikten sonra bir süre boş kalan ya lı, 1926-1933 arasında darüleytam (yetim­ hane) olarak kullanılmış (R16), 1933'te Gazi Osman Paşa Ortaokulu olmuştur. Yaklaşık yetmiş sene eğitim amaçlı kul­ lanılmış olan bina, 2002 Temmuz ayın ­ da çıkan bir yangınla kullanılamaz hale gelmiştir. 2003'te bahçesi otopark olarak İstanbul Trafik Vakfı'na kiralanan yalı, ...._____.,,_-.._.___, ~Jtfı ]- yanındaki Hatice Sultan Yalısı ile bera­ ber aslına uygun restore edilmek şartıyla, yirmi beş yıllığına otel olmak üzere kira­ w ya verilmiştir 86 (R18). E=-+•-I. - -~· ·- --!:-ti--&+-r- - -~~-

Geniş bahçe içinde, art noııveaıı ve neo­ !1 1 1 barok üslupların etkili olduğu yalı, ze­ ! min üzeri iki katlıdır. Yalının zemin katı, .... :l ~~nt köşkün zemin katı gibi kagirdir. Üst iki R19 Naime Sultan/ Fehiıne Sultan Yalısı, alt ve üst kat kat ise ahşaptır.87 Merkeze göre simetrik plan restitüsyon l arı deniz cephesi, öne çıkan ve geride kalan odaların meydana getirdiği, iki yanda iki­ şer, diğer kısımlarda üçer pencere içeren yüzeylerle "a/b/c/d/c/b/a" ritminde tasar­ lanmıştır. İki yanda ve merkezde öne çı­ kan yüzeylerin arasında kalan bölümler, üst iki katta balkon haline getirilmiş ve

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYLAR ve YALllAR 1 73 R20 Hatice Sultan Yalısı, denizden göri.inüm

birinci katta ikişer narin sütunla sınırlan­ Plan çözümlemesinde, orta sofa veya iç mıştır. Zemin katta bu kısımlar aynı hiza­ sofanın yerini merkezde bulunan, aydın­ daki kare kesitli kolonlarla birer veranda lık için kullanılan bir avlu almış, sofalar halini almıştu-. Deniz ve kara tarafındaki yapının iki ucuna ötelenmiştir. Kareye uzun kenarlarda cephe, merkezi bölü• yakın planlı küçük avlu, harem ve selam­ mün üzerine gelen üçgen alınlıkla sonla­ lık bölümlerinin üç kollu merdivenleriyle nır. Pencereler zeminde basık kemerli, üst aynı aks üzerindedir. Merdiven evlerinin katın merkezinde yuvarlak kemerli, diğer iki yanı boyunca uzanan bir çift koridora kısımlarda düz atkılıdır. Orta kat pence­ açılan büyük odalar, yapının dört köşe­ relerinde, üçgen alınlık formu sağlayacak sinde ve deniz cephesinin merkezinde ko­ biçimde, merkezde istiridye kabuğu ve numlanmıştır. Plan tasarımında, sokak iki yanda kıvrımlı bitkisel süslemeler yer tarafındaki uzun kenara merkezin yanın­ alır. Cepheler, katları ayıran kademeli ve dan eklemlenmiş, bir katta dört bölümlü eğik "S" motifli kornişler, pencere alt­ hamamı, diğer katta servis hacimlerini larındaki dekoratif dikdörtgen yüzeyler, barındıran ve kendi içinde iki kollu mer­ köşeleri tutan pilasterler ve saçak altın- diveni olan kitleyle eksenel simetri bozul­

~ ~ l_ daki dekoratif konsollarla özenli bir şe- muştur (R19). Bu cephenin öteki ucuna da ~~::ı___ kilde bezenmiştir. tek kollu eğrisel bir merdiven yapılarak

174 BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY orta kata doğrudan ulaşım sağlanrnıştır.HH İç mekanda, tekne ve kubbe biçimli, yal­ dızlı eklektik kabartmalar içeren tavan­ lar, duvarlarda yağlıboya tablolar, yerde balıksırtı ahşap parke kaplamayla yüklü bir dekorasyon söz konusudur. 8~

Hatice Sultan Ya lı sı

Fehime Sultan Yalısı'nın diğer tarafın­ da, Kı.İruçeşrne yönünde bulunan ahşap yalı (R16) ve arkasındaki köşk başta Ali Sahib Paşa'ya (ö.1891) aitti.90 Paşanın , ' vefatından sonra II. Abdülhamid yalıyı ve dağ tarafında bulunan Fıstıklı Köşk'ü ; V. Murad'ın büyük kızı Harice Sultan'a ! ı-~ , tahsis etmiştir. Yı Hanedanın yurt dışı­ na çıkarılmasından sonra uzun bir süre ,L~ '-..J ! ~ ~--,..._;,,,it:Eı darüleytam olarak kullanılan yapılardan köşk sonradan ilkokul olarak düzenlen• miş, 1960'a doğru harap hale geldiği için yıktırılmıştır.n Ortaköy llkokulu olarak }4- 1 - ;._) kullanılan yalı, 1972 yılından itibaren Yüzme İhtisas Kulübü'ne verilmiş, bu ~-W- ...... d .. ·- dönemde cadde tarafına bir havuz yap­ !BE!L;oıı;;ııaıoı;;:;::;ı:;;;;;;;;.:;=~~--~- ~.: .L~ J tırılmıştır. Boğaz Köprüsü'nün ayaklan­ nın inşaatı sırasında temelleri zarar gören R21 Hatice Sultan Yalısı, üst ve alt kat yalının denize doğru kaymaya başladığı plan restitüsyonları ve ikiye ayrılacağı ortaya çıkınca dört köşesine beton istinatlar yapılmış ve yapı 1983-1984 yıllarında tamamen restore edilmiştir . Y .ı Yirmi beş yıllığına otel olmak

üzere, Fehime Sultan Yalısı ile beraber restorasyona alınmış olan yalı , sahilin bu kesiminde "Sultan Sarayları" olarak ad­ landırılan yapılardan günümüze orijinal haline yakın durumda ulaşan tek örnek• tir (R14).

ORTAKÔY SAHIUNDEKI SARAYlAR ve YALILAA 175 R22 Fatma Sultan I Alaeddin Bey Yalısı, denizden göriini.im

Neoklasik üslup özellikleri gösteren, ah­ reler yer alır. Geride kalan yüzeylerde şap bağdadi yapım tekniğindeki, yüksek düz atkılı pencereler açılmıştır. Sadece bodrum üzeri iki katlı yalı arkadaki müş­ en gerideki yüzeyde, ilk katta yuvarlak temilata bir koridorla bağlanmaktaydı. kemerli pencereler bulunur. Bol pence­ Ortasında çokgen kasnaklı fener kubbesi re barındıran diğer cephelerde de iki tür bulunan camekanlı bu geçit ve cadde yö• pencere biçimi bir arada kulJanılmıştır. nündeki yapılar 1958'de cadde genişle­ Yüzeylerin köşeleri ' pilasterlerle vurgu­ tilirken yıktırılmıştır. 9·1 Geçidin saçak ve lanmış, üst kat, zincir şeklinde eğik "S" tepe pencerelerinin dekoratif ahşap işçi­ biçimli motif içeren bir kornişle ayrılmış­ liği kayda değer özellik göstermekteydi. tır. Pencerelerin altlarında dekonı,tif be­ zemeli ahşap panolar, üstlerinde ilk katta Yapının dar bir rıhtıma sahip deniz cep­ kıvrımlı bezemeli üçgen alınlıklar, son hesi, eksene göre simetrik olarak, orta­ katta yine kıvrımlı dalla bezenmiş, kilit daki bölüm en önde kalacak şekilde ka­ taşı vurgulu dikdörtgen biçimli tepelikler demeli öne çıkarılmış ve "a/b/c/d/c/b/a" dikkat çeker. Yapının orijinal fotoğrafla­ ritminde tasarlanmıştır (R20). rında, yüksek bacalara sahip kırma çatı­ Merkezi bölüm, kaideler üzerinde yükse• nın, saçak hizasında dolaşan, köşelerin­ len dört kolonla taşınan ve üçgen alınlık­ de vazo şeklinde figürler olan, ahşaptan la sonlanan iiç pencereli i..i.st kat çıkma­ dekoratif bir korkulukla gizlendiği fark sıyla bir portik şeklinde düzenlenmiştir. edilir.Y-1 Yapı, bezeme programı açısından Üçgen alınlık çatı katını barındırır. Mer­ yanındaki Fehime Sultan Yalısı ile ortak kezi bölümde yuvarlak kemerli pence- nitelikler taşır.

BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY ı:•• ·:.:.tw_1;:="fll'"J·-''"~°'' "''.,,.,:;·ı·..,.-: ::;; "·"'·.ı.=~:- -=- ~ "" 'lr" ··~,,.,. •..J ' : l: .: • l ------

R23. Fatma Sultan Ya lısı , üst ve alt kat planları

Plan düzenlemesi denize dik orta eksene merkezde merdiven ve servis hacimleri­ göre simetriktir. Yapının merkezinde ha­ nin iki yanında birer oda düzenlenmiştir. rem ve selamlık bölümlerine ait üç kollu Deniz girişi merkezdeki sütunlu bölüm• merdivenler, ortada bir ışıldık yer alacak dedir. Servis girişi ise cadde tarafında, şekilde sırt sırta gelmiştir . Mermer taş­ merkezde yer alır. Yalının tavarılan üst lıklara açılan ana girişler iki yan cephe­ katta altın yaldızlı motiflerle bezelidir.,,, de, merdivenlerin karşısındadır (R21). Bu merdivenlerin çevresini dolaşan koridor­ lar deniz ve kara tarafındaki odalara açı­ lır. Deniz cephesinde, ortadaki en büyük olmak üzere beş adet, kısa kenarlarda ortada bir adet büyük salon bulunur. Cadde tarafında, köşede iki büyük salon,

ORTAKÖY SAHILINDEJ

Fatma Sultan Ya lı s ı etmiş, Fatma Sultan'ın padişaha rıcası

Hatice Sultan Yalısı'nın yanında bulu­ üzerine yalının tapu senedi kendisine nan kagir iki katlı yalının (R14) bilinen ilk verilmiş, öte yandan sultan efendi 1924 sahibi, II. Mahmud'un dördüncü ikbali, sonrasında lstanbul'u terk edince ·ya lı sa­ son şehzadesi Nizameddin Efendi'nin tılmış, tütün deposu olarak kullanılmaya 99 (ö.1838) annesi Lebriz Hanırn'dır başlamıştır (R16). 1960 civarında yarı­ (ö.1865).n Lebriz Hanım, Sultan sı İ stanbul Belediyesi tarafından yıkı l an 11 Abdülmecid'in 1839 yılındaki cülusunda yalı, Kı 1975 y ılında köprü ayağ ı nedeniy­ 1 1 saraydan ç ı karı l arak, kendisi için sağla­ le tamamen ortadan kaldırı l m ı ş tır . 0 nan Ortaköy'deki bu yalıya nakledilmiş­ Neoklasik üslupta inşa edilen yalının tir. Lebriz Hanım'ın ölümünden sonra orta aksa göre simetrik düzenlenen deniz yalı, Sultan Abdülaziz tarafından Münire cephesi, öne çıkarılan ve geride kalan yi.i­ Sultanzade Alaeddin Bey'e verilmiştir . 93 zeylerle "a/b/a/c/a/b/a" ritmine sahiptir il. Abdülhamid yalıyı V. Murad'ın kız­ (R22). Bu cephede en geride kalah iki dar larından Fatma Sultan'a (ö.1932) tahsis yüzeyde yuvarlak kemerli, diğer yüzey-

BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY ••c... r••

R25 Neşatabad ı Hatice Sultan Sarayı, vaziyet plam !erde basık kemerli pencereler açılmıştır. Neşatab ad Sahils arayı /Hatice Dar tutulan ilci yan cepheden Kuruçeşme Sultan / Zekiye ve Naime Sultan tarafındaki de simetrik düzenJenmiş, bu Ya lıl arı cephede girişi içeren merkez aks öne çı­ Neşatabad Sahilsarayı'nın bulunduğu karılmıştır. Arka cephede ise, ana yapıy ­ "Defterdarburnu,, mevkii adını buradalci la bağlant ılı servis hacimleri ve hamamın Defterdar İbrahim Paşa Camii'nden alır . yer a l mas ı nedeniyle simetri b ozulmuş ­ Aynı yerde, 1690 yı l ında baş tercüman tur. Biri büyük, diğeri küçük boyutlarda Cantemir'e (ö.1732) ait iken hanedana iki adet eyvanlı orta sofa içeren yalıda intikal etmiş olan bir yalının varlığı bilin­ servis merdivenlerinin haricinde, sofalara mektedir. '°1 Şehid Ali Paşa'nın (ö.1716) açılan iki adet üç kollu merdiven bulunur aynı yerde 1715'te yaptırdığı yalı Nevşe­ (R23). hirli Damat İbrahim Paşa'ya geçince ge­ Yalıda olduğu gibi, arkasındaki koru- nişletilmiş ve 1717'de III. Ahmed'e hedi­ 1ukta yer alan ahşap köşk de saçak hi­ ye edi l miştir. 10•1 III. Ahmed ya l ının yerine zasındaki küçük zarif konsollarla dikkat 1727 civarında Neşatabad'ı inşa ettirmiş, çeker. İç meldin dekorasyonunda, tavan­ bu yapı sonradan III. Selim tarafından daki kartuşlarda ve duvarlarda gölgeli kız kardeşi Hatice Sultan'a (ö.1822) he­ kalem işleri, kapı üst hizalarında, dilimli diye edilmiştir. 105 sivri kemerler içinde peyzaj ve manza­ III. Selim'in saraydan tek başına çıkıp ra resimleriyle özenli bir yaklaşım söz dolaşma izni verdiği, dönemine göre ge­ konusudur. 102 n i ş özgürlüğe sahip Hatice Sultan, Da­ nimarka Elçiliği'nde çalışan Baron de

ORTAKÖY SAHILINDEKl SAAAYLAR ve YALILAR 179 R26 Kuruçeşme ' de soldan sağa doğru, Neşacabad, Naile Sultan, Fazıl Efendi ve Tahir Efendi yalıları

Hübsch'ün Büyükdere'deki yalısına yap­ adet eskizinden anlaşıl

- 180 BÜYÜKMECIDIYECAMllVE ORTAKÖY !ıkla sonlanmıştır. tık katm mahremiyet bölüm, geçidin diğer yanındaki neoklasik açısından sağır bırakılan cephesi, pilas­ üsluptaki kagir cepheden tamamen fark­ terler arasında açılmış, içleri istiridye ka­ lıdır. Daha ilerde, denize paralel kafesli buğu desenli yuvarlak kemerli nişler ve bahçe duvarları arasında selamlık bölü• nişlerin alt bölümünde yer alan vazolar­ mü, denize taşan üç eyvanlı bir köşk ve la bezelidir. Kemerlerin üzerinde drapeli onu izleyen iki duvar ardında, sultan ket­

11 1 girlandlar bulunur. Üst katta, İyon baş­ hüdasının dairesi bulunmaktadır (R25). • lıklı pilasterlerin arasında, alttaki nişlerin Hatice Sultan Sahilsarayı 19. yüzyıl or­ hizasında açılan pencereler düz atkılı ol­ talarında Boğaz'ın en dikkat çekici yapı­ malda birlikte, tepe noktasına birer vazo larından birisiydi. (R26). Hatice Sultan'ın yerleştirilmiş üçgen alınlık şeklinde iki çi• ölümünden sonra bazı sultanların ika­ çek kordonuyla bezelidir. Pencerelerin alt metlerine ayrılmış olan yapı "Defterdar­ hizalarında yer alan panolar girlandlarla burnu Sarayı" olarak şair Leyla Saz'ın süslenmiştir. Saçak hizası yine girlandlı anılarında ayrıntılı şekilde tasvir edilmiş­ bir kuşakla geçilm'iş, cephe bir korkuluk tir. Saray, önünde geniş rıhtımı, setler ve pilasterler hizasındaki vazo benzeri halinde düzenlenmiş büyük bahçesi ve süs elemanlarıyla sonlanmıştır. bahçesinde kameriyeli havuzu bulunan Neoklasik tarda düzenlenmiş bu cephenin ahşap bir yapıdır. Yapının üst kat so­ yanında, duvarla ayrılan bölümde, deni­ fasının iki ucunda oymalı birer çeşme, ze çakılmış iki ahşap sütun üzerinde öne bahçe tarafında kısa bir koridorla geçilen çıkına yapan küçükı bir köşk 112 ve yapıyı ve kumalarıyla ayna taşları istiridye bi­ yandaki dairelere bağlayan, deniz cephesi çiminde olan bir hamam bulunmaktadır. "S" ve "C" kıvrımlı kafeslerle geçilmiş, Padişah geldiğinde kullanması için tasar­ üstü açık ahşap uzun bir geçit bulunur. lanmış olan, dört-altı odalı denize bakan Bu geçidin alt katında ise dar tutulmuş hünkar dairesinin merdiveni ayrıdır ve rıhtım boyunca tekrarlanan panolar için• daireye büyük sofanın iki köşesinden bi­ de, girlandlar üzerinde çiçekli vazo figür• rer kapıyla geçilmektedir. 11J leri ve üstünde kalp şeklinde kıvrımlı dal­ Bu sarayda düğünler ve resmikabuller ya­ lar betimlenmiştir. Geçidin sonunda, alt pılmış, 116 zamanla harap hale gelen yapı katta panolar devam ederken, üst katta, II. Abdülhamid zamanında yıktırılmış ve eliböğründelerle taşınan üç adet çıkmalı yerine 1892 yılında adı geçen padişahın bölüm içeren ahşap cephe dikkat çeker. kızları Naime ve Zekiye sultanlara ait Bu bölüm, sultan efendinin maiyetine . olmak üzere, birbirinin eşi iki yalı inşa ve özel kullanımına ayrılmış dairelerle edilmiştir (R27)."7 Plevne Kahramanı Gazi III. Selim'in ziyaretlerinde kullandığı bir Osman Paşa'nın gelini, Fatma Aliye Ha­ daireden oluşmaktadır . 1 1 .ı Barok tarzda nım Sultan'ın annesi olan Zekiye Sultan bezenmiş tepe pencerelerine sahip, ge­ (ö.1950), yalısının üstündeki koruluk­ leneksel Osmanlı mimari tarzındaki bu ta da bir saraya sahipti. 11 • Neşatabad'ın

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYLAR ve YALILAA 181 yerine yapılmış bu çifte saraylardan biri yanmış, diğeri de 1924'den sonra yıktı­ rılmıştır (R28)."'

Yalının inşa sürecinin 18 99 yılına dek de­ vam ettiği arşiv belgelerinden anlaşılrnak­ radır. 120 Naime ve Zekiye Sultan yalıları, Defterdarbw·nu'mın Ortaköy tarafında kalan çağdaşları Fehime ve Hatice Sultan yalılarıyla benzer tasarımlara sahiptir. Çifte sarayların simetrik düzenlenen cep­ he tasarımında, merkezde bulunan üçgen alınlıklarla kuvvetli' bir vurgu hakimdir. Genel hatlarıyla neoklasik olarak tanım­ lanabilecek cepheler, balkon tasarımları ve ahşap oyma bezemelerle akademik çizgiden uzaklaşarak değişik bir karakte­ re bürünmüştür. •ıı

Deniz cephesinde "a/b/c/b/a" ritminde bir düzenleme hakimdir. Merkez aks­ lar, her cephede yanlarda bir, önde üçer pencere içerecek şekilde öne çıkarılmış­ gen alınlık formunda ahşap oymalarla tır. Yapıların deniz cephesinin iki yan taçlandırılmış dikdörtgen pencereler yer tarafında, öne çıkan üçlü açıklık içeren alır. Son katın dikdörtgen pencerelerinin yüzeyler tekrarlanmıştır. Bu bölümlerle üzerinde de ahşap oyma tepelikler bulu­ merkez aksların arası, ilk katta veranda, nur. Yapılar arasındaki yüksek duvarlı üst katlarda balkonla geçilmiş, veranda­ bahçeler, üçgen alınlıkla sonlan~n birer ya ve birinci kat balkonuna narin sütun büyük kapıyla öndeki geniş taş rıhtıma çiftleri yerleştirilmiştir. Giriş üzeri iki açılır (R28). katlı binalarda katlar birbirinden kor­ nişlerle ayrılmış, cepheler yüksek tutulan Naile Sultan Yalıs ı

bir saçak kornişiyle sonlanmıştır. Kırma Defterdar burnu (Defterdar lbrahim Paşa) çatının merkezinde, cihannüma benzeri Camii'nin Arnavutköy tarafında bulunan ışıklık yükselir. Deniz cephesinde üçgen yalı, Kaptan-ı Derya Hasan Paşa'dan alınlıkla sonlanan merkezi bölümlerde sonra Naile Sultan'a (ö.1957) geçmiştir pencereler yuvarlak kemerli tasarlanarak (R14).m Naile Sultan'dan sonra Naime üçli.1 aks vurgulanmış ve cepheye farklı­ Sultan'a (ö.1947) geçen yalının korusun­ lık kazandırılmıştır. Zemin katta basık da yer alan Naile Sultan Y ukan Köşkü kemerli pencereler, üzerindeki katta üç- art nouveau tarzında inşa edilmiştir. m

BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY R27 Ortaköy yalıları, Anadolu yakasından görünüm

Alçak giriş katı üzerinde iki katlı yalıda, Fazıl Efendi Yalı sı

Ortaköy tarafında bulunan selamlık bi­ Askeri Temyiz Reisi Fazıl Efendi'ye ait nasıyla harem binası arasında, rıhtıma olan yalı, m yanındaki yalılara göre daha demir korkuluklarla açılan bir bahçe küçük boyutludur (R14). Merkezinde ka­ dikkat çeker. Harem binası, rıhtımdan yıkhane girişi bulunan yüksek bodrum yüksek duvarla ayrılmıştır. Bu hizada üzerinde iki katlı yapının önünde dar bir bulunan yuvarlak biçimli yapının içer• rıhtım vardır. Deniz cephesi, iki yanda den kullanılan bir deniz hamamı olması üçer pencere açıklığı içeren üst kat çık­ muhtemeldir (R26). 1924 tarihli Necip malarına sahiptir (R26). İki yanındaki Bey Haritası'nda harem binasının yeri yalılardan yüksek yangın duvarlarıyla 1 arsa olarak gösterilmiştir. ?·• Yapının cep­ ayrılmış olan ve bu duvarların yanında helerinde dikdörtgen biçimli, deniz cep­ rıhtıma açılan birer kapısı bulunan yalı, hesinin öne çıkan merkez bölümlerinde 1924 tarihli Necip Bey Haritası'nda Ab­ ise, dönemin çağdaş pek çok yapısında durrahman Paşa 'ya ait görünmektedir. 12r. olduğu gibi, yuvarlak kemerli pencereler kullanılmıştır (R29).

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYLAR ve YALILAR 183 R28 Neşatabad Sarayı yerine inşa edilen Naime ve Zekiye Sultan yalıları

Tahir Efendi Yalısı Mustafa Paşazade Yalısı

1815 tarihli Bostancıbaşı sicillerine göre, 11. Mahmud dönemi 1815 tarihli Bostan­ Silahdar Emin Ağa Yalısı'nın yanında­ cıbaşı sicillerine göre bu alanda bulunan ki, Çavuşlar Emini Tahir Efendi'ye ait yalı, "Müderrisln-i kiramdan 119 Yenişe­ yalı, 121 harem ve selamlıklı , yirmi beş hirli Mustafa Paşazade Şefik Bey Kulları­ odalı, fevkani divanhaneli, hamamı ve nın Yalısı" ifadesiyle kayıtlıdır. 1 30 her iki bölümde geniş avluları olan ahşap ve büyük bir binadır. Yayvan cephede eliböğründelerle desteklenen üçlü pence­ re grupları içeren çıkmalar dikkat çeker ( R26 ) .Yalının bir kısmı Mısır Fevkalade Komiseri Rauf Paşa (ö.1923), diğer kısmı da Vasıf Efendi'ye geçmiş , sonradan her iki bölüm de II. Abdülhamid tarafından

satın a lınarak yıktırılınıştır _ı?x R29 Defterdar Camii ve Naile Sultan Yalısı

Edhem Paşa / Naciye Sultan - mesi nedeniyle Naciye Sultan'a (ö.1957) Enver Paşa Ya lı s ı verilmiştir. ı JJ Kuruçeşme' deki büyük .kö• mür depoları yapılırken yıktıp l an yalıda Bu binanın yerinde bulunan eski yapı, önemli tarihi olaylar da cereyan etmiştir. "Şah Sultan 1•11 Yalıları" olarak adlandırı­ JJ.•J lan biri büyük, diğeri ki.içi.il< iki yapıdan biridir (Rl4). 1802 yılında iki yüz elli kese Yüksek tutulmuş kagir bodrum kat üze­ 1 akçeyle Sarraf Musa ya satılan yalı, son­ rinde ahşap iki kattan oluşan yalının cep­ radan tekrar Hazine-i Hassa tarafından heleri, eksenlere göre simetrik tasarlan­ alınmış ve Hibetullah Hanım Sultan'ın mıştır. Deniz cephesinde, iki yan kanatta ikametine ayrılmıştır. Bir süre Hamdi geriye çekilmiş yüzeylerin, sonradan ek­ Paşa'ya ait olan yalı, paşanın ölümünden lenen yuvarlak kemerlerle sınırlanmış sonra il. Abdülhamid tarafından Sadra­ balkonlara sahip olduğu görülür. Bu bö- zam İbrahim Edhem Paşa'ya (ö.1893) . lümler, üçgen alınlıklarla saçak hizasında ihsan edilmiştir. 132 II. Meşru ti yet' in ila­ vurgulanmıştır. Sık açı l mış dikdörtgen nından sonra yalıda bir dönem Meclis-i pencerelerin üzerleri silmelidir. İki dar Mebusan ve Ayan Reisi Ahmed Rıza Bey cepheden verilen harem ve selamlık bölü.­ (ö.1930) kiracı olarak oturmuş, daha mü girişleri sütunlarla sınırlanmış, birkaç sonra yalı Enver Paşa (ö.1922) ile evlen-

ORTAKÖY SAHlLlNDEKI SARAYLAR ve YALILAR 185 o l 2 3 t. 5 ıo

R30 Naciye Sultan Yalısı, üst ve alt kat plan restitüsyonları

BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY basamakla yükseltilmiştir. Üst katlarda yıllan verilmektedir. 13H Çırağan Sarayı'nın giriş sundurmasının üzerinde cepheler yanmasından sonra bir süre Meclis-i Me­ öne çıkarılmıştır. busan olarak kullanılan Nazime Sultan Ya­ lısı, hanedanın yurt dışına çıkarılmasından Ya l ının planı incelendiğinde, deniz ve sonra satılmış, bir süre tütün deposu olarak bahçe tarafına bakan eyvanlara sahip iki kullanılmış ve sonra yıkılmıştır. ıJ9 orta sofa dikkat çeker. Ortaköy tarafında kalan, selamlık bölümü olması muhtemel Ahşap strüktürlü yalı, cephe tasarımında kanatta, zemin katta orta sofa dört adet çağdaş neoklasik uygulamalardan farldıla­ sütun. içerir. Üç kollu merdiven girişin şan cesur denemeler içerir. A1't nouveaıt üs• karşısına, sofanın diğer ucuna yerleştiril­ lubunda tasarlanan, simetrik düzenlenmiş miştir. Harem olarak nitelenebilecek yan deniz cephesinde son kat, yüksek bodrum kanatta, iç sofa iki sütunla girişe bağlan­ üzerindeki giriş katından daha yüksek ve mıştır. Aynı aks üzerinde üç kollu, eğrisel dikkat çekicidir. Dar bir rılmmdan ulaşılan ve gösterişli bir merdiven bulunmaktadır. girişler, yapının orta ekseninde değil, ilci Üst katta ise eyvanlı orta sofa merkez bö• yan kanatta açılmış ve kitleden yükseltil• lümde ovale yakın bir form almıştır (R30). miş dalgalı basıl< kemerlerle vurgulanmış­ Yalının dekorasyonunda, "S" ve "C" tır. ll

Art nouveau üslubunda inşa edi l miş olan kanadı oluşturan bu gösterişli bölümlerin yalı, Sultan Abdülaziz'in kızı, Müşir arasında kalan orta kısmın merkezinde, ol­

Derviş Paşa'nın oğlu Halid Paşa'nın eşi dukça basık bir kemerin birleştirdiği iki sü• Nazime Sultan'a (ö.1947) aittir (R14).'36 tunla taşınan üst kat çıkması, yine dalgalı Yanındaki Naciye Sultan Yalısı ile birlik­ bir kemerle sonlanmış ve bombeli paravan­ te, 19. yüzyıl başında Hibetullah Hanım larla sınırlanmıştır. Bu kompozisyon, ilci Sultan'a ait olan yalı Nazime Sultan'a yandaki yüksek girişlerin daha küçük bo­ geçtikten sonra Raimondo D'Aronco yutlu bir benzerini sunar. Saçak hizası, üç (ö.1932) tarafından tasarlanıp inşa edil­ adet dalgalı kemer boyunca sıralanan eğik miştir. 137 lnşa tarihi olarak 1901-1902 oklar ve bu bölümlerin iki yanındaki yük-

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYV.R ve YALILAR 18 7 r:1 i f ... ~

R31 Nazime Sultan Yalısı, denizden görünüm

sek tutulmuş yaprak motifleriyle göz alır düzenlenmiştiı·. Yapının kara tarafında si­ (R31). Tüm cephe, bitkisel bezemeler, özel metri söz konusu değildir, bu bölümde ser­ biçimli pencereler ve dalgalı hatların alo­ vis hacimleri ve irili ufaklı odalar avlunun cılığında, Boğaziçi'nde benzersiz bir sahne yanındaki koridor boyunca sıralanır. Sol­ dekoru gibi öne çılGTiaktadır. daki kanat, köşeden arkaya uzanan doğ­ rusal koridordan ulaşılan, hamam olması Cephe açısından sıra dışı bir uygulama muhtemel ilci katlı ek binayla birleşir (R32). olan yapı, plan düzleminde harem ve se­ lamlıklı, denize paralel konumlanmış alı­ şılageldik yaklaşıma uyar. Plan düzenle• mesinde, harem ve selamlık bölümlerinin geniş taşlıkları, merkezdeki avlunun iki yanında konumlanmış üç kollu geniş mer­ divenlere açılır. Girişler, deniz ve kara cep­ helerinden karşılıklı basamaklarla verilmiş­ tir. Deniz tarafındaki girişlerin iki yanında birer büyük salon, arada ise beş adet oda bulunmaktadır. Sağdaki kanadın kara ta- .h rafı girişi, içbükey ve dışbükey formlarla

-- 1 8 8 BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY R32 Nazime Su ltan Ya lı s ı , i.ist kat plan restitüsyonu

i i ·-·-·-·=-=+·-·--·---·sol FA ·-·--·-·=-4-·SO"FA-·-·--· • i i

DEGERLENDİRME olarak öne alın ıp geriye çekilen yüzeylerde

Dolmabahçe ve Çırağan Sarayları'nı izle­ tekrarlanan bir öğe haline geldiği, çoğun­ yen, Ortaköy'den Kuruçeşme'ye uzanan lukla kara tarafında köşkler ve köprülerle sahil, 18. yüzyıldan başlayarak 19. yüz• u l aş ıl an geniş bahçeler içinde müştemilatla­ yılda yoğunlaşan bir iskanla, sultan efen­ rın yer aldığı, harem ve selamlıkla simetrik dilerin ikamet ettiği bölge olarak dikkat düzenlenen plan tasarımında iç sofaların ve çekmektedir. Hanedandan sonra, bu böl­ aydınlıkların ağı rl ı k kazandığı gözlenmek• gedeki ya lı ların harap hale gelip çoğunun tedir. Dengeli kütlesiyle Ç ı rağan Sarayı ise, yerini kömür deposuna bırakması, sahilin cephenin süsleme programında ve rıhtım­ bu kesiminin bir dönem sahip olduğu göz daki anıtsal kapılarda tercih edilen lslfun­ alıcı görünümün tarih sayfalarında kalma­ Mağrip etkili bezemeleri nedeniyle farklı bir sına yol açmıştır. Yalıların 19. yüzyıldaki hava yaratır. Hanedanın büyüklüğünü sim- tasarımları incelendiğinde, neoklasik yak­ . geleyen birer prestij öğesi haline gelen bu laşımın ve art nouveau akımının cephe ta­ yapılardan geriye kalan veya amsı yaşatılan sarımında etkili o lduğu, denize paralel uza­ az sayıdak i örnek, 21. yüzyıl İstanbul'unun nan konumlanmanın tercih edildiği, üçlü turistik bazlı hizmet ve eğlence sektörünün pencere gruplarının cephelerde kademeli parlayan yıldızları haline gelmiştir.

ORTAKÖY SAHILJNOEKI SARAYU\R ve YALILAR 18 9 BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE OATAl<ÔY NOTLAR Mustafa Cezar, "Sanarca Bao'ya Açılışta Saray 1 R. Ekrem Koçu, "Çırağaıı Sahilsnrayı", 1staııbııl Yapıları ve Kültürünün Yeri", TBMM Milli A11sifdopedisi, VII, 1965, 3935; Cahil Kayra ve SaraylarSempozyıımu. 15-17 Kasım 1984. Erol Üyepazarcı, lkiııci Mah11111t'u111staııbııl'u, Bildiriler, İstanbul, 1985, 60. 1774'te Çırağan Bostaııcıbaşı Sicilleri, İstanbul, 1992, 38. Sahilsarayı'nın satışa çıkarılması, oldukça 2 Necla Arslan, Gmviir ve Seyahat11a111elerde harap durumda olduğunu akla getirir. Öte 1staııbul, (18. Yiizyıl Soıııı ve 19. Yiizyıl), yandan, sarayın hanedan tarafından kullanıl­ İstanbul, 1992, 150. Koçu, yalının nı. Ahmed maya devam ermesi, sarışın gerçekleşmemiş tarafından Sadrazam Nevşehirli İbrahim Paşa'nın olduğunu ortaya koyar (BOA, Cevdet-Saray, damadı ve kethüdası Mehmed Paşa'ya verildiği­ No:8352'ye referans veren Cezar, "Sanatta ni belirtir (Koçu, "Çırağan Sahilsarayı", 3935). Batı'ya Açılışta Saray Yapıları ve Kültürünün Lady Montagu, Mayıs 1718'de yazmış olduğu Yeri", 60). me1

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYLAR ve YALILAR 191 Tuğlacı, sarayı Garabed Balyan'ın inşa ettiğini "Dolmabahçe and thc Old Çırağan Palacc in belirtir (Osmaıılı Mimarlığı'ııda Balyaıı European Sources", 150. Yılıııda Dolmabahçe Ailesiııiıı Rolii, 106). Mustafa Cczar, XIX. Sarayı. Ulııslararası Sempozyıımıı. 23-26 Ka- Yiizyıl Beyoğlıısıı, lstanbul, 1991, 298'de ise sıııı 2006. Bildiriler, l, ed. Kemal Kahraman, yapının Ebniyc-i Hassa Mi.idürü Abdülhalim lstanbul, 2007, 249-250. Efcncli'nin eseri olduğunu kaydedilir. Öte yan· 29 Leyin Saz, Haı-enı'iıı 1çyiizii, lstanbul, 1974, dan, Ebniye-i Hassa müdürlerinin görevinin 76-79. Girardelli, sarayı nasıl görmüş olduğu proje yapmaktan ziyade, resmi inşaatı denetle- belirsiz Dalgabio adlı bir ltalyan mimarın mek olduğu da dikkate alınmalıdır (Gülersoy, çizmiş olduğu ölçekli planın, sarayın iç mekan Çerağaıı Saray/an, 33). organizasyonuna özellikle harem böllimü açı- 17 Jules Ladiınir, Les Rıısses et fes Tıırcs, Paris, sından t:ıın olarak tanıklık eden muhtemelen 1804, 195'tcn aktaran Gülersoy, Çerağaıı tek döküman olduğunu kaydeder ve çizimin Sarayları, 42. Leyla Hanım'ın anlatımına ışık tuttuğunu 18 S. Hakkı Eldem, Boğaziçi Amlan /Remi- belirtir. Nereye ait olduğu tam belirtilmemiş ııisceııces of t'1e Bospbonıs, lstanbul, 1979, plan hakkında bkz. R. Georges ve S. Baches, 46-47. Godfrey Goodwin yapıyı, Alman ekolü ]eaıı-Micbel Dalgabio, Lyoıı, Atheııes, tarzında mükemmel bir biçimde uygulanan Coııstaııtinople: fes dessiııs dıı Voyage de Yunan canlandırınacılığı olarak tanımlar (Os- 1843, Universite de Saint·Etienne, Lyon, maıılı Mimarlığı Taıihi, çev. Müfit Günay, 2002'ye referans veren Girardelli, "Dolma- İstanbul, 2012, 570). bahçe and the Old Çırağan Palace in Europe- 19 Cezar, XJX. Yiizyıl Beyoğlıısıı, 299. an Sources", 250. 20 Charles White, Thı·ee Years iıı Coııstaııtiııople 30 Çelik Gülersoy, "Çırağan Sarayı", Diiııdeıı or Domestic Maımers of The Tıırhs iıı 1844, l, Bııgiiııe lstaııbııl AıısiMopedisi, ll, 1994, 504. London, 1845, 45. 31 Metin Sözen, Deuletiıı Evi Saray, Istanbul, 21 Saner, bu böli.iıni.in Palladio mimarlıgına 1990, 178. Tuğ l acı, Abdülmccid'in sarayı kadar giden yalın bir klasik ifade içcrcligini yeniden yapım için 1856 yılında yıktırdığını ve kaydeder ve biçimsel yönden paralel Saint- projesini 1857'de Nikoğos Balyan'a çizdi- Vincent-de-Paul Kilisesi (1824) gibi örneklerle rerek temeli attırdığını kaydeder (Osmaıılı çağdaş Fransız mimarlığının esin kaynağı Mimarlığı'nda Balya11 Ailesiııiıı Rolii, 108). olabileceğine dikkat çeker (Turgut Saner, 32 Çelik Gi.ilersoy, "Çırağaıı Sarayı", 504. "Boğaziçi Yapılarındaki Mimari Üsluplar", Tuğlacı, sarayın yapım müteahhitliğini Sarkis Geç111işte11 Gii11ii111iize Boğaziçi, ed. Haluk ve Agop Balyan'ın yaptığını, çizim ve göze- Sezgin, İstanbul, 2008, 126-127). tim işlerinde yardımcı kalfa olarak Bedros 22 Whice, Tbree Yeaı-;s iıı Coııstaııtiııople, 47. Neıntse'oin çalıştığını belirtir (Os111a11lı 23 Ae.,44. Mimarlığı'ııda Balyaıı Ailesiniıı Rolii, 318). 24 Gerard de Nerval, Doğıı'ya Seya'1at, çev. 33 Çelik Giilersoy, "Çırağan Sarayı", 504. Yapı- Muharrem Taşçıoğlu, Ankara, 1984, 78. nın inşaatına bir dönem ara verildiği, A'1111ed 25 Theophile Gautier, lstaııbıı.l Diiııyaııııı En Ltıtfi Efeııdi Tari'1i'nclen aıı l aşılmakcııdır. Giizel Şehri, çev. Nuriye Yiğitler, lsranbul, 128211865-66 yılında Hocapaşa Yangını'nda 2007, 305-306. zarar görenler için inşası başlamışken terk 26 Helmuth Von Moltkc, Tiirk.iye Melaııpları, edilmiş Çırağan binası masrafından beş yüz çev. Hayrullah Örs, İstanbul, 1969, 66. kesenin ayrılmasına dair karar bu durumu 27 Miss Pardoe, Tin City of t'1e S11lta11; aııd ortaya koymaktadır (Va/~'a Niiuis Ahmed Domestic Maııııeı-;s of the Tıırl~s iıı 1836, !, Lıitfi Efeııdi Tarihi, yay. haz. Münir Aktepc, Londoıı, 1837, 219. Pardoe, II. Mahmud'un X, Ankara, 1988, 146). yaptırdığı ikaınctgnhlar arasında, en az zarif 34 Gi.ilersoy, "Çırağan Sarayı", Diiııdeıı Bııgüııe ve piroresk olanı olarak tanımladığı yapının, Beşiktaş, 76. peristili taşıyan gösterişli ve iyi oranlanmış 35 Afife Banır, "Çırağan Sarayı-Mimari'', Dii11- sütunlar olmasa, bir fabrikaya benzeyeceğini deıı Bııgüııe Beşiktaş, 77. ileri sürer (Pardoe, The Beaıtties of the Bosp- 36 Tuğlacı, Sultan Abdülaziz'in Agop Balyan'dan '1orııs, 17-18). Arap üslubunda bir saray inşa edilmesini 28 James Fergusson, Histoıy of the Modem istediğini, Balyan'ın da ispanya ve Afrika'ııın Styles ofAı·chitectııre, II, London, 1891, kuzey ülkelerine ressamlar göndererek bura- 316-31 Tdcn aktaran Paolo Girardelli, !ardaki ünlü yapıların resimlerini çizdirdiğini

BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY J kaydeder ( Osmattlı Mimarlığı'ııda Balyaıı 51 Ülkan Kuyucu, Boğaz'ııı Rumeli Sahili Yalı- Ailesi11i11 Rolü, 318). ları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 37 Nikoğos Balyan'a atfedilen atnalı biçimli ve Sanat Tarihi Bölümü yayımlanmamış lisans dilimli sivri kemerlere sahip alternatif dış tezi, 1966, 44. cephe tasarımında, gerçekleşen uygulamaya 52 Gülersoy, Çerağaıı Saraylaı·ı, 72. Cezar, bu göre daha yoğun bir Doğu atmosferi yaratı!- yapıyı "Ağalar Dairesi" olarak adlandırır ve dığı görülmektedir (Diana Barillari ve Ezio taşıyıcı sisteminin restorasyon sırasmda beto· Godoli, lstanbııl 1900, Aı"t Noıweaıı. Mimarisi nanne haline getirildiğini, sadece dış duvarla- ve iç Mek!iıılan, çev. Aslı Ataöv, İstanbul, rının orijinal durumda olduğunu belirtir (XIX. 1997, 36-37). Saner, kamuya açık mekanlarda Yiizyı/Beyoğlıısu, 375). "Atik Ali Paşa Yalısı" oryantalist etkinin daha kısıtlı bir şekilde ele olarak da bilinen yapının önce Cumhurbaş- alınmasının, Osmanlı devlet gücünün yansıtıl- kanlığı Köşkü'ne dönüştürülmesi gündeme ma.sında Batılı bir görüniim sağlama isteğin- gelmiş, öte yandan yenileme çalışmaların- den kaynaklanan bilinçli bir tercih olduğunu dan sonra, bina otel işlevi verilerek hizmete ifade eder (Turgut Saner, 19. Yiizyıl lstaııbııl açılmıştır (Güngör Uras, "Atik Ali Paşa", Mimal'lığıııda "Oıyaııtalizııı'', lstanbul, 1998, Milliyet, 6 Mart 2000, 9). 60). 53 Gülersoy, Çerağaıı Samylan, 72. 38 Eldem, 500 m. uzunluktaki bu duvarın ortası 54 1940-1941 yılında Beşiktaş Kız Ortaokulu çökmüş görünmemesi için optik bir düzelt- adını alan okula tahsis edilen bina, 1993 meyle orta kısmının yükseltilmiş ve iki tarafa yılında karma lise olarak k ull anıma açılmıştır doğru hafif meyilli yapılmış olduğuna dikkat (Atilla Yayım ve diğ., lstaııbııl Eğitim Belgese- çeker (Boğaziçi Aıııları, 54). li, İstanbul, 1998, 200). 39 Karşı l aştırma için bkz. Saner, 19. Yiizyıl is- 55 Orhan Erdenen, Boğaziçi Keııditıi A11latıyor, taııbııl Mimadığıııda "Oryaııtalizm'', 32-34. İstanbul, 2007, 357. 40 Şehsuvaroğlu, Asırlar Boyııııca istanbııl, 246. 56 Kuyucu, Boğaz'ııı Rımıeli Sahili Yalılaı·ı, 44. 41 Eldem, Boğaziçi Aııılaı-ı, 60-61; Batur, "Çıra- 57 tık dönemde idari birimler, sınıflar, kütüphane ğan Sarayı-Mimari", 79. ve öğretim üyelerinin bürolarını barındıran 42 Üç sofalı klasik Türk plan çözümünün sıkı bir bina, sonradan sadece idari birimlerin bir dikdörtgen içine alındığı tasarımdaki yetkinliği kısmı ile Hukuk, llBF ve tletişim Fakülte takdir eden Eldem, yine üç bölümlü düzenlen- sekreterliklerine ve bu fakültelerde görevli miş Kıbrıslı Ya lı sı'nı Çırağan'a en yakın örnek öğretim üyelerinin bürolarına ev sahipliği olarak gösterir (Eldem, Boğaziçi Amları, 56). yapacak şekilde düzenlenmiştir. Bkz. Hasan 43 Şehsuvaroğlu, Asırlar Boyııııca lstaııbul, 245. Yıldırım ve diğ . , "Galatasaray Üq.iversitesi'nde 44 Batur, "Çırağan Sarayı-Mimari", 78. Yangın Paniği'', Milliyet, 22 Ocak 2013, 45 Saner, 19. Yiizyıl lstaııbıı.l Mimarlığında "Or- http://siyasct.milliyct.com .tr/g alatasaray- yaııtalizm '', 56-62; Batur, "Çırağan Sarayı - universitesinde-yangin panigi/siyaset/siya- Mimari", 79; Saner, "19. Ylizyılda Osmanlı sctdetay/22.01.2013/1658992/default.htm, Eklektisizminde Elharnra'nın Pay ı ", Osman (10.07.2013). Hamdi Bey ve Dö11e111i, yay. haz. Zeynep 58 llber Ortaylı, "Galatasaray Üniversitesi'nde Rona, lstanbul, 1993, 138. Yangın", Milliyet Pazaı·, 27 Ocak 2013, 5. 46 Tuğlacı, Osmanlı Mimadığı'ııda Balyaıı Aile- 59 Kuyucu, Boğaz'ııı Rttmeli Sahili Yalıları, 44. siııin Rolü, 328, 334. 60 Erdenen, Boğaziçi Keııdiııi Aıılatıyor, 358. 47 iç mekanların çeşit l i görüntüleri için bkz. Tuğ- 61 T. Yılmaz Öztuna, Başlaııgıcıııdaıı Zama- l acı, Osmanlı Minıadığı'ııda Balyaıı Ailesiııiıı ıııııııza Kadaı· Tiil"lliye Taı·ihi, XII, İstanbul, Rolii, 321-330; Gülersoy, Çemğaıı Saray/an, 1967, 70. 79, 81, 83-85, 87-93, 96-99. 62 Yayım ve diğ., lstaııbııl Eğitim Belgeseli, 203. 48 Gülersoy, Çerağaıı Samylaı-ı, 71 . 63 HalCık Y.Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'tte Dafr, 49 Midhat Sertoğlu, Osmaıılı Tarih Lılgatı, lstanbul, 1986, 307 Enderun Kitabevi, lstanbul, 1986, 110. 64 A.y. 50 Emine Önel, "Fer'iye Sarayları", Diiııdeıı 65 Aynur Çiftçi, "Karakollar, Kışlalar, Silahhane- Bııgiiııe, III, 1994, 294. Şehzade Osman !er", Geçmişteıı Giiııümüze Boğaziçi, 592-593. Fuad Efendi, Feriye Sarnyları'nd::ı oturan son 66 Emine Önel, "Fer'iye Karakolu", Dii11de11 hanedan üyelerindendir (Münevver Ayaşlı, Bugiiııe, III, 1994, 294. Dersaadet, lstanbul, 2005, 168). 67 Yayım ve diğ . , 1staııbııl Eğitim Belgeseli, 203.

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYLAR ve YALILAR 193 68 Yahya Kemal buradan geçen dar yolu Yalısı'nın sahibi olması bu isim karışıklığının "sultanlar ve şehzadeler yolu" olarak anar­ sebebi olabilir. Öte yandan, S. Hakkı Eldem ken, yola açılan ahşap büyük kapılardan ve yapıyı "Cemile Sultan Yalısı" olarak adlan­ bunların önünde duran sırma lı kıyafetler giyen· dırır (Boğaziçi Yalıları 1 - Rıımeli Yaflası. kapıcılardan bahseder. Bkz. Şehsuvaroğlu, The Ya/is of the Bosphonıs 1 - Eıwopeaıı Boğaziçi'ııe Dair, 219. Side, İstanbul, 1993, 51). Büyük Mecidiye 69 Arslan, Gravür ve Seyabatııaıııelerde lstaıı­ Camii'nin hemen yanında konumlanmış olan bıel, 136. yalının mimari üslubu göz önüne alındığında, 70 Tülay Artan, "Boğaziçi'nin Çehresini Değişti­ 19. yüzyılın son çeyreğinde yapılmış olduğu ren Soylu Kadınlar ve Sultanefendi Saray l arı", ifade edilebilir. 1staııbııl, III, Ekim 1992, 112. 74 Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'ııe Dair, 219. 71 Tahta geçen sultanların, imparatorluğun gücü­ 75 Erdenen, Boğaziçi Saf,ilbaııe/e,.i II, 423. nün vurgulandığı saray seremonileriyle, deniz 76 Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'ııe Vail', 119. yolunu kullanarak aile üyelerini kendi sahilsa­ 77 Erdenen, Boğaziçi Sahilhaııeleri 11, 421. raylarında ziyaret etmeleri saray protokolünün 78 Yalının en ve boy kesitleri ve iç mekan fotoğ­ bir parçası haline gelmiştir. Bunun yanı sıra, rafları için bkz. Erdenen, Boğaziçi Sahilhaııe­ sultan için ayrılan dairenin, özel bir mimari leri II, 424, 426. yaklaşım ile cephede vurgu l anması, hanedan­ 79 Yalı 1952 yılında Saffet Baştımar tarafından lığın gücünü yansıtan bir diğer uygulamadır. satın alınmıştır (Erdenen, Boğaziçi Sahilhaııe­ Bu dönemde sadece sultan ve sultanefendi da­ leri II, 421). irelerinin cephelerini si.isleyen i.içgen alınlıklar, 80 Diiııdeıı Bugiiııe Beşihtaş, 117. bu tip bir yaklaşımın sonucudur. Öte yandan 81 Tonguç ve Yale, Boğaz Hahhıııda He,.şey, sultanefendilerin evli oldukları sadrazam- 107. Yapının restorasyonu Gökhan Avcıoğlu ların ve yüksek rütbeli devlet adamlarının tarafından gerçekleştirilmiştir (Architectıtral ikametgahları bu sahilsaraylara eklenen ve Guide to lstaııbııl, Bosphorııs & The Asiaıı gösterişsiz bir şekilde tasarlanan yapılardır Side, ed. Afife Batur, lII, İstanbu l , 2006, 28). (Artan, "Boğaziçi'nin Çehresini Değiştiren 82 Yalının sahibi olan kişi hakkında kaynaklarda Soylu Kadınlar ve Sultanefendi Sarayları"). tutarsızlıklar bulunmaktadır. S. Hakkı Eldem 72 Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'ııe Dafr, 219. yalıyı Hatice Sultan Yalısı olarak belirtmiştir 73 Orhan Erdenen, Boğaziçi Sahilhaııeleri II - (Boğaziçi Yalıları 1, 53). Yapının birçok kay­ Avrııpa Yahası, 2006, 421'de yalının 1873- nakta "Fehime Sultan· Sarayı" olarak geçtiğini 1875 yılları arasında Sultan Abdülaziz'in kızı kaydeden Afife Batur, yalıyı "Naime Sultan" Esma Sultan için yaptırı l dığı belirtilir. Bununla yalısı olarak tanımlar ("Naime Sultan Yalı­ birlikte Uluçay, Esma Sultan'ın 1873-1899 sı", Dii11de11 Bııgii11e Beşif~taş, 107). Murat yılları arasında yaşadığını kaydeder (Padişah­ Bardakçı da, Hatice Sultan Yalısı'nın yanında /anıı Kadııılaı·ı ve Kızları, 165). Bu durumda bulunan ve yanan yalının Fehime Sultan'a de­ yalmın inşaatının hanım sultan doğduğunda ğil, Sultan Abdülhamid'in kızlarından Naime başlamış olması gerekir. Öte yandan, Os­ Sultan'a ait olduğunu, Fehime Sultan'ın bugiin manlı tarihinde geç dönemde yaşamış üç varolmayan yalısının bu iki yalıdan sonra gel­ adet Esma Sultan olması, yalıyla ilgili çeşitli diğini ve şimdi Boğaz Köprüsü'nün ayakları­ karışıklıklara yol açmıştır. Yalının sahibinin I. nın bulunduğu yerin hemen gerisinde yer a l dı­ Abdiilhamid'in kızı, il. Mahmud'un kızkar­ ğını ifade eder ("Yüzme lhtisas'ın bulunduğu deşi olan Esma Sultan o l duğu bilgisi de bazı yalı daha önce başka ilıtisasların mekanıydı", kaynaklarda geçmektedir (S. Emre Tonguç ve Hürriyet, 6 Ağustos 2006, http://arama. Pat Yale, Boğaz Haldwıda Herşey, lstanbul, hurriyct.com.tr/arsivncws.aspx?id=4876110, 2012, 107). HI. Ahmed'in kızı "Büyiik" Esma 10.07.2013). Kenize Mourad, annesi Selma Sultan'dan (ö.1788) ayırt etmek için "Kiiçiik" Hanım Sultan'ın hayatını anlatt ı ğ ı romanda, Esma Sultan (ö.1848) olarak anılan bu sultan, büyükannesi Hatice Sultan'ın Naime Sult

BÜYOK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY (1883), Sultan Abdiilhamid tarafından kendi­ ölçekli vaziyet planından anlaşı l dığına göre, sine hediye ed il diği belini l miştir (Ahmed Ağın, yol üzerinde çamaşırlık ve hizmet daireleriyle Aıııtlarımız, 78'den aktaran Kuyucu, 49). Bu mutfak ve hamam bulunmaktaydı. Selamlık yalının, daha sonra paşanın oğluyla evlenen, ve harem bölümünden oluşan yalının harem Il. Abdülhamid'in kızı Naime Sultan'ın gelin bahçesi daha geniş tutulmuştu. Arka bahçeye gittiği yalı olduğu da kaydedilir (M. Sami Şim­ caddeden bir rampa ile ulaşılmakta ve en üst şek, lstaııbul'ım 100 Yalısı, lst:ınbul, 2011, sete de merdivenle çıkılmaktaydı. Cadde üze• 24). Bu bilgilere ilaveten, 1898'de evlenen rinde kömürlük, samanlık, ahır, tavla ve seyis Naime Sultan'ın gelin gittiği yalının ablası odaları yer almaktaydı. Üstte, iki büyük tepe Zekiye Sultan'ın sarayının yanında bulunan köşkiinün arkasında kiiçük bir göl, üzerinde çiftesaraylardan biri olduğu da belirtilmekte­ köprü olan bir dere ve camekanl ı köşk bulun­ dir (Ayşe Osmanoğ l u, Babam Abdülhamid, maktaydı. Bahçeler İngiliz stilini andırmaktay­ lstanbul, 1960, 62). Esasen, bu karışıklığın or­ dı. Öre yandan bu plan ile uygulama arasında taya çıkmasının sebeplerinden biri, Neşatabad bazı küçiik farklar bulunduğu da yerinde ya­ Sar:ıyı'nın yerine yapılan çifresarayların tasa­ pılan incelemede fark edilmiştir (Behçet Ünsal, rımının Fehime Sultan Yalısı olarak da bilinen Tiil'k Sa11at Tarihi, lGSA, lstanbul, 1963'ren bu yalı ile neredeyse tıpa tıp aynı olmasıdır. aktaran Erdenen, Boğaziçi Sahilha11eleri il, Bunun yanı sıra, Gazi Osman Paşa Ortaokulu, 408). Yalının vaziyet planı için bkz. Eldem, birkaç defa yer ve isim değiştirmiştir (Hakkı Boğaziçi Yalıları 1, 55. Göktürk, "Gaziosmanpaşa Ortaokulu", ls­ 95 Yapının orijinal fotoğrafları için bkz. Eldem, taııbııl Aıısi!dopedisi, XI, 1971, 6045). Ayrıca Boğaziçi Amlan, 69. bkz. Neşatabad Sahilsarayı ile ilgili bölüm. 96 1974 yılında yapıyı gezen Orhan Erdenen, iç 83 Erdenen, Boğaziçi Sahilhaııeleri il, 413. mekan bezemelerinin yandaki Fehime Sultan 84 Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'ııe Daiı', 219. Yalısı ile benzerlik gösterdiğini kaydeder (Bo­ 85 Erdenen, Boğaziçi Sahilha11eleri II, 410'da ğaziçi Sabilbaııeleri II, 406). yalı plan ve dekorasyon açısından "Balyan 97 Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'11e Dair, 220; Uluçay, Usta işi" olarak belirtilir. Pad işahlanıı Kadınlan ve Kı zları, 128. 86 Şimşek, lsta11bııl'111ı 100 Yalısı, 24. Bugün res­ 98 Bir saraylının ifadesine göre, bu yalıda Sultan torasyon amacıyla tamamen yıkılmış olan yalı­ Abdlilınecid'in kızlarından Naile Sultan ve nın yangın sonucu tahrip olması ve sonrasında Behice Sultan'ın düğünleri yapılmış, Fındıklı verilen ku ll anım kararları, oldukça sorunlu Ya l ısı'ndan buraya getirilen Münire Sultan bir dizi olay halindedir. Kasıt unsurunun öne da bu yalıda vefat ermiştir (Şehsuvaroğlu, çıktığı yangın sonrasında, 1. grup korunması Boğaziçi'ııe Daiı', 220). gereken kültür varlığı olarak tescilli yapı- 99 Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey'den aktaran nın otel yapılma girişimiyle ilgili lstanbul 2. Şelısuvaroğlu, Boğaziçi'11e Dair, 220. idare Mahkemesi yürütmeyi durdurma kararı 100 A.y. vermiş, öte yandan Anıtlar Kurulu'nun 26 101 Erdenen, Boğaziçi Ke11diııi Aıılatıyor, 366. Mayıs 2009 tarihli kararı sonrasında yalının 102 Cephe ve iç mekan fotoğrafları için bkz. El- etrafı kapatılarak inşaata başlanmıştır (Aykut dem, Boğaziçi Yalı/an 1, 57-58. !Giçüklcaya, "Yargı Kararı Yok Sayılıyor", 103 Eldem, Boğaziçi Anıları, 72. Cıı mhııriyet, 13 Temmuz 2009. 104 Artan, "Boğaziçi'nin Çehresini Değiştiren 87 Kuyucu, Boğaz'ın Rıımeli Sahili Yalılaı·ı, 49. Soylu Kadınlar ve Sultanefendi Sarayları", 88 5.9.1974 tarihinde yapıyı inceleyen Orhan 118, dip. 28. llI. Ahmed, kızı Fatma Sulran'ı Erdenen'in notlarına göre 22 mermer basa­ önce (Şehit) Ali Paşa ile nişanlamış, paşanın maklı bu merdiven dökme demir parmaklıklı­ Petervaradin Savaşı'nda şehir düşmesi üzerine, dır (Boğaziçi Sahilhaııeleri U, 412). dokuz yaşına gelen sultan Sadrazam İbrahim 89 A.e., 412-413 Paşa ile evlendirilmiştir (Kayra ve Üyepazarcı, 90 Erdenen, Boğaziçi Sahilhaııeleri JI, 405. 11liıtci Malmıııt'ım lstaııbııl'ıı, 38-39). Bu böl• 91 Şelısuvaroğlu, Boğaziçi'ııe Dail', 219. gede 18. yüzyı l öncesinde bulunan yapı Nak­ 92 A.e., 220. kaş Paşa Yalıs ı olarak da tanımlanır (Arslan, 93 Erdcnen, Boğaziçi Sahilha11eleri il, 405, 409. Graviir ve Seyahatnamelerde Jstaııbıı l,136). 94 Erdcnen, Boğaziçi Sahilbaııeleri II, 405 (Yalı- 105 Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'11e Daiı', 120. nın ek yapı ve camekanlı koridor bölümünün 106 Arslan, Graviiı· ve Seyahatııamelerde 1staıı­ fotoğrafları için bkz. 407). Yalının 1/200 bııl, 136.

ORTAKÖY SAHIUNDEKl SARAYLAR ve YALILAR 195 107 Cornelius Boschma - Jacques Perot, A11toi- 115 Saz, Haırmı'i11 lçyiizii, 181-185, 195; Ali 11e-Ig11ace Me/liııg (1763-1831) Aıtiste-Vo- Akyıldız, Miimiıı ve Miisrif Bir Padişah Kızı yageıır, Paris, 1991; Necla Arslan, "Melling, Refia Sıılta11, lstanbul, 1998, 105. Antoine-lgnace", Diiııdeıı Bııgiiııe, V, 1994, 116 1854 baharında lstanbul'a gelen Prens Na- 387-388. polyon, Neşatabad Saray ı 'nda ağırlanmışt ı r 108 Necla Arslan, "Osmanlı Sarayı ve Mimar An- (Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'11e Daiı", 38). Sultan toine-Ignace Melling", Osmaıı Hamdi Bey ve Abdülmecid'in kızı Refia Sultan evlendiğinde Döııemi, Seıııpozyııııı Bildirileri 17-18 Aralık bu saraya yerleştirilmiştir. Yapı, Refia Sulran'ın 1992, lstanbul, 1993, 114-115. ablası Fatma Sulran'ın da gelin olduğu yerdir. 109 Hatice Sultan için kostümler, bahçe dekorları, Baltalimanı Sahilsarayı'nın onarımı sırasında fincan, çekmece, tabak, çatal-bıçak da tasar- Fatma Sultan, Salıpazarı'ndaki yalısı yapılırken layan Melling, tasarım l arını önce balmumu Münire Sultan bu yalıda konaklamıştır (Saz, örnekler halinde sultan efendiye sunmuş, sara- Harem'iıı lçyiizii, 182). yın eski altın yaldızlı gözü yoran bezemelerini 117 Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'ııe Dair, 68-69. Ulu- kaldırarak, yerine renkli ve zarif bir bezeme çay, Zekiye Sultan'a buradaki yalının 1889'da gerçekleştirmiştir (ihtifalci Mehmed Ziya, is- evlenmesiyle tahsis edildiğini kaydeder (Padi- taııbııl ve Boğaziçi, II, İstanbul, 1928, 246'dan şahlarııı Kadııılan ve Kızları, 178) aktaran Arslan, "Osmanlı Sarayı ve Mimar 118 Ayaşlı, Dersaadet, 169. Antoine-Ignace Melling", 116). Bu faaliyetleri 119 Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'ııe Dair, 69. sırasında Hatice Sultan Sahilsacayı'nın hemen 120 Betül Kübra Bağce, II. Abdiilhaıııid'iıı kızı yanında özel dairesinde oturan Melling, Naime S11ltaıı'111 Hayatı, Marmara Üniversitesi Hatice Sultan ile yazışabilmek için Osmanlı- Sosyal Bilimler Enstitüsü llahiyac Anabilim ca, sultanefcndi de, Latin harfleriyle yazmayı Dalı, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, 2008 öğrenmiştir. Yazışmaların örnekleri için bkı. (Arşiv belgeleri için bkz. 69-83). Jacques Perot, Frederic Hitzel ve Robert 121 Afife Batur, "Naime Sultan Yalısı", 108. AnJ1egger, Hatice Sultaıı ile Melliııg Kalfa, 122 Şehsuvaroğlu, Bogaziçi'ııe Dair, 214. Yalı, Mektııplar, çev. Ela Gümekin, İstanbul, 2001, 1908'de, Meşrutiyet'den hemen önce fi. 20-62. Abdülhamid tarafından sarın alınarak Adliye 110 Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'ııe Dair, 68. Nazırı Arif Hikmet Paşa'nın eşi olan kızı Naile 111 Perot ve diğ., Hatice Sııltaıı ile Melliııg Kalfa, Sultan'a hediye edilmiştir (Tülay Taşçıoğlu ve Mel~tuplar, 12-13. Bu kagir bölüm, Arslan Zeynep Tülin Özgen, "I

BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY 128 Şehsuvaroğlu, komşu Bozcaadalı Hasan Paşa amacıyla Torino Sergisi yönetim pavyonun­ Yalısı'nın bu alana doğru genişlcti l ecekken, da kullanılmak üzere, yalının fotoğraflarını Meşruriyet'in i l anıyla bu tasarının gerçekleşti­ ltalya'ya mühendis Enrico Bonelli'ye yollad ı­ rilememiş olduğunu belirtir (Boğaziçi'ııe Dafr, ğını kaydeder (Barillari ve Godoli, lsta11bul 69). 1900, 88). 129 Şerefli müderrislerden. 139 Batur, "Nazime Sultan Yalısı", 71. 130 Kayra ve Üyepazarcı, İkinci Mahmut'un 140 Bu atnalı kemeri içeren düzenleme, J. lstaııbul'u, l19. Şehsuvaroğlu, bu sahilde, M . Olbrich'in biçimsel etkilerini ve R. Mehdi Efendiziide'den sonra İstanbul Ağa- D'Aronco'nun esin kaynaklarını yans ıt ması sı Sadık Ağa'ya geçen ve Boğaz'ın en eski açısından dikkat çeker (Batur, "Nazime Sultan binalarından biri olan bir yalıdan bahseder Yalısı", 70). (Boğaziçi'1ıe Dair, 69). Son sahibi Adliye Nazırı Abdurrahman Paşa tarafından 1894'te esaslı bir şekilde onarımdan geçirilmiş olan bu yalı, 26 Aralık 1920'de içinde çıkan bir yangınla ortadan kalkmıştır. 131 1790 tarihli Bostancıbaşı defterlerinde yalı III. Ahmed'in kızı olan Şah Su lta n'ın üzeri• ne kayıtlıdır (Kayra ve Üyepazarcı, lkiııci Malmıııt'ım lstaııbttl'ıe, 40). 132 Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'ııe Dair, 69. Edhem Paşa'nın ölüml'ınden sonra Şura-y ı Devlet Reisi Said Paşa'nm oğ l u Şerif Paşa yalıyı satın alarak bliylik çaplı onarım işine girişmiş ve deniz cephesine balkonlar ekleterek yalmııı görünümünü değiştirmiştir. Öte yandan, Şerif Paşa yalıya yerleşemeden yalı, Sultan Abdülaziz'in iradesiyle, padişahııı kardeşi Mediha Sultan'ın ikametine ayrılmıştır . Fatma Sultan'ııı ölümlinden sonra Mediha Sultan Baltalimanı Sahi l sarayı'na geçince yalı bir müddet boş ka lm ıştır. Bkz. Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'ııe Dair, 69, 221. 133 Enver Paşa, binanın arkasına yeni daireler yaptırmış, dağ tarafındaki bahçe ve koruyu düzenletmiş ve tepeye bir köşk inşa ettirmiştir (Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'ııe Dail', 69, 221). Naciye Sultan, yalının diğer hanım sultan yalı ­ ları gibi kendi ismiyle değil, eşi Enver Paşa'nın ismiyle anılması için bizzat gayret göstermiştir (Ayaş lı , Dersaadet, 95). 134 Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'1ıe Daiı', 221. Naciye Sultan, Sultan Vahdertin'den yardım istediği halde, bir gece yarısı acı bir şekilde yalıyı terk etmek zorunda kalmış, mütareke yıllarıııda ya­ l ıda Fransız işgal kuvvetleri komutanı Mareşa l Franclıet d'Esperey (ö.1941) ikamet etmiştir (Ayaşlı, Dersaadet, 93). 135 lç mekan resimleri için bkz. Eldem, Boğaziçi Yalıları 1, 86-87. 136 Şehsuvaroğlu, Boğaziçi'ııe Dair, 215. 137 Afife Batur, "Nazime Sultan Yalısı", Düııdeıı Bııgii11e Beşiktaş, 69. 138 D'Aronco, bazı süsleme motiflerini göstermek

ORTAKÖY SAHiLiNDEKi SARAYLAR ve YALILAR 197