Henri Bohnet

Religious Freedom and Dialogue people with unshakeable values of be- lief and respect towards one another. In times of change and uncertainty In Macedonia and the greater Bal- people turn to their beliefs to find sol- kan region, there is a rich diversity of ace and reassurance. Germans, Mace- religious beliefs and ethnic commu- donians and people on all continents nities. As a relatively “young” state, the feel the effects and changes that globa- process of transformation from a mem- lisation brings. And while most of the ber of the Yugoslav union to a sover- changes are of a positive character, the eign country based on the principles of familiarity of old customs democracy and market and daily routines fade in economy, Macedonia has to the face of technological meet numerous challenges. advances and information This is evident to its citizens overload. In view to this, it every day, particularly when is a modern phenomenon looking towards member- that religion and values are ship in NATO and the EU. reviving and are at the cen- In this context of transfor- tre of public debate in soci- mation, the potential role of eties from western countries the religious communities in such as the United States - Macedonia and their contri- in the middle of the presi- bution to building a stable dential election campaign, society based on common across the Asian and Arab values and identity cannot world - pondering the role of be overestimated. The es- Islam and the state, to Europe - the de- tablishment of the Inter-religious Coun- bate about common identity. cil last year shows that the institution- With its projects, the Konrad Ade- alisation of dialogue between the dif- nauer Stiftung (KAS) participates in the ferent communities in Macedonia can public debate in many countries and actively promote progress towards the tries to encourage the dialogue be- common goal by achieving concrete tween society and the state, as well as results: its contribution for establishing among the main participants shaping the new changes in the Law on Reli- the civil society. With its experience of gion is one example. The social work over 50 years of international work which the religious communities do is based on the principles of peace, lib- another important factor which contrib- erty and justice, the KAS has learnt that utes to social cohesion and the lives of religious communities play a crucial role the people living in Macedonia. in shaping the evolution of a country’s But protecting freedom of expres- society, at the same time providing the sion and religious freedom is as impor-

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 1 Henri Bohnet

tant as supporting dialogue. And it is many, Angela Merkel, said in a recent the obligation of a secular state to as- discussion at a conference organised sure that people can articulate their by the KAS in Berlin: “If we meet these beliefs freely, so that dialogue and un- challenges, then our lives and our poli- derstanding can be achieved. There- tics will change. But this change should fore, I am very happy to present to the not be brought about while abandon- reader in this issue the contributions of ing our values. Our values stay valid, prominent religious leaders and their but they have to be applied to new prob- representatives, as well as representa- lems.” tives of the academic circles and politi- With this new issue of Political Tho- cal decision-makers who are at the front ught, the KAS once again attempts to of shaping the everyday policies of the present different perspectives that can Macedonian government. contribute to public debate, this time on Coming back to the challenges of one of the central notions of every globalisation, the Chancellor of Ger- society: religious freedom and dialogue.

Rezime U~estvuvaj}i vo razli~ni javni debati vo mnogu zemji Fondacijata "Konrad Adenauer# preku svoite proekti se obiduva da go ohrabri dijalogot me|u zaednicite i dr`avata, kako i dijalogot me|u glavnite lideri koi go modeliraat gra|anskoto op{testvo. So dosega{noto iskustvo od preku 50 godini internacionalna dejnost zasnovana vrz principite na mir, sloboda i pravda, Fondacijata "Konrad Adenauer# ja uo~i krucijalnata uloga na verskite zaednici pri modeliraweto na razvojot na dr`avnoto op{testvo, kako i nivnata uloga vo zajaknuvawe na verbata vo nepokoleblivi vrednosti i me|usebnoto po~ituvawe.

str. 2 Politi~ka misla SODR@INA / CONTENTS

Voved / Introduction

Religious Freedom and Dialogue ...... 1 Henri Bohnet Verski slobodi i dijalog Anri Bone

Religiozni slobodi i dijalog / Religious Freedom and Dialogue

Verskite subjekti me|u slobodata na veroispovedta i dr‘avata ...... 9 Cane Mojanoski Religious Subjects Between Religious Freedom and the Sate Cane Mojanoski

Religioznata sloboda kako sine qua non za demokratsko gra|ansko op{testvo ...... 25 Dejan Donev Religious Freedom as a sine qua non in the Democratic Civil Society Dejan Donev

Religious Freedoms in Communist Romania ...... 31 Elena Dragomir Religioznite slobodi vo komunisti~ka Romanija Elena Dragomir

Istok–Zapad i povtorno Istok Pri~inite koi go uslovuvaat me|ureligiskiot dijalog ...... 39 Ivanka Dodovska East-West and East Again: The Reasons for the Interreligious Dialogue Ivanka Dodovska

Ulogata na ‘enata vo op{testvoto i politikata niz prizmata na pravoslavieto i islamot ...... 45 Dijana Stojanovi} \or|evi} The Role of the Woman In Society and Politics Through the Prism of Orthodoxy and Islam. Dijana Stojanovic Gjorgjevic

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 3 Koreni i plodovi: Religijata, politikata i ekonomijata ...... 53 Kiril Nejkov Roots and Fruits: Religion, Politics and Economy Kiril Nejkov

Aktuelno / Current

Makedonska pravoslavna crkva Site treba da sme mirotvorci ...... 65 Arhiepiskop Ohridski i Makedonski – gospodin gospodin Stefan Macedonian Orthodox Church We Should all be Peacemakers His Holiness Archbishop Stefan of Ohrid and Macedonia

Islamska zaednica Religijata i verskite slobodi: Verskata sloboda e sloboda na sovesta...... 69 Reis ul Ulema Haxi Sulejman ef. Rexepi Islamic Community Religion and Religious Freedom: Religious Freedom is Freedom of Consciousness Reis ul Ulema Hadzi Sulejman ef. Redzepi

Evangelsko-metodisti~ka crkva Religiozni slobodi i dijalog ...... 71 Mihail Cekov Evangelical Methodist Church Religious Freedom and Dialogue Mihail Cekov

Predizvici i perspektivi / Challenges and Perspectives

U~estvoto na religijata vo gradeweto na mirot i me|usebniot respekt i posebno vo makedonskoto op{testvoto ...... 75 Zvonko Mucunski The Role of Religion in Peace Building and Mutual Respect, Especially in the Macedonian Society Zvonko Mucunski

str. 4 Politi~ka misla Makedonija i EU / Macedonia and EU

The National Council for European Integration: A Great Leap Towards the EU Integration Process...... 81 Vasilka Salevska Nacionalen sovet za evropski integracii: golem is~ekor vo procesot na integracijata vo EU Vasilka Salevska

The Rural Component of the IPA and a Few Lessons for Macedonia ...... 91 Darko Ivanovski Komponentata na ruralniot razvoj na IPA i nekolku lekcii za Makedonija Darko Ivanovski

Teorija / Theory

Za nemo‘nosta od religiozen dijalog, ili za multiplikacija na Avramoviot sindrom ...... 97 Tihomir Topuzovski On the Impossibility of Religious Dialogue, or about Abraham’s Syndrome Tihomir Topuzovski

Portret / Portrait

Mahatma Gandi, vizioner ili prakti~en idealist ...... 103 Emilija Tuxarovska Mahatma Gandhi: Visionary or Practical Idealist Emilija Tudzarovska

Recenzii / Reviews

Recenzijata za knigata "Dijalektika na sekularizacijata# Avtori: Jirgen Habermas i Jozef Racinger ...... 107 Dane Taleski Review: Dialectics of Secularization by Jürgen Habermas and Joseph Ratzinger Dane Taleski

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 5 Dokumenti / Documents

Zakon za verskite zaednici i religioznite grupi ...... 113 The Law on Religious Communities and Religious Groups www.pravo.org.mk

Za avtorite / About the Authors ...... 123

str. 6 Politi~ka misla Godina 6 Year 6 Br. 21 Nº 21 mart March Skopje, 2008 Skopje, 2008 ISSN 1409-9853 ISSN 1409-9853 Spisanie za politi~ko-op{testveni temi Magazine for Political and Societal Issues Izdava~: Publisher: Anri Bone Henri Bohnet Osnova~i: Founders: d-r \or|e Ivanov Dr. Gjorge Ivanov m-r Anderas Klajn Andreas Klein M.A. Urednici: Editors: m-r Dane Taleski Dane Taleski M.A. Emilija Tuxarovska Emilija Tudzarovska B.A. m-r Nenad Markovi} Nenad Markovic M.A. m-r Ivan Damjanovski Ivan Damjanovski M.A. m-r Vladimir Bo`inovski Vladimir Bozinovski M.A. Goce Drtkovski Goce Drtkovski B.A. Adresa: Address: Fondacija "Konrad Adenauer# Konrad-Adenauer-Stiftung ul. Maksim Gorki 16, kat 3 ul. Maksim Gorki 16/3 MK - 1000 Skopje MK - 1000 Skopje Tel.: 02 32 31 122 Phone: 02 32 31 122 Faks: 02 31 35 290 Fax: 02 31 35 290 E-mail: [email protected] E-mail: [email protected] Internet: www.kas.de Internet: www.kas.de Institut za demokratija Institute for Democracy "Societas Civilis# Skopje "Societas Civilis" Skopje ul. Mitropolit Teodosij Gologanov 59/1/6-13 ul. Mitropolit Teodosij Gologanov 59/1/6-13 MK - 1000 Skopje MK - 1000 Skopje Tel./Faks: 02 32 17 080 Phone/fax: 02 32 17 080 E-mail: [email protected] E-mail: [email protected] Internet: www.idscs.org.mk Internet: www.idscs.org.mk Makedonska asocijacija na politikolozi Macedonian Political Science Association E-mail: [email protected] E-mail: [email protected] Pe~at: Printing: Vinsent grafika Vinsent Grafika Dizajn: Design: Natali Nikolovska Natali Nikolovska Organizacija: Organization: Daniela Trajkovi} Daniela Trajkovic Tehni~ka podgotovka: Technical preparation: Pepi Damjanovski Pepi Damjanovski Lektura na angliski: English Proof reading: Rajna Ko{ka Rajna Koska Lektura: Proof reading: Mihail Loparski Mihail Loparski Stavovite izneseni vo spisanieto ne se The viewpoints expressed in the magazine are not stavovi na Fondacijata "Konrad Adenauer# the viewpoints of the "Konrad Adenauer# i Institutot za demokratija Foundation and the Institute for Democracy "Societas Civilis# Skopje, tuku se li~ni "Societas Civilis" Skopje. They are personal gledawa na avtorite. Izdava~ite ne odgovaraat views of the authors. The publishers are not liable za gre{ki napraveni pri prevodot. for eny translation errors.

Spisanieto se izdava 4 pati godi{no i im se The magazine is published 4 times a year dostavuva na politi~kite subjekti, and it is distributed to political subjects, state dr`avnite institucii, univerzitetite, institutions, universities and stranskite pretstavni{tva vo foreign representatives in Republika Makedonija. the Republic of Macedonia.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 7 str. 8 Politi~ka misla slobodi i dijalog Religiozni

Verskite subjekti me|u slobodata na veroispovedta i dr‘avata

Cane Mojanoski

1. Da se ima ambicija, vo eden Za zna~eweto na religijata i tekst, da se otvorat site pra{awa nejzinoto vlijanie e upatna mislata za odnosot me|u religijata i poli- na Lordot Akton koj veli deka "re- tikata, ili kolku politika ima vo ligijata mora da go transformira religijata, ili poto~no, kako po- javniot i privatniot `ivot na naro- litikata ja (zlo)upotrebuva reli- dite, da razvie sistem na privatni gijata e nerealno i nemo‘no. Mo‘e- prava {to }e bidat vo soglasnost bi zatoa e poupatno da se otvorat so privatniot moral#1. nekoi pra{awa povrzani so pra{a- Poimot "religija# ne se odnesuva weto na ostvaruvaweto na slobo- samo na edno na~elo ili su{tina, data na veroispoved, a vo tie ramki tuku toj e, kako {to }e re~e V. Xejms, da se otvorat pra{awata za ostva- kolektivno ime i se odnesuva na ruvaweto na pravoto na verska "~uvstvata, aktite i iskustvata na (ne)pripadnost, veroispoved, na poedincite vo nivnata samotija, s¢ zdru‘uvawe i voop{to na gradewe dodeka tie samite veruvaat deka se na svetogled. Intelektualnata vo vrska so ne{to {to samite go istorija na op{testvoto raspolaga smetaat za bo`estveno#; potoa na so mno{tvo raspravi, istra‘uvawa verata – koja gi vklu~uva sistemite i pogledi za religijata, verata, na veruvawa i pridru`nite prakti- veruvaweto i zdru‘uvaweto vo ki, filozofii na `ivotot, misti~- verski organizacii i institucii. nite doktrini itn., koi ne vklu~u- Dokolku se obideme da napravime vaat interakcija na humaniot pri- bibliografski prikaz na takvite merok so nehumaniot, i na krajot na obidi, }e konstatirame deka ni se moralnite sistemi – koi se odne- potrebni vreme i napor. Mo‘ebi za- suvaat na na~elata i na idealite toa poupatno e da se pojde od nekoi na odnesuvaweto2. Religijata ima naznaki za kategoriite kako pojdov- pove}e dimenzii. Spored Marija na osnova so cel da se opredelat Ta{eva i sorabotnicite tie mo`at sodr‘inata na razgovorot i na~i- da se opredelat kako: (1) religisko not na interpretacijata na podato- veruvawe (ideolo{ka dimenzija); cite. Takviot razgovor, na samiot po~etok e neophoden za da se defi- 1 @oglev, Z. Voveden referat na sovetuvaweto: "Ver- niraat ramkite na diskusijata, a da skite zaednici i religiozni grupi vo Republika Makedonija – sostojbi i perspektivi#, 12.03.2003 se izbegnat ili namalat nedoraz- (ma{inopis). 2 Ta{eva M., \urovska, M., Petkovska, A., Minoski, K., birawata koi mo‘at da proizlezat (1998). "Etni~kite grupi vo Makedonija – sovremeni od razli~nite pristapi. sostojbi#, Filozofski fakultet, Skopje, str. 30-31.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 9 Cane Mojanoski

(2) religisko znaewe (intelektu- i utvrdeni pravila i normi vo op- alna dimenzija); (3) religiska {testvenata zaednica so koi se vos- praktika (ritualisti~ka dimen- postavuvaat i reguliraat odnosite zija); (4) religisko ~uvstvo (iskus- me|u lu|eto, a so cel da zadovolat tvena dimenzija); (5) religiski opredeleni svoi potrebi i inte- efekti (posledi~na dimenzija); (6) resi. obi~ai so religiska osnova (ani- Vrz osnova na iznesenoto se misti~ka dimenzija)3. postavuva pra{aweto: {to e toa Ottamu mo‘eme da konstatirame politi~ko? Odgovorot e ednosta- deka stanuva zbor za pra{awe koe ven: s¢ ona {to e vrzano za poli- e polivalentno i deka obidot da se tikata. Globalno gledano, taa e postavat site relacii so op{tes- vkupnost na odnosite so koi se tvoto i politikata e nemo‘en, stremi da se naso~at aktivnostite, poto~no, ovoj obid ne e vo mo‘nost ili da se vospostavi vlast vo da odgovori na site niv. Zatoa }e odredena sredina. Politi~koto, se obideme da aktualizirame nekoi nu‘no, ja opfa}a sferata na poli- aspekti. tikata. Sferata na politi~koto e celinata, op{testvenata stvarnost 2. Vo prodol‘enie najelemen- vo koja postoi zona na dejstvu- tarno }e go opredelime poimot po- vaweto na vlasta, silata (monopo- litika i politi~ko. Politikata e lot na silata), no taa vo isto vreme poim {to, globalno, mo‘e da se sve- e i vkupnost na odnosite koi se de na pravila utvrdeni vo op{tes- vospostavuvaat i definiraaat (so tvenata zaednica, so ~ija pomo{ normirawe, ili na drug na~in) so odreden subjekt ostvaruva, vlijae i pravila i normi; kako i onie aktiv- vr{i operacionalizacija na sop- nosti {to nositelite na dr‘avnata stveniot programski proekt. O‘i- vlast ne gi zabranuvaat, ili samo votvoruvaweto na takviot proekt e voop{teno se odnesuvaat kon niv.4 svesna i organizirana dejnost na Ottamu, sega se postavuva pra{a- vladeja~kata struktura so cel da se weto kolku religijata, kako {to obezbedi praven red i poredok vo veli Lordot Akton, razviva sistem zaednicata. Politikata nesomneno na privatni prava {to se vo soglas- e: a) traen proces, b) racionalna ak- nost so privatniot moral? tivnost, v) za ostvaruvawe na celi- Ako gi imame predvid pogore te koristi odredeni sredstva, g) iznesenite pogledi toga{ mo‘eme vospostavuva organizacija spored da ocenime deka vo organiziranoto potrebite i nivoto na op{testve- op{testvo osobeno e zna~ajno da se niot razvoj i d) koristi specifi~ni odgovori, kakov e odnosot na op- metodi na dejstvuvawe. {testvoto kon ostvaruvaweto na Pod "politika# podrazbirame slobodata na sovesta, a oddelno na relativno samostojna sfera na ~o- slobodata na verospovest? vekovata dejnost, kompleks na orga- Da potsetime deka slobodata na nizirani, op{testveno definirani sovesta e neprikosnovena i deka

3 Ta{eva, M. i sorab., cit. delo, str. 36-43 i 87-88. 4 S. Milosavljevi}: Politi~ka akcija; Institut za politi~ka istra`ivanja; Beograd; str. 59.

str. 10 Politi~ka misla Verskite subjekti me|u slobodata na veroispovedta i dr‘avata taa nu‘no vo sebe gi sodr‘i slobo- za za{tita na slobodata na sovesta, dite na mislata, uveruvaweto i odnosno, na slobodata na mislata i veroispovedta. Mislata e svojstvo slobodata na uveruvaweto. na ~ovekot. Slobodata na mislata Slobodata na veroispovedta zna~i pravo ~ovekot da si formira zna~i deka sekoj, dokolku ima re- sopstven pogled kon svetot i da ligisko uveruvawe, mo‘e, soglasno gradi stav kon sekoe pra{awe, za verskite obi~ai, da ja ispoveduva svetot i ne{tata, za prirodata i religijata. Ovaa sloboda zna~i i op{testvoto. Slobodata na mislata toa deka ~ovekot ne mora da pripa|a zna~i za{tita na ~ovekot od pri- na opredelen religiski krug – od- silno nametnatite vistini. Taa ima nosno da e ateist. Toa zna~i deka za cel da go pottikne tvore~kiot nikoj ne smee da bara da se ispoveda elan na ~ovekot i e protiv intelek- vera ili nekoe drugo veruvawe tualnoto tutorstvo i dogmatizmot. sprotivno na svojata ‘elba i ube- Taa e brana protiv voveduvaweto duvawe. Taa e mo‘na vo zemja koja e na verbalniot delikt, kako oblik zasnovana vrz principot na gra|an- na grubo kr{ewe na slobodata na stvoto i politi~kiot pluralizam i mislata ili koj bilo drug oblik na vo zemja vo koja religijata e odvo- inkvizicisko odnesuvawe. Vo tota- ena od dr‘avata, odnosno, dr‘ava- litarnite op{testva se primenu- ta e laicizirana. vani mno{tvo "izumi# za ograni~u- Politi~kiot sistem na Repub- vawe na slobodata na mislata. Ime- lika Makedonija, utvrden so Usta- no, tie bile od tipot na "ku}nata# vot od 1991 godina, se potpira na izolacija, postoeweto na razni os- mno{tvo principi. ]e gi nazna~ime: trovi od tipot na "Goli Otok#, gulag, (1) principot na ramnopravnost, (2) pa s¢ do zatvorenosta na mediumite na odvoenost na dr‘avata od crk- za javno promovirawe na svoite vata i (3) crkvite i veroispovedite idei i pogledi. Zatoa e va‘no vo se nedeliv segment na gra|anskoto op{testvoto da se obezbedat uslo- op{testvo. Vo ~len 9 od Ustavot e vi za javno izrazuvawe na mislata utvrden principot na ramnoprav- i za nepre~eno artikulirawe na nost, spored koj gra|anite se ednak- razlikite, bez kakov bilo oblik na vi vo slobodite i pravata, nezavis- vidliv ili pritaen pritisok vrz no od polot, rasata, bojata na ko‘a- poedinecot. ta, nacionalnoto i socijalnoto po- Slobodata na uveruvaweto naj- teklo, politi~koto i verskoto uve- celosno go razviva i {titi li~niot ruvawe5, imotnata i op{testvenata i duhovniot integritet na li~nosta. 5 I zakonskata regulativa ja ima istata dikcija. Taka, Toa zna~i deka sekoj ima pravo da vo Zakonot za pravnata polo‘ba na crkva, verska zaednica i religiozna grupa, vo ~lenot 3 se veli: si izbere pogled na svetot kakov "pravoto na sloboda na uveruvawe, misla i sovest, ja vklu~uva slobodata na manifestirawe na svojata {to saka i deka nikoj nema pravo vera ili ubeduvawe, {to sam ili zaedno so drugite, pri toa da mu dozvoluva ili da e javno ili privatno go ima sekoj ~ovek. Isto taka, vo ~lenot 4 e opredelno deka: "(1) ne e dozvolena verska protiv negovite takvi uveruvawa. diskriminacija# i "(2) verskoto ubeduvawe ne go osloboduva gra|aninot od obvrskite {to kako gra- Vo na{iot politi~ki sistem Us- |anin gi ima spored Ustavot, zakonite i drugite pro- pisi, osven ako toa so zakon ili drug propis poinaku tavniot sud e sudski organ pred koj ne e uredeno# (Zakon za pravnata polo‘ba na crkva, gra|aninot mo‘e da povede postapka verska zaednica i religiozna grupa, "Sl. vesnik na R. Makedonija# br. 113/07 od 20.09.2007 god.).

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 11 Cane Mojanoski

polo‘ba6. Ovoj princip utvrduva nosta vo dr‘avnata i politi~ka deka ne se raboti samo za ednak- konstrukcija. No, dali e sovladan vosta vo slobodite i pravata me|u "brakot# me|u crkvata (poto~no, onie koi izrazuvaat pripadnost na verskite institucii) i dr‘avata i, nekoj pol, rasa, nacionalno ili pospecifi~no, me|u verskite insti- versko i taka natamu, tuku i me|u tucii i politikata, odnosno parti- onie koi ne izrazuvaat takvo uve- ite i verskite zaednici? Empiris- ruvawe ili pripadnost. Gra|an- kite iskustva na toj plan se raz- skiot princip e osnova na Ustavot, li~ni. Od pojavata na verski lide- i vrz taa osnova me|u gra|anite nitu ri na partiski predizborni kon- po edna osnova ne smee da se pravi vencii, manifestiraweto bliskost razlika i kvalifikacija. so opredeleni politi~ki voda~i Empirijata vo primenata na nor- (vakvite manifestacii se sledeni mite ne e takva. Vo praktikata ima so podelbi i toa po etni~ka lini- slu~ai kade {to gra|anite se dove- ja8). Crkvite se del na gra|anskoto duvaat vo neednakva polo‘ba. Spo- op{testvo i vakvite manifestaci red toa, ne se raboti samo za toa se na negova {teta. Vo praktikata pripadnicite na verskite zaednici gri‘ata na dr‘avnite organi za da bidat ednakvi me|u sebe vo odnos problemite na verskite zaednici na ustavniot i zakonskiot poredok, se manifestira kako oblik na tuku i za onie koi ne se vernici, ili dobra volja, a ne me{awe na poli- ne izrazuvaat versko uveruvawe. ti~koto i verskoto. Ovoj oblik naj- Vpro~em i pravoto da ne se veruva ~esto dobiva razli~ni formi. e ednakvo. Praktikata na toj plan Kako afirmativen primer mo‘e otvora kompleks na problemi i di- da se smeta gri‘ata na dr‘avnite lemi. organi i na Evropskata Unija za voz- obnova na objektite koi se del na 3. Pra{aweto za odnosot me|u kulturnoto nasledstvo na gra|anite dr‘avata i crkavata e slo‘eno i na Republika Makedonija, so ~ija aktuelno. Odvoenosta na dr‘avata pomo{ se jaknat me|uverskata sora- i crkvata e regulirana vo ~len 19, botka i tolerancijata vo Republika stav 3 od Ustavot na Republika Ma- Makedonija. Vo taa nasoka treba da kedonija7. Takvoto na~elo e bitno se gleda i gri‘ata na Vladata da dostignuvawe i e civilizaciska izdvoi finansiski sredstva za vrednost vo sovremenite dr‘avi i pokrivawe na del od tro{ocite na gra|anski op{testva. Odamna se nadminati tenziite 8 Pri izgradbata na objekti, vo zavisnost od etni~kiot sostav na naselenieto verskite obredi (naj~esto okolu primatot na deistikata i teo- povrzani so kamen temelnikot) gi izveduvaat ~el- nicite na verskite subjekti spored verskata pripad- kratijata, laicizmot i sekular- nost na naselenieto. Ili, poinakov primer e prisus- tvoto na verski velikodostojnici na partiski pred- 6 Ustav na Republika Makedonija od 1991; "Slu`ben izborni konvencii, pa s¢ do pojavata vo ramkite na vesnik na R. Makedonija# br. 52/91, ~len 9. propovedta (besedeweto na vikarniot vladika vo 7 Imeno, so Amandmanot VII e dopolnet ovoj stav i glasi: Bitola za vreme na izborite 1998 godina) ili orga- "Makedonskata pravoslavna crkva, kako i Islamskata nizraweto na pres konferencii i povikuvawe na gra- verska zaednica, Katoli~kata crkva, Evangelsko- |anite da izlezat na referendum od strana na crkov- Metodisti~kata crkva, Evrejskata zaednica i drugite ni odbori, pa s¢ do direktnite agitirawa za oddelni verski zaednici i religiozni grupi se odvoeni od politi~ki subjekti. Vo ovaa smisla prisutni se i dr`avata i se ednakvi pred zakon# ("Slu`ben vesnik zazemaweto stavovi na verskite subjekti po oddelni na R. Makedonija# br. 91 od 20.11.2001 god). politi~ki pra{awa.

str. 12 Politi~ka misla Verskite subjekti me|u slobodata na veroispovedta i dr‘avata nekoi od verskite objekti koi se stveni~ki, so svoi {koli, kolexi, del na kulturnoto nasledstvo vo univerziteti i taka natamu, potoa Republika Makedonija. Vo toj kon- so svoi javni ustanovi, fondacii, tekst, zna~ajno e instituciite da gi kulturni ustanovi, socijalni i taka afirmiraat iskustvata na moder- natamu. Samo za ilustracija, i nite op{testva vo na~inot na ure- najpoznatite amerikanski univer- duvaweto na odnosite me|u dr‘a- ziteti "Harvard# i "Jelou#, se kon- vata i crkvata. Imeno, vo sistemite stituirani vo 17 vek, kako kongre- na modernite gra|anski op{testva, gacionisti~ki, ili pak, "Xorx Taun# koi se rezultat na reformacijata univerzitetot, koj e eden inkubator na probivot na prosvetitelstvoto za osposobuvawe na visokite dr- i koncepcijata na prirodnoto pravo ‘avni funkcioneri vo SAD i e i op{testveniot dogovor, na koj se jezuitski univerzitet, isto kakov bazira, inaku, gra|anskoto op- {to bil "Hanton# univerzitetot vo {testvo, nasekade dosledno e izve- Wujork, luterantski univerzitet i dena separacijata na crkvata i dr- sli~no9. Osven toa, vo pove}e dr‘a- ‘avata, vklu~uvaj}i gi obrazova- vi vo SAD, zadr‘ani se starite nieto, biznisot, socijalata, semej- dr‘avno-crkovni odnosi od pred nite raboti, donaciite i drugite amerikanskata revolucija, na pri- gra|anski funkcii. Razvojot na mer, dano~ni olesnuvawa na crk- gra|anskite politi~ki sistemi se vata, osloboduvawe na sve{tenici dvi‘el vo dve linii, odnosno, vo od voena obvrska, dr‘avna pomo{ dve tradicii. Ednata e onaa na Ho- za crkovnite u~ili{ta i obrazovni landskata, na Angliskata i osobeno institucii i taka natamu. Ovie na Francuskata revolucija, koja e privilegii pove}e pati dosega bile inaku obnovena vo konceptot na Vaj- osporuvani od aspekt na Ustavot na marskiot ustav 1920 godina, a naj- SAD, me|utoa, dosega Vrhovniot sud golem del od sovremenite evropski na Amerika ne donel sprotivni ustavi, gra|anskite ustavi, se ba- odluki. ziraat tokmu na toj Ustav. Zemjite Osven toa, treba da se ka‘e deka koi ja sledat ovaa tradicija vove- Amerikancite, prvo, pritoa ne duvaat striktna podelba na sfe- pravat razlika me|u crkvite, a rite, so maksimalna za{tita na pra- vtoro, gi smetaat tie prava na crk- vata na gra|anite i vernicite, plus vata za zate~eni, odnosno ne gi sme- na slobodata na crkvata. taat za originerni ustavni prava, Vtorata tradicija, odnosno li- spored Ustavot na SAD. nija, e onaa implicirana vo Ustavot Vo Germanija i nekoi drugi ev- na SAD, koja na crkvite im obez- ropski dr‘avi, va‘i istiot sistem, beduva zna~itelen prostor, koj e so toa {to dr‘avata preku dogovori nadvor od dr‘avna kontrola, a za so crkvata gi regulira pra{awata, izvr{uvawe na nivnite duhovni, a osobeno vo sferata na obrazova- moralni i obrazovni zada~i. [to nieto i danocite, im dava posebni zna~i, deka vo tie zada~i crkvite 9 Mir~ev, D.: Voveden referat na sovetuvaweto: u~estvuvaat vo obrazovniot sistem "Polo‘bata na verskite zaednici i religiozni grupi vo Republika Makedonija#, 12 mart 2003 godina na dr‘avata, koj e pluralen i sop- (manuskript).

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 13 Cane Mojanoski

prava i isklu~oci na crkvite, naj- vlijatelen segment na gra|anskoto ~esto na Luteransko-reformisti~- op{testvo i zatoa gra|anskiot kata i na Katoli~kata crkva. Pri- poredok vo Makedonija e bez raz- merot so Italija i tradicionalnite vien transparenten i vlijatelen katoli~ki zemji, me|u niv i Slove- religiozen ‘ivot i ne mo‘e da se nija i Hrvatska, odnosite me|u crk- zaokru‘i vo smisla na avtonomno i vata i dr‘avata se regulirani so aktivno op{testvo. Toa e taka zatoa dogovor, vrz osnova na bilateralni {to nema avtonomno i aktivno me|udr‘avni dogovori so dr‘avata civilno op{testvo so silni soci- Vatikan. So ovie dogovori se opre- jalni, dobrotvorni, kulturni, eko- deluvaat statusot i garanciite na lo{ki i drugi verski asocijacii, odnosite me|u dr‘avata i crkvata, ustanovi i fondacii10. vo ovoj slu~aj Katoli~kata. Od aspekt na razvojot na gra|an- I vo islamskite zemji postojat skoto op{testvo, kaj nas, potrebna sli~ni situacii. Dr‘avite koi se e institucionalizacija na pasto- teokratski ili deisti~ki, kako {to ralnata gri‘a za mirot, ~ovekovite se Iran, Saudiska Arabija, ili onie vrednosti, za bednite, za semej- lai~ki, vo relativna smisla na stvoto, za demografskata repro- zborot, kakvi {to se Turcija, ili dukcija, za decata. Odgovor na tie Egipet. pra{awa vo gra|anskoto op{testvo Ako ja grupirame Republika Ma- mo‘e da se najde vrz osnova na kedonija spored ovie dve globalni dijalog me|u verskite zaednici11. tradicii, toga{ taa, normativno Dijalogot, nesomneno, e sredstvo nabquduvano, e vo zemjite na strikt- koe mo‘e da pomogne, opredeleni na podelba na odnosite na crkvata konflikti ili presmetki da se i na dr‘avata. No, ako se imaat izbegnat, ili posledicite da se predvid opredeleni akcii na dr- ubla‘at. ‘avnite organi, vo pogled na za{ti- tata na kulturnoto nasledstvo, de- 4. Vo sociolo{kata literatura batata i potrebata od voveduvawe se otvora pra{aweto za sekulari- veronauka vo javnite obrazovni in- zacijata. Za mnozinstvoto od socio- stitucii, kako i vo oblicite na ne- lozite, pra{aweto za sekulariza- posredna finansiska intervencija cija nitu e prifateno, nitu e otfr- za izgradba na opredeleni verski leno. Od Veber pa navamu na ter- objekti, toga{ taa ima elementi od minot "sekularizacija# mu se pri- vtorata tradicija. davaat razli~ni zna~ewa. Koga se Tretiot princip e deka crkvite vo pra{awe verskite institucii, se i veroispovedite se nedeliv seg-

ment na gra|anskoto op{testvo i 10 Isto, str. 5. duhoven segment, me|utoa i kulturen 11 "Jas duri mislam, i mnogu kolegi me ubeduvaat, deka vo osnova na~elata i normativniot poredok {to go i socijalen i asocijaciski vo smis- impliciraat razli~nite verski zaednici, duri i onie koi nam ni izgledaat na povr{inata sprotivstave- la na interesna zaednica, odnosno, ni, ne se taka sprotivstaveni. Tuka mo`am da vi vo smisla na zdru‘uvawe i grupira- dadam pove}e primeri, da ka`eme, i od Stariot zavet i od Evangelieto po Matej, Luka i taka natamu, koi se we na gra|anite. Mo‘eme da konsta- mnogu sli~ni do odredbite vo Kuranot. Me|utoa, nema da odam vo tie detali#. Dimitar Mir~ev, cit. delo, tirame deka crkvite kaj nas ne se str. 6.

str. 14 Politi~ka misla Verskite subjekti me|u slobodata na veroispovedta i dr‘avata zboruva za diferencijacija na tie Ako se analizraat sostojbite vo institucii od dr`avata. Toj termin Republika Makedonija taa e naj- ozna~uva i razli~ni stepeni na silna samo vo prviot aspekt – na di- diferencijacija i uka`uva na real- ferencijacija. Za drugite dva as- nite sostojbi – odnosno, verskite pekta prisutni se i obratni proce- institucii i vo minatoto i denes, si. Za‘ivuvaweto na gra|ansko op- ne bile, i ne se sosema, i ne se do {testvo ne samo {to otvori novi as- kraj izdvoeni od dr`avata. Stepe- pekti vo odnosot kon verata i ver- not na diferenciraweto na ednata skoto tuku otvora i novi pra{awa od drugata, deferencijacijata i i sostojbi. Zatoa vo dr‘avnoto re- emancipacijata na sekularnata gulirawe na odnosite vo ovaa sfe- sfera od verskite institucii i ra se pristapuva najfleksibilno i normi "i ponatamu ostanuva op{t bez predrasudi. Imeno, se postavu- moderen strukturalen trend# i va pra{aweto {to treba da se regu- pokraj toa {to vlijanieto na ver- lira vo ovaa sfera? Slobodata na skite institucii, kako {to ~esto se uveruvaweto i slobodata na misla- istaknuva, vo posledno vreme duri ta ne mo‘at da se predmet na ure- i se zgolemuva, a religijata do`ivu- duvawe so zakon. Imeno, nikoj vo dr- va svoja povtorna afirmacija. ‘avata ne mo‘e da mu opredeluva Spored toa, se razlikuvaat tri na gra|aninot dali i {to da misli, aspekti na sekularizacijata: (1) dali i vo {to da veruva. Predmet sekularizacijata kako diferen- na normirawe mo‘e samo da e po- cijacija; (2) sekularizacijata kako lo‘bata na subjektite koi sakaat da opa|awe na religiskite veruvawa op{tat vo pravniot soobra}aj. Sekoj vo praktikata; (3) sekularizacijata drug oblik na izrazuvawe i zdru‘u- kako privatizacija. vawe na gra|anite e pra{awe na Vo prviot slu~aj do sekulari- slobodata na uveruvaweto. zacija se doa|a koga nereligioznite Postojat najmaku tri nivoa na sferi na ‘ivotot (kako {to se dr- reguliraweto na odnosite. Prvoto ‘avata ili ekonomijata) stanuvaat nivo, koe direktno se odnesuva na odvoeni i nezavisni od religijata, zakonskata regulativa, e nivoto na vo vtoriot koga pomalku poedinci odnosot pome|u dr‘avata i ver- u~estvuvaat vo religioznite aktiv- skite institucii so cel da se utvr- nosti ili gi zadr‘uvaat religi- di stepenot na diferencijacijata oznite veruvawa i vo tretiot reli- me|u niv. Toa se ostvaruva preku gijata prestanuva da igra kakva slobodata na zdru‘uvaweto. Taa, bilo uloga vo javniot ‘ivot i nitu, pak, e oblik preku koi se ostvaru- pak, se obiduva da vlijae na proce- vaat opredeleni celi i interesi na sot na donesuvaweto na odlukite vo gra|anite. Gra|anite se zdru‘uvaat politikata, ili na odlukite na poe- vo zdru‘enija13. Tie se javuvaat dincite vo op{testvoto, kade {to 13 12 Vo ~len 20 od Ustavot na Republika Makedonija stav tie ‘iveat . 1 se veli: "na gra|anite im se garantira slobodata na zdru`uvawe zaradi ostvaruvawe i za{tita na nivnite politi~ki, ekonomski, socijalni, kulturni i 12 Korubin, J.: Voveden referat na sovetuvaweto drugi prava i uveruvawa#, a vo ~l. 19 stav 2 e utvrde- "Polo‘ba na verskite zaednici vo Republika Make- no: "se garantira slobodno i javno, poedine~no ili donija#, 12. mart 2003 godina (manuskript). vo zaednica so drugi, izrazuvawe na verata#.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 15 Cane Mojanoski

kako subjekti: a) koi vr{at postojan po vera i identitet izrazen so pod- pritisok vrz vlasta za ostvaruva- ednakvo izvr{uvawe na bogoslu‘- weto na sopstvenite celi, b) {titat ba, molitva, obredi i drugo izrazu- opredeleni vrednosti od su{tin- vawe na verata#. Pri toa, ovoj akt sko zna~ewe za polo‘bata na gra- opredeluva deka "verski slu‘benik |anite, v) promoviraat novi vred- e lice koe e vo slu‘ba i so svoeto nosti, g) u~estvuvat vo razre{uvawe versko ubeduvawe £ pripa|a na crk- na opredeleni politi~ki konflik- va, verska zaednica i religiozna ti i d) tie se subjekti koi go razvi- grupa i vr{i versko-obredni, pro- vaat javnoto mislewe kako dvi‘e~- svetni, organizaciski i dobrotvorni ka sila na demokratskiot proces. aktivnosti vo soglasnost so normite Zdru‘enijata na gra|anite se subjek- na vrhovniot organ na svojata regis- ti koi go razvivaat ili u~estvuvaat trirana crkva, verska zaednica i vo razvojot na civilnoto op{tes- religiozna grupa, koi se vo soglas- tvo, osobeno vo jakneweto na gra|an- nost so Ustavot, zakonite i pravnite skata inicijativa, direktnite ak- propisi vo Republika Makedonija#. cii i vo jakneweto na subjektivite- Vo ~lenot 3 od Zakonot se naglasuva tot na gra|anite. deka "pravoto na sloboda na uveru- Slede}i ja takvata logika So- vawe, misla i sovest ja vklu~uva branieto na Republika Makedonija slobodata na manifestirawe na pra{awata od odnosot na dr‘avata svojata vera ili ubeduvawe, {to sam i crkvata gi uredi so Zakon14. So ne- ili zaedno so drugite, javno ili pri- go se uredeni "osnovaweto i prav- vatno, go ima sekoj ~ovek#. niot status na crkvata, verskata Vtoroto nivo e sferata na nepo- zaednica i religioznata grupa, srednite odnosi pome|u razli~nite ureduvaweto na bogoslu‘ba, molit- verski institucii i odnosite vnat- va i verski obred, verskata pouka re vo samite verski institucii. i obrazovnite dejnosti, prihodite Ovaa sfera e, nesomneno, so visok na crkvata, verskata zaednica i stepen na avtonomija, a ottuka i so religioznata grupa, kako i drugi visok stepen na samoregulacija. pra{awa.#. Pri toa, vo nego, vo Komunikacijata me|u verskite in- ~lenot 1 se podvlekuva deka "crkva- stitucii vo odnos na verskite pra- ta, verskata zaednica i religioz- {awa ne mo‘e da e posreduvana, nata grupa se odvoeni od dr‘avata osven vo situacii koga taa stanuva i se ednakvi pred zakon#. Vo duhot pra{awe na verska netolerancija na Zakonot, pod "crkva, verska i posledicite koi taa mo‘e da gi zaednica i religiozna grupa# se donese. Kako oblik na samoregula- podrazbira "dobrovolna zaednica cija vo Republika Makedonija e po- na fizi~ki lica koi so svoeto stoeweto na Sovetot za me|ureli- versko ubeduvawe i izvorite na giska sorabotka. Toa e neformalno nivnoto u~ewe ja ostvaruvaat slo- telo na verskite voda~i na crkvite bodata na veroispovedta soedineti i verskite zaednici nabroeni vo Ustavot na Republika Makedonija. 14 Zakon za pravnata polo‘ba na crkva, verska zaednica Kako oblik na sorabotka vo posled- i religiozna grupa; Slu‘ben vesnik na R. Makedonija, br. 113/07 od 20.09.2007 god. nite godini razvi sodr‘ini i obli-

str. 16 Politi~ka misla Verskite subjekti me|u slobodata na veroispovedta i dr‘avata ci na sorabotka i pottikna brojni pripa|aat na hristijanskata reli- oblici na razmena na iskustva na gija, osobeno na pravoslavnata ve- pove}e nivoa. ]e ja odbele‘ime so- roispoved, no i na islamskata re- rabotkata na mladite studenti od ligija, kako i eden mal del pri- obrazovnite institucii na Bogoslo- pa|aat na drugite denominacii. vskiot fakultet i Fakultetot za Ekonomskata tranzicija prediz- islamski nauki, razmenata na pro- vika pove}e udari i {okovi vrz fesori, poseta na verskite objekti, lu|eto odo{to {ansi za prosperi- kako i sredbite i raspravite na tet na naselenieto. Transforma- sve{tenicite i drugite verski lica cijata na ekonomskiot sistem dla- po pra{awa od ‘ivotot na verskite boko gi menuva parametrite na so- institucii vo zemjata. cijalniot razvoj. Eden zna~aen Tretoto nivo e s¢ poizrazeno so trend e zgolemuvawe na siroma{ti- op{testvenite promeni, toa e sfe- jata ~ii obem, dlabo~ina i ostrina rata na intimata na poedinecot i na variraat vo odnos na sredinata i negoviot odnos kon religioznoto, pa socio-ekonomskite karakteristiki ottuka i kon verskata institucija na na naselenieto. koja £ pripa|a. Ovaa sfera e, re~isi, Vo pomalite urbani sredini i vo sosema nadvor od zakonskata regula- ruralnite sredini siroma{tijata tiva, osven vo slu~aite koga poedi- se zgolemuva, odnosno s¢ pogolem necot }e izleze od ramkite na in- broj na naselenieto stanuva siro- timnoto i li~noto. Toa se odredeni, ma{no, dodeka vo Skopje procentot sosema specifi~ni situacii na za- na siroma{noto naselenie se nama- {tita na najosnovnite ~ovekovi pra- luva, no tie koi se siroma{ni sta- va. Li~nite ubeduvawa na vernikot, nuvat posiroma{ni. Na primer, pro- negovite li~ni postapki i odnesu- centot na siroma{nite doma}instva vawa, vo verska smisla, ostanuvaat, vo ruralnite sredini od 23,33% vo sepak, von dofatot na dr‘avata. 1997 godina e zgolemen na 27,19% vo 2000 godina, a dlabo~inata na 5. Za toa kakvi se sostojbite, }e siroma{tijata vo Skopje od indeks pogledneme vo oficijalnata sta- 2,98 vo 1997 godina e zgolemena na tistika. Imeno, na popisot na nase- indeks 8,58 vo 2000 godina. lenieto vo Republika Makedonija Tabela br. 1 na gra|anite im se postavuva pra- Relativna siroma{tija vo {aweto na koja veroispoved pripa- Republika Makedonija spored |aat. Spored rezultatite od po- regioni (1997-2000) sledniot popis vo 2002 godina, vo Head count index Republika Makedonija 65% od na- (glaven zbiren indeks) selenieto se izjasnuva deka pripa|a 1997 1998 1999 2000 na pravoslavnata veroispoved, Vkupno 19,0 20,7 23,3 22,6 okolu 33% na islamskata religija i okolu 2,08% se ateisti ili ne se Skopje 12,5 13,9 24,3 22,0 opredeluvaat. Religioznata slika Urbani 20,3 21,6 18,8 17,8 vo Republika Makedonija poka‘uva Ruralni 23,3 25,8 28,1 19,5 deka vo nea dominiraat gra|ani koi Izvor: Dr‘aven zavod za statistika

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 17 Cane Mojanoski

Regionalnite razliki vo stepe- nisko nivo na obrazovanie poka‘u- not na raslojuvaweto i osiroma- va vkupna siroma{tija od 51 pro- {uvaweto vo periodot na tranzi- cent od naselenieto. Neednakvosta cijata se golemi. Sli~ni procenki e isto taka visoka za regionot, mo‘at da se sretnat i kaj nekoi poniska samo od onaa vo Gruzija. Is- me|unarodni institucii. Taka, vo to taka, posebno izlo‘eni na siro- Izve{tajot za stepenot na siro- ma{tija se decata i mladite koi ma{tijata na Svetskata banka za ‘iveat vo doma}instva so mal broj razvoj posveten na{ata zemja za vraboteni vozrasni ~lenovi.#.15 2003 godina se veli: "analizata na Ako se pogledne distribucijata dostapnite podatoci od pove}e na siroma{noto naselenie spored izvori dava donekade neo~ekuvana obrazovanie i regioni mo‘e da se slika za ‘ivotnite uslovi vo zem- uo~at slednite karakteristiki: jata. Od edna strana, mnogu od soci- Slikata na socijalnata frag- jalnite indikatori na Republika mentacija vo Skopje e dispropor- Makedonija se sli~ni so onie vo cionalna. Vo nego ima izrazito zemjite so sli~no nivo na prihodi siroma{ni lu|e, no ima i mnogu bo- – ova e to~no ako go gledame zdrav- gati lu|e. Toa doveduva do pojava da stvoto, zapi{uvaweto vo u~ili{- se vr{i i prostorna diferenci- tata ili siroma{tijata vo regionot jacija. Se formiraat novi naselbi na Evropa i Centralna Azija (ECA). od tipot "Vodno# i periferija koja Od druga strana, potro{uva~kata im pripa|a na siroma{nite. Elita- siroma{tija vo 2003 godina be{e ta i golemite socijalni razliki se proceneta na 22 procenti, a po{iro- vo golemite urbani centri, a pogo- kata pove}edimenzionalna defini- lema rasprostranetost na siro- cija na siroma{tijata koja, isto ta- ma{tija (naselenie so mali priho- ka, vklu~uva uslovi na domuvawe i di) i homogenizacija na `ivotniot Tabela br. 2 Relativna siroma{tija vo Republika Makedonija spored {kolska podgotovka i regioni vo 1997 god. [kolska podgotovka Head count index (glaven zbiren indeks) Vkupno Skopje urbani ruralni Vkupno 19,0 12,5 20,3 23,4 Bez obrazovanie 39,9 46,7 20,0 34,2 Nekompletno osnovno obrazovanie 26,6 27,3 32,4 24,6 Osnovno 28,0 21,3 36,8 23,5 Sredno 11,2 7,9 13,4 12,7 Vi{e 8,2 - 8,8 4,0 Visoko 1,3 - 26,6 -

Izvor: Dr‘aven zavod za statistika 15 Izve{taj na SBRZ za stepenot na siroma{tijata vo Republika Makedonija 2002 i 2003 godina (izvr{no rezime).

str. 18 Politi~ka misla Verskite subjekti me|u slobodata na veroispovedta i dr‘avata standard ima vo pomalite gradski najsiroma{ni. Interesno e deka sredini. rakovoditelite vo javnite ustanovi I vo edno drugo istra‘uvawe na i pretprijatija 30% se vo bogatata Institutot za sociolo{ki i poli- populacija. Toa go poka‘uva ova ti~ko-pravni istra‘uvawa vo Skop- istra‘uvawe – od vrabotenite na je, nasloveno kako "Socijalnoto rakovodni funkcii vo akcionerski raslojuvawe i kvalitetot na ‘ivo- dru{tva nekade okolu 20% na ska- tot vo periodot na tranzicijata# lata se nao|aat od 6 do 10. Siro- poka‘uva deka golem del od popula- ma{nite stanuvaat u{te posiro- cijata se nao|a na skalata od 1 do 5 ma{ni, srednite se spu{taat vo (90%), odnosno vo siroma{nite, a dolnite sloevi, a s¢ pomal broj od pomal del od populacijata vo Re- naselenieto stanuva pobogato (Ja- publika Makedonija se nao|a vo kimovski, 1998; 10)16. skalata od 6 do 10 – bogati. Osobeno golema siroma{tija se zabele‘uva 6. Vo 2004 godina e sprovedeno vo ridsko-planinskite sredini, istra‘uvaweto pod naslov "Soci- duri 98% od populacijata se izjas- jalniot i pedago{ki identitet na nila deka se nao|a na skalata od 1 kandidatite za nastavni~ka profe- do 5 – siroma{ni, a samo 2% se na sija#. Vo nego bea anketirani 1084 skalata od 6 do 10 – bogati. Vo studenti, od nastavni~kite fakul- odnos na {kolskata podgotovka teti vo zemjata. Me|u ostanatoto, isto taka imame pozitivna korela- poseben interes izrazivme za toa cija, poneobrazovanite se posiro- kakov e odnosot na ispitanicite ma{ni, imeno, 30% od anketiranite kon religijata i religioznite ak- so visoko obrazovanie se nao|aat na tivnosti. Imeno, vo godinite na skalata od 6 do 10 – bogati. Spored pluralizacijata na makedonskoto rabotniot status najdobri se funk- op{testvo se smeta deka osobeno e cionerite koi se vo politikata i izrazen interesot na mladata gene- koi se vo dr‘avnata vlast. Tie se racija za poseta na verski objekti izjasnile deka se nao|aat vo boga- i na verski slu‘bi. Na pra{aweto tite. Tie se homogeni, zna~i se vo dali posetuvate verska slu‘ba gi bogatata populacija. Ponatamu, 28% dobivme slednite odgovori: od privatnite sopstvenici se izjas- nile za skalata od 6 do 10 – bogati, Tabela br. 3 a vo skalata od 1 do 2 – najsiro- Dali posetuvate verska slu‘ba? ma{ni nema nieden. [to se slu~uva Dali posetuvate verska slu`ba? so drugite kategorii? – Zemjo- Da 359 33,12 delcite (32%) se nao|aat od 1 do 2 Ne 693 63,93 – najsiroma{ni vo skalata, a vo skalata od 6 do 10 samo 6%. [to Ne odgovorile 32 2,95 zna~i, ima eden odreden broj far- Vkupno 1084 100,00 meri koi mo‘e da re~eme deka mo- Izvor: Izve{taj od proektot "Socijalen i poli- ti~ki profil na kandidatite za nastavni~ka ‘at da se najdat vo skalata na boga- profesija# tite. Okolu 26% od penzionerite se izjasnile za skalata od 1 do 2 – 16 Jorde Jakimovski: "Siroma{tijata i fragmentacijata#.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 19 Cane Mojanoski

Imeno, 63,93% od ispitanicite ispitanici e podgotven da ‘ivee vo odgovorile deka ne posetuvaat ver- ista op{tina so sogra|anin koj e ska slu‘ba. Ovaa aktivnost ja prak- pripadnik na druga religija. Mnogu tikuvaat 359 ili 33,12% od ispi- e mala ili nezna~itelna distri- tanicite. Ponudenata distribucija bucijata koja zboruva za podgot- uka‘uva deka dominantniot broj venosta da se ‘ivee vo mestoto na ili skoro 2/3 od ispitanicite ne ‘iveewe. Vakvata distanca e indi- posetuva verska slu‘ba, odnosno bi kator za relativno visokoto nivo mo‘elo da konstatira deka ne ‘i- na nepodgotvenost ili predrasuda vee verski ‘ivot. Ovoj indikator kon drugiot, osobeno kon pripad- nesomneno }e upatuva i na stavo- nicite od druga religiska orien- vite na ovaa populacija i kon lica- tacija. Vakviot stav e blizok do ta koi pripa|aat na druga religi- onie stavovi od istra‘uvawata na ozna i etni~ka zaednica. Vo toj kon- socijalnite distanci koi zboruvaat tekst n¢ interesiraa i opredeleni za ednakvosta no na opredelena distanci ili stavovi na ispitani- dale~ina, ili poblisku do stavot cite kon onie pripadnici na druga za ednakvi, no odvoeni. veroispoved razli~na od svojata. Sli~ni promeni vo sfa}awata Distribucijata vo vrska so reli- mo‘at da se sretnat i vo istra‘u- gioznata pripadnost i stavovite vaweto za moralnoto zagaduvawe na kon onie so koi se soglasuvaat is- mladata generacija i tranzicijata. pitanicite e dadena vo tabelata 4. Kako ilustracija, }e pretstavime Od ponudenata tabela mo‘e da nekoi od niv. se konstatira deka najgolemiot broj

Tabela br. 4 Na pra{aweto kako bi go prifatile pripadnikot na druga religiska orientacija, ispitanicite gi dadoa slednite odgovori:

RELIGIJA f % Da `ivee so mene vo ista op{tina 976 90,04 Da `ivee so mene vo isto mesto 39 3,60 Negovite deca da posetuvaat isto u~ili{te so moite 21 1,94 Da se dru`am so nego i da mi bide prijatel 6 0,55 Mojata sestra ili bliska rodnina da se oma`i za nego 7 0,65 Da bide pretsedatel vo op{tinata vo koja `iveam 0 0,00 Da bide rakovoditel vo organizacijata kade {to rabotam 0 0,00 Da ja pretstavuva mojata op{tina vo Sobranieto na Makedonija 0 0,00 Ne odgovorile 35 3,23 Vkupno 1084 100,00

Izvor: Izve{taj od proektot "Socijalen i politi~ki profil na kandidatite za nastavni~ka profesija#

str. 20 Politi~ka misla Verskite subjekti me|u slobodata na veroispovedta i dr‘avata

Tabela br. 5 Strukturata na predrasudite kaj mladinata vo Republika Makedonija vo tranzicioniot period, 1990 sporeden so 2001-2002 godina

Na stu- Sredno- PREDRASUDI denti {kolci Etni~ki predrasudi kon Albancite vo RM 71% 44% Verski predrasudi kon pretstavnici od 30% 34% islamska vera Verski predrasudi kon pretstavnici na 61% 45% novi verski grupi Verski predrasudi kon pretstavnici na 8% 15% katol. vera Profesionalni predrasudi kon 67% 49% politi~arite Profesionalni predrasudi kon nastav- 84% 84% nicite Predrasudi kon osudeni lica na nivna 69% 54% vozrast Predrasudi kon lica na rakovodni 14% 18% funkcii Predrasudi kon lo{i u~enici i studenti 20% 41%

Izvor: Izve{taj od proektot "Moralnoto zagaduvawe na mladata generacija i tranzicijata#

Edna od zada~ite na istra‘uva- opfateni so primerokot na ispi- weto, pokraj prou~uvaweto na vred- tanicite. Takvite rezultati se spo- nosniot sistem i stavovite na mla- redeni so onie od 1990 godina. dite (studentite) vo periodot na Ponudenite podatoci poka‘u- tranzicija vo na{eto op{testvo, be- vaat deka tranzicijata, slo‘enite {e i taa da se vidi dali se zgole- odnosi me|u makedonskata i alban- mil procentot na predrasudite kaj skata zaednica, posebno konflik- studentskata mladina vo Republika tot negativno vlijael na zgolemuva- Makedonija koja {to ‘ivee vo op- weto na predrasudite osobeno po {testvo so izrazeni socijalno-po- etni~ka i religiska linija. No, za liti~ki promeni. Za da se dobie odbele‘uvawe e deka predrasudite uvid kakvi logi~ko neosnovani ne- se zgolemeni i kon nastavnicite, gativni stavovi odnosno predra- osudenite lica i politi~arite. sudi na mladite studenti se pri- Vo ramkite na ovoj istra‘uva~ki sutni, se izraboti i sprovede skala zafat n¢ intersiraa i stavovite vo za merewe na predrasudi (skalo- vrska so stepenot na poznavaweto gram od Gutmanov tip) {to ja potpol- na pravnite i moralnite normi vo nija 1093 studenti na dvata dr‘av- op{testvoto. Vo Tabelata br. 6 se ni Univerziteti vo R. Makedonija dadeni rezultatite.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 21 Cane Mojanoski

Tabela br. 6 Poznavaweto i razlikuvaweto na pravnite i moralnite normi od strana na maloletnite lica, sredno{kolcite i studentite vo R. Makedonija

Poznavawe na normite Poznavawe na normite kaj sredno{kolcite kaj studentite f % f % Poznavaat 2712 67,56 850 77,7% Ne poznavaat 1302 32,44 243 22,3% Vkupno 4014 100,00 1093 100,00 X2 = 41.6 S= 0.01

Izvor: Izve{taj od proektot "Moralnoto zagaduvawe na mladata generacija i tranzicijata#

Rezultatite poka‘uvaat deka po~ituvaweto na avtonomnata sfe- navistina ne postojat nekoi golemi ra na crkvata na dr‘avata, kako vo razliki vo poznavaweto, odnosno odnos na reguliraweto na vnat- razlikuvaweto na pravnite i mo- re{nite odnosi taka i vo obez- ralnite normi me|u maloletnite beduvaweto neprikosnovenost na sredno{kolci i studentskata mla- slobodata na veroispoved. Imeno, dina. Mo‘eme da konstatirame vrz za polo‘bata na verskite subjekti baza na koeficientot na kontin- vo Republika Makedonija norma- gencija deka ne postoi pozitivna tivno se ureduva pravnata polo‘ba povrzanost na op{testvenata tran- na onie koi }e u~estvuvaat vo zicija i stepenot na poznavawe na pravniot soobra}aj vo zemjata, no se pravnite i moralnite normi od garantira slobodata na veroispo- strana na studentskata mladina vedta i se isklu~uva dr‘avnata koja ‘ivee vo promeneti uslovi na intervencija. ‘iveewe vo odnos na sredno{kol- No, vnimatelnoto nabquduvawe skata mladina pred tranzicijata vo na odnosite vo zemjata vo posled- Makedonija. Imeno, samo edna tre- nite godini }e uka‘e deka po~itu- tina od maloletnite sredno{kolci vaweto na stepenot na avtonomijata i studenti gi poznavaat pravnite i me|u dr‘avata i crkvata ne e seko- moralnite normi vo op{testvoto. ga{ vo ramkite na pravnata ramka. Imeno, vidlivi se oblicite na in- 7. Od dosega{noto izlagawe volvirawe na verski velikodostoj- mo‘eme da zaklu~ime deka slo- nici vo politi~kite, osobeno vo bodata na veroispoved vo Repub- partiskite aktivnosti, preku obli- lika Makedonija, nabquduvana od ci na neposredno u~estvo ili so aspekt na normativnoto ureduvawe blagonaklon odnos kon akciite koi na odnosite, e na linijata na evrop- {to gi prezema vlasta, ili pak vo skite tradicii za striktno po~itu- definiraweto na sopstveniot stav vawe na odnosite me|u dr‘avata i po oddelni, naj~esto politi~ki crkvata, so naglasena linija za pra{awa. str. 22 Politi~ka misla Verskite subjekti me|u slobodata na veroispovedta i dr‘avata

Isto taka, vidliv e interesot za kite funkcii, uslovuva da se proja- pozna~itelno koristewe na dr‘av- vuvaaat poizrazeni tendencii za nite resursi za potrebite na ver- poaktivno u~estvo na oddelni ver- skite zaednici, izrazeni preku ba- ski subjekti vo javniot i politi~- rawata za pobrza denacionaliza- kiot ‘ivot. cija na imotite, no i preku invol- Istra‘uvaweto poka‘a deka virawe vo donesuvaweto na oprede- tokmu nedovolnata involviranost leni odluki, pa s¢ do zadovoluvawe na verskite subjekti kako del na na nekoi od potrebite za jaknewe civilnoto op{testvo, a osobeno vo na obrazovnite i socijalnite insti- razvojot na obrazovanieto kako tucii. Nedovolno definiranite negov del, posebno vo afirmacijata odnosi vo ovaa sfera, osobeno ne- na moralnite normi i principi, dovolnata ekonomska mo} na ver- vlijae na relativnata prisutnost skite subjekti, od edna strana i na predrasudite, stereotipite i mno{tvoto administrativni pre~ki nedovolniot demokratski i libe- vo ostvaruvaweto na pravata, oso- ralen kapacitet kaj mladata gene- beno zadovoluvaweto na obrazov- racija. nite, socijalnite i du{egri‘ni~-

Abstract

The subject of this article is religious freedom in the Republic of Macedonia observed from the aspect of the legal regulation of this kind of relations. The conclusion is that it is in line with the European tradition for strict respect of the relations between the state and the church, emphasizing their autonomous spheres, such as the autonomous regulation in their internal relations as organizations and, on the other hand, establishing and providing religious freedom. Actually, the position of the religious subjects in the Republic of Macedonia is legally regulated and religious freedom is guaranteed, excluding state intervention. It is also emphasized that the relations in the context of this subject are insufficiently defined, especially the financial weakness of the religious organizations and numerous administrative barriers in the enforcement of law and the exercise of human rights, such as satisfactory educational, social and pastoral functions, which implies the tendency of these organizations for a pro-active participation in public and political life.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 23 Cane Mojanoski

Koristena literatura AKTON, Lord (2001), "Istorija na slobodata#, Slovo, Skopje. ALEKSOSKI, S. (2004), "Psihologija so psihologija na kriminalitetot#, Skopje. GEORGIEVA, Vera (2001), "Slobodata kako najvisok princip na filozofijata na istorijata# vo Lord AKTON, "Istorija na slobodata#, Slovo, Skopje, str. 195-224. ERIKSEN, Tomas H. (2002), "Paranoja globalizacije: Islam i svijet poslije 11. septembra"; Od norve{ki prevel Rasim Muratovi}, Sejtarija, Sarajevo. Milosavljevi}, Slavomir (1977), "Politi~ka akcija", Institut za politi~ka istraživanja, Beograd TA[EVA, Marija (2001), "Crkva ili sekta? – ili za sektite vo sovre- meniot svet# vo Zbornikot Obrazovanieto i religijata, str. 165-183, Pedago{ki fakultet, Bitola. TA[EVA M., \UROVSKA M., PETKOVSKA A., MINOSKI K. (1998), "Etni~kite grupi vo Makedonija – sovremeni sostojbi#, Filozofski fakultet, Skopje. TA[EVA, Marija (1997), "Etni~kite grupi vo Makedonija – istoriski kontekst#, Filozofski fakultet, Skopje. HRISTOVA-BA[EVSKA, Qupka (2002), "Crkvata i svetovnoto, sociolo{ko tolkuvawe na odnosot crkva svetovno#, Slovo, Skopje. "Ustav na Republika Makedonija#, Slu‘ben vesnik na Republika Makedonija. "Zakon za crkva, verska zaednica i religiozna grupa#, Slu‘ben vesnik na Republika Makedonija. "Informacija za sostojbite vo vrska so primenata na Zakonot za verskite zaednici i religiozni grupi, za materijalno-tehni~kite uslovi za rabota na Komisijata so zaklu~oci (29.01.2003.)#, Komisija za odnosi so verskite zaednici i religiozni grupi, Skopje i vovednite izlagawa na D. Mir~ev, Z. @oglev i J. Korubin od Sovetuvawe, "Verskite zaednici i religiozni grupi vo Republika Makedonija – sostojbi i perspektivi#, odr`ano vo Skopje na 12.03.2003 godina. "Izve{taj na SBRZ za stepenot na siroma{tijata vo Republika Makedonija 2002 i 2003 godina# (izvr{no rezime). Mojanoski, C. (2006), izve{taj od proektot "Socijalen i politi~ki profil na kandidatite za nastavni~ka profesija#, Pedago{ki fakultet, [tip, 2006. Aleksoski, S. (2004), izve{taj od proektot "Moralnoto zagaduvawe na mladata generacija i tranzicijata#, Pedago{ki fakultet, [tip.

str. 24 Politi~ka misla slobodi i dijalog Religiozni

Religioznata sloboda kako sine qua non za demokratsko gra|ansko op{testvo Dejan Donev

Osnovniot problem na zemjite vo 1. Kako da se u~i i predava tranzicija so multietni~ki i multi- Univerzalnata etika vo kulturen-religiski sostav e otsus- prostori vo koi ne e razre{en tvoto na soodvetno eti~ko obrazo- odnosot kon istoriskite vanie ne samo kako sredstvo za da nastani? se dojde do gradewe na novi vred- nosni sistemi kako odgovor na Ona {to ostanuva kako osnoven potrebite predizvikani so pro- problem, osobeno na prostori kakvi menite, tuku i kako osnova za sozda- {to se ovie, e kako da se u~i eti~ki vawe na takva op{testveno-poli- da se razmisluva ne samo po prin- ti~ka klima vo koja eti~kite vred- cipot ne{to e ili ne e dobro, tuku nosti sami po sebe bi se namet- kako eti~ki da se obrazuvame za da nuvale kako kriterium spored koj }e prepoznavaj}i gi vistinskite eti~- se ocenuva zrelosta na op{testvoto ki vrednosti kaj sekogo istite uspe- da se soo~i so predizvicite na eme da gi identifikuvame i vo onie multireligioznosta i multikultu- religii vo koi manifestativniot ralnosta na patot kon gradewe na oblik e sprotiven od onoj na kogo realno gra|ansko demokratsko op- mu pripa|ame. Ova osobeno e od {testvo vtemeleno na po~ituva- zna~ewe ako se ima predvid deka weto na pravata i slobodite, oso- zemji kako Makedonija koi s¢ u{te beno verskata. ne gi prele‘ale "detskite bolesti# Insistiraweto na eti~koto ob- na tranzicijata, imaat istorisko razovanie e poradi potrebata od nasledstvo koe ne retko se koristi promenata na etikata na upotrebata i tolkuva spored dnevno-polti~- na politikata kako sredstvo za kite potrebi na ovaa ili onaa koketirawe poradi dnevno-poli- orientacija, zavisno od toa dali vo ti~kite potrebi i promeni. Toa go momentot e popogodno da se bide otvora pra{aweto ne samo za po- poblisku do t.n. "evropska podgot- trebata od podigaweto na nivoto na venost za tolerancija# ili, pak, eti~koto obrazovanie, tuku i potre- koga lokalnite uslovi-okolnosti bata od prifa}awe na univer- nametnuvaat potreba od trguvawe zalnite eti~ki vrednosti neza- so istoriskata realnost i nasled- visno od religiozniot kontekst od stvoto od nea. Vakvoto dvojno odne- koj proizleguvaat, a onaka kako {to suvawe e posledica zaradi situ- 1 gi postavi Hans King . aciite vo koi vo ramkite na eden

1 Germanski teolog, osnovopolo‘nik na idejata za narod s¢ u{te se prisutni revan- Globalnata etika.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 25 Dejan Donev

{izmite edni kon drugi poradi zatoa {to ~estopati konfesional- vakvata ili onakvata politi~ka nata pripadnost bila koristena i prethodna orientiranost, a od obogatuvana so tvrdeweto deka druga strana, vnatre nacionalniot biolo{kata reprodukcija e obvrska sudir vo malcinskite etni~ki kon Boga. Pritoa se zaborava da se grupi, poradi ‘elbata za osvojuva- postavi i pra{aweto: Ako toa e we na liderskata pozicija vo odnos obvrska kon Boga, dali so toa ne se na druga politi~ka partija i sebe- naru{uva ekonomskiot minimum na proklamirawe kako edinstven re- ~ove~ki kvaliteten ‘ivot so zgole- alizator na nacionalnite inte- muvaweto na brojot na ustite koi resi. treba da se nahranat. No, vakvata konstatacija s¢ u{te Ova, pak, go otvora pra{aweto ne go dava odgovorot na naslovnoto na etikata i na verata i na ~ovekot pra{awe. Odgovorot e nevozmo‘en koj ja praktikuva vo smisla na toa s¢ dodeka ne se odgovori na sled- dali i do kade veruvaj}i vo Boga noto pra{awe. treba da se naru{i osnovata na ~ove~ki dostoinstven ‘ivot, ili 2. Kako do zaedni~ka etika pak, poprecizno, kakov vid etika ni me|u kulturite i religiite treba za da dojdeme do ona {to na kade osnovniot koncept e da se site ni e pri~ina za postoeweto – mno‘i edniot, a posledicata e eti~ki univerzalno ispravno i drugiot da bide broj~ano opravdano ‘iveewe i reprodu- nadminat i stanuva cirawe! Zapra{anosta kako do vaka malcinstvo vo mati~nata vtemelena Univerzalna etika i dr‘ava optovarena so kako da se zadovoli potrebata od nasobran istoriski gnev? nea se prodlabo~uva i poradi soznanieto {to na ovie prostori Tokmu zaradi prethodnive isto- verata ~estopati bila vo funkcija risko-politi~ki i sociolo{ko- na zadovoluvawe na politi~kite filozofski zabele{ki i kritiki aspiracii i potrebi za dominacija kon etikata na upotrebata na dnev- i osvojuvawe. nata politika, se otvora i pra- Prethodnovo konsekventno nave- {aweto: Kako do zaedni~ka-Univer- duva na zaklu~okot deka svesno ili zalna etika osobeno koga taa treba nesvesno ~estopati sme vovedeni vo da se ostvari na prostor vo koj, situacija vo koja, vo zavisnost od osven multinacionalnosta, faktor stepenot na ostvarenosta na nacio- e i prisustvoto na pove}e konfesii nalnite aspiracii, ulogata na ve- koi, nezavisno od toa {to zaed- rata i nejzinoto koristewe vo prak- ni~kata vrvna eti~ka vrednost im tikata se menuva. Pa taka, verata se Qubovta i Mirot me|u lu|eto, od propagandno sredstvo za gola re- poradi istoriskite okolnosti se produkcija ja menuva svojata mesto- pretvorile vo tolkuvawe na potre- polo‘ba vo odnos na vrednuvaweto bite na edna ili druga etni~ka ili na ‘ivotot. Imeno, ako vo odredeni nacionalna grupa da dominira ili, okolnosti taa e propagator na gola- pak, da se odr‘i. Pra{aweto e ta reprodukcija, denes, poradi

str. 26 Politi~ka misla Religioznata sloboda kako sine qua non za demokratsko gra|ansko op{testvo dr‘avno-nacionalnite interesi i sko op{testvo vo koe ramnopra- poradi zagrozuvaweto na identi- vnosta i pravoto na u~estvo ne za- tetite na ovie prostori, taa stanu- visi od procentualniot soodnos na va na~in i sredstvo za propagirawe etni~kite zaednici i dominantniot na odreden tip ekonomski koncep- narod. cii, osobeno vo uslovi koga dr‘ava Vakvata situacija doveduva do kakva {to e Makedonija e prites- toa {to namesto periodot na tran- neta so potrebata da go fati eko- zicija da bide iskoristen za sozda- nomskiot ~ekor so svetot, a, od dru- vawe na demokratsko op{testvo vo ga strana, da go odr‘i natalitetot koe konfesionalnata pripadnost na odredeno ekonomsko prifatlivo slobodno }e se praktikuva spored nivo pri {to ~estopati se slu~uva li~nata opredelba na vernikot, a akcentot da padne na ustavotvor- so {to }e se ostvarat del od univer- niot narod. zalnite ~ovekovi prirodni prava, Poednostavno ka‘ano, ako, isto- sme vo situacija tokmu toa, t.e. riski gledano, odredeni narodi i koristeweto na biolo{kata repro- nacii, zatoa {to bile porobeni, dukcija, da stane i pri~ina za svojot fizi~ki opstanok, t.e. spre- me|unacionalni konflikti. ~uvaweto na sopstvenoto istre- Tokmu tuka i po~nuva odgovorot buvawe i is~eznuvawe od istoris- na pra{aweto kako i zo{to do kata scena go razre{uvale so zgole- Univerzalna etika. Imeno, do Uni- meniot broj ra|awa, vo momentot na verzalna etika, onaka kako {to ja ostvaruvaweto na istoriskite as- postavi Hans King, mo‘e i }e se piracii na takvite narodi sosema dojde samo toga{ koga prvo }e e normalno da se slu~i situacija vo vospostavime obrazoven sistem vo koja natalitetot se namaluva za koj etikata nema da bide izboren smetka na sozdavawe na ekonomski predmet tuku }e bide zadol‘itelno uslovi koi }e go podobrat kvali- obrazovanie i obu~uvawe na sekoj tetot na ‘iveewe zatoa {to is~ez- od nas do soznanieto-svesta deka nuva zagrozenosta od fizi~ko is- ako deklarativno po ra|awe site ~eznuvawe. Od druga strana, pak, vo sme lu|e i ednakvi so samoto toa, slu~aite na dr‘avi koi se multi- toga{ prvo i osnovno {to treba da nacionalni po sostav, a se produkt nau~ime e kako da izgradime op- na odredeni ideologii, imame situ- {testvo ne spored jazikot ili acija koga po pa|aweto na takvite nacijata na koja £ pripa|ame, tuku ideologii ni se slu~uva da odre- op{testvo vo koe, pred i nad s¢, }e dena zaednica bide zapostavena. gradime takov tip ekonomski odno- Ova, pak, doveduva dotamu {to tak- si koi }e eliminiraat kakov bilo vite zaednici svoite prava na u~es- vid ekonomsko zagrozuvawe. Poed- tvo vo vlasta se obiduvaat da gi nostavno ka‘ano, gradewe na takvi dosegnat so svojata brojnost poradi ekonomski odnosi koi }e dovedat do nepodgotvenosta na novosozdade- oslobodenost od toa da se "brka# nata vlast da sozdade uslovi i osnovnata egzistencija {to, pak, }e pravni ramki koi }e bidat predus- sozdade slobodno vreme vo koe lov za realno gra|ansko demokrat- sekoj od nas bi mo‘el da ja prak-

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 27 Dejan Donev

tikuva svojata kulturna ili verska ska nesigurnost, mnogumina na opredelba i javno da ja manifes- drugite zaednici gledaat kako na tira bez da bide prosuduvan spored vistinskite vinovnici za nivnata toa dali pripa|a na edna ili druga ekonomska neobezbedenost so soz- nacija-kultura, tuku da bide vred- davawe na mitovi za toa deka sekoj nuvan kako ~len na op{testvoto koj od taa grupa e bogat. Poto~no, pro- so manifestiraweto na svojata blemot vo vakvata "obratna psiho- verska opredelba se opredeluva za logija# e vo toa {to namesto pri~i- onoj tip eti~ki vrednosti koi ne go nata za generalnata ekonomska zagrozuvaat tu|oto postoewe. nesigurnost da se gleda vo otsus- Tokmu posledniov iskaz voedno tvoto na socijalno-ekonomski kon- e i odgovorot ne samo na pra{aweto senzus za pravcite na razvojot na kako do Univerzalna etika, tuku i dr‘avata, pri~inite se prefrlaat zo{to do Univerzalna etika. Ime- vo verskata motiviranost za eko- no, preku edukacijata do etika koja nomskiot rezultat na odredeni }e ovozmo‘i sozdavawe na ekonom- zaednici. Doprecizirano, proble- ski uslovi za odbegnuvawe na kon- mot e vo toa {to vakvoto razmis- flikt! No, osven toa, insistira- luvawe ne vodi smetka za edna weto na vakov tip gradewe na op- univerzalna eti~ka vrednost – da {testvo e ottamu {to sekoja dis- se ima ~uvstvoto za zaedni{tvo i kusija za Univerzalnata etika kako pomagawe na edni so drugi do ostva- zaedni~ka osnova za dijalog me|u ruvawe na takvo nivo na ekonomski kulturite i religiite ja gubi svo- uslovi vo koi sekoj sekomu }e mo‘e jata smisla dokolku vo procesot na da mu dade i da mu pomogne za toj da eti~koto vospituvawe i obrazova- go najde vistinskiot identitet. nie ne se inkorporira i soodvetna Insistiraweto na vakvata uni- metodologija za vrednuvawe na is- verzalna eti~ka vrednost – ~uv- toriskite nastani koi }e go elimi- stvoto za zaedni{tvo i ekonom- niraat nasobraniot istoriski gnev, skata osvestenost za odgovornosta koj, za ‘al, na migovi prerasnuva vo za drugite, e tokmu onoj faktor koj teror na malcinstvoto. dokolku uspeeme da sozdademe tak- vi ekonomski odnosi vo koi ekonom- 3. Neophodnosta od promena na skata egzistencija bi go imala etikata na ekonomijata kako potrebniot kvalitet za ~ove~ki do- preduslov za verskata stoinstven ‘ivot, ne samo {to bi sloboda! go zabrzala procesot na demokra- tizacijata do realno demokratsko Iako mo‘e da izgleda nadvor od gra|ansko otvoreno op{testvo tuku kontekst prethodnava konstatacija, bi ovozmo‘ilo ne{to {to e daleku sepak mora da se naglasi deka, za pova‘no od s¢: univerzalnite eti~- ‘al, ~estopati kaj nas se slu~uva ki vrednosti od razli~iti veri da verskata sloboda da bide ‘rtva na bidat integrativen element na ekonomskite uslovi. Imeno, stanuva sekoe op{testvo. So toa ne samo zbor za slednovo: tokmu poradi toa {to se~ija verska sloboda ne }e {to ‘iveeme vo uslovi na ekonom- bide zagrozena, tuku pove}e nema da

str. 28 Politi~ka misla Religioznata sloboda kako sine qua non za demokratsko gra|ansko op{testvo diskutirame zo{to i kako do Uni- veduva ne samo do zagrozenost na verzalna etika. Taa naprosto }e stabilnosta na Balkanskiot pro- bide del od ekonomijata koja }e pro- stor, tuku, {to e u{te postra{no, ducira takov vid egzistencija koj doveduva do vnatre dr‘avno spro- nema da bide pri~ina za sudir. tivstavuvawe i delewe po ovaa ili Prethodnovo, pak, ja podvlekuva onaa osnova. ulogata na Univerzalnata etika ~ija potrebitost se poka‘uva i do- 4. Funkcijata na Univerzalnata ka‘uva i niz prethodniot stav. No, etika? ovde nesomneno mora da se obrne vnimanie i na faktot deka poradi Funkcijata na edna vakva etika, nerazre{enite socijalno-isto- osven seto prethodno navedeno, e ne risko-ekonomski odnosi na tranzi- samo prifa}awe na ona {to navis- ciskite op{testva, bez soodvetna tina e univerzalna vrednost tuku i, eti~ka obuka i obrazovanost na pro- {to e mnogu pova‘no od s¢, bri{ewe storite na koi sme so seto nasled- na pri~inite za me|usebno razliku- stvo koe go nosime, i dokolku ne go vawe. izmenime svojot odnos i razbi- Zaklu~no, bez otkrivaweto na raweto na funkcijata na ekonomi- zaedni~kiot imenitel na eti~kite jata vo gradeweto na gra|anskoto vrednosti vo ovoj kontekst, idejata otvoreno op{testvo, mo‘e mo{ne za po~ituvaweto na tu|ite verski lesno da ni se slu~i revandikacija slobodi e son koj ne }e se ostvari na nekoi istoriski uslovi od ~ii dokolku takvata verskata sloboda zlodusi i den-denes odredeni na- ne bide eden od temelnite predus- cii-dr‘avi ne uspevaat da se oslo- lovi za gradewe na realno demo- bodat. Toa, pak, vo situacija na po- kratsko gra|ansko otvoreno op{te- liti~ko-ekonomska me|unarodna stvo vtemeleno na sfa}aweto deka uslovenost i pritesnetost, a poradi slobodata zna~i podgotvenost na otsustvoto na vrednuvaweto na sebepot~inuvawe vo interes na faktite vrz osnova na univerzal- po~ituvaweto na drugiot. nite eti~ki vrednosti, za ‘al, do-

Abstract The basic problem of the multiethnic and multi-religious countries in transition is the lack of proper ethical education, not just as a tool for building a new system of values as a response to the needs caused by the transitional changes, but also as a base for creating the kind of social and political climate in which ethical values will impose themselves as a criterion for assessing the maturity of the society to face the challenges of a multi-religious and multi-cultural community on the way to the real civil democratic and open society based on respecting all freedoms, and especially religious freedoms.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 29 Dejan Donev

Insisting on ethical education is the result of the awareness of the need for changing the ethics of the usage of politics as a tool for flattering and satisfaction of the daily political needs and changes. This points not only to the necessity for a higher level of ethical education, but also to the fact that we must start a dialogue which will lead us to accepting universal ethical values, independently of the religious context from which they may come (Hans Küng). Without discovering the common ground of ethical values, in this context, the idea of the necessity for respecting the religious rights and freedoms of others is a dream without the chance of becoming reality. Therefore, it is necessary to understand religious freedom as a basic precondition for building and creating a genuinely democratic open society founded on the idea that freedom means to be prepared to keep in control one’s own interests and, at the same time, respect those of others.

Key words: Freedom, religion, ethics and democratic society

Koristena literatura Marcuse, Herbert. 1978. Kraj utopije & Esej o oslobo|enju. Prev.: Branka Bruji}. Drugo izdanje. Zagreb: Stvarnost. Axelos, Kostas. 1972. Uvod u budu}e mi{ljenje & Na putu k planetarnom mi{ljenju. Prev.: Franjo Zenko. Zagreb: Stvarnost. Petrovi}, Gajo. 1990. U potrazi za slobodom. Zagreb: Hrvatsko filozofsko dru{tvo. Posavec, Zvonko. 1995. Sloboda i politika. Zagreb: Hrvatsko filozofsko dru{tvo. Kleppmann, Ulrich, Andreas M. Klein, Sunoor Verma, Eben Friedman and Ljupka Siljanoska, eds. 2006. Minorities in Democracy. Skopje: Konrad Adenauer Foundation and European Centre for Minority Issues. Klepman, Ulrih, Eben Fridman i Qupka Siqanoska, prir. Malcinstvata vo demokratijata. Skopje: Fondacija Konrad Adenauer i Evropski centar za malcinski pra{awa. Hoxie, Gordon R., ed. 1952. Frontiers for freedom. Denver: University of Denver. Masevski, Toni, ed. 2005. Human rights and freedoms in South East Europe – Problems and solutions. Skopje: Europian house. Filips, Alan i Alan Rosas. 2000. Univerzalnite prava i malcinstvata. Prev.: Emine Iseini. Skopje: Asocijacija za demokratska inicijativa.

str. 30 Politi~ka misla slobodi i diajlog Religiozni

Religious Freedom in Communist Romania

Elena Dragomir

1. Religious oppression in munist rule. In the autumn of 1944, on Communist Romania the pretext of purging the institutions of Fascists, in conformity with laws Nos. Together with Communism, Roma- 486 and 594/1944, many clerics and nia also adopted the Soviet vision of (or theologians were removed from social against) religion. All Romanian religious life. In the years that followed, impor- communities (Orthodox Church, Roman tant anti-religious steps were taken and Catholic Church, Greek Catholic in 1948-1949 laws were adopted con- [Uniate], Lutheran Church, Calvinist cerning religious communities: the Con- Church, Baptist Church, Adventist stitution of April 1948, the Decree No. Church, the Muslim and Jewish reli- 175 of 3 August 1948 that organized gious communities, etc.) suffered dur- education on an exclusively lay basis, ing Communism. Technically, all the a new law on religious communities Romanian Communist Constitutions (Decree No. 177 of 1948), new rules have upheld religious freedom, freedom for the Romanian Orthodox Church of speech and personal freedom in gen- (February 1949) and the establishment eral. Despite this, many of the abuses of the Ministry of Cults. All these laws against the clergy had a legal basis.1 were intended to create the legislation The Romanian authorities, totally for the Party’s complete control of reli- subordinated to the USSR, saw in reli- gious life. Although religious freedom gion and the Cchurch the main prob- was guaranteed by the law, it allowed lem that hindered the process of the possibilities for abuse. Article 6 of the destruction and control of the organs 177/1948 Decree stipulated that “ reli- of civil life. In order to reduce the influ- gious cults may be organized and can ence of the churches on social life, to freely function if their practices and ritu- control them completely and to trans- als are not contrary to the Constitution, form them into instruments of political security, public order and good morals”. power, the Communists combined re- With this law, the state fully took over pressions, attempts of corruption and the management of the ecclesiastic hierarchy infiltration.2 matters in Romania, while the Ministry Even before Communists came to of Cults was more of a body of control power on 6 March 1945, religious com- and supervision. munities had been affected by the Com- In the same year, in 1948, the Ro- manian Uniate Church was banned and unified by force with the Orthodox Church. Hundreds of priests and follow- ers of this denomination were impris- oned and many of them were forced to

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 31 Elena Dragomir

convert to the Orthodox Church.3 The tions. The aim of the state was infiltra- Romanian Uniate Church represented tion of churches with informers. The the second largest religious denomina- monasteries became the “objectives” tion (about 1,5 million believers accord- for the Securitate. The period 1948- ing to some estimates, according to oth- 1953 was the first wave of arrests of ers, 2 million, with more than 1,700 priests and theologians. The pretexts churches).4 About 400-600 of its priests of the authorities was the accusation were imprisoned, some of them ar- that the priests had been members of rested more than twice.5 Priests were the Iron Guard (the accusations were persecuted with various excuses. Some often false), hostile to the regime, or were arrested because they served the helped the resistance. Many of the Saturday of the Dead Liturgy! Others, priests arrested in 1958-1962 were also because they did not repair the church accused of having been members of the faster to transform it into a cinema!6 Iron Guard. Decree No. 410 of 28 Oc- Similar aberrant examples are numer- tober 1959 aimed at the suppression ous. of many monasteries. The official sta- Numerous actions were also taken tistics of the Romanian authorities against the Catholic Church, starting in shows that on 31 March 1960, only 132 May 1948: the unilateral denunciation monasteries existed, while other 60 had on the Concordate between Romania been suppressed with the Decree 410/ and the Holy See, the closing of Catho- 1959. The Communist authorities took lic sees, schools, hospitals, asylums, these measures against the monaster- the suppression of the Catholic press ies and theologians because this was and of all lay or ecclesiastic associa- the general line of action from Moscow, tions, the confiscation of the church’s since Communism has nothing to do properties (buildings, lands, archives, with religion, it was atheistic; this was libraries, etc.).7 The Romanian authori- so also because some monasteries ties used, among others, the excuse gathered thousands of pilgrims/believ- that the Romanian Catholic Church and ers and the authorities wanted to sup- the Papal Nunciature in Romania were press the extraordinary spiritual life at guilty of espionage and counter-revo- these sites. Another explanation is the lutionary activity.8 fact that with the second wave of op- After the stablishment of the Secu- pression, that of 1958-1962, which re- ritate on 30 August 1948, the number pressed not only the clergy, but also of priests arrested grew considerably, students, intellectuals and workers, while the organs of repression intensi- Bucharest wanted to prove to Moscow, fied their monitoring of religious institu- after the Soviet withdrawal from Roma- nia, that the Romanian leaders contin- ued to have things under control and that in Romania, Moscow’s line was re- spected.9 In addition, the Securitate claimed that in areas were the number of monasteries was higher, the anti-

str. 32 Politi~ka misla Religious Freedom in Communist Romania governmental activity was stronger. The cording to a study of the National Insti- authorities were also against the fact tute for the Study of Totalitarianism, the that many young people went to mon- number of Orthodox priests who were asteries, were they could not be influ- arrested was 1,725.13 enced by the official propaganda and Despite the large spectrum of anti- ideology and where they were educated religious measures taken by the Roma- in the spirit of mysticism.10 They were nian Communist authorities, in the also afraid that close relations among 1960s the authorities were worried that theologians and intellectuals or young the religious sentiment had still high people could undermine the regime’s levels in the Romanian society, in all propaganda.11 religious denominations. This is why Special attention was given to the between 1960-1980 they decided to Orthodox Church as well. Generally, it organize special activities for the “sci- is believed that the other religious com- entific education and control of mysti- munities suffered more than the Ortho- cism and obscurantism in the con- dox Church. Still, it was also deeply af- sciousness of the masses.” Minority fected. The Communists could not ex- religious groups had a special place in clude from their focus the national reli- these anti-religious campaigns. Anti- gious community. The Orthodox Church religious plays were staged in theatres. was forbidden to continue its assistance Many books, some of them translated in hospitals, to own philanthropic estab- from the Russian, tackled the anti-reli- lishments, periodicals (with the excep- gious issue (like the well-known Guide tion of Telegraful Român from Sibiu), to Atheism). During Ceausescu’s re- the Faculty of Theology at Suceava and gime, religion in Romania became four theological academies in Transil- linked with certain international organi- vania and Banat were closed, the con- zations (Underground Evangelism, the nection with the Orthodox diaspora was Keston Institute, Amnesty International; forbidden, the 10 religious publications the American administration showed were censored, Decree No. 54 of 5 special attention to the matter too,14 and June 1948 abolished the General As- even the Pope expressed his views.15). sociation of the Romanian Orthodox In the 1970s, after the so-called “cul- Clergy, Decree No. 244 of 18 Septem- tural mini-revolution”, the atheistic ber 1948 suppressed the Romanian propaganda was reinforced. Despite Orthodox Metropolitan Church of this or because of it, in the 1970s, Ro- Suceava; other numerous examples mania experienced a real religious re- could also be enumerated. At their or- vival, which can be explained with the dination, the priests had to give an oath hope that came from the Conference in the following manner: “As God’s serv- on Security and Cooperation in Europe, ant and a citizen, I swear to be loyal to but also through the passive resistance the people and to defend the Peoples’ of every believer. Republic of Romania against its domes- tic and foreign enemies. So help me God!”12 In the period 1948-1964, ac-

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 33 Elena Dragomir

In recent years, historians have on all of them. Not only the leaders of studied the phenomenon of the relation the churches were monitored by the between religion and Communist re- Securitate, but every priest was the fo- gimes. Often, scholarly studies deepen cus of their attention. Priests’ families the controversies and mutual accusa- were blackmailed, humiliated, their chil- tions in terms of who collaborated with dren could not attend some schools the Securitate, who was or was not the because “their origin was not proper”. informer of the Securitate, who was an In order to genuinely understand this important or not-so important figure in phenomenon, objectivity is compul- the clerical world. Discussions concern- sory.17 ing the collaboration between the The history of anti-religious Roma- Securitate and the church are still the nian official policy is also marked by main preoccupation of the Romanian important moments of resistance (the newspapers; every day, more or less events at the Vacaresti Monastery in accurate information on this subject is 1955-1956,18 the spiritual movement published in the media. However, the Rugul aprins, suppressed in 1958 when analysis of this matter is not the pur- its leaders, Sandu Vasile and Profes- pose of this study. I only want to under- sor Alexandru Mironescu and many oth- line that during the Communist period, ers were arrested,19 the Romanian all state institutions were affected by the Christian Committee for Defending Re- Communist rule, and all domains of ligious Freedom [Comitetul Cre[tin activity were affected by ideology. It Român pentru Apãrarea Libertãþii was, in a way, natural that religion did Religioase [i de Con[tiinþã], 1978.20) not have a different fate. Considering We should not neglect the common the special importance of faith in peo- people’s silent resistance either. Start- ple’s lives, and their tendency to freely ing with 1976, Romania was to face express their opinions in front of a priest another form of anti-religious aggres- is another explanation for the way the siveness, demolition of sacral buildings, Securitate treated churches and priests. churches, monasteries.21 In his Jurnal, The pastor Vasile Alexandru Talos re- Stelian Tanase offers a very powerful membered that in 1972, six of the ten picture in these events: “The demolition members of the Committee of Leader- of the Church Sfânta Vineri, Friday, 20 ship of his Baptist Church were inform- June 1987. Believers, surrounding the ers of the Securitate.16 Some claim that church for days, don’t let the workers collaboration was the only way of sur- enter with the bulldozers. Old women vival. It is beyond any doubt that the in black pray in silence, waiting. They church had the same fate as all other make arrests. Workers refuse to demol- institutions of the Communist state ish the church. The army is forced to (education, the judiciary, police, the military, academic circles, etc.). The Romanian historian George Enache who studied this phenomenon believes that all the important figures of the church were persecuted by the Secu- ritate and that the Securitate had files

str. 34 Politi~ka misla Religious Freedom in Communist Romania use dynamite. After the church is torn religious teaching influence the youth down, the believers’ curses are heard who were never exposed to religious in the square; people take the soil from norms and beliefs; if all this was re- the site of the demolished building to flected in a Communist society, does it their homes. Police surrounds the influence the present-day society as place: a pile of wreckage with hundreds well? of candles in it. Nearby, the crowd Final and universal valid conclu- watches and cries in silence.”22 sions are difficult to be formulated and accepted when the focus of analysis is 2. Social influence of the anti-reli- the collective as such. Therefore, I of- gious policy in Romania fer only a few examples on the basis of which individual conclusions can be The limitation and control of the re- made, in a situation when systematic ligious freedoms in Communist Roma- research on this subject is yet to be nia was also a form of pressure on the done in the near future. A teacher in her common people in order to make them thirties remembers Communism in the obedient. Perhaps one could say that, following terms: “During my childhood, besides the real religious oppression I did not know that in other places peo- suffered by the priesthood of different ple lived differently. What happened religions denominations, the banish- seemed natural to me. We knew that ment of the church from schools, hos- all teachers that told as not to go to pitals, the army, prisons and the dis- church secretly received holy bread and couragement of the religious and spir- wine from their relatives. We were not itual feeling by an atheistic regime was allowed to go to the Easter liturgy, but even a graver form of pressure. In time, everybody went”.23 A priest says that the people distanced themselves from reli- system did not explicitly forbid the cel- gion and spirituality. In general, history ebration of church holidays, but it did deals with the theme of religious free- not promote them either, because peo- dom from a perspective that is strictly ple had to go to work. Especially in the scholarly historical, and is interested in countryside, the holy feasts were ob- the exact number of persecuted clerics served by all people, but in the cities, and their stories, in the biographies of too, people invited priest in their homes certain individuals who opposed or not during Christmas or Easter. Everybody, the Communist anti-religious legisla- party activists, Securitate officers, they tion, in the fate of different religious all had their children baptized.24 Priests communities. Other aspects of the mat- are part of the elite, especially in the ter are revealed with the following ques- rural regions. Despite the church’s spe- tions: what was the reaction of the com- cial relation with the past in the Roma- mon believers who neither went to nian Christian society, we have to ad- prison for their religious beliefs nor went mit that, with a few exceptions, the to church; what were the social and church was completely linked with the moral consequences of the prohibition political authorities. In the spring of of free expression and practice of reli- 1982, the Patriarch of the Romanian gious belief; how did the absence of

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 35 Elena Dragomir

Orthodox Church declared that there ther observes every single holiday, but was no problem with food supplies in he does not go to church either.” Could Romania and that no church or mon- we blame this woman’s family? The role astery has been demolished. Another of history is not to judge, but to explain. such example is the congratulations I think that the real problem was the extended by the representatives of the absence of religious teaching in Muslims and Christian communities to schools, and from the society in gen- Ceausescu in 1989, expressed in eral. However, at the same time, we can warmest terms.25 easily notice that the traditional role of V.P., a kindergarten teacher, told me the family in society has been deeply during an intervie, that nobody asked affected and perverted. Parents often her not to go to church, but she knew told their children not to say at school that those who wanted a career had to what they had heard in their homes. be very cautious in expressing their re- Such an attitude could and did create a ligious beliefs. “On the other hand, I was sentiment of duplicity, which has young, I did nor feel the need to go to strongly influenced the collective men- church”. G.D. remembers: “During tality and the society until this day. Sys- Easter, the Communists organized tematic research and study of this is- dancing parties or called us to the fac- sue must be done in the future, prob- tory, either way we could not go to ably not only in Romania, but also in church”. In 1989, E.D. was 11 years old. other former Communist countries that She remembers that every year chil- faced similar experience. dren went to church with flowers, re- specting the tradition, but she never Conclusion knew the significance of the gesture. “I remember the very first time when I In the meantime, the European sur- heard the name of Christ; I think I was veys and studies of the last 15 years about 7 or 8. My grandmother said the show that in Romania, the most trusted word and I asked who he was. She tried state institution is the church. Although to explain, but my father stopped her, they seldom go to church, religious faith saying, “Don’t teach the children non- is very important to the Romanians in sense, who knows what they will say in their daily life. 80-90% of the Romani- school.” After 1989, religion classes ans state that they trust the church. In started in my school, too, but I feel that comparison, in the former Eastern Ger- I can never make up for what I did not many, in 2005, only 30% of the popula- learn in the first years. I do not go to tion expressed similar views. The ex- church, I am not a true believer. I feel planation is found in the religious faith that I lost something very precious then. of the population. People trust the I do believe in God, but our relation is church because they believe in God. In still in a kind of a shadow, and I think addition, the church is the only institu- the explanation can be found in the way tion that after 1989 did not undergo a I grew up, without really knowing any- major transformation that affected most thing about religion and faith. I would of the Romanian institutions, often cre- not say that this affects the society, but ating significant difficulties for the popu- it definitely affects me. Today, my fa- lation.26

str. 36 Politi~ka misla Religious Freedom in Communist Romania

Although it is still difficult to identify number of other religious denomina- the consequences of the Communist tions dropped: Catholics from 8.2% in anti-religious policy at the level of soci- 1930 to 5.1% in 1992; Greek Catholics ety, some statistical observations can from 9.9% to 1.0% in 199227; Muslims be made. If in Romania in 1930 the from 3.2% in 1930 to less than 0.1% in Eastern Orthodox Christians repre- 1992.28 At the same time, the number sented 69.9% of the population, in 1992 of atheists dropped too, from 7.0% in this percentage was of 86.8, while the 1930 to 3.6% in 1992.29

Keywords: religion, Communism, Romania, oppression, social impact

Rezime Za vremeto na komunizmot vo Romanija, romanskiot narod kaj koj postoi silna hristijanska tradicija e prinuden da se soo~i so zabrana, ponekoga{ duri i pod zakana od zatvor, poradi izrazuvawe i primena na svoite verski ubeduvawa. Spored marksisti~kata-leninisti~ka ideologija, religijata – "opiumot za narodot#, bila onaa koja go ~uva narodot vo neznaewe i opskurantizam. Proglasuvaj}i ateizam, komunisti~kite re`imi zapo~naa so ugnetuvawe na religioznite slobodi. Zasnovan vrz Sovetskiot model, komunisti~kiot ateisti~ki re`im gi zadu{uva religioznite slobodi niz cela Isto~na Evropa. Od 1948 godina pa navamu, vo Romanija se usvoeni zakoni koi silno vlijaat vrz religijata i Crkvata. Nesomneno, verskata obespravenost vo Romanija vlijae{e vrz site verski kultovi, pa sepak ne vrz site podednakvo. Vo ovoj period, Pravoslavnata crkva navistina pretrpe golema obespravenost, no ostanatite verski kultovi u{te pove}e. Vo prviot del ovoj tekst dava kratok pregled na istorijata na religioznite ugnetuvawa vo komunisti~ka Romanija, uka‘uvaj}i na antireligiozniot karakter na romanskoto zakonodavstvo vo toa vreme i ulogata na Sekuritate, tajnata policiska slu‘ba na komunisti~ka Romanija, pri zadu{uvaweto na sekakvite obidi za versko izrazuvawe. Socijalnata posledica od takviot tip na dr‘avna politika na nivo na kolektivna svest e razgledana vo vtoriot del od tekstot.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 37 Elena Dragomir

Bibliography Unpublished sources: Arhivele Naþionale Istorice Centrale (National Central Historical Archives), Folder Cen- tral Committee of the Romanian Communist Party, Cancelarie [Office], File no 156/ 1950, 94/1951 Published sources: Encyclopedias: Alexandrescu Ion, Bulei Ion, Mamina Ion, Scurtu Ioan, Enciclopedia de istorie a românilor, Bucure[ti: Meronia, 2000 Journals: Tãnase Stelian, Acasã se vorbe[te în [oaptã. Jurnal [i dosar din anii târzii ai dictaturii, Bucure[ti: Compania, 2002 Periodicals: Cri[ana, 2006 Dilema Veche, 2007 Romanian Tribune, 2008 Ziua, 2007 Studies: Analele Asociaþiei Tinerilor Istorici din Moldova. Anuar Istoric, Chi[inãu: Plutos, 2001 Cesereanu Ruxandra ed., Comunism [i represiune în România. Istoria tematicã a unui fratricid naþional, Ia[i: Polirom, 2006 Comisia prezidentialã pentru studierea comunismului în Romania, Raport final Bucure[ti, 2006 Neculau Adrian coord., Viaþa cotidianã în comunism, Ia[i: Polirom, 2004 Rusan Romulus ed., Analele Sighet, 8, Bucure[ti, Fundaþia Academia Civicã, 2000 Rusan Romulus ed., Analele Sighet, 10, Bucure[ti, Fundaþia Academia Civicã, 2003 Soulet Jean-Francois, Istoria comparatã a statelor comuniste din 1945 pânã în zilele noastre, Ia[i: Polirom, 1998

str. 38 Politi~ka misla slobodi i dijalog Religiozni

Istok–Zapad i povtorno Istok Pri~inite koi go uslovuvaat me|ureligiskiot dijalog Ivanka Dodovska

Papata Benedikt [esnaesetti, deli na Katoli~ka i Pravoslavna, na 30 noemvri 2006 godina, vo Is- e: "skandal za celiot svet#. Vo svo- tanbul isprati poraka za za{tita eto izlagawe, na ovaa sredba, sepak na hristijanskite koreni i vred- papata ne se otka`a od svojata "uni- nosti na Evropa.1 Ovaa poraka se verzalna odgovornost za hristija- odnesuva{e kako do Evropskata nite# potenciraj}i pritoa deka se- Unija, koja odbi da gi zapi{e hristi- besi se gleda kako odgovoren i za janite vo Evropskiot proekt, nare- pravoslavnite vernici, pravo {to ~en Ustav, taka i do Turcija, od koja mu go osporuva Pravoslavnata crk- be{e pobarano da gi po~ituva i bra- va. Vo tekot na papskata turneja, vo ni verskite i malcinskite prava. ovoj period so izjava izleze i ira~- Vo svoeto izlagawe papata Bene- kiot razgranok na teroristi~kata dikt [esnaesetti pora~a (cit.): grupa Al kaeda, koja pora~a deka: "Procesot na sekularizacija gi os- "posetata na papata na Turcija e labna hristijanskite tradicii vo krstonosna kampawa protiv isla- Evropa. Povikuvame na krevawe na mot# i pritoa izrazi uverenost deka svesta na Evropa za svoite hristi- "Rim }e bide pobeden vo site delo- janski koreni, tradicii i vrednosti vi na islamskiot svet#.3 i da im se dade nova vitalnost#. Ova sekako e dostaten pokazatel Na negovata sredba so Vselen- za slu~uvawata i sostojbata vo koja skiot patrijarh Vartolomej Prvi – se nao|a me|ureligiskiot dijalog vo prv me|u ednakvite vo Pravoslav- 21 vek, posebno na krstopatot kade nata crkva,2 papata Benedikt [es- se sre}avaat trite najgolemi reli- naesetti izjavi deka [izmata od gii: pravoslavieto, katolicizmot i 1054 godina, so koja crkvata se po- islamot. Sostojba ni malku edno- stavna, duri i za dobrite poznava~i

1 Izvor: VREME od 1 dekemvri 2006 godina, str. 14. od oblasta, taa od civilizacijata 2 Pod primat tuka ja podrazbirame crkovnata vlast {to e nad vlasta na episkopot, ~ija jurisdikcija e bara sozdavawe prostor za prodla- ograni~ena nad negovata eparhija. Vo crkovnata bo~eno istra‘uvawe na glavnite istorija i vo kanonskoto predanie gi sre}avame slednite formi na primat: pri~ini za raskolot i ja pottiknuva a) Regionalen primat – vo ramkite na crkovnata pro- vincija ili mitropolitska oblast, odnosno grupa nau~nata javnost vo intenzivno eparhii (kako {to e definirano vo 33-to apostolsko iznao|awe re{enie za ponatamo{no pravilo); b) Primat vo takanare~enite avtokefalni crkvi: razvivawe na dijalogot pome|u dve- vlasta na patrijarhot ili na arhiepiskopot (na primer, Moskovskiot patrijarh). v) Univerzalen primat: primatot na Rim ili na Cari- 3 Izvor: VREME od 1 dekemvri 2006 godina, str. 14. grad.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 39 Ivanka Dodovska

te hristijanski dominantni religii gija.6 Pokraj seto ova, kako {to i na nivniot odnos kon islamskiot naglasuva i Olivije Kleman, reno- svet. miran profesor na Institutot za pravoslavna teologija vo Pariz, Hristijanskata {izma od 1054 ekumenskite sobori gi grupirale godina pomesnite crkvi pome|u sebe i tie od toga{ imale uloga na sredi{te Pravoslavnata crkva e edna od na slogata. Ottuka vle~at koreni i trite najgolemi i najbrojni pret- titularite mitropolit i patrijarh. stavnici na istoriskoto hristijan- Tamu se utvrduvaat i pette patri- stvo. Zaedno so Rimokatoli~kata jar{ii i toa vo: Rim, Carigrad, crkva i so crkvite koi proizlegoa Aleksandrija, Antiohija i Erusa- od Reformacijata, Pravoslavnata lim.7 Pome|u niv, Rimskata patri- crkva, statisti~ki gledano, opfa}a jar{ija go imala po~esnoto prven- preku 200 milioni hristijani. stvo i golemiot moralen avtoritet, Pri~inite koi dovedoa do po- iako nejzinata jurisdikcija na delbata na dvete najgolemi hristi- Istokot se sveduvala na ograni- janski zaednici na Isto~na i na ~enoto pravo na samoimenuvawe.8 Zapadna crkva gi nao|ame vo pre- Do 1054 godina re~isi celata obra}aweto na Rimskoto Carstvo vo Zapadna Evropa oficijalno bila 4 vek od n.e. i vo seop{toto pokrs- hristijanizirana. Starite drevni tuvawe na mediteranskiot svet, ka- hristijanski oblasti do ovoj period ko i vo sredbata so anti~kite fi- stanuvaat islamski, a pod islamska losofii koi ja obvrzaa Hristijan- skata crkva precizno da go nazna~i 6 Nikejskiot sobor od 325 godina n.e. zaklu~uva deka "intelektualniot izraz# na tajnata Sinot e ednosu{en so Otecot; Prviot Carigradski sobor od 381 godina n.e. gi podvlekuva nastojuvawata 4 od koja postoi. na otcite deka vo Boga postoi apsolutno edinstvo koe Vo ovoj period, vo ramkite na e nedelivo od pomalite apsolutni raznovidnosti i ja potvrduva bo‘estvenata priroda na Svetiot Duh; hristijanskoto carstvo i na inici- Efeskiot sobor od 431 godina n.e. go potvrduva ipostasnoto edinstvo na Hristos, kako i toa deka jativa na hegemonite koi sakaa da Marija navistina e "Bogorodica#; Kaledonskiot sobor go za~uvaat verskoto edinstvo na od 451 godina n.e. koj pretstavuva vrv na pravo- slavnata hristologija i na koj se priznava deka svoite podanici, na Sredozemniot Hristos e vistinski bog i vistinski ~ovek, koj se pojavuva vo dve prirodi bez me{awe, bez promeni, 5 Istok se sobraa sedum ekumenski nedelivo, neodvoivo; Vtoriot ekumenski sobor vo sobori. Ovie sobori imaat osobeno Carigrad od 553 godina n.e. potsetuvaj}i se na tajnata na raspnatiot Hristos go prezema aleksandriskoto zna~ewe za Hristijanskata crkva sfa}awe za Hristovoto obogotvorenie i na obogo- tvorenoto mu telo koe vo sebe go sodr‘i celoto ~o- bidej}i ja precizirale hristo- ve{tvo, pokraj toa, na ovoj sobor se istaknuva edin- lo{kata poraka na crkvata, tajnata stveniot karakter na antropologijata i na dobrata realnost na materijata; [estiot sobor koj se odr‘a za Hristos kako vistinski Bog i vo Carigrad vo 680 godina n.e., poa|ajki od Maksim Ispovednikot, ja potvrduva polnata ~ove~ka sloboda vistinski ~ovek, {to pretstavuva koja ja poseduval Hristos vo seto ona {to se odnesuva temel na celata hristijanska reli- na negovata ~ove~ka priroda i koja preku raspetieto vo sekoe ~ove~ko bitie ja pottiknala mo‘nosta za li~niot izbor. Tokmu taa ~ove~nost na Hrista i nego- vite zglobovi gi poka‘uvaat ikonite, vo {to se nao|a i temelot na obo‘avaweto na ikonite koi Vtoriot 4 Olivije Kleman "Pravoslavna crkva#, PLATO, 1998, nikejski ili Sedmiot ekumenski sobor od 787 godina str. 8. n.e. gi branel od ikonoborcite. 5 Od aecumene – nastanatiot svet poistoveten so 7 Dobro poznatata Pentarhija. Carstvoto, Olivije Kleman "Pravoslavna crkva#, 8 Olivije Kleman "Pravoslavna crkva#, PLATO, 1998, PLATO, 1998, str. 8. str. 9.

str. 40 Politi~ka misla Istok–Zapad i povtorno Istok jurisdikcija ve}e bile i cela Se- godina, za vreme na ^etvrtiot krs- verna Afrika, [panija, Sicilija i tonosen pohod, krstonoscite se upa- golem del od Zapadna Azija, vklu~i- tile kon Carigrad, koj bil uni{ten, telno i Erusalim.9 crkvite bile oskvernaveni, a iko- Vo istoimeniot period kultur- nite uni{teni.12 nite razliki ja otvoraat podelbata Iako papata Inokentije 3-ti go pome|u Isto~nata i Zapadnata osudil krstonosnoto nasilie, ras- hristijanska crkva. Razlikite vo kolot pome|u Isto~nata i Zapad- upotrebata na jazikot pri bogoslu‘- nata hristijanska crkva pove}e ne bata,10 razli~niot odnos kon nose- mo‘el da bide zale~en. weto brada i dr‘eweto na postot, svetovniot sudir pome|u staroto Hristijanstvoto i islamot rimsko-vizantisko i novoto rimsko- germansko carstvo,11 go sozdavaat Spored misleweto na eminent- jazot koj na krajot e nepremostliv niot istori~ar Xeremi Xons, izne- za dvete strani na hristijanskiot seno vo statijata "Hristijanstvo i svet. Sepak, politi~kite uslovi na islam# – na odnosot pome|u hristi- vremeto i aktuelnosta na krstonos- janstvoto i islamot vo sredniot nite pohodi koi gi pottikna crkvata vek, Zapadot gleda kako na voen su- vo Rim dovedoa do slu~uvawata koi dir, a Istokot go tolkuva vo svet- go promenija tekot na vremeto i dla- loto na arapskiot pridones na za- boko gi razdvoija duhovnite bra}a. padnata kultura. Vo 1053 godina, papata Lav 9-ti Ottamu, islamot vo dva navrati ispratil edna misija vo Carigrad pretstavuva{e voen predizvik za za da pregovara za sojuz protiv hristijanstvoto.13 No, superior- Normanite koi go zaposednale vo nosta na Orientot ne se sostoe{e toa vreme ju‘niot del na Italija. samo vo vodeweto na vojnite. Pred Glavniot misioner, kardinalot s¢, islamot igra klu~na uloga vo Humbert, bil ~ovek so neskriena naukata, filosofijata, poezijata i ‘elba nasekade da ja nametne umetnosta koi bile postojan atribut dominantnata uloga na Rim. Toj, na muslimanskiot svet, vo vremeto pred carigradskiot patrijarh Miha- koga Evropa tonela vo srednove- il Kerularij, na 15 juli 1054 godina, kovniot mrak. Evropejcite ovaa pred oltarot na Sveta Sofija ja epoha ja narekuvaat "epoha na mra- objavil svojata presuda za ekskomu- kot#, no spored Bertrand Rasel, nikacija, obvinuvaj}i go, me|u dru- samo onoj del od Evropa koj bil pod goto, deka bespravno im dozvolil hristijanska jurisdikcija. na sve{tenite lica da se ‘enat. Od ovoj mig re~isi zgasnuva se- 12 Site duhovni relikvii bile ispofrlani na svetogrd- kakva debata pome|u Carigrad i ni mesta, dodeka kako vrv na eresot i uni‘uvaweto, Rim, a kako vrv na seto toa, vo 1204 na mestoto kade bil postaven prestolot na patrijar- hot bila postavena edna prostitutka koja peela sram- ni pesni. Xon Makmaners, "Oksfordska istorija 9 Xon Makmaners, "Oksfordska istorija hri{ÿanstva#, hri{ÿanstva#, KLIO, Beograd, 2004. KLIO, Beograd, 2004, str. 260. 13 Prviot pat za vremeto na brzite osvojuvawa, od 10 Gr~kiot jazik na Istok, a latinskiot jazik na Zapad. sredinata na 7 do sredinata na 8 vek. I vtoriot pat 11 Olivije Kleman, "Pravoslavna crkva#, PLATO, 1998, toa se slu~uva{e vo periodot od 15 do 17 vek, za vreme str. 10. na osmanliskite osvojuvawa.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 41 Ivanka Dodovska

Vil Durant, vo negoviot razgovor taat za pravoverni i toa: Hanefit- za rezultatite od krstonosnite skata, Malikitskata, [afiitskata vojni, veli: "Islamskata civili- i Hanbalitskata {kola.18 zacija go potvrdi faktot deka e Pri~inite koi ja sozdadoa is- povozvi{ena od evropskata ... {to lamskata religija kako edna od se odnesuva do literaturata, na- najgolemite svetski religii, mo‘e- ukite i arapskata filosofija, bi najeksplicitno gi objasnuva Evropa bila pod nivno vlijanie poznatiot francuski istori~ar preku [panija14 i Sicilija15. Gistav Lebon koj veli: Principot na So padot na Carigrad vo 1453 go- ednakvost koj be{e proglasen vo dina i so osmanskoto osvojuvawe na Evropa, ostana deklarativen, a ne Balkanot, podemot na islamskata fakti~ki, dodeka na Istokot toj dominacija se ~uvstvuva vo site be{e vkorenet dlaboko vo priro- oblici na ‘iveeweto. Preku {eri- data na lu|eto... Muslimanite ne jatskoto pravo16 be{e postaven sis- priznavaat socijalni klasi, ~ie tem na normi koi go ureduvaa i ‘i- postoewe pottikna i s¢ u{te pot- votot na nemuslimanite vo ramkite tiknuva najgolemi revolucii na na golemata imperija. Na Balkanot, Zapad. Toa {to e va‘no da se rezi- Osmanliite ja toleriraat Pravo- mira e faktot na vlijanieto na is- slavnata crkva, no ja zaokru‘uvaat lamot kaj narodite koi odgovorija vo edna getoizirana forma, pri {to na negovite odredbi. Kuranot e preobra}aweto na muslimani vo kniga na zakonodavstvoto, verata, hristijanska vera bilo kaznuvano so politikata i socijalnite pravila. najsurova smrt. Negovite odredbi se praktikuvaat Vo 8 vek kako posledica od neop- pove}e od deset veka.19 hodnosta od doizgradba na {erijat- skoto pravo, sozdadeni se pove}e Dijalogot me|u religiite verski pravni {koli, me|u koi po- stojat razliki ne samo kako posle- Odnosite pome|u hristijanstvo- dica na podelbata na musliman- to i islamot ne zavr{ija po erata skata zaednica na suniti i {iiti na Otomanskata Imperija. Vo 20 vek tuku i vo zavisnost od mestoto, ste- tie dobija podramati~na kono- penot na razvojot i obi~aite.17 tacija, ponekoga{ duri zastra- Spored prof. d-r Biljana Popov- {uva~ki go koristea pra{aweto na ska, ~etiri od ovie {koli se sme- etni~kiot konflikt, osobeno vo poslednata dekada na 20 vek.

14 Andaluzija. Multietni~koto i multireli- 15 Hani el-Mubarek i [ukri Ebu Halil, "Ulogata na gioznoto op{testvo e pra{awe na arapsko-islamskata civilizacija vo evropskata renesansa#, Skopje, 1999. re~isi sekoja dr‘ava vo svetot. 16 [erijatskoto pravo go pretstavuva pravniot sistem koj se primenuval vo osmanskata dr‘ava, kako i vo Na~inot na koj se spravuva moder- site onie dr‘avi koi go prifatile islamot kako nata civilizacija so ova pra{awe dr‘avna religija. Pretstavuva religiozen sistem na pravoto, kako sevkupnost na pravila koi go defi- e od osnovna va‘nost za demokra- niraat celokupniot ‘ivot na poedinecot. Biljana Po- povska, "Istorija na pravoto (2)#, 2-ri Avgust S, Skopje, 2007. 18 Isto, str. 96-97. 17 Biljana Popovska, "Istorija na pravoto (2)#, 2-ri 19 Ajni Sinani, "Drugite za islamot#, Islamski mla- Avgust S, Skopje, 2007, str. 96. dinski forum, Skopje, 2006.

str. 42 Politi~ka misla Istok–Zapad i povtorno Istok tijata, ~ovekovite prava, malcin- Dijalog koj ne samo {to e vozmo- skite prava i ~esto klu~na preo- ‘en tuku e i neophoden za celiot kupacija za bezbednosta na dr‘a- svet, za mirot i prosperitetot na vata. Golemiot broj primeri od narodite, na kulturnoto izrazuva- istorijata i od sega{nosta gi poka- we i duhovnoto soedinuvawe na ‘uvaat posledicite na dvata kraja staroto i novoto, na li~noto i jav- od ovoj kontinuum, kako i razvojnite noto, na ona "tu|oto# so ona "svoeto#. fazi vo sredinata vo koja se izra- Ottamu, nesomneno e tvrdeweto zuvaat. na golemiot Monteskje, okolu zna~e- Po pra{aweto za verskite ko- weto i povrzanosta na religiite, nekcii poddr‘ani od crkvata i okolu nivnata zaedni~ka baza i islamot, kako i od ostanatite re- edinstveniot izvor od koj ja crpat ligiozni zaednici, postoi pozi- svojata vitalnost. Vo zaklu~okot na tiven razvoj vrz stabilnosta na svoeto izvonredno delo "Persiski vnatre{no-etni~kite i inter-reli- pisma# toj mo{ne slikovito zaklu- gioznite odnosi. Primer za toa e i ~uva deka dvete najgolemi svetski minatogodi{nata Svetska kon- religii, hristijanstvoto i islamot, ferencija za me|ureligiski i me|u- poteknuvaat od eden ist koren, edno civilizaciski dijalog na tema isto steblo koe vo svojot temel ja "Pridonesot na verata i kulturata sodr`i evrejskata religija. I tokmu kon mir, zaemna po~it i so‘ivot#, zatoa ovie dve }erki, vo potrebata koi gi organizira{e Vladata na za doka`uvawe na svojot primat i Republika Makedonija, od 26 do 28 izvornost, se vo postojan sudir. oktomvri, vo Ohrid. Preku ovoj ~in, Poradi toa, tie se neraskinlivo po- se izrazi otvorenosta preku razme- vrzani od samiot svoj za~etok da bi- nata na mislewa i iskustva na pret- dat vo postojan razdor, no sekoga{ stavnicite na razli~nite religii vo svojata su{tina se usloveni da i kulturi, da se implementira dija- ja baraat osnovata vrz koja zaedni~- logot pome|u religiite. ki egzistiraat.

Abstract

On 30 November 2006 in Istanbul, Pope Benedict XVI sent a message for the protection of the Christian roots and values of Europe. At his meeting with the Ecumenical Orthodox Patriarch Bartholomew I, Pope Benedict XVI announced that the Schism of 1054, with which the church was divided into Catholic and Orthodox, is “a scandal for the whole world”. During the Pope’s tour, the Iraqi branch of the terrorist group Al Qaeda declared that “the Pope’s visit to Turkey is a crusade against Islam” and expressed its assurance that “Rome will be defeated in every part of the Islamic world”. This is an important indicator of the condition in the inter-religious dialogue in the 21st century, especially at the crossroads where the three largest religions meet: the Orthodox Church, Catholicism and Islam. The situation is not simple at all,

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 43 Ivanka Dodovska

even for the experts in the field; it requires a civilizational creation of space for a more extensive research of the main causes for the disharmony, and encourage scholarly circles for a more intensive search for solutions and further development of the dialogue between the two dominant Christian religions and their relation towards the Islamic world.

Bibliografija Huston Smith, – The World’s Religions, Harper, San Francisco, 1991 Xon Makmaners, "Oksfordska istorija hri{ÿanstva# (I i II tom), KLIO, Beograd, 2004 Olivije Kleman, "Pravoslavna crkva#, PLATO, Beograd, 1998 G. Ostrogorski, "Istorija na Vizantija#, Na{a kniga, Skopje, 1991 Lazar Milin, "Crkvata i sektite#, Misionersko-humanitarna dejnost na Skopskata mitropolija, Skopje, 1999 Ajni Sinani, "Drugite za islamot#, Islamski mladinski forum, Skopje, 2006 Margarita [ijakova, "Budizam i hristijanstvo#, DIGI Print, Skopje, 2005 Stiven K. Batalden "Preispituvawe na tradicijata#, Kultura, Skopje, 1997 "VREME#, dneven vesnik, 01. 12. 2006 Biljana Popovska, "Istorija na pravoto# (2), 2-ri Avgust S, Skopje, 2007 Hani el-Mubarek i [ukri Ebu Halil, "Ulogata na arapsko-islamskata civilizacija vo evropskata renesansa#, Skopje, 1999 www.wcdarc-ohrid.org Monteskje, "Persiski pisma#

str. 44 Politi~ka misla slobodi i dijlog Religiozni

Ulogata na ‘enata vo op{testvoto i politikata niz prizmata na pravoslavieto i islamot Dijana Stojanovi} \or|evi}

1. Voved iznesuvaj}i gi javno svoite stavovi sozdavaat grda slika za islamskite Ovoj trud }e ja prika‘e ulogata zemji i nivniot op{t odnos kon ‘e- na ‘enata vo op{testvoto i poli- nite. I vakvite tolkuvawa izobi- tikata niz prizmata na pravosla- luvaat so nedostatoci i nevis- vieto i islamot. Za da mo‘e da se tiniti informacii. Duri i denes odredi ulogata na ‘enata vo reli- svetite knigi, Biblijata i Kuranot, gijata, najprvo treba da se definira se koristat za degradirawe na samiot poim religija, pri {to se ‘enite i im onevozmo‘uvaat tie vo sretnuvame so mno{tvo definicii celost da gi iskoristat svoite koi proizleguvaat od brojnosta na potencijali iako, vo su{tina, ulo- religiite kako i od nivnata kom- gata na ‘enata vo op{testveniot i pleksnost. Sepak, ona od {to sekoja politi~kiot ‘ivot ne e odredena religija trgnuva i kon {to sekoga{ nitu od Biblijata nitu od Kuranot. se navra}a e verata – najzna~ajnata dopirna to~ka na site religii. Ne- 2. Definirawe na poimot ramnopravnosta pome|u ma‘ite i religija ‘enite vo op{testvoto se protega niz vekovite, od antikata do de- Dokolku se obideme da dademe ne{ni dni, bez razlika na nivnata to~na, precizna i op{toprifatena religiozna pripadnost. Pogre{noto definicija na poimot religija, }e tolkuvawe na odredeni delovi od se soo~ime so problem, bidej}i Biblijata vo koi se spomnuvaat i sekoja zaednica i individua koja ‘enite, sozdava lo{a slika za ‘ivee vo nea mo‘e da gi tolkuva ulogata na ‘enata vo op{testvoto religijata i veruvaweto vo nea na i politikata od gledna to~ka na sopstven na~in. pravoslavieto, dodeka ako povni- Nitu poimot religija (religion), koj matelno se pogledne }e se vidi poteknuva od latinskiot zbor deka samata Biblija govori sosem religiare {to zna~i obvrzuva, ne mo- sprotivno. Istata slika ja dobi- ‘e mnogu da ni pomogne, bidej}i ne vame i ako ja pogledneme ulogata na dava objasnuvawe kon {to toa obvr- ‘enata vo op{testvoto i politi- zuva religijata!? Sepak, religijata kata dadena preku tolkuvawata na ima ogromno eti~ko i moralno zna- konzervativnite islamisti koi ~ewe vo sekoja op{testvena zaedni-

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 45 Dijana Stojanovi} \or|evi}

ca, pa potrebata za nejzino defini- na~inot na zadovoluvawe na ovaa rawe se nametnuva samata po sebe. potreba e razli~en#.3 Definicijata "religijata e orga- Verata, koja mo‘e da ja defini- niziran zbir na veruvawa, ~uvstva, rame kako "uveruvawe vo vistini- simboli, kultni aktivnosti i mo- tosta na nekoi tvrdewa bez nejzino ralni propisi vrzani za idejata ili proveruvawe#4 e od golema korist zamislata za ‘natprirodnoto bi- vo sekojdnevniot ‘ivot na ~ovekot, tie’#1, bi bila nekompletna, ako ne bidej}i lu|eto postojano veruvaat se dopolni so stavot deka "reli- vo poraki, idei, qubov, drugi lu|e, gijata se posmatra kako opredelena pa duri i vo mnogu neverojatni struktura koja kako svoi sostavni ne{ta. delovi gi ima, na primer, sfa- I pokraj postoeweto na tolku }aweto za bo`estvoto ili nasta- mnogu religii mo‘e da se zaklu~i nuvaweto na svetot, svoite sim- deka, vo su{tina, "site religii boli, rituali, normi, ustanovi, zboruvaat za istoto, samo na raz- slu`benici#.2 li~ni na~ini i na razli~ni jazici#5, Univerzalnite religii go treti- bidej}i "su{tinata na verata ne se raat ~ovekot kako su{testvo koe menuva, se menuva samo nejziniot sekade i sekoga{ se soo~uva so oblik#.6 relativno "isti problemi# vo odno- sot najprvo kon sebe si i bogot 3. Neramnopravnosta na ‘enata i (bogovite) vo koj(i) veruva, a potoa ma‘ot vo op{testvoto od i vo odnosot so svetot vo koj biti- antikata do denes suva, pa zatoa pripa|aweto na ~ovekot vo odredena op{testvena Ulogata na ma‘ot vo ku}ata, pa ili kulturna grupa stanuva rabota i vo op{testvoto, e opredelena od vtorostepeno zna~ewe vo odnos pred mnogu mileniumi, u{te koga na pripa|aweto vo odredena reli- drevnite gr~ki moralisti smetale gija. deka ma‘ot na ‘enata treba da £ Mnogu od lu|eto veruvaat vo toa pristapi mudro i strogo, za slu~ajno deka nekoja vonzemska sila vlija- da ne razbudi vo nea strast. @enata ela na sozdavaweto na svetot i voop{to i ne e smetana za gra|anin, deka taa donekade vlijae i vrz pa zatoa £ bilo odzemeno pravoto ‘ivotot na poedincite, bidej}i vo ramnopravno so ma‘ot da u~estvuva prirodata na ~ovekot e da veruva, vo donesuvaweto na odlukite koi go samo {to toa veruvawe mo‘e da se zasegale polisot. Taa se nao|ala vo realizira na razli~ni na~ini. ist ko{ so robovite i decata, bez "Potrebata za veruvawe e ista, samo nikakvo pravo na glas.

1 M-r Slavejko Sasajkovski, doktorska disertacija "Revitalizacija na op{testvenata funkcija na religijata, versko-politi~ko soo~uvawe so religis- 3 ^edomir ^upi}, "Politi~ka antropologija# – hresto- kiot fenomen# (Skopje, Institut za sociolo{ki i matija (Beograd, Fakultet politi~kih nauka Univer- politi~ko-pravni istra`uvawa, 1998), 31-32. ziteta u Beogradu, ^igoja {tampa, 2002), 315. 2 M-r Slavejko Sasajkovki, doktorska disertacija 4 http://hr.wikipedia.org/wiki/Vjera. "Revitalizacija na op{testvenata funkcija na 5 ^edomir ^upi}, "Politi~ka antropologija# – hresto- religijata, versko-politi~ko soo~uvawe so reli- matija (Beograd, Fakultet politi~kih nauka Univer- giskiot fenomen# (Skopje, Institut za sociolo{ki i ziteta u Beogradu, ^igoja {tampa, 2002), 314. politi~ko-pravni istra`uvawa, 1998), 27. 6 Isto, 315.

str. 46 Politi~ka misla Ulogata na ‘enata vo op{testvoto i politikata niz prizmata na pravoslavieto i islamot

So doa|aweto na hristijanstvoto 1984 godina; dodeka vo Kuvajt i ne se sozdava nova teorija za semej- Soedinetite Arapski Emirati ‘e- stvoto, tuku se obnovuva starata, vo nite s¢ u{te nemaat pravo na glas#9. koja semejstvoto se smetalo za mala crkva, a ma‘ot za poglavar. Vo 4. @enata vo pravoslavieto sredniot vek, kako vo Anglija taka i vo Francija, vo srednovekovniot Iako Biblijata ~esto e koris- u~ebnik za crkovnite prava, prifa- tena so cel da se obezvredi ‘enata, teno e praviloto deka ma‘ot mo‘e ako podlaboko se navleze vo nejzi- umereno da ja kazni svojata ‘ena, nata sodr‘ina i donekade se otfr- bidej}i taa mu pripa|a na negovoto lat nejzinite "ma{ki# tolkuvawa, doma}instvo. mo‘e da se zabele‘i deka stavot Vo periodot na 17-18 vek ideal na Biblijata kon ‘enata e vsu{nost za odnosot me|u ‘enata i ma‘ot bi- pozitiven. Nejzinoto tolkuvawe la knigata "Domostroj# vo koja se so- preku odgovarawe na pra{awata vetuvala telesna kazna za ‘enata "Dali e Bog ma{ko?#, "Dali Eva e koja bila celosno pot~ineta na ma- pove}e vinovna za prviot grev?#, ‘ot. "So cel jasno da se istaknat dis- "Zo{to sv. Pavle im naredil na tancata i razlikata me|u ma‘ot i ‘enite da mol~at?# i sl., mo‘e da ‘enata, ma‘ot, gospodarot, sekoga{ gi navede ‘enite da razmisluvaat ostanuval nepristapno nastrana#.7 deka Biblijata e samo u{te edna Deka plodnata klima za ugnetu- kniga koja ja napi{ale ma‘ite za vawe na ‘enata traela so vekovi i ma‘ite. So generacii ‘enite go bezmalku do dene{ni dni, govorat otfrlale hristijanstvoto, veruvaj- pove}e fakti od razli~ni oblasti }i deka Biblijata e opasna poli- na ‘ivotot. Po~etokot na u~estvoto ti~ka kniga, koja stoi na patot na na ‘enite vo univerzitetskiot osloboduvaweto na ‘enite. ‘ivot na najvisoko nivo se ~ini [to se odnesuva na razlikite tolku blisku ako se znae deka "vo me|u polovite vo Biblijata, tolku- 1848, edna Amerikanka bila nagra- vawata odat vo dve krajnosti, ili dena so titulata Doktor po medi- gi apsolutiziraat razlikite me|u cina za prvpat#.8 Skore{na e i po- polovite i go proglasuvaat edniot bedata vo koja se dobieni osnovnite pol za podreden, ili taa razlika ja izbira~ki prava za ‘enite: pravoto relativiziraat i ja sveduvaat na da glasaat i da bidat glasani, koe najmala merka. go imaat steknato pred relativno Prvata krajnost zboruva za Eva, kratko vreme. "Nov Zeland e prva "predizvikuva~ot# na site ~ovekovi zemja koja vo 1893 godina im dala nevolji, koja pravej}i go ona {to £ pravo na glas na ‘enite; posledna bilo zabraneto, go navlekuva gnevot zemja koja go ukinala izborniot bo`ji vrz celiot ~ove~ki rod. Taa cenzus za ‘enite e Lihten{tajn vo kako `ena so "nedostatok na inteli- gencija#, slu{aj}i ja zmijata i bez da

7 Pavle Evdokimov, "@enata i spasenieto – hristijanska razmisli na Adam mu go podava antropologija za darovite na `enite#, Feminizam – negovite lagi i vistini, (Veles, 2001), 261. 8 Isto, 262. 9 www.idea.int/gender/facts.htm.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 47 Dijana Stojanovi} \or|evi}

zabranetoto jabolko i na toj na~in se govori i vo Noviot zavet na stanuva izvr{itel na prviot grev. Biblijata "@enata ne e gospodar na Dali ovaa prikazna {to opstoila so svoeto telo, tuku ma‘ot, taka i mileniumi nanazad i koja {to se ma‘ot ne e gospodar na svoeto telo, prenesuva od generacija na gene- tuku ‘enata. Korintjani (I, 7:4)#.12 racija deluva pomalku sme{no ili @enata i ma‘ot vo odredeni delo- sosem vistinito ostanuva na sekoj vi od Biblijata se pretstaveni kako sam da proceni. Nikoga{ nema da prijateli i partneri s¢ dodeka Bog doznaeme dali istoto bi se slu~ilo ne gi protera od svoeto carstvo i dokolku jabolkoto mu bilo prvo otu|uvaj}i gi eden od drug. Vistina ponudeno na Adam, no iskustvoto vo ili pogre{no tolkuvawe na Bibli- me|upolovite odnosi poka`uva jata? deka, kako i sekoga{, prikaznata najverojatno bi se svrtila vo korist 5. @enata vo islamot na ma`ite. Dokaz za ova se teoreti- ~arite vo sredniot vek i nivnototo Golem broj radikalni muslimani tolkuvawe na delovi od Noviot za- go imaat prifateno mitot deka vet na Biblijata "I Adam ne se pre- ‘enata e izvor na ~ovekovata la`a, a `enata prela`uvaj}i se tragedija poradi nejzinata zave- stana prestapnik. Timotej (I, 2:14)#.10 duva~ka uloga i naveduvaweto na Od ‘enska gledna to~ka Eva e Adam na neposlu{nost kon svojot remek-delo na ma{kata manipula- Gospodar. "Nagovaraj}i go svojot cija. Nejzinata odbrana e zasnovana ma‘ da go izede zabranetiot plod, na malubrojni fakti i koristej}i go taa ne samo {to poka‘ala nepokor- toa "vospituva~ite nikoga{ ne nost kon Alah tuku i predizvikala propu{taat da go okarakteriziraat progonuvawe na ~ove{tvoto od kako ‘‘ensko seto ona {to e slabo Rajot, stanuvaj}i taka pri~ina za i inferiorno', a kako ‘ma{ko seto site ~ovekovi stradawa na zem- ona {to e hrabro, golemo i {to ima jata#.13 ~ove~ka vrednost'#.11 Ovoj mit e dosta ra{iren vo is- So vekovi ‘enite bile proglasu- lamskata zaednica, pred s¢ me|u vani za neramnopravni vo odnos na mnogubrojnite ‘enomrsci vo konzer- ma‘ite, a Biblijata vsu{nost go- vativnite muslimanski redovi, vori deka ‘enata imala isto mesto iako Alah vo Kuranot istaknuva de- vo poredokot kako i ma‘ot, tie ima- ka Adam sam e odgovoren za svojata at zaedni~ka cel na Zemjata. Dadena gre{ka. "Spored toa, vo islamskata im e zaedni~ka odgovornost da gi doktrina i vo Kuranot ne postoi odgledaat decata i zaedno da se ni{to {to ‘enata ja pravi odgo- gri‘at za site drugi raboti, za {to vorna za Adamovoto progonuvawe od

10 Vuk KaraxiØ, "Novi Zavjet gospoda na{ega Isusa 12 Vuk KaraxiØ, "Novi Zavjet gospoda na{ega Isusa Hris- Hrista# (Biograd, Izdawe britanskoga i inostranoga ta# (Biograd, Izdawe britanskoga i inostranoga biblijskoga dru{tva, 1899), 341. biblijskoga dru{tva, 1899), 278. 11 Pavle Evdokimov, "@enata i spasenieto – hristi- 13 Nazia Jalali, "@ena u islamu: Uloga `ene u politici#, janska antropologija za darovite na `enite#, Femi- http://islam.dzemat.org/modules.php?name=News&file= nizam – negovite lagi i vistini (Veles, 2001), 264. article&sid=2227.

str. 48 Politi~ka misla Ulogata na ‘enata vo op{testvoto i politikata niz prizmata na pravoslavieto i islamot

Rajot, ili za nevoljite na ~ove{- ristat vo soglasnost so svoite mo‘- tvoto koi {to sledele potoa#.14 nosti, onaka kako {to toa go pravat Kako rezultat na pogre{nata in- ma‘ite so vekovi. terpretacija na hadisot, doa|a do Vo neislamskite op{testva {irewe na negativen odnos kon vladee misleweto deka islamot ja ‘enite, pri {to se namaluva va‘- poni‘uva ‘enata i ja smeta za nosta na ‘enskite ~lenovi na pomalku vredna od ma‘ot, a vsu{- muslimanskite op{testva, a se nost zapadnata "ramnopravnost# e zaborava na faktot deka islamot £ svedena na nivo na "ednakvost# dava na ‘enata prava vo site sferi najmnogu vo odnos na zgolemuvawe od ‘ivotot koi bi trebalo da vodat na rabotnite obvrski na ‘enite. kon nejzino po~ituvawe. Ovaa "sli~nost# me|u `enite i "Spored islamskiot zakon, koj e ma`ite voop{to ne im e vo korist izveden od Kuranot i porakata na na `enite, tuku e vo korist na ka- prateniot od Gospoda, ma`ot ima pitalistite koi gi zgolemuvaat ra- dol`nost da obezbedi sredstva za botnite anga`mani na `enite pod `ivot kako {to se hrana, obleka, izgovor deka gi izedna~uvaat so stan i site ostanati sredstva, duri ma`ite, pri toa zaboravaj}i da gi ako e potrebno i za sluginkata, za izedna~at i nivnite plati. `enata da mo`e mirno da se posveti "Toa {to e prisutno na Zapad e na odgleduvaweto na decata. Po toj proces vo koj preovladuva mislewe povod od `enata ne se bara nikakva deka i so ma`ite i so `enite za s¢ odgovornost, duri ne se ni obvrzuva treba ednakvo da se postapi bidej}i da vr{i kakvi bilo raboti vo ku}ata i dvajcata se lu|e. Od druga strana, ili nadvor od nea, koi ako saka mo`e na vrodenite i prirodnite razliki da gi raboti, a na ekonomskiot me|u ma`ite i `enite nimalku ne prihod, koj e proizvod na nejzinata se obrnuva vnimanie, a bidej}i i `e- rabota i e samo nejzin, ma`ot isto nata e ~ovek, nejzinata `enstvenost taka nema nikakvi prava#.15 e potpolno prepu{tena na zaborav, Ramnopravnosta me|u polovite i toa s¢ vo imeto na ramnopravnosta ne treba da se sfati kako ukinu- na obata pola#.16 vawe na site razliki, bidej}i toa Preku svoeto silno vlijanie e nevozmo‘no i nepotrebno. Ramno- dr‘avite od Zapadot se obiduvaat pravnosta zna~i ednakvi {ansi i da gi integriraat site muslimani vo ednakvi prava za ‘enite i ma‘ite duhot na sopstvenite op{testva, na- na site poliwa na deluvawe i vo veduvaj}i gi da gi prifatat nivnite site me|usebni odnosi, bidej}i na op{testveni vrednosti, a mus- mnogu ‘eni ambiciite, ‘elbite i limanite i muslimankite se ohrab- potrebite im se naso~eni nadvor od ruvaat {to poaktivno da u~es- domot i nivno ~ove~ko pravo e svo- tvuvaat vo politi~kiot ‘ivot. Seto ite talenti i potencijali da gi ko- ova "osloboduvawe# na duhot na de- mokratijata vo muslimanskite op-

14 Isto. {testva e sme{no, ako se znae deka 15 Mohammadjavad Pirmoradi, "Pravo `ene sa stano- vi{te islama#, http://ibn-sina.net/index.php?option= com_content&task=view&id=72&Itemid=51. 16 Isto.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 49 Dijana Stojanovi} \or|evi}

"dodeka na Zapad ‘enite morale da bile tretirani ni kako gra|ani, a se borat s¢ do 20 vek za pravoto da za ‘al, vo odredeni oblasti, re~isi go izbiraat svojot vladetel, isla- vo site zemji se protega i do den mot toa pravo na ‘enata £ go dal denes. "Borbata# na ‘enite ne e u{te pred 1400 godini. Ne samo {to borba za izedna~uvawe tuku za toa £ bilo dozvoleno tuku od nea se ednakvost i ramnopravnost, a na o~ekuvalo i zaedno so ma‘ite patot na taa borba ‘enata so vekovi halifi da dava svoja zakletva se obiduva da poka‘e i doka‘e deka (bas’ah).#.17 samo pogre{noto tolkuvawe na Islamskite zemji i nivnite so- svetite knigi, Biblijata i Kuranot, cijalni sistemi ne ja poznavaat doveduva do nejzino degradirawe i kategorijata "politi~ka ednakvost# omalova‘uvawe. Ulogata na ‘enata me|u ma`ite i `enite od prosta vo op{testveniot i politi~kiot pri~ina {to smetaat deka taa e pro- ‘ivot ne e odredena nitu od Bibli- dukt na Zapadot i kako fraza op- jata nitu od Kuranot, no sepak }e stojuva prete`no vo prozapadnite pomine u{te dosta vreme dodeka da zemji, bidej}i islamot £ "dozvoluva, se postigne i fakti~ka ramno- ta duri, i ja ohrabruva `enata da pravnost pome|u polovite nasekade u~estvuva vo politikata, ako toa ne niz svetot, bidej}i sekoga{ }e po- £ pre~i vo nejzinata primarna uloga stoi nekoj koj, poradi strav ili na majka i sopruga#.18 ne{to drugo, }e se bori za ve~no prodol‘uvawe na mitot za ma‘ot- 6. Zaklu~ok gospodar na site poliwa, vklu~u- vaj}i ja i politikata, i ‘enata-do- Vrz osnova na toa {to be{e ma}inka. Sepak, i pokraj s¢, ‘enata navedeno vo ovoj trud mo‘e da se deluva vo svetot bespo{tedno zaklu~i deka pri sekoj obid da se davaj}i se sebesi, gi usoglasuva svo- definira religijata, najprvo se ite obvrski i kako sopruga od koja sudruvame so kompleksnosta na zavisi semejstvoto, i kako majka od nejziniot poim, mno{tvoto defini- koja zavisat nejzinite naslednici, cii koi se nadopolnuvaat i ispre- i kako ‘ena, nositel na zna~ajni pletuvaat opi{uvaj}i mnogu razli~- politi~ki odluki, od koja zavisi ni religii so edna edinstvena razvojot i opstanokot na op{tes- zaedni~ka smisla, verata. Neramno- tvoto. I zatoa "dodeka celta na pravnosta pome|u ‘enite i ma‘ite ma‘ot e da deluva, na ‘enata e da svoite koreni gi ima vo antikata, bide, a toa e najmo}nata religiozna u{te od vremeto koga ‘enite ne kategorija#.19

17 Nazia Jalali, "@ena u islamu: Uloga `ene u politici#, 19 Pavle Evdokimov, "@enata i spasenieto – hristi- http://islam.dzemat.org/modules.php?name=News&file= janska antropologija za darovite na `enite#, Femi- article&sid=2227. nizam – negovite lagi i vistini (Veles, 2001), 271. 18 Isto.

str. 50 Politi~ka misla Ulogata na ‘enata vo op{testvoto i politikata niz prizmata na pravoslavieto i islamot

Abstract This article deals with the role of the woman in society and politics through the prism of Orthodoxy and Islam. While defining religion, its complexity becomes more obvious, as well as the most important point of tangency of all religions - the faith. The elaboration of the parts of the Bible where women are mentioned indicates that only an erroneous interpretation of the Bible can lead to the belief that the Bible preaches against women. This article also discusses the role of the woman in society and politics in Islam and its conservative interpretations which create an unfavourable image of Islamic countries and their general attitude towards women which, in essence, contain numerous deficiencies and erroneous information.

Kristena literatura DokmanoviØ, Mirjana, "Rodna ravnopravnost i javna politika#, @enski centar za demokratiju i qudska prava, Subotica, 2002; Evdokimov, Pavle, "@enata i spasenieto – hristijanska antropologija za darovite na `enite#, Feminizam – negovite lagi i vistini, Veles, 2001; Jalali, Nazia, "@ena u islamu: Uloga `ene u politici#, http:// islam.dzemat.org/modules.php?name=News&file=article&sid=2227; JemriØ, Ines, "@ene i politika: pitawe roda u politi~koj teoriji#, @enska infoteka, Dubrovnik, 2002; KaraxiØ, Vuk, "Novi Zavjet Gospoda na{ega Isusa Hrista#, Izdawe britanskoga i inostranoga biblijskoga dru{tva, Biograd, 1899; Mohammadjavad Pirmoradi, "Pravo `ene sa stanovi{te islama#, http:// ibn-sina.net/indeex.php?option=com_content&view&id=72&Itemid=51; Sasajkovki, Slavejko, doktorska disertacija "Revitalizacija na op{testvenata funkcija na religijata, versko-politi~ko soo~uvawe so religiskiot fenomen#, Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa, Skopje, 1998; Starova, Gzime, "Polo`bata i pravata na vrabotenata `ena#, Sojuz na organizacii na `eni na Makedonija, Skopje, 2003; ^upiØ, ^edomir, "Politi~ka antropologija# – hrestomatija, Fakultet politi~kih nauka Univerziteta u Beogradu, ^igoja {tampa, Beograd, 2002; www.idea.int/gender/facts.htm; http://hr.wikipedia.org/wiki/Vjera

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 51 str. 52 Politi~ka misla slobodi i dijalog Religiozni

Koreni i plodovi: Religijata, politikata i ekonomijata

Kiril Nejkov

Za Filip Alot, dolgogodi{en posakuva i da se postapuva vo profesor po istorija i teorija na soglasnost so sovesta, spored vred- me|unarodno pravo i eden od bar- nosta, soglasno so impulsot na `el- dovite na pravnata nauka na univer- bata i vo ramkite na ograni~uva- zitetot vo Kembrix, verata e inhe- wata na obvrskata. Ottamu, prirod- rentna na ~ovekot. Za Xaerd Daj- no e reflektivnata i refleksivna mond, profesor po fiziologija na svesnost da traga po teorija koja }e univerzitetot Kalifornija vo Los mo`e da gi pomiri, vo ramkite na Anxeles i istra‘uva~ na korenite edinstvena struktura od zna~ewe, na neramnomernosta vo razvojot na sekoe posakuvawe i postapuvawe, sovremenite op{testva, religijata site vrednosti, site `elbi i obvrs- e prakti~en konstrukt koj ovoz- ki, site impulsi na `ivotot i site mo‘uva kleptokratskite stratumi neophodnosti na semirot. Toa e vo formirawe vo prvi~nite dr‘avi funkcijata na verata.#1 da se legitimiraat i preku nea da "Vo spravuvaweto so problemot animiraat {iroki op{testveni na sevkupnosta na s¢-{to-postoi, potfati, koi nekoga{ baraat i sa- verata te`nee da se nadmine se- mo‘rtvuvawe. besi, da obezbedi za svesnosta teo- Spored Filip Alot, vo negovata rija na svesnosta vo stvarnosta na Evnomija, "Od site procesi na for- s¢-{to-postoi. Fantazijata e pove- mirawe na op{testvenata stvar- }e od sposobna da go postigne toa. nost, verata e taa koja vo seta zabe- Razumot ne e. Rezultatot od toa ne le`ena istorija na ~ovekovoto po- e vera, tuku veri. I nema samo ve- op{testvuvawe ostavi najsilni ruvawe vo verata, tuku i neveruva- efekti vrz poedine~nata i op{te- we... (Verite) mo`e da go povedat stvenata svesnost, i na prakti~nite op{testvoto vo svet na fantazija i proizvodi na svesnosta. Verata nerealnost, vo eden vid ludilo. Taa te`nee da ja obedini celokupnata nerealnost mo`e da stane klu~en vrednost so celokupnata stvarnost. del na odnosite na op{testvoto i Verata te`nee da go povrze pore- vo op{testvenite odnosi so drugite dokot na celokupniot semir so op{testva. I bidej}i verite se spo- posakuvaweto i postapuvaweto na sobni da povedat, vo nivnoto posto- sekoe poedine~no ~ove~ko su{tes- jano samozasiluvawe, vo celeweto tvo... Verata e ednakvo prirodna za da sozdadat kolku e mo`no poviso- ~ovekot kako i misleweto. Da se ki nivoa na op{testvena energija, posakuva i da se postapuva, za 1 Philip Allot, Eunomia: New Order for the New World, str. ~ove~koto su{testvo zna~i da se 94-95.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 53 Kiril Nejkov

tie se sposobni da povedat kon na- vata – koja go nosi monopolot na silstvo od ogromni razmeri, i kon pristapot do informaciite, no i najrazurnuva~ki konflikti, duri koja ima potreba za legitimirawe vklu~itelno i do najgolemite kon- – kade {to doa|a vo fokus i reli- flikti, t.n. vojni.#2 gijata. Spored Dajmond, vo procesot Spored Xaerd Dajmond, koj smeta na izdvojuvawe na neednakvite, koi deka sega{nosta i idninata na najprvo izborno, a potoa i nasledno dene{nite op{testva e predodre- ja nosat vlasta, se pojavuva potreba dena od nasledenite sostojbi na od religija, kako instrument na op{testvenata organizacija, tehno- organizacija, koja ima tri osnovni logija i generalna zdravstvena sos- zada~i: da ja legitimira klepto- tojba od pred 13.000 godini, re- kratijata, da obezbedi nov kontekst ligijata e proizvod na kleptokra- za re{avawe na sporovite (preku ti~nite aspekti na formiraweto na sozdavawe na vrski koi ne se na neednakvosta na patot kon for- krvna osnova) i kone~no da obez- miraweto na dr‘avata. Za Dajmond, bedi motiv za ‘rtvuvawe, do uni{- site formi na op{testvenoto orga- tuvawe, za drugite i toa ne zaradi nizirawe se dvi‘at od rod, pleme, genetski samointeres.3 stare{instvo, do dr‘ava; so rodot Ovoj napis }e se osvrne na ~e- kako najednostavna forma na orga- tiri pra{awa koi se od zna~ewe za nizacija od nekolku desetici po- mestoto na verata i religijata vo edinci, do dr‘avata so nekolku sovremeniot svet. Prvoto pra{awe desetici iljadi. Pri~inite za ras- e odnosot me|u modernosta i reli- teweto na organiziranite formi na gijata – odnos na tenzi~nost koj se poop{testvuvawe na poedincite, razre{uva poinaku od o~ekuvawata toj gi nao|a vo povratnata sprega na koi bea dominantni do pred samo mo‘nosta za odgleduvawe na do- nekolku godini. Vtoroto pra{awe e volni koli~ini na hrana i prirod- analiza na zaedni~kite karakte- niot prirast na naselenieto, a kako ristiki na religiite koi se {irat osnovna pri~ina za promenata na so najgolemo tempo vo momentov. formite na organizacijata toj smeta Treto e pra{aweto na kompara- deka e iznao|awe na najsoodvetni tivna analiza na religioznosta vo mehanizmi za re{avawe na sporo- hristijanskata zapadna kapitalis- vite me|u poedincite – so toa {to ti~ka hemisfera, preku kompara- vo rodot site se poznavaat, i spo- tivnata analiza na sostojbite na rovite se re{avaat preku posredu- reprezentativnite primeroci – vawe na rodnini, koga grupata na- SAD i Francija. ^etvrtoto i po- rasnuva nad maksimumot koj trpi sledno pra{awe e otvorawe na sekoj preku srodstvo da mo‘e da go debatata za (pozitivnata) uloga na determinira drugiot – se pojavuva religijata vo ekonomijata, na nivo potrebata za alatki za re{avawe na poedinci. na konfliktite – vo koi vleguva Dvaesettiot vek be{e najseku- pravoto i organizacijata na dr‘a- laren, no i najkrvav vo ~ovekovata

2 Ibid. 3 Jared Diamond, Guns Germs and Steel: The Faiths of Human Societies, str. 265.

str. 54 Politi~ka misla Koreni i plodovi: Religijata, politikata i ekonomijata istorija. Toa be{e vek vo koj, za religiozno.7 Korenite na ovoj pri- pove}eto eliti, Bog be{e razobli- stap se vo prosvetitelstvoto, koga ~en od strana na Darvin, ukinat od se vospostavi tezata deka dobra strana na Marks i dekonstruiran od me{avina na nauka, u~ewe i demo- strana na Frojd.4 No, na nekoj tain- kratija – }e zna~at kraj za religi- stven na~in religijata go probiva jata. No, brojkite go negiraa toa. Ako svoeto mesto vo mein-strimot na vo 1900 godina ima{e 67% od vkup- modernosta {to ja ‘iveeme, i toa noto naselenie vo svetot koe pripa- ne vo voobi~aenite kanali na izra- |a{e na ~etirite najgolemi religii zuvawe na privatnosta, tuku i vo – hristijanstvoto, islamot, budiz- pravoto, nadvore{nata politika, mot i hinduizmot – po istekuvaweto pa duri i ekonomijata na ofici- na sekularniot 20 vek ovie brojki jalno – sekularnite dr‘avi.5 ne samo {to ne se namalija tuku Taka, za Filip Xenkins, eden od blago se zgolemija na 73% od vkup- najzna~ajnite amerikanski teoreti- noto naselenie – i duri ne poka- ~ari na religijata, 21 vek }e bide ‘uvaat tendencija na smiruvawe – vek na religijata. Toa }e bide vek so o~ekuvawe vo 2050 duri 80% od {to istori~arite }e go opi{uvaat svetskoto naselenie da im pripa|a kako vek vo koj religijata be{e na ovie 4 konfesii. osnovna sila vo ~ovekovite pot- Kako se slu~i ovoj trik? Kako vo fati, koja gi predvode{e aktiv- gnezdata na sekularizmot, koj veru- nostite kon ostvaruvawe na obvrs- va{e deka ja ima{e zape~ateno kite i kon potvrduvawe na politi~- pobedata – se iznedruva{e novata kata sloboda, koja gi vode{e kon- religioznost na ~ij zamav sme ceptite na nacija i, sekako, gi vo- svedoci denes? Postojat ~etiri de{e konfliktite i vojnite.6 stolbovi na odgovorot – 1. Raznite Do pred samo nekolku godini, "-izmi# na 20 vek se ~inea propad- op{to mesto na diskusiite za mo- nati; 2. Zemnata vlast ne gi dade dernosta i religijata be{e deka rezultatite koi se o~ekuvaa za is- dvete se nespoivi, so nedvojbenost tata celosno da se legitimira; 3. vo predviduvawata deka prvata }e Pojavuvaweto na golema vrata na ja anihilira vtorata. Duri i isto- radikalizmite, koi po definicija, rijata na zapadnata civilizacija, me|usebno se hranat; i sekako 4. tvrdea, mo‘e{e da se meri kako Globalizacijata. istorija na namaluvawe na silata Vo 1970-tite se projavija pukna- na religijata, duri i vo dr‘avite tinite na sistemite koi od po~e- vo koi pove}eto od naselenieto e tokot na vekot gi zavedoa i polari- ziraa masite – elitisti~kiot seku-

4 No, dali toa mo‘e da se ka‘e, imaj}i predvid deka larizam vo SAD, koj preku interven- najmnogu vina za nastanite koi masovno posegaa po ~ove~kiot ‘ivot vo minatiot vek bea nacisti~kata i cionizam ja izmeni slikata na komunisti~kata ideologija? Edno od objasnuvawata dr‘avata od zemja vo koja u~ili{- e deka ovie dve ideologii treba da bidat perci- pirani kako kvazi-religii, zatoa {to i dvete imaa nite denovi zapo~nuvaat so molit- svoja teorija za iskupuvawe, svoi obredi, svoi sveti mesta, kako i avtohtona ideja za moralnosta. The New va, vo zemja vo koja abortusot stana Wars of Religion, Economist, 1st November 2007. 5 Vidi In God’s Name, Economist, 1st November 2007. 7 "A Land Where God is Absent#, Economist, 6th September 6 In God’s Name, Economist, 1st November 2007. 2007.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 55 Kiril Nejkov

legalen; marksizmot vo SSSR i gijata be{e brana protiv globali- u{te pove}e vo ostanatite zemji na zacijata, dodeka pak za moder- isto~niot blok go poka‘uva{e svo- nistite – taa stana pridobivka, eto bledo lice na razboluvawe po- koja nude{e nov izbor. radi nemo‘nosta da gi dade uslu- Koi se karakteristikite na gite koi se o~ekuvaa; kapitalizmot religiite koi uspe{no se {irat generalno vo zapadnata hemisfera deneska? Nivnata filozofija e potkleknuva{e bez odgovori kako kapitalisti~ka. Adam Smit vo da se spravi so cenite na naftata "Bogatstvoto na narodite# veli i hiperinflacijata. deka slobodniot pazar na religiite Ottuka, se pojavi i instink- e ist so slobodniot pazar vo koja tivnata i teoretskata diskusija za bilo druga oblast. Spored nego, legitmnosta na "dr`avata zemna# sve{tenicite koi direktno zavisat koja bazira{e na s¢ u{te neokoske- od brojot na vernici, imaat posilen nata-do-nepovranost teorija na fokus i `ar za nivno pridobivawe narodniot suverenitet – na suvere- i zadr`uvawe vo odnos na onie koi nitetot na poedincite koj, pred s¢ se del na etablirani sistemi, vo vo zapadnite hristijanski demo- koi instinktot za opstanok vo kratii, e suverenitet koj po~iva na sudirot na pazarot na ponuda na gre{niot poedinec, a ne izvira od religiite e namalen. Religiite koi pomazanicite koi vladeat po mi- denes imaat najgolem rast na ver- losta Bo`ja. nici se religii na izborot. Se pojavija kontrarevoluciite, Najnovoto i najobemnoto istra- pred s¢ na teritoriite na koi sim- ‘uvawe na Pju forumot za religija bolite koi se povrzuvaat so reli- i javen ‘ivot, od fevruari ovaa giite se artefakti na sekojdnevi- godina, kako klu~en zaklu~ok ima eto – kako na primer vo Izrael, Pa- deka religijata vo SAD predo- lestina, Iran, Egipet, Pakistan – minantno stanuva pra{awe na li- do tamu {to kako to~en simboli~en ~en izbor, na mesto na dosega{niot datum na ra|aweto na ovie kontra- pristap na nasledstvo. Duri 44% od revolucii se zema neverojatno les- vernicite vo SAD ja napu{tile nata pobeda vo [estdnevnata vojna verata vo koja bile vospituvani, i od 1967 koja za Izraelcite be{e vo godinite po polnoletstvoto vra}awe kon religioznite koreni izbrale vera po sopstven izbor. 9 vo slava na uspehot za koj ne veru- No, vo uslovi na izrazena kompe- vaa deka e mo‘en bez Bo‘ji akt, a titivnost, za osvojuvawe na pazarot za Palestincite be{e odgovor na potrebna e pojasna profilacija na nemo‘nosta da se vidat rezulta- porakata, i porazviena infra- tite na sekularniot Pan-Arabizam.8 struktura za prenesuvawe na ista- Kone~no, dojde i – globali- ta. Za ostvaruvawe na prvata cel zacijata – toj za~in vo site debati

za krajot na 20 i po~etokot na 21 9 Ovoj procent se odnesuva i na vernici koi preminale od eden vid protestantstvo vo drug. Bez vklu~uvaweto vek. Za tradicionalistite – reli- na dvi‘ewata vnatre vo protestantizmot vo SAD, procentot na promena na religijata e 28% od 8 "A Land Where God is Absent#, Economist, 6th September ispitanicite. Pew Forum on Religion & Public Life, U.S. 2007. Religious Landscape Survey.

str. 56 Politi~ka misla Koreni i plodovi: Religijata, politikata i ekonomijata potrebno e prenesuvawe na sopstve- 830.000 ~lenovi, ili edna pettina nata poraka vo uprosteni termini. od vkupnoto naselenie na Seul, i Toa vodi kon zasiluvawe na pois- ovaa brojka raste za novi 3.000 klu~ivite formi na religiskite ~lenovi sekoj mesec. Sekoja nedela profili. Taka na primer, tolerant- po 12.000 lu|e se sobiraat na sekoja nata Episkopalna crkva e vo posto- od pette posledovatelni cermonii jan pad vo brojot na vernicite vo samo vo centralnata sala na hra- SAD, dodeka, pak, kozervativnite mot, a u{te po 20.000 ja sledat slu‘- hristijani se vo postojan porast.10 bata na monitori vo okolnite pros- Od druga strana, vo uslovi koga tori na hramot, koj se nao|a vo sami- religijata stanuva sigurno mesto vo ot centar na Seul, sproti Nacional- koe mo‘e da se najde identitetot, noto sobranie, i vo ramkite na koj vo uslovi na "{oping na identiteti# ima {oping centri i kino-teatri.12 koi se generalno zbunuva~ki, a u{te Pred da premineme kon spored- pove}e za mladite imigranti, pojas- benata analiza na ulogata na reli- no definiranite i so posilni to- gijata vo javniot ‘ivot vo SAD i vo novi oboeni formi na religiozno Evropa, pred s¢ vo Francija, treba izrazuvawe dobivaat na primam- da se napomene deka i vo vakva livost – noseweto {amii na vto- analiza na religijata vo ekonomski rata generacija muslimanki vo termini, ne smee da se zaboravi koja Evropa e ve}e klasi~en primer na e osnovnata cel na istata. Angli- formirawe na identitet. Taka vo kanskiot Arhiepiskop Kenterberi- momentov, duri 1/3 od decata od ski i rimokatoli~kiot Arhiepiskop imigrantski semejstva vo Francija od Jos, vo razli~ni konteksti, no vo prvenstveno se identifikuvaa so ista nasoka, tvrdat deka dokolku svojata vera, a duri potoa so bojata sredstvata {to gi imaat na raspola- na ko‘ata ili so zemjata na potek- gawe namesto na podobruvawe na lo.11 Kako primer, pak, za ostvaru- uslovite vo u~ili{tata i bolni- vaweto na vtorata cel e formi- cite gi potro{at za reklama – si- raweto na mega-crkvite – toj nad- gurno deka i tie bi imale zgolemen kapitalisti~ki pristap vo pribli- broj vernici, no deka vo toj slu~aj ‘uvaweto kon Boga. Povtorno vo ne bi go ispolnile svojot povik.13 duhot na globalizacijata, eden od Dvata osnovni zaklu~oci od najdobrite primeri na hristijanska sporedbenata analiza na odnosot mega-crkva e vo Seul, Ju‘na Koreja, na SAD i na Francija – koja za po- a na mega-xamija – vo London, Veli- trebite na ovaa analiza e zemena ka Britanija. Samo za ilustracija kako najjasen pretstavnik na predo- – Joido Ful Gospel hramot – mega- minatno sekularniot pristap na Ev- crkvata vo Ju‘na Koreja, formi- ropa – kon mestoto na religijata vo rana pred samo 50 godini, ima dr‘avata, se relativno trivijalni – prviot, deka brojkite se va‘ni; i

10 Vo 1960 godina, vo SAD ima{e 20% od vkupnoto vtoriot, deka vkupnata filozofija naselenie koi se izjasnuvaa kako konzervativni hristijani, a deneska toj procent e 25%. "Religion and Public Life#, Economist, 1st November 2007. 12 Vidi pove}e vo Religion and Public Life#, Economist, 1st 11 Look Out Europe They Say, The Economist – 22nd June November 2007. 2007. 13 Religion and Public Life#, Economist, 1st November 2007.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 57 Kiril Nejkov

na dr‘avata e transponirana i vo Isto~nik na analizata na mes- nejziniot odnos kon religijata. toto i ulogata na religijata vo SAD Slobodata i pravoto na izbor e faktot deka Amerikancite se dominiraat vo SAD, a ednakvosta i poreligiozni od Evropjanite. Broj- dr‘avniot intervencionizam domi- kite go potvrduvaat toa. Vo SAD niraat vo Francija. Vo SAD lu|eto 60% od naselenieto veli deka Bog se poreligiozni, po~esto prak- igra zna~ajna uloga vo nivniot tikuvaat verski obredi i na~elno ‘ivot. Ovaa brojka e samo 20% vo na religijata £ se ovozmo‘uva pene- Evropa. 40% od Amerikancite odat trirawe i vo javnata sfera. Vo redovno vo crkva dodeka, pak, samo Francija lu|eto se pomalku religi- 15% od Britancite, koi se na ozni, pomalku praktikuvaat verski samiot vrv na religioznostoa vo obredi, i religijata e striktno zako- Evropa, go pravat toa.16 vana vo privatnata sfera vo najtes- Vkupno gra|anite na SAD ne no zna~ewe na zborot. stanuvaat poreligioizni, no onie Sekoja od stranite ima {to da £ koi denes se deklariraat kako pora~a na drugata – za Dominik religiozni se nov tip vernici koi Mosi, specijalen sovetnik vo Fran- veruvaat posilno i se posamouve- cuskiot institut za me|unarodni reni. Iako denes za 60% od nasele- odnosi – "kombinacijata na nacio- nieto na SAD religijata e mnogu nalizam i religija koja postoi vo va‘na, a vo 1975 ovoj procent bil SAD e zastra{uva~ka#14, dodeka, pogolem i iznesuval 75%,17 sepak pak, za Amerikancite, Evropjanite denes duri 26% od vkupnoto nasele- gre{at najmnogu vo toa {to ne im nie na SAD se evangelisti {to obezbeduvaat ekonomska idnina na veruvaat deka Biblijata e bukvalno emigrantite koi nekoga{ sami gi zbor na Boga, a duri 50% od bejbi- povikaa, osobeno na muslimanite, i bumerite se silni vernici. zatoa {to ne se spravuvaat dobro Tokmu evangelistite i bejbi- so ekstremizmite. Najdobra ilu- bumerite se nositeli na zna~ajnite stracija na vakvite ocenki koi promeni vo ulogata na religijata vo doa|aat od drugata strana na Atlan- SAD. Prvite, so toa {to vo posled- tikot e percepcijata za na~inot na nite 30 godini, od religija na koj Evropjanite se spravija so poniskite sloevi na op{testvoto se nastanite okolu karikaturite na izdignaa vo visokite sloevi na Muhamed – od edna strana deka politikata, dodeka pak vtorite, so oficijalna Evropa ne znae{e kako toa {to so vleguvaweto vo 50-tite da se spravi so za{tita na slobo- na svojot ‘ivot po~naa da se svrtu- data na govorot, no, od druga strana, vaat kon religijata, vo potraga po deka situacijata be{e isprovo- povisko zna~ewe na sopstveniot cirana od otsustvo na minimum ‘ivot.18 razbirawe za dlabo~inata na vera- 15 ta na drugite. 16 "The Power of Private Prayer#, Economist, 1st November 2007. 17 "You Ain’t Seen Anything Yet#, Economist, 23rd June 2007. 14 "In the World of Good and Evil#, The Economist, 14th 18 "You Ain’t Seen Anything Yet#, Economist, 23rd June 2007 September 2006. i Onward Christian Shoppers, The Economist, 1st 15 Look Out Europe They Say, The Economist, 22nd June 2007. December 2005.

str. 58 Politi~ka misla Koreni i plodovi: Religijata, politikata i ekonomijata

Pravnata debata za ulogata na SAD, ima dva zaklu~oka: prvo – kako crkvata vo javnata sfera vo SAD i vo mnogu drugi pra{awa, SAD ne trgnuva od prviot amandman na uspevaat uspe{nite doma{ni mode- Ustavot.19 Toj be{e kompromis me|u li da gi transponiraat von svoite onie koi sakaa crkvata i dr‘avata granici; i vtoro – iako vo osnova da bidat ednostavno odvoeni, i nesporedlivo posekularna od vnat- onie koi sakaa celosno izgonuvawe re{nata, sepak nadvore{nata poli- na religijata od politikata. Tokmu tika ima tragi na religioznost. prviot amandman stana osnova na Svojot uspe{en vnatre{en model na izgradba na edna nova dr‘ava, vo obezbeduvawe na zdrav odnos me|u koja religijata e pra{awe na iz- religijata i dr‘avata i integri- bor.20 raweto na muslimanite i otvorawe Vo poslednite 10 godini reli- na {iroka debata me|u umerenite i gijata zapo~nuva da igra osobeno militantno-netolerantnite formi otvorena uloga vo vnatre{nata na islamot, so cel preku slobodna politika na SAD i posuptilna uloga debata bez ograni~uvawa da mu se vo nejzinata nadvore{na politika. ovozmo‘i na umereniot pristap da Pri~ina za prvoto e porastot na pobedi – ne uspea da go prenese vo religioznata desnica, vo uslovi na svoite klu~ni nadvore{no-poli- tek na polarizacija me|u dvete ti~ki postapki, osobeno vo slu~ajot partii.21 Religioznoto budewe koe na Irak, vo koj o~ekuvawata se deka dojde preku modernite izdanoci na rezultatite }e bea mnogu popovolni religiite, ja reformulira{e ame- dokolku religioznosta be{e pose- rikanskata politika, i se vdomi vo riozno zemena predvid.22 Republikanskata partija. Bezmalu Vo pogled na ulogata na reli- so matemati~ka to~nost, od brojot gijata vo nadvore{nata politika – na odewa vo crkva vo tekot na iako nadvore{no-politi~kata eli- sedmicata na sekoj poedinec mo‘e ta na SAD e edna od najsekularnite da se izvede za kogo toj bi glasal. eliti vo dr‘avata, religijata ima Taka, vo 2004 godina, duri 60% od suptilno vlijanie vrz istata ne religioznite konzervativci na kako direkten odgovor na dilemite, pretsedatelskite izbori glasaa za tuku kako vkupna ramka na nosewe Republikancite i duri 72% od odluki, od dve pri~ini – poradi katolicite; ili u{te poprecizno – ~uvstvoto na mesijanska razli~nost Republikancite dobija duri 64% od na Amerikancite od ostanatite i glasovite na onie koi odat pove}e poradi percepcijata na svetot kako od edna{ sedmi~no vo crkva i 58% borba na dobroto i zloto, vo koja od glasovite na onie koi toa go SAD imaat uloga da se stavat na pravat edna{ sedmi~no. stranata na dobroto.23 Na krajot, vo pogled na reli- Izborot na Francija za analiza gijata i nadvore{nata politika na vo ovoj slu~aj e proizvolen, no ne

19 "Congress shall make no law respecting an establishment 22 "In the World of Good and Evil#, The Economist, 14th of religion, or prohibiting the free exercise thereof# – Prviot September 2006. del na Prviot Amandman na Ustavot na SAD. 23 Vo Strategijata za nacionalna bezbednost od 2002 20 "Religion and Public Life#, Economist 1st November 2007. godina, SAD zapi{aa deka nivna zada~a e da go 21 "You Ain’t Seen Anything Yet#, The Economist, 23rd June oslobodat svetot od zloto. Vidi i "In the World of Good 2007. and Evil#, Economist, 14th September 2006.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 59 Kiril Nejkov

nereprezentativen za Evropa. Iako i obezbeduvawe na site religiozni ne treba da se stava ravenstvo vo slobodi#.25 religioznosta vo site zemji vo raz- Laicizmot se vrati vo javnite li~nata Evropa, Evropa vo prosek debati na Francija kon krajot na e kontinent koj e najsekularen, so 2003, so Izve{tajot na Komisijata samo 23% od naselenieto koi sme- na Stasi26, koja ima{e zada~a da go taat deka religijata e mnogu zna~aj- istra‘uva primenuvaweto na la- na vo nivniot ‘ivot; duri i vo Pol- icizmot vo Francija, i koj prediz- ska, vo koja ovoj procent e najvisok vika burni raspravi za mestata na od evropskite zemji – 36%, istiot religioznite simboli vo u~ili{- e ponizok od prosekot vo SAD. Ovoj tata. No, negovite koreni se, kako i procent vo Francija e 11%.24 Sled- za mnogu drugi raboti, povrzani so noto pra{awe e dali vaka niskiot francuskoto op{testvo – vo Fran- procent na va‘nost na religijata vo cuskata revolucija. ‘ivotot na Francuzite e rezultat Iako vo Francija u{te od 1598 ili pri~ina na francuskiot "la- godina, preku Ediktot od Nant, se icizam#. ovozmo‘ija religiozna tolerant- Pristapot kon "laicizmot# vo nost i pravo na protestantite da ja Francija e spefi~en koncept, koj ne praktikuvaat svojata religija, ri- e potpolno ist so po{iroko prifa- mokatoli~kata crkva do 1789 be{e teniot sekularizam vo Evropa. Za ne samo dominantna vo duhovnata razbirawe na laicizmot e potrebna sfera tuku va‘en del na francus- istoriska perspektiva, no upatno e kiot sistem na vladeewe, so pravo objasnuvaweto {to go nudat golem na cenzura kako i so sopstvenost na broj francuski istori~ari koi 15% od vkupnata zemja vo Francija "laicizmot# go opredeluvaat kako – vo toa vreme presuden resurs. So "privatizirawe na religijata# i revolucijata od 1789, zaedno so nejzino stavawe vo ramkite na pa|aweto na monarhijata padnaa i aktivnostite na sekoj poedinec, so stale‘ite – od koi prviot be{e mo`nost religijata da se "po~ituva religiozniot stale‘, i vo duhot na i vo javnosta isto tolku kolku vo novata organizacija na dr‘avata – privatnosta# s¢ dodeka ne go povre- crkovniot imot be{e konfiskuvan, duva javniot red. no rimokatoli~kata crkva pre‘i- Vo Re~nikot na pedagogijata od vea, so obvrska da se zakolne na 19 vek, Ferdinand Buison dava vernost na francuskata vlada. So definicija na laicizmot, za koj se potpi{uvaweto na Konkordatot so veli deka treba da obezbedi "ed- papata od 1801 godina, rimoka- nakvost na site Francuzi pred zako- toli~kata crkva vo Francija be{e not, sloboda na site veroispovedi, stavena pod kontrola na dr‘avata, formirawe gra|anska dr`ava i so pravo na samouprava s¢ dodeka se vospostavuvawe gra|anski brakovi

i, op{to, ostvaruvawe na site prava 25 Ferdinand Buissou, Dictionnaire de pédagogie. 26 Komisijata na Stasi be{e formirana od strana na Pretsedatelot @ak [irak vo juli 2003, i za nejzin pretsedava~ be{e opredelen Bernard Stasi, naroden 24 US Stands Alone in its Embrace of Religion, The Pew Global pravobranitel na Francija od 1998. Komisijata gi Attitudes Project, 2002. dade svoite preporaki na 11 dekemvri 2003 godina.

str. 60 Politi~ka misla Koreni i plodovi: Religijata, politikata i ekonomijata dr‘i vo religiozni ramki i vo ramki Iako Komisijata na Stasi pred- na zakonot. Site ovie nastani go lo‘i i potvrda na laicizmot – pre- podgotvuvaat patot za famozniot ku nosewe na zakon {to }e zabrani zakon od 1905 godina, ~ie nasled- u~enicite vo koe bilo u~ili{te da stvo se ~uvstvuva i denes, i ~ii nosi kakvi bilo zabele‘livi reli- ~etiri osnovni principi se: 1. nitu giozni ili politi~ki simboli, no i edna religija ne mo‘e da bide negovo relativizirawe – preku ba- poddr‘uvana od strana na dr‘avata rawe dr‘avnite praznici da go nitu finansiski nitu politi~ki, 2. zemat predvid i muslimanskiot i sekoj ima pravo na religiozno ube- evrejskiot kalendar pokraj ve}e duvawe, no nikoj nema obvrska na odoma}eniot hristijanski kalen- istoto, 3. religioznoto obrazovanie dar, i formirawe na specijali- vo u~ili{tata e strogo zabraneto, i zirana {kola za izu~uvawe na 4. ne mo‘e da se stavaat novi reli- islamskata religija; od site ovie giozni simboli na javni mesta, predlozi debatata se razgore vo vklu~itelno i na grobi{tata. Po- pogled na prvata polovina od prvi- slednite dva principi se s¢ u{te ot predlog – zabranata na nosewe predmet na raspravi, osobeno vo religiozni simboli, a drugoto se vrska so pra{awata koi se na gra- zaboravi. nica me|u religijata i drugite for- Vo 2004 godina vo Francija se mi na izrazuvawe. donese "Zakon za javno nosewe Sto godini po Zakonot od 1905 religiozni simboli vo u~ili{te#29, godina, Izve{tajot na Komisijata na a koj be{e usvoen so 494 glasovi za Stasi se obide da dade novi odgo- i 16 glasovi protiv, {to e general- vori na novite realnosti na Fran- no refleksija i na procentite na cija, osobeno vo pogled na va‘nosta podelenost na javnoto mislewe po na religijata za muslimanite vo ova pra{awe vo dr`avata. No, ovoj Francija, imaj}i gi predvid funda- zakon ne gi re{i problemite, tuku mentite na islamot i brojot na gi nose{e debatite kon apsurd – za- muslimansko naselenie. Vo odnos toa {to preku dr`aven interven- na prvoto, islamot generalno ima cionizam e te{ko da se opredeli poseben odnos so dr‘avata, i toj dali noseweto, na primer, {amija te‘nee kon zafa}awe na pogolem za sobirawe na kosata ili, pak, del od javnata sfera od onoj koj e nosewe dolga brada e izraz na moda, voobi~aen za liberalnite op{tes- ili na religiozno uveruvawe, ili tva i toj, dosega, pote{ko se prila- na potreba, a i statistikite od 2004 goduva{e kon modernosta.27 Vo od- i 2005 poka`uvaat deka `e{tinata nos na vtoroto, vo Francija, vo mo- na debatata i kontroverznosta na mentov 8% od naselenieto se mus- Zakonot bea obratno proporcio- limani, so o~ekuvawe do 2020 go- nalni so potrebata za regulirawe dina ovaa brojka da stane 20%.28 na vistinski problemi – Zakonot vo tie dve godini be{e implementiran za regulirawe na noseweto religi- 27 "The Lesson from America#, The Economist, 1st November 2007. 28 "Look Out Europe They Say#, The Economist, 22nd June 2007. 29 La loi sur les signes religioux ostensible à l’école, 2004.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 61 Kiril Nejkov

ozni simboli samo vo slu~aj na drugite faktori koi se povrzani so deset krstovi i edinaeset turbani. posledicite na istata.32 Xonatan Gruber od Institutot za Gruber zaklu~uva deka postojat tehnologija vo Masa~usets doka‘a ~etiri osnovni pri~ini zo{to deka redovnoto posetuvawe na re- zgolemuvaweto na religioznata ligiozni obredi ima direktni imp- aktivnost vroduva so pozitivni likacii vrz ekonomskata sostojba ekonomski rezultati – 1. zgole- na poedinecot. Negovite istra‘uva- muvaweto na op{testveniot kapi- wa poka‘aa deka dvojnoto zgole- tal, preku gradewe mre‘a na odnosi muvawe na u~estvo vo religioznite koi obezbeduvaat doverba, i koi gi obredi, rezultira so zgolemuvawe pravat transakciite polesni i po- na prihodite za 9,1%, ja namaluva evtini; 2. zgolemuvaweto na nivoto potrebata za socijalna za{tita za na emotivno i finansisko osiguru- 16%, ja namaluva stapkata na vero- vawe, so ovozmo‘uvawe na pobrzo jatnost za razvod za 4% i ja zgole- zakrepnuvawe na poedincite posle muva stapkata na verojatnost na neuspesi; 3. zgolemuvawe na godi- vleguvawe vo brak za 4.4%.30 nite na obrazovanie, preku dobi- Izdvojuvaweto na anegdotski vawe mo‘nost za podolgo posetu- povrzanosti me|u zgolemuvaweto vawe na u~ili{ta finansirani od na religioznata participativnost religioznite centri ili, pak, i namaluvaweto na devijantnite koristewe na stipendii od istite, pojavi ili podobruvaweto na i, kone~no, 4. namaluvawe na stre- zdravjeto ne se novi. Na primer, sot, so {to se ovozmo‘uva pokva- Ri~ard Friman od Univerzitetot litetna rabota i polesno soo~u- vo Harvard u{te pred 20 godini vawe so rabotnite predizvici. utvrdi deka u~estvoto vo religi- Po~etokot na noviot vek poka‘a ozni obredi na mladite pripad- deka religijata soo~ena so moder- nici na crnata rasa vo SAD rezul- nosta ne e vo defanziva. Post- tira so namaluvawe na stapkite na prosvetitelskiot sekularizam kriminal i upotreba na droga, i te‘nee{e da poka‘e deka reli- zgolemuvawe na stapkite na po- gijata e ~udna vremena zabluda vo setuvawe na u~ili{ta.31 koja ~ove{tvoto ima{e nesre}a da No, do pojavata na Studijata na zapadne vo eden kratok moment, od Gruber, nedostatokot na istra‘u- koj toa be{e spaseno preku "prirod- vawata na implikaciite na religi- nite# na~ini na mislewe. Isto- oznosta vrz ekonomskite rezultati rijata na idninata mnogu verojatno na poedincite be{e, pred s¢, povr- }e poka‘e deka se vo prvo tie koi zana so ogromnata slo‘enost inhe- rentna na izdvojuvaweto na pri~in- 32 Jonatan Gruber, "Religious Market Structure, Religious skite efekti na religioznosta od Participation, and Outcomes: Is Religion Good for You?#, NBER Working Papers 11377, at http://www.nber.org/ papers/w11377. Gruber go nao|a re{enieto vo faktot deka verojatnosta da se posetuvaat religiozni obredi 30 Jonatan Gruber, "Religious Market Structure#, Religious e pogolema kaj poedincite koi ‘iveat opkru‘eni so Participation, and Outcomes: Is Religion Good for You?, pripadnici na ista veroispoved, odnosno kade {to NBER Working Papers 11377, at http://www.nber.org/ postoi "pogolema gustina na ko-religionisti#. Linda papers/w11377. Gorman, Review of Jonathan Gruber: "Religious Market 31 "Wealth from Worship#, Economist, 20th December 2005. Structure, Religious Participation and Outcomes#.

str. 62 Politi~ka misla Koreni i plodovi: Religijata, politikata i ekonomijata velat deka sekularniot i, vo teh- – u{te eden konkreten moment vo ni~ka smisla, "nau~niot na~in# na razvojot na ~ove{tvoto, a ne "pri- mislewe se egzistencijalen izbor rodna# sostojba na rabotite.

Abstract This paper presents the working concepts of faith and religion and continues to analyze four issues relevant for the position of faith and religion in the contemporary world. The first issue is the relationship between modernity and religion. The second issue is the analysis of the common characteristics of the religions which are currently growing at a fast pace. The third issue is a comparative analysis of the religiousness in the Christian western hemisphere, through a comparative analysis of the state of affairs on two representative samples – USA and France. The fourth,and last issue is opening the debate on the (positive) role of religion in the economy, on the individual level. The paper concludes that religion will continue to be relevant in the conceptualization of the world of tomorrow, and that the history of the future will show that the secular paradigm, dominant in the years of post- Enlightenment, was just another existential choice and phase in the development of humanity, and not a “natural” state of affairs.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 63 str. 64 Politi~ka misla Aktuelno

Site treba da sme mirotvorci

† Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski

Republika Makedonija e mala nijata {to doa|aat, ne zaboravaj}i dr‘ava so mal period na samos- gi vrednostite i ubavinite {to sme tojnost i, vo sporedba so drugi dr- gi nasledile od minatoto – da go ‘avi, so malobroen narod. No, miro- ~uvame i gradime mirot so site! tvorstvoto ne im pripa|a samo na No, za da bideme ~uvari i gra- golemite dr‘avi i narodi! Duri diteli na mirot, kako {to n¢ u~i mirot i ne se postignuva so zala- na{ata sveta vera, najprvo e po- gaweto na edna dr‘ava ili eden trebno mirot da go imame vo sebe, narod. Dobro e koga mirotvorstvoto potoa da imame mir so lu|eto okolu e poddr‘ano od pove}e, koga zad nas: mir vo semejstvoto, mir so so- mirot stojat site. Iskustvoto poka- sedstvoto, mir na rabotnoto mesto, ‘uva deka golemite i silnite zemji mir na sekade, sekoga{ i so site. i golemite i silnite narodi ne Hristijanskata vera se potpira sekoga{ razmisluvaat mnogu za tokmu na mirot, na mirot me|u Boga mirot! – Obi~no gladnite se tie koi i ~ovekot, se temeli vrz pomiru- razmisluvaat za leb, kako i ‘ed- vaweto na neboto i zemjata, izvr- nite za voda! {eno preku Sinot Bo‘ji. Gospod A mirot e najgolemoto bogatstvo Hristos – e Pomiritelot i najgo- na svetot i od nego, od mirot dobi- lemiot Mirotvorec! Tokmu zatoa Toj vaat site – i malite i golemite i ni pora~al deka mirotvorcite Mu narodi, i malite i golemite dr- se najbliski na Boga – tie }e bidat ‘avi. Nie kako narod i kako Crkva, sinovi Bo‘ji. sekoga{ sme bile za mir, me|usebno Sv. ap. Pavle, pak, razmisluvaj}i po~ituvawe i so‘ivot i od sekoga{ na ovaa tema, za mirot, ni sovetuva: sme gi poddr‘uvale mirovnite dokolku zavisi od vas – ‘ivejte vo inicijativi i mirotvornite aktiv- mir so site lu|e... (Rim. 12, 18). nosti. Ako nekoj narod gi po~uv- Zatoa nie kako pravoslaven narod, stvuval stravotiite i nesre}ite povikani sme da go sledime patot {to gi nosi vojnata, za ‘al, na{iot na mirot, patot {to na{ata sveta narod gi po~uvstvuval mnogupati do vera na ~ove~kiot rod mu go poka- sega: i vo pobliskata i vo podale~- ‘uva pove}e od 2000 godini. nata na{a istorija. No, kako {to Istorijata na narodite svedo~i rekol narodot – za toga{ bilo i da deka nemerlivi se vrednostite i ne se povtori! Zatoa, da se zavrtime blagodetite {to gi nosi mirot, kako kon idninata, idninata na pokole- i tragediite {to gi see vojnata. Ako

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 65 † Stefan - Arhiepiskop Ohridski i Makedonski

istorijata e u~itelka na ‘ivotot, spored eti~kite normi i doblesti toga{ od nea site mo‘eme mnogu da koi {to se sodr‘ani vo moralnite se pou~ime, potsetuvaj}i se na zloto kodeksi na pove}e religii. "Reli- {to na narodite im go donesla ili gijata e bo‘estven dar za omek- im go nosi vojnata. Vo taa nasoka nuvawe na srcata, za zale~uvawe na religiite, dokolku Mu slu‘at na ranite i duhovno zbli‘uvawe na Boga, i mo‘at i treba od svoite lu|eto i narodite#. I pokraj nekoi vernici da sozdavaat graditeli i posledici od minatoto i nekoi ~uvari na mirot. "postojni razliki vo sfa}aweto na Eve i na po~etokot na tretiot smislata na istorijata, celta na hristijanski milenium, i pokraj toa ~ove{tvoto i poslednata nade‘, {to mnogu odamna "Bog go pomiri bez razlika na odgovorite za gole- svetot so Sebe# (2 Kor. 5, 19), svetot mite pra{awa: bolkata, smrtta, i ponatamu ostanuva `eden za mir smislata na postoeweto i priro- i pravda. Na site strani se ~uv- data na ~ove~koto op{testvo – os- stvuva potrebata od mir, od me|u- tanuva faktot deka zaedno strada- sebno po~ituvawe i so`ivot: i na me, umirame, pla~eme i zaedno se Balkanot, i vo Evropa, i na Blis- smeeme, taguvame i se nadevame#, za- kiot i Dale~niot Istok i vo mnogu klu~uva vo edna svoja studija aktu- regioni go nema mirot ili te{ko se elniot poglavar na Albanskata odr`uva. Site kako da ne sme sves- pravoslavna crkva. ni deka "ako ima mir, }e ima i qubov – Mo‘e li hristijaninot i sekoj i kade ima qubov tamu }e se pojavi ~ovek koj {to veruva, ramnodu{no mirot#, kako {to rekol sveti Jovan da gleda kako silite na zloto pos- Zlatoust. Vselenskiot patrijarh tojano se razmno‘uvaat ili spo- Vartolomej pri edna prigoda ima kojno da go nabquduva ne~ove~noto re~eno: "Politikata go dostignuva odnesuvawe koe {to mo‘e da donese mo`noto, no verata mo`e da go do novi bratoubistveni vojni, vo napravi i nevozmo`noto#..., odnosno koi }e se uni{ti vredno mnoguve- "verskite lideri treba da imaat kovno kulturno bogatstvo i, sekako, centralna uloga vo obezbeduvaweto najgolemoto bogatstvo – ‘ivotot na na pottik#, se razbira, vo dobroto. milioni lu|e, vklu~uvaj}i i mnogu Zatoa, "na{ata zada~a da ja prime- nevini deca? – istaknuva poznatiot nime mo}ta na Svetiot Duh, mo}ta miroqubec i u~esnik na mnogu mi- koja izvi{uva, na li~nostite koi se rovni konferencii i sobiri, bla- Bo`ji ~eda. Ovaa zada~a denes e ‘enoupokoeniot Leningradski i posu{tinska od koga bilo#. Novgorodski mitropolit Nikodim Nema ~ovek – kako poedinec, Rotov. nema narod – kako zaednica, nema Denes s¢ pove}e se nalo‘uva dr‘ava, kade {to nema mesto za potrebata da se vidi mestoto na dijalog! Ulogata na religijata, pak, religijata vo ‘ivotot na narodite e da go pottikne dijalogot i da naso- vo na{evo vreme, potrebata od nea ~uva, no i trajno da vospituva za pri prakti~no re{avawe na kon- primenuvawe i vistinsko ‘iveewe fliktni sostojbi me|u narodi i

str. 66 Politi~ka misla Site treba da sme mirotvorci zemji i, sekako, potrebata da se se site {to se nadevaat na Nego# uvidi nejzinata nezamenliva uloga (Isa. 30, 18). vo sovremenite vremeni i trajni Vo Noviot zavet tokmu vrz mirot, preselbi na narodite. Vo mnogu odnosno preku pomiruvaweto na dr‘avi se slu~uvaat demografski Boga so ~ovekot, dadena ni e naso- i etni~ki promeni na naselenieto, kata po koja treba da se stremime: pretvoraj}i se vo vistinsko {are- qubete se edni so drugi (sporedi: nilo po nacionalna i verska osno- Jovan 13, 34) i imajte mir me|u sebe va. Ottamu, potrebno e ne samo da (Marko 9, 50)! ‘iveeme i rabotime edni pokraj Qubovta e preduslov za vistin- drugi, tuku i da se zapoznaeme so ski mir! – Ako ja imame vo sebe, }e drugite i so nivnata religija i mo‘eme i da poka‘eme plodovi na vera, so nivnata tradicija i kul- qubovta. Toa e vozmo‘no samo do- tura, za da ‘iveeme zaedno. kolku se o‘ivotvorat op{topriz- Site nie sme povikani da da- natite na~ela na religiite za mir deme i da davame svoj prilog i so site lu|e i narodi. pridones vo gradeweto na zaed- Denes na svetot mu treba i eko- ni~kiot mir, na mirot me|u site nomsko, i nau~no i u{te vo mnogu narodi, na mirot od koj kako {to oblasti zasiluvawe i napredu- veli sveti Jovan Zlatoust, }e se vawe, no najprvo i najmnogu mu treba "popravi patot na qubovta#. Nema mirot: potrebno e da zacari seop- religija koja mo`e da go zaobikoli {tiot mir, pa da bide vistinska ili, u{te pove}e, da go naru{i blagosostojba za site narodi i zemji "zavetot za `ivot i mir# (Malah. 2, vo svetot. Mnogu ~esto se govori za 5), odnosno nema religija koja ne e globalizacija na ekonomska, kul- povikana da go gradi i ~uva mirot. turna i druga osnova. No, dali na Sveta obvrska na sekoj vistinski svetot ne mu e najpotrebna globali- pripadnik na verata e, bez razlika zacija vo qubovta, od koja }e se na koja religija £ pripa|a, ne samo rodat i mirot, i po~ituvaweto, i so- da ne u~estvuva, tuku i da ne prediz- ‘ivotot i site drugi zdru‘uvawa? vikuva vojna, a dokolku nekade ja Sekoj od nas e povikan "da go ima – da pridonesuva tamu da se blagovesti mirot# (Efes. 6, 15) i "da vrati mirot. Vpro~em, svetot e delo go bara ona {to slu`i za mir# (Rim. na Premudriot Sozdatel, a site nie 14, 19), nikoga{ ne zaboravaj}i deka – narodite, sme Negovi ~eda i bra}a najbliski na Boga Mu se tokmu – me|u sebe. mirotvorcite (sp: Matej 5, 9) i deka Ottamu, u{te starozavetnite ni e daden "mirot Bo`ji {to go proroci kako da gi predvidele i nadvi{uva sekoj um# (Filip. 4, 7). potrebite na na{evo vreme, pa Kako lu|e slu‘iteli na Boga, bi velat deka site nie treba da rabo- bile sre}ni i zadovolni koga bi time pravi~no, da sakame milo- mo‘ele da gi povtorime zborovite srdni dela i smireno da odime pred na sveti Grigorij Bogoslov, koj svojot Bog (sporedi: Mih. 6, 8), za{to rekol: "Mirot e mojot trud i mojata "Gospod e Bog na pravdata i bla`eni pofalba#. So odlu~nost vo odr‘u-

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 67 † Stefan - Arhiepiskop Ohridski i Makedonski

vaweto na nasokata na dobroto i na me|usebniot mir, razbirawe i so- mirot i so sesilnata Bo‘ja pomo{ ‘ivot. potrebno e da se stori maksimumot Mirot e najskapocenoto bogat- vo realizacijata na blagorodnite stvo za site narodi i treba da bide nameri na site narodi, zapazuvaj}i sveta cel, na sekoj religiozen ~ovek go edinstvoto na Duhot, preku vrski- i na site lu|e. Mirot treba zaed- te na mirot (sp: Efes. 4, 3). Site ni~ki da se gradi i da se ~uva, onie koi se rakovodeni tokmu od toa za{to vo mirot i od mirot dobivaat – od dobrata misla i dobrata ‘elba site! so izrazena volja, treba da poka‘at Vpro~em, na mirotvorcite im e i da doka‘at deka religiite i veteno najvisokoto dostoinstvo – verite ne se pre~ka, tuku, naprotiv, takvite }e bidat sinovi Bo‘ji (Ma- silna osnova vrz koja se gradi tej 5, 9)!

Abstract Nowadays, understanding the place of religion in people’s lives is more than necessary. The necessity of religion in the practical resolution of conflicts between nations and countries is especially evident, as well as its irreplaceable role in the modern social processes. In many countries, demographic and ethnic changes in population are taking place, creating a true diversity of national and religious backgrounds and affiliations. Therefore, living and working alongside each other is not the only prerequisite needed, but also getting acquainted with each other’s faith and religion, tradition and culture.

str. 68 Politi~ka misla Aktuelno Religijata i verskite slobodi: Verskata sloboda e sloboda na sovesta Haxi Sulejman ef. Rexepi, Reis ul Ulema na Islamskata zaednica vo RM Elitisti~koto i ekskluzivis- kratskite op{testva, a tokmu ver- ti~ko razbirawe na verata ja zagro- skite slobodi se garancija deka zuva samata vera, sledstveno i op{to~ove~kite prava nema da bi- verskite slobodi. Poradi ovie i dat podlo‘eni na razni vidovi sli~ni problemi, verskite slobodi diskriminacija. Dr‘avnoto po~itu- ve}e ne se isklu~ivo teisti~ko- vawe na pravata za verska sloboda ateisti~ki segmenti na raspravi, podrazbira vospostavuvawe na tuku opfa}aat mnogu po{irok dija- eden povisok princip na ‘iveewe pazon na dilemi i problemi. koj {to ja nadminuva politi~kata – Sekoj ima pravo na sloboda na dimenzija na ‘iveeweto. misleweto, na sovesta na verata, Spored islamskite sfa}awa i toa pravo go vklu~uva pravoto da se gledi{ta, no i spored religiskite menuva verata ili ubeduvaweto principi voop{to, vernikot vo se- kako i slobodata, bilo poedine~no koe dru{tvo treba da ‘ivee kako ili vo zaednica so drugi lu|e, javno vernik, bez kakva bilo potreba da ili privatno, da ja iska‘uva svo- go krie svojot verski identitet. Toa jata vera so podu~uvawe, so prak- istovremeno podrazbira deka i se- ti~no izvr{uvawe, so bogoslu‘e- koja verska zaednica ima potpolno nie i so obredi – pravo da gi iska‘e svoite vrednu- Gorenavedeniot tekst e izvadok vawa koga se vo pra{awe razni od Op{tata deklaracija za ~ove- moralni i eti~ki pra{awa so koi kovite prava, ~len 18. No, tokmu toj se soo~uva dru{tvoto. Vistinskiot tolku polnozna~en ~len sekoga{ n¢ lai~ki politi~ki sistem mora da gi potsetuva na milioni lu|e koi{to po~ituva tie principi bidej}i na vo istorijata stradale tokmu po- toj na~in toj samo mo‘e da dobie. radi nivnite verski ubeduvawa. Ubeden sum deka sekoj politi~ki Slobodata na verata zna~i sloboda sistem i sekoe dru{tveno uredu- za verata no i sloboda od verata, a vawe mora da ‘ivee so soznanieto toa, pak, podrazbira da se prifatat deka postoi Bog. Vo sprotivnoto, na ili da ne se prifatat koi bilo takvite dru{tva im se zakanuva, verski normi ili stavovi. Verskite porano ili podocna, soo~uvaweto slobodi, me|u drugoto, zna~at i slo- so moralnata trulost. boda na sovesta i na veroispoved, Vo ovie vremiwa koga sme sve- kako i slobodno istaknuvawe na doci na raspravi i na napnatosti verskoto ubeduvawe. pome|u razni verski grupi, site nie Za ‘al, pravoto na verskite slo- treba da te‘neeme kon edna har- bodi ne e sekoga{ po~ituvano duri monija i ramnote‘a pome|u verskite ni vo najliberalnite i najdemo- slobodi i po~ituvaweto na reli-

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 69 Haxi Sulejman ef. Rexepi

giite vo demokratskite op{testva. gija da stane pobitna i od samata Verskite slobodi mo‘at da poslu- vera. Takvite situacii redovno ‘at kako mostovi me|u razni prava. nosea so sebe, a mo‘at i ponatamu Imeno, islamot samiot po sebe da nosat, golemi opasnosti za ver- pretstavuva ne samo religija, ne skite slobodi na gra|anite, tie du- samo vera, toj e i patokaz za prav- ri predizvikaa tragedii ~ii {to nite i ekonomskite, za kulturnite rani mnogu te{ko zaceluvaat. Sta- i gra|anskite prava, islamot e vaj}i go nacionalnoto nad verskoto patokaz za ravojot na edno seriozno i nad ~ove~koto, religijata prak- dru{tvo izgradeno vrz principi na ti~no ja napu{ta su{tinata na sa- pravednost i humanost. Tokmu zatoa, mata vera, religijata stanuva izdaj- islamskata vera insistira na pot- nik na verata. Elitisti~koto i polnoto realizirawe na verskite ekskluzivisti~koto razbirawe na slobodi. Vremiwata vo koi {to verata ja zagrozuva samata vera, ‘iveeme i tvorime, za ‘al, nosat sledstveno i verskite slobodi. so sebe tendencii na verska nepod- Poradi ovie i sli~ni problemi, noslivost, pa tokmu zatoa, Islam- verskite slobodi ve}e ne se isklu- skata zaednica vo RM i islamot ~ivo teisti~ko-ateisti~ki segmen- voop{to insistiraat na iznao|a- ti na raspravi, tuku opfa}aat mnogu weto pati{ta za mirna razvrska na po{irok dijapazon na dilemi i problemite, za so‘ivot i tole- problemi. Me|u drugoto, verskite rancija me|u lu|eto. Vo sekoe dru{- slobodi se i mnogu va‘no inter- tvo treba da se po~ituvaat verskite religisko pra{awe. slobodi bidej}i na toj na~in }e se Vo sekoj slu~aj, na sekoe dru{tvo spre~at zloupotrebata na religija- treba da mu bide poznato deka ta i navredata na pomalite etni~ki verata i veruvaweto e individu- i verski zaednici. alen ~in i vo toj ~in nemaat pristap Kako nadvore{en izraz na ve- nitu dr‘avata, nitu partiite, nitu rata, moram da napomenam, reli- koj bilo drug. No, istovremeno, dr- gijata e samo pat do Alah, do Bog. ‘avata i politikata se obvrzani da Religijata e samo na~in da se komu- gi po~ituvaat i da gi pottiknuvaat nicira so Tvorecot, no na~inot i verskite slobodi bidej}i na toj patot ne smeat da stanat pobitni od na~in }e doka‘at deka se demokrat- samiot Tvorec. Vo na{eto opkru‘u- ski orientirani. Vo sprotivno, za vawe ima{e flagrantni slu~ai na takvite dr‘avi koi {to ne gi po~i- instrumentalizirawe na religijata tuvaat verskite slobodi postoi preku nacionalniot folklor, obi- mnogu jasen precizno formuliran di taa instrumentalizirana reli- izraz.

Abstract The elitistic and exclusive understanding of religion threatens faith itself and, consequently, religious freedoms as well. Due to this and similar problems, religious freedoms are no longer merely part of theistic/atheistic debates, but they also involve a much wider scope of dilemmas and problems. Moreover, religious freedoms are also a very important inter-religious issue.

str. 70 Politi~ka misla Aktuelno

Religiozni slobodi i dijalog

Mihail Cekov nadzoren pastor na Evangelsko- metodisti~ka crkva vo Republika Makedonija

Po~ituvani ~itateli, sloboda? Zborot sloboda mo‘eme da Koga se zboruva za Republika go razbereme od dva aspekta: sveto- Makedonija, prvoto {to se ima na um ven i duhoven. e deka taa e del od Balkanot. Bal- Svetovnata sloboda e vsu{nost kanot, pak, otsekoga{ bil sinonim za osloboduvawe na ~ovekot od vlija- mesto kade so vekovi ‘iveat vo nieto i zavisnosta od druga li~nost. sudir judaizmot, hristijanstvoto, Taa sloboda se dobiva preku materi- islamot. Dali toa e vistina? jalno bogatstvo. Zna~i, li~nosta si Dali navistina ovde se vodele sozdava svoj zamislen sistem na slo- vojni i imalo krvoprolevawa zara- boda po koj ‘ivee ne razmisluvaj}i di religiite ili vo pra{awe e deka toa nekomu }e na{teti, imeno, ne{to drugo? }e ja izgubi li~nata sloboda. Istorijata svedo~i deka Balka- Slobodata e blagodet, za onoj, koj not otsekoga{ bil sredi{te, krstos- ja otkril vo nejzinata bitnost (su{- nica na vetri{tata na vojnata. Pa tina) e stvarnost i realnost vo onoj kako toga{ do denes lu|eto so raz- koj ja osoznal. li~na veroispoved ‘iveat edni so Kade ima sloboda tamu ima po~i- drugi? tuvawe, tamu ima dijalog, so‘ivot. Vo minatoto koga esnafite gi Duhovnata sloboda e plod na ve- otvorale du}anite, se pozdravuvale rata vo Boga. ne sekoj na svojot jazik, tuku sekoj na Vo hristijanstvoto vrednostite jazikot na sosedot. Miroqubivi, na slobodata proizleguvaat od ~o- gostoprimlivi, so~uvstvitelni – ve~kata doverba vo Isus Hristos, a takvi se lu|eto vo Makedonija. so toa i doverbata vo Boga. Od ~ove~- Denes pripadnicite na judaizmot, kata doverba vo Boga se sozdavaat i hristijanstvoto i islamot sorabotu- vrednostite na slobodata. Koga mo- vaaat podobro od koga i da e. Seko- jata li~na relacija kon Boga e visti- ga{ imalo i }e ima ekstremni strui, nita i iskrena, toga{ vo mene doa- no glavninata, bitot na sekoja od |aat do izraz vrednostite na slo- ovie religii e stabilen. bodata: iskreno srce, ~ista sovest, nepokoleblivost kon dobroto, nade‘ Religiozni slobodi i dijalog koja nikoga{ ne se koleba, qubov... Duhovno izgradeniot ~ovek dej- Sloboda? [to zna~i toa? Kako stvuva, sozdava, zbli‘uva, gradi mo‘eme da go razbereme zborot mostovi vo sred razli~nosta, po~i-

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 71 Mihail Cekov

tuva... i vo sekogo gleda Bo‘jo soz- Jugoslovenska Federacija vo 1945 danie. godina sostojbata so verskite slo- Makedonija, iako do 1945 godina bodi ne se promenila. be{e pod razni ropstva i gospodari, Novata komunisti~ka dr‘ava iako be{e porobena telesno i duhov- proglasi: "Religijata e opium za na- no, taa, kako i sekoja druga zemja, ima rodot# i zatoa taa treba da bide svoi istoriski verski specifi~- uni{tena. Vo toj povoen period vo nosti koi retko gi nao|ame vo nekoja Makedonija mo‘e da se ka‘e deka druga zemja na svetot. Vo tekot na imalo golemo ograni~uvawe na slo- vekovnata istorija na makedonskiot bodata na religiite. Tokmu poradi narod pretstavnicite na religiite taa surovost, crkvite i verskite vo Makedonija sekoga{ ‘iveele zaednici nemale nikakva mo‘nost eden do drug i takvoto ‘iveewe eden za samostoen i nepre~en razvoj, koe do drug pridonelo site tie: Evrei, pridonelo za mala sorabotka me|u hristijani, muslimani me|usebno da istite, zna~i, ne mo‘e da se ka‘e se po~ituvaat. deka voop{to ja nemalo. Tokmu od takvoto me|usebno po- Za toj period mo‘am da nabrojam ~ituvawe, u{te vo ranite vekovi, tri fazi na razvojot na ‘ivotot na pretstavnicite od trite religii crkvite i verskite zaednici vo Ma- imale me|usebni kontakti, mo‘ebi kedonija. ne na takvo nivo kako denes, no se- Prvata faza e periodot od krajot pak postoele taa me|usebna komuni- na Vtorata svetska vojna 1945 do kacija i po~itta. 1970 godina. Na Balkanot, a ne pomalku i vo Toa e periodot koga se konfis- Makedonija, religiskata sloboda kuvaa crkovnite-vakafskite imoti. sekoga{ zavisela od onaa religija Verskite objekti bez razlika dali koja bila bliska do vlasta, dodeka toa bea crkvi ili xamii se oskvernu- drugite bile progonuvani. vaa. Vo niv se vnesuva{e stoka, se Za da bide pojasno, sakam da pretvoraa vo magacini, kolibi ili, ka‘am nekolku primeri: Za vreme na pak, celosno se ru{ea. Vernicite osmanliskoto vladenie duhovnata bea tepani, zatvorani. Slobodno mo- vlast ja imala gr~kata crkva. Taa ‘am da se potsetam na toj period, progonuvala i uni{tuvala s¢ {to toga{ kako dete mnogu od tie raboti, bilo makedonsko. imeno, od takvoto odnesuvawe na Po podelbata na Makedonija vo vlasta, ne go razbirav, no podocna, 1912/13 godina makedonskiot narod a se razbira i sega, mi e pove}e od nemal nikakva religiska sloboda, jasno. Iako verska sloboda ne posto- bez razlika dali bile pravoslavni, e{e, vernite ne potkleknaa pod tak- katolici ili protestanti (metodis- vite pritisoci, a i me|usebnite kon- ti). Vo site tri dela na Makedonija takti me|u religiite ne prestanaa. pod gr~ka, srpska i bugarska uprava Nie vo strumi~kiot region kon- se vr{el vistinski verski teror. fesionalno celosno sme izme{ani, I po raspa|aweto na Srpskoto vo edno semejstvo mo‘e da se pri- Kralstvo i formiraweto na novata sutni pravoslavni, katolici i meto-

str. 72 Politi~ka misla Religiozni slobodi i dijalog disti (protestanti) i iskreno }e – Vo 1993 godina so pomo{ na ka‘am, toa za nas ne pretstavuvalo Svetskiot sovet na crkvite vo nekakov problem. @eneva, [vajcarija, i Holandskata Vtorata faza e od 1970 do 1980 crkovna pomo{ be{e formiran godina. Toa e vremeto na liberali- Makedonskiot centar za me|una- zacijata vo toga{na Jugoslavija. rodna sorabotka, kade vo Upravniot Dr‘avnite stegi se razlabavija. Se odbor vlegoa trojca pretstavnici od di{e{e poslobodno i vo toj period crkvite i verskite zaednici, koe po~naa pogolemi komunikacii po- prisustvo pomogna za potesna sora- me|u crkvite, mislam na relacija botka na crkvite i verskite zaed- metodisti, pravoslavni i katolici, nici. no i na relacija kon Islamskata – Vo 1996 godina vo Kali{ta, verska zaednica i Evrejskata za- Struga, se odr‘a konferencijata na ednica. tema: "Religijata i potragata po Slobodno mo‘am da ka‘am deka mir#. vo toj period nepre~eno, imeno, vo – Vo 2002 godina vo Skopje se ramkite na zakonot gi izvr{uvavme odr‘a konferencijata na tema: site na{i verski obredi, no sepak, "Gradewe doverba me|u crkvite i isklu~ivo samo vo verskite objekti, verskite zaednici vo Makedonija crkvite i xamiite. preku dijalog#. Javni nastapi bea samo pogrebite – Pretstavnicite na crkvite i na grobi{tata. verskite zaednici formiraa "Sovet Tretata faza e periodot od 1980 za me|uverska sorabotka#. do 1990/91 godina. Toa e periodot na – "Sovetot za me|uverska sora- po~etokot i krajot na porane{nata botka# zaedno so pretstavnicite na dr‘ava. Komisijata za odnosi so verskite I vo toj period crkvite i verski- zaednici i religiozni grupi zaedno te zaednici bea soo~eni so pra- rabotat na noviot zakon. {awata, {to }e bide vo slu~aj na – Svetska konferencija za me- raspad na toga{nata dr‘ava. Toa |ureligiski i me|ucivilizaciski be{e vreme na toa {to }e dojde dijalog "Pridonesot na verata i potoa. kulturata kon mir, zaemna po~it i Vo poslednive sedumnaeset go- so`ivot#, Ohrid, 2008, na koja aktiv- dini sorabotkata me|u crkvite i no u~estvuvaa pretstavnicite na verskite zaednici e na visoko nivo crkvite i verskite zaednici vo i ne samo {to u~estvuvame na raz- Republika Makedonija. li~nite konferencii kade {to sme Taka, koga vo celina }e se pogled- pokaneti, tuku i samite organizi- nat, odnosite pome|u crkvite i ver- rame sredbi od takov vid. skite zaednici vo Makedonija se na Kako plod na verskata sloboda i visoko nivo. Me|usebno sorabo- dijalogot me|u religiite vo Make- tuvame i profesionalno i privatno. donija, ovde bi sakal da gi nabrojam Razlikite se pri~ina pove}e za vidlivite znaci na sorabotka pome- po~esto da se sostanuvame, da se |u crkvite i verskite zaednici vo gledame, da razmenuvame mislewa, Makedonija. da se sovetuvame...

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 73 Mihail Cekov

Sekoj od nas, kogo jas so polno da im go poka‘at na lu|eto vis- pravo go narekuvam kolega, se trudi tinskiot pat, patot kon Boga. religijata da ne bide paravan i Niedna religija vo Makedonija ne instrument so koj nekoi grupi }e gi proklamira razdori, vojni, omraza, ostvarat svoite politi~ki barawa, osobeno ne vo imeto na Boga. ‘elbi i interesi. Naprotiv, nie se zalagame za mir, No, isto taka, sekoj od nas e razbirawe i qubov me|u lu|eto. Toa svesen deka mo}ta e opasna igra~ka, ne e samo deklarativno, tuku istoto osobeno ako se najde vo pogre{ni go praktikuvame. Rezultati ima, race. iako oddaleku poglednato rabotite Nikoj od nas ne e nat~ovek. Nie izgledaat poinaku. Gi u~ime lu|eto ne se smetame za lu|e vo koi e cen- da veruvaat vo Boga, da Go sakat trirana mo}ta i koi upravuvaat so Boga. Samo od qubovta Bo‘ja koja e svoite vernici kako so marioneti. vo nas, mo‘at da proizlezat me|u- Nie sme lu|e od avtoritet, koi sebnata tolerancija i zaemnata me|usebno se po~ituvaat i toa vlija- po~it me|u lu|eto. nie go koristat samo za edna cel –

Abstract When talking about the Republic of Macedonia, the first thing that comes to mind is that this country is part of the Balkans. On the other hand, the Balkans has always been a synonym for a place where Judaism, Christianity and Islam have collided for centuries. Is this true? Is it truly a place of religious wars and bloodshed or is something else at stake? History testifies to the fact that the Balkans has been the crossroads for the winds of war. If this is the case, how is it possible that people of different religious affiliations are still living together, even today? In the past, when the local craftsmen opened their workshops, they did not greet each other in their native language, but in the language of their neighbour. Peaceful, hospitable and sympathetic – this is the type of people in the Republic of Macedonia. Today, Jews, Christians and Muslims cooperate better than ever. There has always been and there will be different extreme factions, but the core, the marrow of each religion is stable.

str. 74 Politi~ka misla perspektivi Predizvici i U~estvoto na religijata vo gradeweto na mirot i me|usebniot respekt i posebno vo makedonskoto op{testvoto Vlijanieto na religijata vo globalnoto op{testvo

Zvonko Mucunski

Naj~esto upotrebuvanata defi- dr‘avata, a pripadnicite na reli- nicija religijata ja gleda kako povr- gioznite zaednici se obiduvaat da zanost kon kodificirani ubedu- se prilagodat na takvata stvarnost. vawa ili rituali, koi ~esto vklu- Sprotivstavuvawata po osnov na ~uvaat verba od spiritualna pri- pripadnost na opredeleni religii roda koja nametnuva u~ewa na na- i razli~nite teolo{kite u~ewa vo sledni tradicii i znaewa vrzani so ekstremni slu~ai i vo opredeleni sfa}awata na ~ove~kiot ‘ivot. senzitivni i multikonfesionalni Lu|eto u{te od najstarite vre- sredini mo‘at da bidat i izvor na miwa gradele svetili{ta, oltari nestabilnost, sudiri ili duri i i hramovi vo ~est na nivnite duhovi prevzemawe na drasti~ni reakcii, ili bogovi. Spored raspolo‘livite vklu~uvaj}i ja upotrebata na eks- soznanija, ne postoelo ~ove~ko op- tremizam, odnosno, do pojava na {testvo vo koe ne egzistiral barem religiski terorizam. nekakov vid religija. Nositelite na religioznite ve- Religijata, istoriski, imala ruvawa i ubeduvawa i vo dene{noto golemo vlijanie vo op{testveniot sovremeno op{testvo nao|aat svoi razvoj na ~ovekot. Mo‘e duri i da na~ini kako da go obezbedat svoeto se ka‘e deka obi~aite i moralot prisustvo i seriozno da vlijaat na dadeni od religijata se temelite na organizacijata i ‘ivotot na lu|eto, dene{noto zakonodavstvo, iako a ne e isklu~ivo nitu neposrednoto postojat i istoriski trendovi koi vlijanie na religijata vrz poli- na momenti ja izoliraat religijata ti~kite procesi, ekonomskite ak- od op{testvoto. Vo pogolem del od tivnosti, pravoto, kulturata i dru- zapadnite dr‘avi i drugite zemji gite prostori na na{e op{testveno vo koi vladeat liberalnite ideo- dejstvuvawe. logii, gra|anite go imaat pravoto na Dokolku principot na pozitivno slobodna interpretacija na reli- religisko izrazuvawe se sfati gijata, no postojat i takvi op{tes- kako usoglasuvawe so op{tite prin- tva kade {to religijata se namet- cipielni stavovi prisutni vo edno nuva kako neminovnost, pri {to ima demokratsko op{testvo, i kako golemo vlijanie vrz odlukite i ‘i- na~in na sloboden ‘ivot i dejstvu- votot na gra|anite od tie dr‘avi. vawe koe pridonesuva da se ostva- Vo najgolemiot broj dr‘avi vo ruva neophodnoto edinstvo i tamu svetot crkvata e oddelena od kade {to postojat su{testveni raz-

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 75 Zvonko Mucunski

liki vo pristapot i poimaweto na i redefinirawe na nacionalnite, opredeleni procesi, toga{ izrazu- kulturnite, ekonomskite, socijal- vaweto na veroispovedta i prak- nite i politi~ki identiteti, kako tikuvaweto na verata bi trebalo da i realnoto postoewe na motivi upa- go ima svojot silen izraz preku teni kon netolerancija, diskrimi- neograni~enata sloboda. nacija, me|useben konflikt i me|u- Sistemskata razvienost na teh- sebno uni{tuvawe. nologijata, razvojot na Internetot, Iako slobodnoto izrazuvawe na satelitskite i kabelskite tele- verskite ~uvstva vo najgolemiot vizija i radio ve}e silno gi nad- del od svetot pove}e ne pretsta- minaa granicite na mati~nite dr- vuva nere{liva enigma, sepak mora ‘avi postavuvaj}i novi normativi da se spomene deka progonuvaweto na poleto na neograni~ena globalna na pove}e od 360 milioni lu|e po sorabotka. Vo toj kontekst i tvo- osnov na nivnite religiozni veru- reweto na sopstvenite kulturni i vawa poka‘uva deka religijata, religiski vrednosti ja nadminuva kulturata i siroma{tijata obi~no vnatre{nata zatvorena dimenzija odat raka pod raka. baraj}i prostor kade {to }e mo‘e da Religijata nesomneno mo‘e da ja deluva, da se razviva i }e navleguva odigra klu~nata uloga vo iznao|awa vo sferite na soodvetna i po{iroka na soodvetni re{enija povrzani so promocija na multikulturnosta i odr‘liviot razvoj na globalnata multikonfesionalnosta. zaednica, vo promocijata na mirot Fakt e deka po padot na Berlin- i me|usebnoto razbirawe, kako i vo skiot zid, raspadot na komunizmot barawata za pronao|awe na sop- i ra|aweto na novite demokratski stveniot identitet, zatoa {to tok- dr‘avi, s¢ pogolem procent od nase- mu tie u~ewa promoviraat poinak- lenieto poka‘uva interes za reli- ov koncept na me|usebno spozna- gijata i nejzinoto praktikuvawe, a vawe, istovremeno ovozmo‘uvaj}i so toa se zgolemuva brojot na vis- respektiven pristap kon na{ite tinskite vernici. razli~ni vrednosti, veruvawa i Pojavata na verskiot plurali- tradicii. zam treba da ja sfatime kako impre- siven mozaik na kulturno bogatstvo, Ulogata na religijata vo civilizaciski dostignuvawa, obi- makedonskoto op{testvo ~ai i tradicii, no i solidna osnova za unapreduvawe na tolerancijata Na teritorijata na Republika me|u vernicite od razli~ni konfe- Makedonija postojat 26 registri- sii, me|usebnoto razbirawe, po~i- rani i evidentirani crkvi, verski tuvaweto na razlikite, postojan zaednici i religiozni grupi i u{te dijalog i nediskriminacijata na nekolku koi go nemaat navedeniot lu|eto po verska osnova i pripad- praven status, iako istovremeno nost. So ‘alewe morame da konsta- takvata brojka e soodvetna potvrda tirame deka vo sovremeniot globa- za nespornata multikonfesional- len svet postojano se prisutni sil- nost na makedonskoto op{testvoto. ni antagonizmi, naj~esto predizvi- Spored odredeni statisti~ki kani od barawata za reafirmirawe podatoci 65% od naselenieto se

str. 76 Politi~ka misla U~estvoto na religijata vo gradeweto na mirot i me|usebniot respekt i posebno vo makedonskoto op{testvoto izjasnuva deka se pravoslavni hris- bea sekojdnevnite intenzivni demo- tijani, okolu 33% deka se so islam- kratski promeni vo Republika Ma- ska veroispoved, 0.37% se od dru- kedonija, promenata na Ustavot na gite hristijanski zaednici i okolu RM, nekolkute odluki na Ustavniot 1.63% pripa|aat na drugi crkvi, sud na RM so koi bea ukinati pove}e verski zaednici i religiozni grupi. odredbi od Zakonot za verski zaed- Statisti~ki izrazenata procentu- nici od 1997 godina, so {to istiot alna pripadnost kon opredelena stana nefunkcionalen. Istovreme- religija vo isto vreme ne pretsta- no, zna~ajno vlijanie vo toj proces vuva i celosna slika za realnata imaa i barawata na me|unarodnata sostojba vo odnos na procentot na zaednica vo prilog na liberaliza- naselenieto koi celosno se posve- cija na verskite prava i slobodi, teni na respektiraweto na verski- nametnuvaj}i ja potrebata od donesu- te pravila na odnesuvawe, vklu~u- vawe propis koj vo potpolnost }e vaj}i go i to~niot broj na licata koi bide usoglasen so evropskite normi redovno ili povremeno gi posetuva- i standardi i so validnite me|una- at verskite slu‘bi. rodnite dogovori i konvencii za Spored Ustavot na Republika ~ovekovite prava i slobodi, potpi- Makedonija, vo ~len 19 stav 1 "se {ani i ratifikuvani od strana na garantira slobodata na veroispo- RM i postaveni na nivo na kriterium vedta#, za da vo prodol`enie na za pristap kon evro-atlantskite naredniot stav 2 se naglasuva deka integracii. "se garantira slobodno i javno, Me|u postavenite celi na Zako- poedine~no ili vo zaednica so dru- not bea i reguliraweto na pravnata gi, izrazuvawe na verata#. polo‘ba na crkvata, verskata zaed- Vo najvisokiot praven akt na dr- nica i religioznata grupa, popre- ‘avata, isto taka, e ka‘ano deka cizno regulirawe na ustavnite ga- crkvite, verskite zaednici i reli- rancii za slobodata na veroispo- giozni grupi se odvoeni od dr‘a- vedta i pravoto na izrazuvawe na vata i se ednakvi pred zakonot, verata soglasno najvisokite me|una- kako i deka istite se slobodni vo rodni standardi za ~ovekovite pra- osnovaweto na verski u~ili{ta i va, kako i reguliraweto na zaemnata na socijalni i dobrotvorni usta- sorabotka me|u dr‘avata i crkvite, novi vo postapka utvrdena so zakon. verskite zaednici i religiozni gru- Vo predve~erjeto na po~etokot na pi vo duhot na ostvaruvawe na nepre- pregovorite na RM so EU, vo ramkite ~en me|ureligiozen dijalog i unapre- na postavenata ambiciozna i ostvar- duvawe na me|usebnata sorabotka. liva dr‘avna agenda {to treba da Spored me|unarodnata regula- bide na{a viza za pobrz napredok tiva koja e del od na{iot vnatre- vo procesot na vklu~uvawe vo evrop- {en praven poredok i soglasno no- skoto semejstvo, be{e donesen i no- viot zakon se ovozmo‘uva slobod- viot Zakon za pravnata polo‘ba na na konkurencija na prostorot na po- crkva, verska zaednica i religiozna stoewe i registracija na novi ver- grupa. Osnovnite pri~ini {to ja na- ski subjekti, pri {to sekako mora lo‘ija potrebata od poseduvawe na da se vodi smetka so toa da ne se nov, moderen i demokratski zakon zagrozuvaat pravata na drugite, da

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 77 Zvonko Mucunski

ne se upotrebuvaat imiwata i ofi- di i prava na ~ovekot i gra|aninot cijalnite odbele‘ja na ve}e regis- i nivnite ekonomski, socijalni i triranite crkvi, verski zaednici kulturni prava, so minatogodi{ni- i religiozni grupi i da se zadovo- te izmeni i dopolnuvawa na Zako- lat drugite postaveni kriteriumi not za osnovno obrazovanie otvo- koi se navedeni vo odredbite na rena e mo‘nosta vo vospitno-obra- noviot zakon. zovnite ustanovi da mo‘e da se Navedenata pravna ramka, kon- organizira i versko obrazovanie cipirana vo duhot na sovremeniot kako izboren predmet. Navedeniot globalen svet, se o~ekuva da dade propis ja otvora mo‘nosta od u~eb- pozitiven impuls vo procesite na na 2008/2009 godina toa demokrat- ponatamo{no unapreduvawe na sko pravo na gra|anite i prakti~no sorabotkata, rabiraweto i me|u- da bide ostvareno. sebnoto po~ituvawe na site gra|ani Nastavnite planovi, programite koi ‘iveat vo RM, da se zgolemi i i na~inot na izveduvawe na versko- nivoto na doverba me|u pripad- to obrazovanie kako izboren pred- nicite na razli~nite veroispovedi met se predizvici koi se postavu- i nacionalnosti. Istovremeno tak- vaat pred nadle‘nite dr‘avni viot pristap go promovira i podob- organi, no i pred pretstavnicite na ruva imixot na na{ata dr‘ava, kako crkvite, verskite zaednici i reli- zemja koja e bogata so istoriski, giozni grupi vo RM ~ii predlozi i tradicionalni, no i realni demo- sugestii se su{tinski za uspe{na kratski vrednosti i da ja potvrdi primena na zakonot. Vo pretstojniot Makedonija kako uspe{en primer na period vo procesot na po{iroki funkcionalno, perspektivno, pro- konsulatacii pred po~etokot na speriteno, multikulturno, multi- implementacija, sekako treba da etni~ko i multikonfesionalno op- bidat slu{nati mislewata na nau~- {testvo. nata i stru~nata javnost, vklu~u- Republika Makedonija kako so- vaj}i gi i zainteresiranite gra|ani vremeno demokratsko op{testvo e na RM. Nastavata po predmetot opredelena na soodveten i demo- veronauka treba da im ovozmo‘i na kratski na~in da im ovozmo‘i na u~enicite avtenti~no i integra- sopstvenite gra|ani da gi u‘ivaat tivno da se zapoznaat so osnovnite site prava po osnov na pripadnost zna~ewa na verskite i eti~kite kon odredena religiska grupa. Toa e poimi, da ja zgolemi nivnata odgo- edinstveniot na~in da se ostvaruva vornost kon semejstvoto, u~ili{- u‘ivaweto vo sopstvenata kultura teto i op{testvoto, da steknuvaat i da se propoveda i praktikuva sposobnosti za nadminuvawe na sopstvenata veroispoved na najsood- nedorazbirawata, kako i da go veten i prifatliv na~in za nejzi- ~uvaat i razvivaat nivniot verski nite gra|ani, vklu~uvaj}i ja i za{ti- i kulturen identitet. So spozna- tata na pravata na licata koi pri- vaweto na drugite i razli~nite od pa|aat i na verskite malcinstva. sebe spored verata i kulturata se Vo kontekst na po~ituvaweto na zasiluva me|usebnata doverba, se temelnite vrednosti na ustavniot razviva prijatelstvoto, po~itta i poredok, odnosno osnovnite slobo- se zasiluva duhot na tolerancija.

str. 78 Politi~ka misla U~estvoto na religijata vo gradeweto na mirot i me|usebniot respekt i posebno vo makedonskoto op{testvoto

Republika Makedonija tokmu so rumi i konferencii odr‘ani vo svojot pridones vo procesot na Republika Makedonija poslednite zacvrstuvaweto i izgraduvaweto na nekolku godini, bevme doma}ini na stabilen praven poredok, preku Prvata svetska konferencija za soodvetnata me|unarodnata afir- me|ureligiski i me|ucivilizaciski macija, respektiraweto na razli~- dijalog. Konferencijata se odr‘a nite politi~ki, ekonomski, kultur- od 26 do 28 oktomvri 2007 godina ni, etni~ki i religiski tradicii vo kulturniot, duhoven i turisti~ki doka‘a deka e neprocenliv i neras- centar Ohrid. Ovoj nastan vospos- kinliv del od zaedni~ka evropska tavi edna nova osnova za prodla- idnina. bo~ena komunikacija me|u pripad- Trajniot mir, prosperitetot i nicite na razli~ni kulturi i reli- realizacijata na strate{kite i gii, otvoraj}i mo‘nosti za intenzi- dolgoro~nite celi na sekoja dr‘ava ven i iskren dijalog na civiliza- od ovoj na{, so vekovi nestabilen, ciite i sozdavaj}i zaedni~ka per- region se mo‘ni samo dokolku site spektiva za izgraduvawe na svet pra{awa i problemi se re{avaat na osloboden od predrasudi, diskri- miren, demokratski i dostoinstven minacii, ekstremizam, terorizam i na~in, preku dijalog i respekti- sekakov vid nedorazbirawe. rawe na op{toprifatenite me|una- So isklu~itelno povolni impre- rodni i evropski principi, so res- sii od Konferencijata zaminaa pektirawe na ~ovekovite prava site u~esnici, odnosno golemiot voop{to i, posebno, na verskite broj verski lideri, pretstavnici na prava i slobodi. razli~ni crkvi, verski zaednici i Posakuvame me|ureligiskite religiozni grupi, vidni politi~a- odnosi vo RM koi tradicionalno se ri, akademici, univerzitetski pro- odvivaat vo duhot na me|usebno fesori i eksperti od preku 40 dr- razbirawe, postojan dijalog i sora- ‘avi od svetot. Dopolnitelno botka so pozitiven trend da pro- zadovolstvo be{e izrazeno kako dol‘at i vo idnina, zacvrstuvaj}i rezultat na isklu~itelno inten- gi trajnite istoriski i tradici- zivnata aktivnost vo razmena na onalni vrednosti, kon koi gra|anite mislewa, iskustva i znaewa na na Republika Makedonija sekojpat postavenite temi vo rabotniot del se odnesuvale so golem respekt i od Konferencijata, vklu~uvaj}i gi po~it. i ostvarenite bilateralni i zaed- ni~ki sredbi na pripadnicite na Svetska konferencija za razni religii. me|ureligiski i Mo‘eme da konstatirame deka me|ucivilizaciski dijalog nastanot istovremeno ozna~uva dobar po~etok na incijativa koja Vo ramkite na Globalnata agen- ima tendencija da prerasne vo tra- da za dijalog me|u civilizaciite, dicionalna manifestacija, vo koj usvoena od GS na ON vo 2001 godina, kontekst na posledniot den od Kon- i aktuelnata Dekada za kultura na ferencijata be{e izbran Me|una- mirot, kako i vo kontinuitet na roden organizacionen Komitet koj pove}eto zna~ajni regionalni fo- }e raboti vo nasoka na organizacija

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 79 Zvonko Mucunski

na Vtorata svetska konferencija ~aen segment od op{testvenoto ‘i- {to bi trebalo da se odr‘i vo 2010 veewe, pomagaj}i da se unapredat di- godina. Vo navedeniot kontekst e jalogot i razbiraweto me|u lu|eto i osobeno bitno deka pred ofici- za{tituvaj}i gi nivnite prava i jalnoto zatvorawe na Konferen- tradicionalnite moralni vrednosti. cijata so konsenzus be{e usvoen So Konferencijata go zavr{uvam zaedni~ki dokument – Deklaracija kratkiot osvrt na temata zatoa {to za unapreduvawe na dijalogot i tokmu toj nastan £ dade izvonredna zaemnoto razbirawe me|u religiite mo‘nost na Republika Makedonija i civilizaciite, koja e dostavena u{te edna{ da se pretstavi ne samo do site zna~ajni regionalni i kako zemja koja znae da organizira me|unarodni organizacii vo svetot. izvonredni me|unarodni nastani So ~uvstvo na dlaboka li~na i tuku i kako zemja koja e bogata so civilizaciska odgovornost i sves- isklu~itelen kreativen potencijal ni za ulogata na verata vo op{tes- i koja realno gi promovira vred- tveniot ‘ivot, u~esnicite, duhov- nostite na razbiraweto, dijalogot nite lideri i pretstavnicite na i me|usebnoto po~ituvawe koe po- crkvite, verskite zaednici i raz- stoi me|u pripadnicite na razli~- li~ni denominacii od Ohrid preku nite civilizacii, kulturi i reli- Deklaracijata upatija edinstvena i gii. Vo gradot Ohrid u~esnicite na silna poraka za za~uvuvawe na konferencijata mo‘ea vistinski verskiot mir i tolerancija. Vo is- da gi po~uvstvuvaat pulsiraweto na tata poraka be{e naglasena va‘nos- Makedonija i nejzinoto bogato isto- ta od poznavaweto i praktikuva- risko minato, kulturnoto nasled- weto na religiite, bea osudeni site stvo, vrednostite na vistinskata formi na versko nasilstvo i neto- sorabotka me|u pripadnicite na lerancija, be{e istaknata potre- razli~nite religiski veruvawa, bata od silno po~ituvawe na pra- koi mo‘at da poslu‘at kako silen vata na razli~nite etni~ki i verski predizvik za gradeweto na mirot i zaednici, be{e potencirano deka me|usebniot respekt vo celiot obrazovanieto e isklu~itelno zna- globalen demokratski svet. Abstract Historically speaking, religion has had a vast impact on the societal development of mankind. One might even say that customs and the moral given by the religion are the foundation of the present-day legislation, although there are historical trends current that at certain moments have isolated religion from society. On the territory of the Republic of Macedonia, 26 registered and enlisted churches, religious communities and religious groups exist alongside several other religious entities whose legal status has not been clarified; however, this number is a definite confirmation of the undeniable multi- confessional character of the Macedonian society. In the framework of the Dialogue among Civilizations accepted by the General Assembly of the United Nations in 2001, as well as the actual Decade of Culture of Peace, Macedonia was the host of the first World Conference for inter-ethnic and inter-civilization dialogue.

str. 80 Politi~ka misla i EU i Makedonija The National Council For European Integration: A Great Leap Towards the EU Integration Process

Vasilka Salevska

Macedonia in the European Union; A propos, trying to straighten the EU politically stabilized, economically pre-accession process, the Assembly strong, socially promising and modern- of the Republic of Macedonia, at its 78th ized is a picture that 76% of the Mac- session held on 19 November 2008, edonian population aspires to see. The unanimously adopted the Decision es- results of the latest Eurobarometar sur- tablishing the National Council for Eu- vey represent the high percentage of ropean Integration (Official Gazette of the Macedonian support to become a the Republic of Macedonia 140/2007 of full member state in the European Un- 21 November 2007). The Decision ion vis-à-vis the results in Croatia (35%) presents a confirmation of the strong and Turkey (49%)1. The EUphoria in commitment of all political parties work- the Republic of Macedonia is a result ing together to secure a full member- of the optimistic diagnoses and high ship in the EU. expectations following the candidacy The National Council for European status. Integration (hereinafter: the National The candidacy status was accepted Council) will present a mainstream of as a well deserved achievement, since the integration process, allowing the Macedonia has shown full maturity, political actors to discuss together im- awareness and responsibility in resolv- portant relevant issues, in other words ing political challenges, ethnic conflicts, – Macedonia as one voice, and forbid unsolved historical disputes and eco- them to show obstinacy when the na- nomic instability during the years of tional interest is in question. transition. Turning towards the EU was Originally created after the model of a pivotal step forward, guaranteeing the Croatian National Committee2 and progress and development. The EU 2 In accordance with its Declaration on the Fundamental Principles of Negotiations on Full Membership of the concept shaped the implications of the Republic of Croatia in the European Union and the domestic policy. Statement of the Croatian Parliament and the Government of the Republic of Croatia on Joint Actions in the Process Still, despite the evident progress of Negotiation on Membership of the European Union, the Croatian Parliament established at its session of 19 and the unanimous view concerning the January 2005 the National Committee as a special working EU membership, in the regular reports body tasked to monitor the negotiations on the accession of the Republic of Croatia to the European Union. The on the Republic of Macedonia, the Eu- establishment of the National Committee resulted from the consensus of all parliamentary political parties that ropean Commission criticized the do- membership of Croatia in the European Union was a mestic policy for the weak political co- strategic national objective requiring joint co-operative action of the legislative and executive branches to be habitation, poor political dialogue, dif- ensured within a transparent process of conducting future EU accession negotiations. The Committee is composed ferences and impatience among the of 19 members – 15 Parliamentary deputies and/or political actors. representatives of parliamentary parties and 4 other members representing the Office of the President of the Republic of Croatia, trade unions, employers’ associations 1 For more information see: http://ec.europa.eu/ and the academic community. See: http://www.sabor.hr/ public_opinion/index_en.htm Default.aspx?sec=744

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 81 Vasilka Salevska

similar to the Polish National Council - Formed in a period that precedes for European Integration3, the National the negotiations, the National Coun- Council’s main role is: cil can be a regulator of the diverse - to provide an opinion on the proc- views of all social actors, develop- ess of Macedonia’s accession to the ing harmonized correspondence; European Union; - The National Council can be em- - to act towards reaching social con- ployed as a method of developing sensus regarding the strategy for and improving the common lan- European integration; guage among the political parties - to support the political and social through adopting decisions of na- dialogue relating to European inte- tional importance made by mutual gration issues. consensus; - It can determine the direction and The analysis of the Croatian and the frame of the national policy con- Polish models shows that in both cases cerning the EU accession; these structures were established as - Finally, state interest being at the soon as the negotiations talks with the foreground, it can reconcile the di- candidate countries started. Generally, vergent attitudes of the Assembly they assist, advise, monitor, supervise and the concrete activities of the and evaluate the course of the nego- Government. tiations. They gave their impetus dur- ing the whole process of the negotia- The legal basis of the National tions talk. Council for European Integration The National Council in the Repub- lic of Macedonia has been established The establishment of the National under different circumstances, and if Council is a guaranteed constitutional they are properly employed, they can right, under the competence of the As- be certainly favourable and multiply the sembly, according to Article 68, indent advantages: 12, Part III, Chapter 1 of the Constitu- tion of the Republic of Macedonia, stipu- lating that the Assembly has the right 3 The National Council for European Integration in Poland to establish councils. was set up on the strength of a Government Ruling No. 20 issued by the Chairman of the Council of Ministers on 11 The National Council is based on February 2002. It is a consultative body to the Prime Min- ister. The Chairman of the Council of Ministers appoints two Decisions: members of the Council from among representatives of 1. The Decision establishing the Na- social and professional organisations and consultative and scientific circles. The Polish National Council for European tional Council for European Integra- Integration presently has 68 members. It is chaired by Chairman of the Council of Ministers (Prime Minister), and tion (Official Gazette of the Repub- vice-chaired by Secretary of the Committee for European lic of Macedonia 140/2007 of 21 Integration. The National Council for European Integration also comprises six consultative councils acting within its November 2007) which clearly de- framework and representing: territorial self-government; mass media; business circles; rural communities; non-gov- fines: ernmental organisations; youth. The Public Communica- - the role of the National Council; tion and European Information Department of the Office of the Committee for European Integration provides support - the competence of the National to the National Council for European Integration and to the consultative councils. See: http://www.ukie.gov.pl/WWW/ Council; en.nsf/ArchiveDocByLocation? Open&RestrictToCategory= - its structure; Thematic%20sites>Poland%20and%20the%20European %20Union&Count=-1&ExpandView

str. 82 Politi~ka misla The National Council For European Integration: A Great Leap Towards the EU Integration Process

- nomination of president and vice agree on the activities, the dynamics president; and the results expected. - additional members participating in the work of the National Council; The role of the National Council - sessions of the National Council; - future steps. The nature of the Council is rather “soft”; it does not have a decision-mak- 2. The Decision appointing the presi- ing role, but rather consultancy with an dent, vice-president and the members intention to discuss, give opinion and of the National Council for European debate on relevant issues. It will Integration (Official Gazette of the Re- strengthen the communication among public of Macedonia 156/2007 of 26 the political actors, create common po- December 2007), officially appointing sitions of the institutions and help them the members of the Council by name, complete their constituent role more position and function. efficiently. Even though the decisions According to Article 7 of the Deci- will be “soft” in nature, their commitment sion establishing the National Council will be binding, due to the importance for European Integration (Official Ga- of the consensus necessary for the zette of the Republic of Macedonia 140/ decisions to be adopted. Accepting the 2007 of 21 November 2007), the Na- European integration as a national pri- tional Council shall adopt its Rules of ority, the Council has a role to show that Procedure. The Rules of Procedure is when full membership in the European a binding document for the National Union is concerned, the unanimity Council because it defines the organi- among all state actors is a rule, not an zation of the members and the work and exception. the activities of the National Council. It also strictly defines the rights and the Competence of the National obligations of the members, as well as Council the openness and transparency of the activities and the sessions. Provisions The competences of the National not foreseen by the Rules of Procedure Council are referred to in Article 2 of will be regulated by the Rules of Pro- the Decision forming the National Coun- cedures of the Assembly of the Repub- cil for European Integration (Official lic of Macedonia. Gazette of the Republic of Macedonia Article 2 of the Rules of Procedure 140/2007). Whether it will only have a foresees regular sessions of the Na- consultancy role or it will manage to im- tional Council, discussing the bench- pose its influence and become an im- marks – key priorities regarding the in- portant part of the EU pre-accession tegration process. Those benchmarks process, depends to a high extent on will be set in a Work Plan prepared the inclusion the foreseen activities. annually and adopted by the National Article 2 clearly stipulates that the role Council with a consensus. The Work of the National Council is much more Plan will represent guidelines for the than simply a consultancy body. following year, where the members

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 83 Vasilka Salevska

Thus, the National Council will not 2. The second scenario could be the only follow and evaluate the progress least desirable one, where the National in the integration process and simply Council would lose its efficiency and the give opinion and directions in the ne- strong commitment of its members to gotiations preparation on any question the decisions adopted by consensus. It that will eventually arise, but also has would result in its transformation into the competence to ensure that the po- another political body with no genuine litical criteria set out in the European purpose and an ambivalent attitude of Commission’s report are met in due the institutions. However, bearing in time, to follow and give proposals con- mind that the National Council was es- cerning the National Programme for tablished with the unanimous voting of Adaptation of the Acquis (the law of the the Assembly and consisted of various European Union), to evaluate the work political actors, the second scenario is of certain members of the negotiations unlikely to be expected. However, sub- team, to be consulted by and exchange mitting regular reports twice a year to opinion with both the Head of the ne- the Assembly on its work, as well as the gotiation team and the Minister for for- public character of the sessions fore- eign affairs, to be in continuous com- seen in Articles 9 and 13 of the Rules munication with the President of the of Procedure, once more confirms its Republic of Macedonia and Presidents coordinative nature, not allowing it to of the Government and the Assembly. be a closed structure only for itself. On These competences can be genu- the contrary – it will express the ex- inely interpreted in two scenarios: pected political polyvalence of the As- 1. The first would bring the credibil- sembly, the Government and the pub- ity and the importance of the Council to lic, all together aiming towards the same a level which might give the EU acces- aim – membership in the EU. sion process a supranational element – a legally constituted body that would Structure follow, supervise, evaluate and give advice on the work of the whole politi- The most interesting segment is the cal apparatus, coordinate the diverged structure of the National Council re- political aspirations and enable close ferred to in Article 3 of the Decision cohabitation among the executive and forming the National Council for Euro- legislative power. Although the state pean Integration (Official Gazette of the institutions are not obliged to give any Republic of Macedonia 140/2007). Con- report on their work to the National sisting of seventeen members, the com- Council, yet, it can give critical opinions position represents a mixture of the and provide counsel on certain weak governing coalition and opposition par- points. The opinion might come as a ties’ representatives; ex officio mem- suggestion, which can eventually be- bers, representatives of various state come a recommendation. One can say institutions, representatives of the Mac- that, in this scenario, the Council per edonian Academy of Arts and Sciences, se shall be the guardian of the EU pre- the Association of Local Self-Govern- accession domestic strategy.

str. 84 Politi~ka misla The National Council For European Integration: A Great Leap Towards the EU Integration Process ment Units and the Journalists’ Asso- participants, appointed by their regis- ciation of the Republic of Macedonia. tered bodies, were attending the first From the total of seventeen mem- plenary session held on 31 January bers, eleven of the members have the 2008; it will probably become a per- right to vote and adopt common posi- manent group of participants regularly tions. Apparently, the other eight mem- attending all future sessions. They in- bers will have a subsidiary position, i.e., cluded the following: they only have the right to give opinion. Consequently, one can conclude that, - Chamber of Commerce of the Re- although the intention of the National public of Macedonia Council is to express diverse opinions, - Association of Chambers of Com- still, the role of the representatives with- merce out the right to vote will be solely con- - Macedonian Association of Trade sultative. Unions However, as it was accepted at the - Confederation of Free Trade Unions first plenary session, the National Coun- - Union of Independent Autonomous cil will act by consensus whenever a Trade Unions of the Republic of common position needs to be adopted Macedonia (Article 4 of the Decision forming the - Citizens’ Platform of the Republic of National Council for European Integra- Macedonia tion) and it shall seriously take the opin- - Macedonian Orthodox Church ion delivered by the rest of the mem- - Islamic Religious Community bers into consideration. - Catholic Church - Evangelists Methodist Church Additional members participating - Jewish Community in the work of the Council 3. The third group of additional 1. Article 5 of the Decision forming members would be those who should the National Council for European In- take part in the work of the National tegration guarantees the participation Council. They would include various ex- of other relevant public figures who can perts, analysts and academics giving attend the sessions of the Council: the expert opinion on questions requiring Prime Minister, the President and Vice- further explanation and expertise. This presidents of the Assembly, the Presi- group should also include representa- dent of the Assembly delegation in the tives from the ministries who would pro- Parliamentary Assembly of the Council vide further clarification in their filed of of Europe, the Head of the negotiation competence upon key priorities on the team, responsible negotiators for every agenda. Finally, representatives from chapter of the Acquis (the law of the the EU institutions can also take part, European Union), as well as the presi- while their role could be explanatory or dents of the working groups in the As- advisory. sembly. All three categories mentioned 2. By invitation of the President of above are also exempted from the right the National Council, eleven additional to vote.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 85 Vasilka Salevska

The use of the consensus in the commitment to the main purpose of the decision-making process body and dedication to the ideals. In the National Council, the concept The decisions of the National Coun- of consensus is employed for adopting cil will be adopted by consensus by mem- decisions5 (Article 4) and the agenda bers who have been granted the right to of every meeting (Article 3). The idea vote (Article 4 of the Decision forming the is to achieve a certain balance between National Council for European Integra- different expectations and should de- tion, Official Gazette of the Republic of liver the message that decisions are Macedonia 140/2007). The fact that con- reached by national consensus. sensus as a method for decision-making If there is no agreement in adopting has been confirmed at the first plenary important decisions, the discussion of session demonstrates the commitment of certain questions will be postponed and the members to the principle that the de- further discussed at the next plenary cisions have been adopted by the peo- session (Article 4, indent 3 from the ple and for the people. Decision forming the National Council According to Rob Sandelin, consen- for European Integration). sus moves toward doing what is best for the common interest. In the proc- The first plenary session of the ess of defining individual boundaries National Council and issues within the group context, individual desires and boundaries are The National Council held its first tested against the best interests of the plenary session on 31 January 2008. group. The key element in making con- The session focused on the adoption sensus work is the commitment of each of the Rules of Procedure and the Work individual to honour the best interests Plan for 2008. It also confirmed the at- of the group. As people work through tendance of the additional members issues, they have their own needs re- invited by the President of the National flected back to them against the con- Council; the intention is to include them text of the larger group needs. This in the work of the Council on a perma- encourages them to consider other in- nent basis and they are expected to terests beyond just their own4. participate in every session. As it was Furthermore, from a practical point the first session, the issues discussed of view, consensus puts the knowledge were mainly of general nature. By of the group in a nutshell, trying to reach adopting the Work Plan for 2008, the the best decision. It does not allow un- framework for the future meetings was derestimating the knowledge and expe- specified. The course of the session led rience of every individual, but strength- to establish the basis for further func- ens the bond between the members tioning: and improves interrelations. The syner- 1. Consensus was adopted as a de- gy of the collaboration enables strong cision-making method. Majority voting

4 Rob Sandelin, “Basics of Consensus”, Northwest Intentional 5 The decisions are adopted if the majority of the members Communities Association Guide to Consensus, Northwest who have the right to vote are present. Intentional Communities Association.

str. 86 Politi~ka misla The National Council For European Integration: A Great Leap Towards the EU Integration Process or the consensus was at the focus of National Council will have an official site the debate. The members unanimously where the opinions and views of the voted for the consensus as the most members will be available to the pub- acceptable solution, bearing in mind the lic. complex structure of the National Coun- cil. Future steps: 2. Inclusion of relevant national or Work Plan for 2008 international expertise when an impor- tant issue needs to be solved. Also, The activities foreseen for the year the participation of representatives from 2008 will focus mainly on the following: the European institutions and from the 1. Analysis of the National Pro- ministries is welcomed when a certain gramme for Adoption of the Acquis issue needs additional explanation and (NPAA). The realization of the National the invited participant can clarify the Programme will be supervised by the problem. National Council twice a year; 3. Establishment of the Sector for 2. Strategy for adopting national the Support of the National Council – laws harmonized with the Acquis, en- foreseen by Articles 16 and 18 of the visaged in the NPAA; Rules of Procedure. The sector would 3. Monitoring the implementation of give administrative, technical and ex- the benchmarks prepared by the Euro- pert support to the National Council, pean Commission; and its organization will be regulated by 4. Following the reforms in public the organization and systematization administration, since an effective co- acts of the Assembly’s human re- ordination with the European policy not sources service. The Sector supports only depends on the adopted proce- the work of the president and the mem- dures but also on the functioning of the bers in the preparation of the regular state administration; sessions, adequate materials, prepar- 5. Debate on the National Develop- ing opinion and directions and other ment Plan (NDP) and the Pre-acces- materials. It is also responsible for the sion Economic Programme (PEP) for collaboration with the civil sector and efficient use of the IPA funds as sup- the media. port in fulfilling the criteria for EU mem- 4. The open and transparent char- bership; acter of the National Council was also 6. Proposal of a new model for con- confirmed at this session (Part 4 of the sultancy of the civil sector in the proc- Rules of Procedure): the transparency ess of legeferenda, based on the of the work will be fully respected and Manual of the European Commission; all the sessions will be open to the pub- 7. Intervention for the new budget lic. If the National Council decides the framework of the expenses envisaged opposite, the conclusions of the closed in the NPAA; meetings will be announced to the me- 8. Arranging official meetings and dia. Transparency will also be achieved consultations with the Delegation of the through the organization of conferences European Commission in the Republic intended for informing the public. The of Macedonia, the country holding the

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 87 Vasilka Salevska

Presidency of the EU, as well with ity, complete support and the same dis- embassy offices of the member-states course from all relevant institutions, present in the Republic of Macedonia. synthesis of all political views and per- Special attention will be given to the ceptions. If the National Council indeed collaboration (meetings, visits, speciali- manages to accelerate the negotiations zations) with other similar bodies in rel- with the EU, then it would once more evant countries, especially in the neigh- confirm that the progress in the EU in- bouring countries. tegration process is possible only when It can be concluded that the National the accordance of all social actors is Council appeared as a solution for the achieved in its entirety. issues for which the country was criti- cized the most - strengthening political dialogue, national and political stabil-

Key words: National Council for European in- tegration, consensus, EU integration/enlarge- ment, negotiations, Macedonia and EU.

Rezime Nacionalniot sovet za evropska integracija pretstavuva edin- stveno telo od vakov vid vo Republika Makedonija. Idejata za formirawe na ova telo naide na pozitivni kritiki od site politi~ki i pravni subjekti i ednoglasno gi soedinuva site politi~ki gledi{ta. Celta na Nacionalniot sovet za evropska integracija e da se zasilat aktivnostite i odgovornostite na site nadle‘ni dr‘avni i drugi organi i organizacii i obezbeduvawe na zaedni~kata soglasnost vo procesot na dobivawe ~lenstvo na Republika Makedonija vo Evropskata Unija. Samata struktura koja vklu~uva: politi~ki partii, pretstavnici od etni~kite malcinstva, pretstavnici od MANU, mediumite, parlamentarci, pretstavnici od dr‘avata-pretsedava~ na Evropskoto pretsedatelstvo, pretstavnici od Sekretarijatot za evropski pra{awa itn., gi poka‘uva seriozniot pristap i edno- glasnosta na site subjekti zasegnati so evropska integracija kako prioritet na dr‘avata. Sovetot se stremi kon zabrzuvawe na reformite so cel dobivawe {to poskoro datum za pregovori za ~lenstvo. Ottkuka proizleguvaat niza sporni momenti: Mo‘e li sega{nata struktura da odgovori na najspecifi~nite dr‘avni predizvici kako {to se politi~ki dijalog, kohabitacija, re{avawe na globalni pra{awa vo telo koe pretstavuva konglomerat od akteri? ]e pomognat li navistina izbranite ~lenovi pri re{avawe na ovie problemi? Ovoj tekst ima za cel poblisku da go objasni konceptot na Nacionalniot sovet i da go olesni pojasnuvaweto na spornite pra{awa.

str. 88 Politi~ka misla The National Council For European Integration: A Great Leap Towards the EU Integration Process

Bibliography

The Decision establishing the National Council for European Integration (Official Gazette of the Republic of Macedonia 140/2007 of 21 November 2007) The Decision appointing the president, vice-president and the members of the National Council for European Integration (Official Gazette of the Republic of Macedonia 156/2007 of 26 December 2007) Rules of Procedure of the National Council for European Integration 2008 Draft work plan of the National Council for European Integration Rob Sandelin, “Basics of Consensus”, Northwest Intentional Communities Asso- ciation Guide to Consensus, Northwest Intentional Communities Association Ivo Sanader, “Croatia’s course of action to achieve EU membership”, Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn. Zentrum für Europäische Integrations- forschung, 1999 Mladen Stan~i}, “Croatia on its way towards the EU”, Rheinische Friedrich- Wilhelms-Universität Bonn. Zentrum für Europäische Integrationsforschung, Baden-Baden: Nomos, 2002 Office of the Committee for European Integration, Poland and the European Un- ion; Available at: http://www.ukie.gov.pl/WWW/en.nsf/ArchiveDoc ByLocation? Open&RestrictToCategory=Thematic% 20sites>Poland%20and%20the %20European%20Union&Count=-1&ExpandView “Accession negotiations: Poland on the road to the European Union”, Govern- ment Plenipotentiary for Poland’s Accession Negotiations to the European Union, Chancellery of the Prime Minister, Republic of Poland.

Available at: http://www.ukie.gov.pl/HLP/files.nsf/0/60AA2A6B59A916CAC1256F3C002F9F 2D/ $file/AccessionNegotiations.PolandontheRoadtotheEuropeanUnion.pdf? Open Croatian parliament official web site; Available at: http://www.sabor.hr/ Default.aspx?sec=744 EUROBAROMETER survey: http://ec.europa.eu/public_opinion/index_en.htm The Secretariat for European Affairs, Government of the Republic of Macedonia . Official web site: www.sep.gov.mk

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 89 str. 90 Politi~ka misla i EU i Makedonija The Rural Development Component of the IPA and a Few Lessons for Macedonia

Darko Ivanoski

1. Introduction 2. The programmes before IPA

On 17 July 2006, the European The main objective of the IPA is to Council enacted the regulation No. support the development of the aspir- 1085/2006 establishing the Instrument ant and candidate countries to their full for Pre-Accession Assistance (IPA)1. EU membership, but also to prepare For an excellent and exhaustive over- structures within the countries that will view of the document, the framework be able to use the EU funds after the and institutional set up, as well as the accession. In that respect, IPA mainstr- implementation procedures, the read- eams and replaces several EU pro- ers are advised to look into the 19th is- grammes. The coordination of the EU sue of Politi~ka misla (Political Tho- assistance is in that manner improved; ught)2. In that respect and for the pur- however, the objectives, aims and stand- poses of this text, I will not give a de- ards set up in the previous programmes tailed explanation of the structure and persist to a great extent. The EU itself is purposes of the IPA. Rather, I will pro- an entity sui generis, and learning by vide an analysis of the IPA’s component doing has become an important element in respect to the logical continuity with of the building up process of the Union. the previous Community’s programmes. The standards and benchmarks achie- This constitutes the first part of the text. ved in the processes are rarely repli- The second part focuses on the last cated by new ones; rather, they are pro- component of the IPA, Rural Develop- longed and embeded in new pro- ment, which is perhaps the most inter- grammes. This is why before exploring esting and important for Macedonia. In the details of the IPA one must see what this part I explain in detail the compo- was there prior to this programme. The nent, framework and objectives, as well IPA replaces the following programmes: as the goals and standards set in the PHARE, SAPARD, ISPA and CARDS. Multi-annual Indicative Plan (MIP) and The PHARE3 programme was set up Multi-annual Indicative Financial Fra- to provide pre-accession assistance to mework (MIFF). The last and conclud- the 10 countries of Central and Eastern ing part offers several case studies ex- Europe that joined the EU in 2004. This ploring the previous experience of us- was its primary objective, even though ing EU’s pre-assistance aid for rural de- the programme itself extended beyond velopment. this geographical scope. Namely, some

1 Official Journal of the European Union, L 210/82-93, 31 projects in the in the Balkans in the early Jyly 2006. 2 K. Kus Ivanov, “Republic of Macedonia and EU’s Instrument for Pre-Accession”, Politi~ka misla No 19, September 2007, 3 For more details see <>

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 91 Darko Ivanoski

and mid-990s that were financed by the cific country was dependent on the to- EU were under this programme. The tal number of registered agricultural PHARE programme provided technical workers, the total land used for agricul- assistance and investment in the ben- tural activities, the GDP in terms of pur- eficiary countries, mostly in the fields of chasing power parity and the geo- infrastructure and environment. The graphical specifics, if any. PHARE programme also supported The ISPA5 programme was the in- projects that sustained reform of the strument for structural policy for pre-ac- public administration, reform of the in- cession. The objective of the pro- dustry sector and infrastructure in joined gramme was to give aid to the candi- areas. The PHARE programme inhibited date countries for adjusting the trans- and supported cross-border and re- port infrastructure to the EU standards. gional cooperation. The implementation Another strong objective of this pro- was based on multi-annual programmes gramme was to adjust the national that were based on annual national im- standards to the ones of the EU in re- plementation plans. spect of the environment. The candi- The SAPARD4 programme was the date countries had these standards in pre-accession agricultural instrument, infrastructure and environment outlined mainly intended for the development of in their partnerships for accession in the the agricultural sector in the candidate EU. The EU partnerships were and re- countries for membership in the EU. main the main contractual documents The SAPARD programme provided aid between the EU and the candidate in infrastructure, production and mar- countries where the priorities and steps keting of agricultural products. Also, the of the accession process of the coun- programme provided technical assist- try are clearly marked and outlined. The ance support in terms of the implemen- ISPA projects for the support of the tation of standards, education and ag- transport infrastructure were, on aver- ricultural management which provided age, above 5 million EUR. A special fea- for the modernization of the agricultural ture of these projects was to have the sector in the candidate countries. The transport infrastructure of the candidate implementation was based on multi- countries linked with the EU wide trans- annual programmes that were based on portation networks. The programme annual national implementation plans. was implemented on the basis of na- The plans had to contain the quality and tional programmes for adjusting to the health standards and also pay due re- EU Aquis, in the areas of transport and spect to the market efficiency. Greater environment. The EU was financing up priority was given to the project that to 75% of the total budget, in some sustained or opened new work places cases even up to 85%, while the rest of that were protective of the environment. the budget needed to be co-financed. A peculiarity of the SAPARD pro- On the other hand, feasibility studies gramme was that the EU provided up and research projects were eligible for to 75% of the budget, while the rest had 100% of the total costs. For ISPA, the to be co-financed. The budget for a spe- beneficiary countries were responsible

4 For more details see <> lvb/l60022.htm>>

str. 92 Politi~ka misla The Rural Development Component of the IPA and a Few Lessons for Macedonia for the implementation of the funds; lation No. 1085/2006. Only candidate however, it had to be done in accord- countries for membership in the EU will ance with the EU state aid rules. have the possibility to use assistance The Community Assistance for Re- from this component. The main objec- construction, Development and Stabili- tive of the rural development compo- zation (CARDS)6 programme was the nent is to support “policy development main EU programme for the develop- and also preparations for the implemen- ment and assistance of the Western tation and management of the Commu- Balkan countries. The priority objectives nity’s common agricultural policy”7. The of the CARDS programme were the fol- target of such a support is supposed to lowing: a) Development of institutions be the agricultural sector and the rural and democracy; b) Economical and areas in the candidate countries that, social development; c) Regional and in the future, will be aligned to the cross-border cooperation; d) Approxi- acquis communautaire and the chap- mation of the legislation. All national and ter on Common Agricultural Policy and sub-national entities from each West- other relevant policies. Support for the ern Balkan country had the possibility sustainable development is the idea to apply for project funding. The imple- behind the Rural Development compo- mentation of the CARDS programme nent. Even though the Regional Devel- was done on the basis of multi-annual opment Component of the IPA specifi- indicative programmes (for 2-3 years) cally addresses environmental issues, that were prepared by the EU. After that, the Rural Development component can the Western Balkan countries had to not be implemented without due atten- prepare annual programmes with goals, tion to the environmental issues aris- objectives and budgets, and then the ing thereof. A more specific objective relevant projects were taken in consid- of the Rural Development component eration. The CARDS programme paid is introducing the agricultural standards special attention to border management of food production and processing in the issues and strengthening of the admin- candidate countries, i.e., the Republic istrative capacities of the Western Bal- of Macedonia. In this respect, the kan countries. An undertone of this pro- project supported by the Rural Devel- gramme was the development of the opment component can and will entail democracy around the Balkans, while implementation of the EU food safety, the transport, energy and environment veterinary and phytosanitary standards. standards needed to be brought closer The idea is to upgrade the “agricultural to the EU standards. production and processing sector to the Community standards and to improve 3. Rural development under the employment and income opportunities IPA programme in the rural areas”8. To support finan- cially the projects under the IPA in the The Rural Development component Republic of Macedonia, the EU is en- of the IPA programme is outlined in Ar- ticle 12 of the European Council Regu- 7 Official Journal of the European Union, L 210/87, 31.7.2006. 8 Commission Decision, C (2007) 1853 of 30/04/2007 on a Multi-annual Indicative Planning Document (MIPD) 2007- 6 For more details see <> 12.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 93 Darko Ivanoski

Table 1. Breakdown of the IPA Envelope for 2008-2010 into allocations by component for the Republic of Macedonia9

IPA Components 2007 2008 2009 2010 Transition Assistance and Institution Building 41.6 39.9 38.1 36.3 Cross-Border Cooperation 4.2 5.3 5.6 5.7 Regional Development 7.4 12.3 20.8 29.4 Human Resource Development 3.2 6.0 7.1 8.4 Rural Development 2.1 6.7 10.2 12.5 TOTAL 58.5 70.2 81.8 92.3

visaging a support up to 30 euros per nent (from 15,750,000 to 25,200,000 capita up to 2008. A more detailed allo- euros). Most preferable projects in the cation of the total IPA funds for the view of the EU would be the ones in sec- 2008-2010 period can be seen in the tors where the acquis standards are Table 1. comprehensive and detailed, as for ex- The funds aimed for the Rural De- ample in dairy, meat, rendering and fish velopment component are gradually in- sectors. Investment in food processing creasing over the years, and while they companies, mainly SMEs, are possible make only 3.5% from the total funds in and can focus either on production, 2007, in 2010 they are envisaged to processing or marketing part of the ag- reach 13.5% of the total IPA package. ricultural industry in question. Further on, In total, up to 2010, the Republic of the projects under the Rural Develop- Macedonia should use a sum of 31.5 ment component also need to be in line million euros from the IPA’s Rural De- with the National Strategy for European velopment component. Integration of the Republic of Macedo- The sum of all projects taken into nia, especially the objectives for the de- consideration for the Rural Develop- velopment of the agricultural sector11. ment component will be assessed un- 2. To launch preparatory actions for the der three main priorities that the com- implementation of agri-environmental ponent has.10 In that respect, the project measures and the “leader-approach” in should be aiming at the following: order to contribute to the sustainable de- 1. To improve market efficiency and velopment and to the development of pub- the implementation of Community stand- lic-private partnerships in rural areas. How- ards regarding public health, environ- ever, considering the complexity involved mental protection, animal welfare and in the preparation of such measures, their

occupational safety. This priority will 11 The objectives in the National Strategy are defined as carry 50-80% of the total funds set in follows: 1. Enhancing the capabilities of the Macedonian agriculture to compete in the integrated regional markets IPA for the Rural Development compo- in the EU and SEE; 2. Increasing the efficiency of agricultural production, processing and marketing; 3. Establishment of appropriate, effective public and private 9 COM (2006) 672, Instrument for Pre-Accession Assistance institutions to support agricultural development; 4. Increase (IPA) Multi-annual Financial Framework for 2008-2010, 08 of agricultural revenues; 5. Securing access for consumers November 2006, p. 5. to healthy and safe food; 6. Optimal utilization of the 10 Commission Decision, C (2007) 1853 of 30/04/2007 on a country’s limited land resources, forests, and water in an Multi-annual Indicative Planning Document (MIPD) 2007- environmentally acceptable manner and 7. Establishing 2009 for the former Yugoslav Republic of Macedonia, p. sustainable rural communities through continuous rural 41. development.

str. 94 Politi~ka misla The Rural Development Component of the IPA and a Few Lessons for Macedonia implementation shall be launched at a lat- the short- and medium- term priorities ter stage, probably after 2009. that the country had to meet in order to 3. To contribute to the development become an EU member state. In the of rural economy. This priority will carry area of agriculture, these priorities were 20-50% of the total funds set in the IPA reached through a project that received for the Rural Development component funding through the SAPARD pro- (from 6,300,000 to 15,750,000 euros). gramme. The short-term priorities of The key issues considered under this Hungary were the following: priority are the diversification and de- • Alignment and upgrading of the in- velopment of alternative economic ac- spections in the veterinary and plant tivities for the populations living in ru- health sector, particularly at exter- ral areas. The outcome from these ac- nal borders; tivities should secure additional income • Aiding the modernization of the and an increasing chance for the em- meat and milk processing plants so ployment of population in the rural ar- that they meet the EU hygiene and eas. In the long run, sustainability and public health standards; economic progress of the Republic of • Establishment of a vineyard register; Macedonia, diversification is a key prin- As for the medium-term priorities, ciple, and especially in the rural, they entailed: strongly underdeveloped areas. • Alignment of legislation, with special In the preparation of the projects for attention given to the environmen- the Rural Development component, the tal aspects of agriculture and bio- European Commission advises to take diversity; into in consideration the experience • Development of the capacity to im- gained through the SAPARD pro- plement and enforce the common gramme, in terms of implementation, agricultural policy; management and evaluation of usage • Implementation of structural and of the aid. Some experience and pos- rural development measures; sible best practices, can already be • Adoption and implementation of vet- found across the new EU member erinary and plant health require- states, to which will I now turn in the ments; last part of this paper. • Upgrading of certain food process- ing plants and testing and diagnos- 4. A few lessons in rural tics facilities; development • Restructuring the agri-food sector. The measures taken in Hungary In brief, here are two studies of the aided both the public and private sec- short and medium term priorities of tors. The public sector received aid in Hungary and Slovenia for the agricul- technical assistance and equipment, es- tural sector under the SAPARD pro- tablishing better regulation and stand- gramme. A case study of a project sup- ards for the agricultural products, while porting agricultural development from the private sector reached a market-ef- Albania under the CARDS programme ficient quality agricultural production. is also listed. 4.2 Slovenia 4.1 Hungary As in the case of Hungary, the In the 2000-2004 period, the Euro- Slovenian EU partnership outlined the pean Partnership of Hungary outlined short- and medium-term priorities

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 95 Darko Ivanoski

which, in the area of agriculture, were ministrative capacities for managing the met through the SAPARD programme. agricultural sector and mechanisms for The short- term priority was to align the overseeing the implementation of the legislation in the areas of veterinary and health and production standards. The plant health sectors and to establish a emphasis on the border control is due proper control system for the imports to the geographic position of Slovenia, of agricultural products at the border being at the periphery of the EU. checkpoints. The medium-term priori- ties were as follows: 4.3 Albania • Establishing a reliable system for The lack of experts in agricultural registering of land ownership; management in Albania was targeted • Strengthening structural and rural through a CARDS project in 2000-2003, development policy, bringing it more when the Agricultural University in Tirana in line with the Acquis, especially in designed a new curriculum in coopera- terms of inspection at external bor- tion with partners from France, Belgium, ders and veterinary and phyto- Italy, Portugal and Greece. The new cour- sanitary standards; ses included rural development policy, • Setting up basic management international economics and financial mechanisms and administrative management in the agricultural sector. structures necessary for monitoring Student and staff mobility allowed an up- agricultural markets; grading of the skills and transfer of know- • Adoption and implementation of how in terms of the relevant agricultural Community rules in the veterinary technology and economical fields. The and phytosanitary sectors; students of agricultural management in • Upgrading of certain food process- Tirana also had the possibility to use new ing centers and certain testing and modern equipment that was purchased diagnostics facilities; with the EU assistance. A new computer • Restructuring of the agri-food sector. laboratory was furnished, which also had The case of Slovenia shows that the multimedia components and the neces- aid was more concentrated in the pub- sary specialized software. lic sector, in terms of building up ad-

Rezime Tekstot se sostoi od tri dela. Prviot del e voveden i vo nego objasneta vrskata na instrumentot za pretpristapna pomo{ (IPA) so prethodnite programi na Evropskata Unija (EU), kako i razli~nite komponenti na IPA. Vtoriot del e nose~ki i nudi analiza na komponentata za ruralen razvoj na IPA. Tretiot, i zavr{en, sodr‘i analiza na slu~ai na programi za poddr{ka na zemjodelstvoto vo Ungarija, Slovenija i Albanija. ^itatelskata publika preku ovoj tekst mo‘e potesno da se zapoz- nae so idejata na komponentata za ruralen razvoj, pravilata i proce- durite za nejzina implementacija, kako i so specifi~nite merki {to EU gi predviduva. Studii na iskustva od programite za poddr{ka za razvoj na zemjodelstvoto vo Slovenija, Ungarija i Albanija slu`at za ilustracija kakvi s¢ proekti za ruralniot razvoj bi mo`ele da se razvijat i implementiraat vo Makedonija.

str. 96 Politi~ka misla Teorija Za nemo‘nosta od religiozen dijalog, ili za multiplikacija na Avramoviot sindrom

Tihomir Topuzovski

Pra{aweto na koe se odnesuva tendencija da ja konzerviraat smis- tekstot e religiozniot dijalog, od- lata koja ja poseduvaat. Vo reli- nosno, zo{to religiozniot dijalog giite sekoe odnesuvawe e defini- ne e mo‘en? Protivre~nosta na re- rano precizno, odreduvaj}i ja lini- ligiozniot dijalog proizleguva od jata na dozvolenoto. So ogled deka koncipiranosta na religiite kako religiite se kompletni, celosno inherentno monolo{ki obrasci, so soznajni objasnuva~ki obrasci, }e gi ogled deka vernicite se sekoga{ vo opredelam kako causa sui. Sekoj cirkularna relacija so sopstvenite religiozen sistem pretstavuva religiozni sistemi ili religiozna re‘im na vistina, odnosno vnatre organizacija. Religioznite obredi, vo ramkite na samite religii ~ino- simboli i govor ostanuvaat razbir- vite na bogopo~ituvaweto, obre- livi vo ramkite na religiozniot dite, kako i sevkupnata ikonogra- sistem. Samite religiozni propisi fija ne se konvencionalni znaci potpolno obvrzuvaat vo samite sis- ili sliki, tuku tie dejstvuvaat kako temi i se neprenoslivi nadvor od stvarni prenositeli kon edna utvrdenata ramka. transcendentna instanca. Ona koe Vtoriot probelem e izvesna e prisutno kaj religioznite grupi praktika koja vo tekstot }e ja ime- toa e povikuvawe tokmu na taa in- nuvam kako Avramov sindrom. Po- stanca nad, na seznajniot bezgre{en to~no, }e ozna~am grupa simptomi subjekt koj e sekoga{ vistinit. Pri- koi uka‘uvaat na praktika koja na- stapuvaweto kon odredena religija stanuva po religiozno ubeduvawe, podrazbira pristapuvawe kon odre- ili ubeduvawe voop{to, i se mani- den na~in na odnesuvawe, prifa- festira kako ~in na ‘rtvuvawe ili }awe na odredena znakovna posta- ubivawe na drugiot/drugite kako venost, vrednosti i odrednici. Zna- dosleden religiozen akt. ~ajno e deka toj odnos se ostvaruva vo ramkite na religiozniot sistem Dijalog? na veruvawe. Toa e odnos na verni- kot kon Apsolutot (Bog). Toj odnos e Glavnite karakteristiki na re- apsoluten vo taa smisla {to e raz- ligiite se deka se koncipirani vrz re{en (ab-solutus) od site drugi od- osnova na veruvaweto, kako i deka nosi i od site drugi obvrski kon religioznite sistemi pretstavu- drugite, pa zatoa ne e daden da se vaat celosno zavr{eni obrasci so posreduva so ni{to nadvore{no/

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 97 Tihomir Topuzovski

drugo.1 Ova e so isklu~itelna na ne e mo‘en. Ottamu konceptot na va‘nost za razbirawe na reli- jazikot, obredite i sevkupnata po- giozniot sistem, imeno, odnosot koj stavenost na sistemot vo religiite e razre{en od site drugi odnosi i se samodovolni i zatvoreni. Vo obvrski kon drugite i koj ne dava samata religiozna ramka religi- da se posreduva podrazbira suspen- oznite na~ela se odlikuvaat so dirawe na dijalogot so drugite i e objektivnost, impersonalnost, uni- inherentno monolo{ki. Sledstve- verzalnost i doka‘livost. Odnos- no, za vernikot na odredena reli- no, vernicite se voveduvaat vo gija voop{to ne se presudni sta- razbiraweto na religiozniot jazik vovite nadvor od ramkata na nego- i obo‘avaweto niz participacijata viot religiozen sistem i sevkup- vo ‘ivotot na religioznata zaed- nata aksiologija se nao|a vo siste- nica, vo koja znaeweto na religi- mot kade negovite religiozni ube- oznite vistini, u~estvuvaweto vo duvawa ja dobivaat svojata veri- apsolutnata realnost i moralnoto fikacija. Verskiot akt e strogo obvrzuvawe se pojavuvaat kako neopisliv, neiska‘liv; vnatre{- edinstven edine~en akt vo ramkite niot ‘ivot na zaednicata ne mo‘e na odredeniot religiozen sistem. da bide objasnet ili podlo‘en na razgovor. Na primer, religiozniot Nekolku citati govor ne se odviva vo voobi~aenite normi, odnosno vo iskustveniot Stavovite vo religiite za koi ne na~in na zboruvawe so {to valid- mo‘at da se najdat soodvetni racio- nosta na tie veruvawa se doka‘uva nalni tolkuvawa se objasnuvaat so isklu~itelno vo samite religiozni toa {to ~ovekoviot razum se smeta sistemi. Nadvor od utvrdenata kako nedovolen i neadekvaten da gi religiozna ramka, kade pri~inata sfati. Ova mo‘e da se potvrdi ne le‘i vo sistemot, za vernikot e preku nekolku citati koi se odnesu- nedovolno sekoe znaewe voop{to vaat na ovaa relacija, kako {to se: da go verifikuva negovoto tvrde- Hristijanskiot razum gi nao|a we. Ona koe celosno gi opravduva svoeto vdahnovenie i samata svoja nivnite ubeduvawa i pred koe ima- materija vo eden poredok {to go at celosen legitimetet e religi- nadvi{uva;2 ili stavot na Al Gaza- oznata ramka vo koja nivnite ubedu- li (Al-Ghazâlî, c. 1055-1111) – Real- vawa cirkuliraat. Verata e tokmu nosta koja ja narekuvame Bog le‘i taa situacija na preovladuvawe na nadvor od carstvoto na ~ulnata subjektivnoto i individualnoto percepcija i logi~koto mislewe, ubeduvawe i sopstvo nad objektiv- taka {to naukata i metafizikata ne noto, nadvore{noto razbirawe mo‘at da go doka‘at nitu da go po- kako rezultat na eden religiozen reknat wujud na Alah; ili Majmonid sistem na koj vernikot e dosleden (Maimonides 1138–1204) – Bog vo dokolku ‘ivee vo soglasnost so su{tinata na ~ovekoviot razum e na~elata izvedeni od sistemot na nerazbirliv i nepristapen; No veruvawe. So ogled deka religi- mo‘ebi e najsoodvetno ona koe go oznite sistemi se zatvoreni kon- tvrdi Anselmo (Saint Anselm of cepti, dijalogot za nivnata sodr‘i- Canterbury, 1033-1109) koj razmis-

1 @uwi~ Slobodan; predgovor, prevod i napomeni 2 Tatakis Vasilij, "Istorija na vizantiskata filozo- Seren Kjerkegor; "Strah i drhtawe#, Plato, 2003, 64. fija#, Kultura, Skopje, 1998, 21. str. 98 Politi~ka misla Za nemo‘nosta od religiozen dijalog, ili za multiplikacija na Avramoviot sindrom luva za zborovite od Isaja: Ako }e ja poso~am izjavata na papata Be- nemate vera nema da razberete.3 nedikt XVI za islamot, kade koristi Vernikot e siguren deka logikata ne referenca od sopstvenot religi- mo‘e da dosegne golem del od reli- ozen sistem, citiraj}i go John V goznite tvrdewa. Imeno, verata ja Palaiologos, preku zborovite: "Poka- ozna~uva granicata na razbirawe `i mi {to donese Muhamed kako no- posle koja sledi apsurdot do koj se vo, i ti }e pronajde{ samo zlo i ne- pristapuva bez ogled na cenata i ~ove~nost, onakvi kakvi pod negova sudirot so intelektualnite i drugi komanda se ra{ireni od me~ot na normi, pri toa verata ne mo‘e da e verata koja toj ja propoveda{e#. stvar na znaewe zatoa {to niedno Preku ovoj primer se ilustrira znaewe ne mo‘e za predmet da go praktika kade izveduvaweto stavo- ima apsurdot, a tokmu toj apsurd se vi za drugite religii odi vo rela- prifa}a vo apsolutniot odnos kon cija so referencite na sopstveniot Bog. Edinstven adekvaten odnos kon sistem. Isto taka, koga se procenu- nerazbirlivosta i paradoksalniot vaat pojavite ili odnesuvaweto vo predmet na verata e Tertulija- zaednicata se koristat referenci novoto (Tertullian) credo quia absur- od sopstvenata religija i se izvedu- dum est.4 Ottamu tvrdeweto deka (vo vaat kako gotovi stavovi so katego- veruvaweto) religioznite veru- ri~ka odredenost. vawa mo‘at da se tolkuvaat kako patologija na govorot (Kolakovski), Avramoviot sindrom vo smisla deka ona {to gi odr‘uva vo ‘ivot e neuspe{nosta da se raz- Vo verata ne se ostanuva samo na likuvaat smislenite od besmisle- ~isto vnatre{no li~no uveruvawe nite na~ini na izrazuvawe. Vo taa tuku se bara i prakticirawe vo situacija, {to i da se ka‘e ostanuva sklad so religioznite uveruvawa, nerazbirlivo, nitu vistinito nitu so {to vernicite gi potvrduvaat la‘no, duri nitu jazi~ki iskaz. Do- deka voop{to gi poseduvaat. Zna- kolku vernikot bi stapil vo sfe- ~ajno e deka preku verata se postig- rata na konvencionalniot govor bi nuva posakuvanoto edinstvoto na ja izgubil edinstvenosta so religi- beskone~noto i kone~noto vo egzis- ozoniot sistem. tencijata. Takvata vera nu‘no pod- Kako implikacija od pozicio- razbira ‘rtvuvawe na sega{nosta, niranosta na religiozniot sistem no zatoa so naglasen odnos so mina- kako samodovolen, utvrdenata prak- toto i idninata kako dimenzii koi tika e izveduvawe na stavovi preku treba da dadat smisla na izgube- koristeweto odrednici edinstveno nata sega{nost.5 Ova osobeno delu- od sopstveniot sistem. Odnosno, va kako dvi‘e~ka sila na radi- site propozicii, eksplikacii, de- kalnite grupi motivirani od svoite skripcii za drugi religii se reali- religiozni ubeduvawa koi izvr{u- ziraat preku procesirawe na refe- vaat samoubistveni akcii so cel da renci od sopstvenata religiozna predizvikaat golem broj ‘rtvi, ramka. Kako ilustrativen primer naj~esto pome|u nedol‘ni civili. Kako voved vo ovoj problem }e 3 Armstrong Karen, "Istorija Boga#, Narodna kwiga poso~am na ona koe go ilustrira Alfa, Beograd, 1995, 210-222. 4 @uwi~ Slobodan; predgovor, prevod i napomeni Seren Kjerkegor; "Strah i drhtawe#, Plato, 2003, 60. 5 Op. cit., 62.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 99 Tihomir Topuzovski

Slavoj @i‘ek preku inverzijata na ‘uva deka e spremen i na najradi- tvrdeweto na Ivan Karamazov kalni ~inovi, kako {to e ubivaweto "Dokolku Bog ne postoi s¢ e dozvo- na sopstveniot sin, za negovata do- leno# so "Dokolku Bog postoi s¢ e slednost da ne se dovede vo pra{a- dozvoleno#, kako zaklu~ok koj pro- we. Avram voop{to ne slu{a koga izleguva od aktuelnite nastani, Isak se protivi vo namerata da kade ‘rtvuvaweto sebesi, ili ubi- bide ‘rtvuvan, odnosno dijalogot vaweto na drugite vo imeto na pome|u Isak i Avram e prekinat. sopstvenite religiozni sfa}awa i Avram ja slu{a zapovedta na Boga veruvawa, se objasnuva so toa deka zatoa {to odnapred prifa}a stav vernikot ostvaruva causa finalis, deka toa mora da se izvr{i za{to ottamu teleologijata na ovie akti po definicija e pravedna, i pri toa ne mo‘e da se suspendira. Zo{to? suspendiraj}i go sekoj mo‘en dija- Zatoa {to nivnite religiozni ube- log za negovata odluka koj e nadvor duvawa se celesoobrazni i pre- od negoviot odnos so Bog. Avram ovladuvaat vo odnos na ona {to e izjavuva "Gospode na nebesata, ti se nadvor, i ona {to e drugo. Vo ovaa poklonuvam, sekako deka e podobro nasoka bi sakal da go postavam toj da veruva deka sum ne~ovek ot- pra{aweto za modelot na ovoj tip kolku da ja izgubam verata vo Tebe#. prakticirawe na religioznite po- No toj ne mo‘e da go znae toa bidej}i budi, odnosno koj e modelot na ‘rt- ne ja poznava celinata na bo‘jite vuvaweto ili samo-‘rtvuvaweto? barawa nitu ne{to mo‘e da se ka‘e Kako paradigma na ovaa praktika }e za Bo‘jiot etos. Za etosot na samiot ja odredam prikaznata za Avram i Bog mo‘e da se zboruva samo vo ce- Isak. Ovoj pat }e ja postavam kako linata na negovite zapovedi, a toa obrazec na radikalno odnesuvawe duri i na samiot Bog ne e dostapno.6 kako rezultat na versko ubeduvawe. @rtvuvaweto na Isak od strana Prikazna koja tematski e obra- na Avram postoi kako prikazna ili botuvana od mnogu filozofi kako slika, no imame akti, osobeno po- Hegel, Kjerkegor, Levinas, Derida, me|u radikalnite religiozni grupi, Liotar i dr. Kako teolo{ka pret- koi vsu{nost se motivirani od postavka prikaznata za Avram mo‘e modelot na ‘rtvuvaweto, ne od da se rezimira na sledniot na~in: konkretnata slika za Avram i Isak, Bog gi isku{uva i onie najpobo‘- tuku od obrazecot na ‘rtvuvaweto nite, so {to bezuslovnata poslu{- koj dava legitimitet od religiozni nost kon Bog e edinstveniot ispra- pobudi da se ubie. Ottamu, toa se ven religiozen stav. Odnosno, lu|e- radikalnite konsekvenci na pret- to ne se ovlasteni da go ograni~at postavkata "Dokolku Bog postoi#, domenot na Bo‘jite dela i negovata ili zatoa {to Bog postoi mojot akt sposobnost na izbor. e dozvolen i jas ne podlegnuvam na Vo ovaa starozavetna prikazna odgovornosta kon drugiot, takvi Avram e ubeden deka Bog od nego primeri se dene{nite nastani vo bara da go prinese negoviot sin koi ‘rtvuvaweto/ubivaweto e se- Isak kako ‘rtva. Sepak, s¢ zavr{u- kojdnevno prisutno. va kako isku{uvawe na Avram od Vo prikaznata, Avram poradi strana na Bog vo negovata re{enost, ubedenosta deka ja sproveduva Bo‘- odnosno bez ‘rtva. No, Avram doka- 6 Op. cit., 127.

str. 100 Politi~ka misla Za nemo‘nosta od religiozen dijalog, ili za multiplikacija na Avramoviot sindrom jata volja e podgotven da go ‘rtvuva na nadvore{nite ~initeli, odnos- svojot sin bez ogled na stradaweto no, vo prikaznata, bez ogled na i bolkata koi toj ~in }e gi prediz- Isak. Toa e ubedenost koja funkci- vika, i pokraj toa {to nema vidliva onira vo re{itelnosta na sekoj ver- i razbirliva pri~ina nadvor od nik vo postapkata so koja ja doka- negovoto ubeduvawe, ottamu Avra- ‘uva predadenosta kon Boga, za{to moviot ~in za pove}eto ne mo‘e da vernikot veruva deka vistinata i bide ni{to drugo od sinoubistvo ve~nosta mo‘e da gi postigne so (infanticid), i e o~igledna po- prakti~no deluvawe vo svetot, kade vreda na kategori~kiot imperativ sebe-‘rtvuvaweto, ‘rtvuvaweto i so ‘ivotot na drugata osoba ne mo- ubivaweto na drugite osloboduva ‘e da se raspolaga. od svetovniot poredok na stvarite. Vo ovaa praktika ne postoi ob- Liotar vo deloto Le Differend ja vrska kon drugiot. Avram }e go odre- pomestuva prikaznata za Avram i dam kako personifikacija na ver- Isak, postavuvaj}i go pra{aweto ska praktika ili odnesuvawe so dali zapovedta koja ja primil koe, po sopstveno ili po ubeduvawe Avram da go ‘rtvuva svojot sin na na religioznata organizacija na koj bilo na~in e sfatliva od cir- koja se pripa|a, se izvr{uva ‘rtvu- kularite koi sodr‘at uredbi za vawe ili ubistvo, ~esto i preku racii, konvoi, sobirni centri, samo-‘rtvuvawe, za postignuvawe spora ili brza smrt? Avram slu{a: na krajnata cel. Samite dvigateli Isak da umre toa e mojot zakon. Vo koi doveduvaat do ‘rtvuvawe/ toj moment Gospod mu zboruva samo ubivawe na drugiot od verska na Avram, a Avram e odgovoren samo ubedenost }e gi odredam kako Avra- pred Bog. Pra{aweto e, kako da mov sindrom. Tuka se suspendiraat znaeme dali Avram ne e paranoi~en site relacii so drugiot poradi subjekt podlo‘en na ubistveni povisoka cel, doka‘uvawe na vera- (infanticidni) nagoni? So ogled ta i obezbeduvawe na ve~en ‘ivot. deka Gospod mu zboruva samo na Sekoj ~in koj go sledi ovoj obrazec Avram, a Avram e odgovoren samo mo‘e da se identifikuva so Avram, pred Gospod, ona koe Liotar go i go dobiva legitimitetot preku pokrenuva e deka nemame pristap, ubedenosta vo Bo‘jata naklonetost odnosno imame nerazbirilivost ili slu{aweto na Bo‘jiot glas. Toa (nekomunikabilnost) so neposredu- e multiplicirawe na Avramoviot vaniot apsoluten odnos so ne{to sindrom. Ovie grupi ne mo‘at da se drugo, isto taka imame nemo‘nost razberat bez ona {to e nivna vode~- za nadvore{na verifikacija na ka sila, ulogata na religijata, i avtenti~niot povik. Nema somne‘ kako vlijae na nivnata percepcija deka bez drugi (dopolnitelni) para- na svetot. Odnosno, tie se rako- metri ne mo‘e da se isklu~i mo‘- vodat od utvrdeno veruvawe koe nosta nekoi da ‘rtvuvaat i ubivaat kompletno gi motivira i gi uslo- lu|e samo poradi ubedenosta vo vuva nivnite postapki. Vo taa na- sopstvenoto veruvawe. Zna~ajno e soka povikuvaweto na Bog im ovoz- deka izostavenata verifikacija mo‘uva da ne se sami vo toa {to go postoi i vo niza drugi, naizgled tvrdat ili pravat, spomenuvanata potpolno razli~ni situacii, pa izjava e deka Bog e so nas bez ogled dokolku veruvame deka Bog na

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 101 Tihomir Topuzovski

Avram navistina mu zapoveda sino- tifikacija na ovaa praktika mo‘e- ubistvo, kako da bideme sigurni me da napravime koga poedinec ili deka Bog ne zapoveduva sli~no i, grupa ja suspendira va‘nosta na kako {to tvrdi Liotar, na odgo- drugiot/drugite vo odnos na sop- vornite za holokaustot, postavuvaj- stvenata ubedenost deka deluva is- }i nekolku milioni na mestoto od pravno i rezultira so ‘rtvuvawe, Isak? Zarem ne mo‘e da se tvrdi so {to go multiplicira Avramoviot deka Bog vo holokaustot sakal samo sindrom. da ja ispita predadenosta i ubede- Vo edna pretpostavena situaci- nosta kako {to go napravil so Avra- ja, kade religiite nemaat privile- moviot mal holokaust?7 gija da bidat apsolutni koncepti na Konsekvencite na ova pomestu- realnosta, so poreknuvawe na pri- vawe doveduvaat do metastazirawe vilegijata na ekstra-zasnovanost na na Avramoviot sindrom, odnosno, sekoja od religiite posebno, kade ‘rtvuvaweto ne se izvr{uva isklu- verata e pra{awe na izbor se ~itelno od religiozna ubedenost otvora mo‘nosta za dijalog. Tuka tuku od ubedenosta voop{to. Ubede- ve}e ne e zbor za edna sfera na ube- nost koja, pokraj religiozna, mo‘e duvawe koja se napu{ta, tuku mnogu da bide ideolo{ka i kakva bilo pove}e, prekin na vrskite na prak- druga, no povtorno funkcionira po tikata koja e monolo{ka, toa e iz- istiot mehanizam, isklu~uvaj}i go raz na protestot protiv apsoluti- drugiot i podnesuvaj}i go kako ‘rt- zirawe na koja bilo sfera koja go va na sopstvenata ubedenost. Iden- suspendira drugiot.

7 Op. cit., 124-125.

Abstract The subject of the text is religious dialogue or, more specifically, the reasons why religious dialogue is impossible. Namely, religion is inherently a monological system; consequently, dialogue stands in opposition to the concept of religion. Since religion is a complete system which has a tendency to preserve its own content, I define it as causa sui. Religious speech, rituals and symbols are comprehensible only within the framework of a certain religion and believers are in a specific circular relation with them. Accordingly, its content is obligatory within the given frame and cannot be transferred outside the respective religious system. Moreover, for every believer, the views that come from the outside, i.e., outside the given religious concept, are not of great significance for the determination of his/her religious conviction. The text also refers to the story of Abraham and Isaac, a Biblical narrative in which Abraham is willing to sacrifice his son Isaac as a result of his religious conviction. Here, Abraham is the paradigm for practicing any kind of religious violence. In other words, the author extrapolates this narrative as a model to explain numerous events in which religious violence is present. In this context, he puts forward the syntagm Abraham’s syndrome in order to identify the practice of violence over the other/others as the result of religious conviction.

str. 102 Politi~ka misla Portret

Mahatma Gandi Vizioner ili prakti~en idealist

Emilija Tuxarovska

Kako {to p~elite go sobiraat medot od razli~ni cve}iwa, taka mudrata li~nost ja prifa}a su{- tinata na razli~nite sveti knigi i ja sogleduva samo dobrinata kaj site religii Mahatma Gandi

Mahatma Gandi ili Mohandas Karamchand Gandhi e ~ovek-"svetec#, ~ovek-politi~ar, religiozen vodi~, mislitel i prakti~en idealist, no pred s¢ e ~ovek koj veruval vo ~o- vekot, vo negovata su{tinska dob- rina, vo slobodata, vo vistinata i vo ~ovekovoto pravo na izbor. Pra- voto na ~ovekot da ja izbere slo- bodata, da ja izbere verata vo koja }e veruva i da go izbere mirot sproti nasilstvoto e osnovnata cel ne samo na humanizmot i demokratijata tuku dar2, Indija, vo familijata Hindu i temel i su{tina na sekoj dijalog. Modh, kasta na trgovci, kako sin na Gandi smeta{e deka religijata treba Karam{and Gandi, premier na Por- da go odgleda ~ovekot za op{to dobro bandar i Putlibai, i na negovata ~e- i deka od sekoja religiska tradicija tvrtata ‘ena, hindu3 od redot na treba da se izvle~e najdobroto. Pranami Vai{nava. I dvajcata rodi- "Postoi samo edna golema Vistina za teli bile hindusi – vernici, i bla- site religii vo svetot... nejzinata godarenie na ova opkru‘uvawe, Gan- su{tina e zaemnata po~it i tole- di u{te na svoi mladi godini ja so- rancija me|u sledbenicite na razli~- gledal nenasilnata priroda na ‘i- nite religii, so cel da se dostigne vite bitija, i zaemnata tolerancija edinstvoto vo razli~nosta. Zatoa me|u ~lenovite na razli~nite kasti {to Du{ata na religijata e edna...#.1 i sekti. Mohandas Karam~and e roden na 2 oktomvri 1869 godina vo Porban-

2 Grad vo dr‘avata Gujarat. 3 Zbiren naziv za arievski plemiwa {to ‘iveat od 1 M.S. Deshpande, Light of India or Message of Mahatma. damnina vo Indija.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 103 Emilija Tuxarovska

Vo maj 1883 godina, na 13 godini Vo Indija povtorno se vratil kon Gandi bil o‘enet za Kasturbai Na- krajot na Prvata svetska vojna, kade kanji preku dogovoren brak od nego- pak go zapo~nal svoeto nenasilno vite roditeli. So Nakanji ima pet protestirawe protiv Britanija koja deca. Na osumnaesetgodi{na vozrast, vo toj period surovo vladeela so vo 1888 godina zaminal vo Anglija, Indija. Za~etnik na idejata za Satya- zapi{uvaj}i pravni studii na kolex grahata odnosno "sila od koja se ra|a- vo London. Za vreme na svoite studii at vistinata i qubovta, so nenasilni ~ital knigi za hinduizmot, hristi- sredstva#, Gandi se zalaga za pottik- janstvoto, budizmot, islamot i osta- nuvawe na svesta na lu|eto vo Indija natite religii, prou~uvaj}i gi i po- za nenasilno revolucionerno bude- ~ituvaj}i gi razli~nite verski obe- we za svojata sloboda i nezavisnost, le‘ja i tradicii. i celosno otfrlawe na Britanskata Po vra}aweto vo Indija bezuspe{- Imperija, pod ~ija kolonija vsu{nost no se obidel da otvori svoja advo- se nao|ala. So svojata osloboditelna katska firma. Malku podocna, vo 1893 nenasilna borba, Gandi se obidel i godina ja prifatil ponudata za rabota uspeal, iako na kratko, vo edna dla- vo edna indiska advokatska firma vo boko podelena zemja i me{avina od Natal, Ju‘na Afrika. Za vreme na razli~ni religii i verski ubedu- svojot prestoj vo Ju‘na Afrika se vawa, da gi obedini religiite vo dopi{uval so Lav Nikolaevi~ Tolstoj, borbata za nezavisnost na Indija. Vo ~ii stavovi i razmisluvawa izvr{ile 1947 godina, Indija za prvpat vo silno vlijanie vrz nego. svojata istorija na postoewe e Tamu za prvpat gi iskusil diskri- proglasena za nezavisna dr`ava. minacijata i rasizmot vo site sferi Mahatma Gandi ‘iveel skromen i na ‘ivotot. Spored toga{nite zako- bogat duhoven ‘ivot vodej}i se ne ni vo Ju‘na Afrika, postoele razni samo od osnovnite principi na svo- opstrukcii za site lu|e koi ne pripa- jata religija, tuku i od duhovnata si- |ale na belata rasa, pa Gandi bil sve- la na ~ovekot koga se soo~uva so dok i na siroma{tijata i na lo{iot nenasilnata borba za pravednost, tretman od strana na lu|eto od belata vistina, sloboda i religiozna pri- rasa. Poradi takvite nepravdi, padnost. I pokraj toa {to ‘iveel zapo~nal so organizirawe na protes- spored na~elata na svojata religija ti za {to bil i zatvoren. U{te od – hinduizmot, Gandi nesomneno gi prvite svoi dejstvuvawa Gandi pro- prifa}al vrednostite na ostanatite testot go iska‘uval vodej}i se od svo- kulturi i civilizacii, i tokmu zatoa ite dlaboki religiozni ubeduvawa, ne retko znael da povtori: "Jas sum odnosno, vodej}i se od negovite osnov- hristijanin i Indus, isto tolku kolku ni hinduisti~ki4 veruvawa deka {to sum musliman i evrein#.6 Iskreno edinstvenite trajni vrednosti vo ‘i- posakuval Indusite i muslimanite votot se nenasilstvoto i vistinata.5 povtorno da se obedinat i da ‘iveat zaedno vo nezavisna Indija, isto 4 Religija na hindusite {to nastanala na po~etokot na sredniot vek, so spojuvawe na bramanizmot i onaka kako {to ‘iveele i prethodno. budizmot; glavni bo‘estva vo hinduizmot se: Brama, Indra, Vi{nu i [iva. 5 Gandi: 60 godini od smrtta – ALSAT TV. 6 http:/wikipedia/gandi.

str. 104 Politi~ka misla Mahatma Gandi Vizioner ili prakti~en idealist

Mo}ta na Dijalogot svetlina na horizontot, se svrtuvam kon Bhavagat Gita za da najdam uteha Gandi dobro ja poznaval i poso- i vedna{ po~nuvam da se smeam sred ~uval silata na religiozniot dija- celata moja taga.#8 log. Toj veruva vo po~ituvaweto na Gandi veruva deka srcevinata na verskite razliki i, sekako, vo spo- sekoja religija se vistinata i qubov- sobnosta na lu|eto da gi po~ituvaat ta, odnosno so~uvstvoto, nenasil- religioznite razliki i na~ela, i toa stvoto i Zlatnoto pravilo.9 Veruva ne samo vo imeto na slobodata tuku vo moralnite vrednosti, vo po~itu- i vo imeto vo nenasilnata i anti- vaweto na moralnite principi i desktruktivna priroda na ~ove~kite tokmu toa ja pretstavuva osnovata na bitija i su{tinskata sposobnost za dijalogot, po~ituvaweto i ednakvos- so‘ivot i me|usebna tolerancija. ta. Sprored Gandi, tokmu sopstvenosta Vlijanieto na Gandi e ogromno ne i vojnite se najgolemite devijacii na samo za Indija tuku i za celoto demokratijata. I tokmu zatoa, ver- ~ove{tvo, voop{to. Od negovite idei bata vo zaednicata, vo kolektivnata bile inspirirani i Martin Luter sila na obedinetite narodi i zdru- King i Nelson Mandela. Toj e pet pati ‘enite zaednici koi zaedno sve- nominiran za Nobelova nagrada za do~at za goleminata na malite lu|e, mir i toa vo: 1937, 1938, 1939, 1947 i kako i za me|usebnata ~ove~ka, ram- 1948, pet dena pred negoviot atentat. nopravna i verska tolerancija, e Na 30.01.1948 godina vo Delhi Ma- pove}e od neophodna. hatma Gandi e ubien od hinduisti~ki Spored Mahatma Gandi dijalogot fanatik. Nobelovata nagrada za mir, e umetnost koja gi provocira lu|eto za ‘al nikoga{ ne mu bila dodelena. da go sogledaat najdobroto eden kaj Goleminata i zna~ajnosta na Ma- drug, a tokmu dijalogot e onoj koj go hatma Gandi ne samo {to svedo~i niz pravi ovoj svet polesen za ‘iveewe godinite tuku voedno postojano ja za sega{nite i za idnite generacii. potvrduva aktuelnosta na negovite "Treba da rabotime vrz izgradbata na stavovi. Vo vreme na religiozni mirot i pravdinata... za da ja za~u- razdori, podelenosti i netoleran- vame hrabrosta so koja }e ja ‘iveeme cija, negovata verba vo ~ovekot i umetnosta na dijalogot#.7 nenasilnata priroda na ~ovekot, bez Gandi veruva deka site religii se ogled na religioznata pripadnost, ne ednakvi, a dijalogot me|u niv ne samo samo {to ni uka‘uva na silata na {to e potreben tuku i sam po sebe veruvaweto tuku ni go poka‘uva razbirliv. Vo edna prigoda, toj edinstveniot vistinski pat kon izjavil: mirot, slobodata i vladeeweto na "Hinduizmot celosno ja zadovo- pravoto i demokratijata. Po~ituva- luva mojata du{a, i sosema go ispol- weto na tu|ite verski, kulturni i nuva moeto bitie. No koga me progo- op{testveni razliki, neposegnu- nuvaat somne`i, razo~aruvawa mi vaweto kon tu|ata sopstvenost, nate`nuvaat i ne gledam ni zrak li~nata identifikacija i pripad-

8 http:/mahatma.org.in. 7 http:/gandihiserve.com. 9 http:/mahatma.org.in.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 105 Emilija Tuxarovska

nosta treba da pretstavuvaat prak- Toa e porakata koja Mahatma Gandi ti~en ideal kon koj bi se stremel se- ne samo {to ja prenese vo tekot na koj ~ovek, a ne vizija koja bi se za- svojot ‘ivot tuku e poraka koja osta- snovala na fikcija i nelogi~nost. nuva da svedo~i niz burata na sovre- Toa e vsu{nost porakata na ~ovekot menite nastani i, sekako, ostanuva koj za sebe izjavil: "Jas ne sum vi- na sekoj ~ovek poedine~no da ja pre- zioner, jas sum prakti~en idealist#.10 nesuva na generaciite koi doa|aat.

10 http:/gandihiserve.com.

Abstract The greatness and importance of Mahatma Gandhi are seen not only in the celebration of his work and life, but also in the relevance and strong presence of his views. In times of religious discord, division and intolerance, his faith in people and their nonviolent nature, regardless of their religious affiliation, not only manifests his power of belief, but also points to the only right way to peace, freedom, rule of law and democracy. Honouring the religious, cultural and social differences, personal identity and affiliation of others should represent the practical ideal to which one should aspire.

str. 106 Politi~ka misla Recenzii

Za religijata i sekularnosta: Ve~na debata ili neizbe‘na komplementarnost?

Dane Taleski

Dialektik der Säkularisierung - Uber Vernunft und Religion, Jürgen Habermas - Joseph Ratzinger, Verlage Herder Freiburg im Breisgau, 2005, Dritte Auflage.

Ne mo‘am so zborovi da ja dolo- vam vozbudata {to ja po~uvstvuvav koga do mene dojde knigata "Dija- lektika na sekularizacijata#, kade kako avtori se javuvaat Jirgen Habermas, spored nekoi najgolemiot filozof na 20-tiot vek, i Jozef Racinger, temelot na katoli~kata dogma i sega{niot Papa Benedikt XVI. Bev siguren deka se raboti za isklu~itelno va‘na, sodr‘ajna i interesna kniga, no po prvoto ~ita- we moite o~ekuvawa bea daleku nadminati od jasno distiliranite misli izlo‘eni na kristalen na~in za interakcijata odnosno za dija- lektikata, vo edna Hegelijanska smisla kade odnosot na ne{tata e zaemno isklu~iv, no i povrzan, pome|u religijata i sekularnosta. Po nekolku ~itawa s¢ u{te gi tol- kuvam zborovite i gi otkrivam slo- Najprvo, diskutabilno e dali evite na znaeweto, no se nadevam ovaa kniga mo‘e da se nare~e kniga. deka }e uspeam pietot koj go imam Po svojot izgled pove}e nalikuva na kon debatata na dvajcata velikani kni{ka, nema atraktiven dizajn i s¢ skromno da go pretstavam na po{i- na s¢ ima 55 str., vklu~uvaj}i gi i rokata javnost, da gi zaintrigiram predgovorot i bele{kite za avto- zainteresiranite i da gi upatam na rite. No, prosvetlenite qubiteli knigata koja e odli~na literatura na mudrosta znaat deka na knigata vo debatata pome|u duhovnoto i ne £ se sudi po koricite. Knigata racionalnoto. "Dijalektika na sekularizacijata# e

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 107 Dane Taleski

vistinski dokaz za toa, bidej}i e izbran za nov Papa na katoli~kata kako kaj retko koja kniga kvalitetot crkva pod imeto Benedikt XVI. go nadminuva kvantitetot vo eonski Vo juni 2004 godina, dvajcata se razmeri. Su{tinata i srcevinata sre}avaat za prv pat vo Tutcing, vo na knigata gi so~inuvaat dva dela, blizina na Minhen, i toa na povik eden prigotven od strana na Habe- na Katoli~kata akademija. Sakaj}i rmas, a drugiot od strana na Ra- da ja zbogati debatata za religijata cinger. i sekularnosta vo moderniot svet, Za pomalku informiranite }e Katoli~kata akademija ispra}a napravam eden kratok diskurs za pokana do najzna~ajniot sovremen likot i deloto na ovie sovremeni filozof, arhetip na racionalnata xinovi vo nivnoto pole na dejstvu- sekularnost, i do Prefektot na vawe. Se raboti za dvajca germanski rimskata kongregacija zadol‘en za sovremenici, Jirgen Habermas e odr‘uvawe na verata, arhetip na roden vo 1929, a Jozef Racinger e duhovnata religioznost. I dvajcata roden vo 1927. Jirgen Habermas dobivaat pokana da zemat zbor na doktoriral filozofija vo 1954, temata "Pretpoliti~kite moralni dodeka Jozef Racinger doktoriral osnovi na slobodarskata dr‘ava#. teologija vo 1953. Dvajcata izras- I dvajcata odgovaraat na povikot, nuvaat vo isklu~itelni avtoriteti doa|aat na 18 juni vo Tutcing i vo svoite oblasti, Habermas od bivaat govornici vo monumental- 1983 ja vodi presti‘nata katedra niot dijalog koj ve~no }e rezonira po filozofija na univerzitetot vo vo javnosta. Vsu{nost, knigata "Dija- Frankfurt, dodeka od 1981 Ra- lektika na sekularizacijata# e obja- cinger, na povik od Papata Pavle va na nivnite izlagawa. Vo svoite II, odi vo Rim za da stane Prefekt individualni misli, iako trgnu- na kongregacijata za vera (Sacra vaat od navidum sprotivstaveni Congregatio pro Doctrina Fidei) i stavovi, so skromnost svojstvena na Pretsedatel na me|unarodnata teo- otvorenite i proniklivi umovi, i lo{ka komisija na Vatikan. Jirgen dvajcata rezimiraat pozicii koi go Habermas ima dobieno brojni nagra- relativiziraat zna~eweto na reli- di od koi i Karl-Jaspers-Preis (1995); gijata, odnosno na sekularnosta, i Theodor Heuss-Preiss (1999); Nagra- povikuvaat na posilna zaemna in- data za mir na germanskite izdava- terakcija. ~i (2001) i za ‘ivotno delo Kyoto Deka istorijata se povtoruva, i Preis (2004), edna od najpresti‘nite deka ova ne e prv slu~aj, Papa da nagradi vo svetot za kultura i diskutira so filozof, zboruva i nauka. Na po~etokot od 21 vek, Florijan [uler, direktorot na magazinot Times go vbroi Habermas Katoli~kata akademija, vo pred- me|u najvlijatelnite umovi vo 20 govorot na knigata. Imeno, vo 18 vek vek. Brojnite nagradi, po~esti i Papata Benedikt XIV, istaknat dostignuvawa koi Jozef Racinger intelektualec na svoeto vreme, gi ima ostvareno vo svojata plodna odr‘uval prepiska so golemiot kariera pa|aat vo debela senka na prosvetitel i kriti~ar na crkvata faktot {to od april 2005 godina toj Volter. Skoro 250 godini podocna

str. 108 Politi~ka misla Za religijata i sekularnosta: Ve~na debata ili neizbe‘na komplementarnost? se slu~uva nova debata koja gi re- tiven predizvik za filozofijata#. aktualizira ve~nite pra{awa i No, filozofijata mora da se odda- navidum nepremostlivite razliki. le~i od svoite religiozno-meta- Kako {to veli [uler "kaj Habermas fizi~ki koreni. Od druga strana, vo (temelot – m.z) e prakti~niot um, dene{no vreme teologijata s¢ pove- nemetafizi~koto, sekularno raz- }e koristi filozofski obidi za da misluvawe, dodeka kaj Jozef Racin- ja pribli‘i potrebata za avtore- ger (toa e – m.z) stvarnosta na ~o- fleksija na umot. Habermas se so- vekot koj poteknuva od svojot Stvo- glasuva deka filozofijata mo‘e da ritel#. u~i od religijata, i deka sekular- Obrazlagaweto na Habermas e nosta e dvostran i komplementaren deka modernata dr‘ava po~iva na proces na u~ewe so religijata. liberalni principi koi se preto- Religijata igra zna~ajna uloga vo ~eni vo Ustavot od koj se derivi- op{testvoto kako izvor na soli- raat pravnite normi. Legitimnosta darnosta i socijalnata aktivnost na poredokot se crpi od legalnosta, na poedincite. Ponatamu, Habermas a proceduralnosta obezbeduva li~- priznava deka religijata e vo na i kolektivna avtonomija za dej- temelite na kulturnite vrednosti, stvuvawe vo op{testvoto. Solidar- i so samoto toa pridonesuva kon nosta se obezbeduva preku socijal- zbogatuvaweto na javniot diskurs so no-politi~kiot anga‘man, koj e oso- sekularnosta. Spored sfa}awata beno va‘en zaradi participativ- na Habermas, prifa}aweto na raz- nosta vo demokratskite procesi. likite se vo osnovata na politi~- No, za da se obezbedi taa partici- kiot liberalizam, a pravednosta se pativnost, gra|anite treba da bidat ogleduva vo neutralnosta na nor- motivirani preku mo‘nosti za ko- mite za op{testveno povedenie. So munikaciska interakcija so sebe, so samoto toa, postoeweto na diskur- drugite i so sistemot. Javniot dis- sot pome|u sekularnosta i reli- kurs se temeli i gi pribira zaed- gijata e garant za postoeweto na ni~kite vrednosti, kulturata i is- eti~kata sloboda. Vo sekoj slu~aj, torijata, koi sekoj so svoj del se na- o|aat i vo Ustavot na dr‘avata. Za razlika od toa religijata povikuva na moral, koj vo primenuvaweto na pravoto ostava prostor za dr‘avno ili politi~ko odnesuvawe. Merilo za pravdata stanuvaat moralnite na~ela, dodeka crkvata ne e kompa- tibilna so liberalizmot i prosve- titelstvoto. No, ~esto na proble- mite na modernosta se javuva reli- gijata kako odgovor. Dali ova bi mo‘el da bide receptot za idnina, namesto dosega{nata sekularnost? Za Habermas "religijata e kogni-

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 109 Dane Taleski

sekularnosta ima obvrska da ne izvod). Vo ovie procesi religijata pravi prima facie zaklu~oci, pa taka i prakti~niot um imaat zaemna i "sekularnite gra|ani ne smeat da inspirativna uloga na razvivawe go osporuvaat potencijalot za na mo}ta. Dodeka terorot vo moder- vistinitost na religioznite sliki niot svet e proizvod na religiskiot na svetot nitu, pak, smeat na religi- fanatizam, kloniraweto e proiz- oznite gra|ani da im go sporat vod na prakti~not um. Za toa e po- pravoto da go zbogatuvaat javniot trebno prirodnoto pravo koe }e se diskurs so jazikot na religijata. javi kako korektiv na pozitivnoto Liberalnata politi~ka kultura pravo. ^ovekovite prava se bazira- treba da o~ekuva od sekularnite ni na idejata za ~ovekot kako vred- gra|ani da zemat u~estvo i rele- nost sama po sebe. Taa vrednost se vantnite prilozi da gi spremat od javuva vo razli~nite kulturi i ja jazikot na religijata na javno pri- pomaga interakcijata pome|u raz- stapen jazik#. li~nite kulturi. Kulturata bazi- Za Jozef Racinger, najgolemite rana na religiski veruvawa se sret- problemi na dene{nicata koi se nuva i vo islamot, hristijanstvoto, proizvod na globalniot svet i ne- vo Afrika i Latinska Amerika. No, maweto na moralna kontrola se ja- vo nikoj slu~aj sekularnosta i vuvaat zaradi gubeweto na eti~kata religijata ne se univerzalni vred- osnova na mo}ta, problem na koj {to nosti, ili, poto~no ka‘ano, ne se modernata nauka nema odgovor. najduvaat vo ista smisla na site Celta na politikata, spored Ra- strani od svetot. Racionalnosta, cinger, e mo}ta da bide kontro- kako i religijata, sekoga{ e ogra- lirana od pravoto, a pravoto da bi- ni~ena od kulturniot kontekst. Za- de formirano spored voljata na si- toa Racinger rezimira deka i dve- te, {to e svojstveno na demokrati- te se upateni da u~at edna od druga. jata. Sepak, temelot na demokra- Kontrolata i granicite se potrebni tijata, odlu~uvaweto so mnozinstvo i za religijata, no i za sekularnosta sam po sebe e fali~en i ne e seko- bidej}i i dvete imaat patolo{ki ga{ praveden. Postojat odredeni strani. Za religijata toa e terorot, vrednosti koi deriviraat od priro- a za sekularnosta toa se atomskite dnite prava, kako na primer ~o- bombi i kloniraweto. Osven toa, vekovite prava koi ne mo‘at da bi- hristijanstvoto i sekularnosta se dat predmet na odlu~uvawe na mno- partneri vo zapadnata kultura, ili, zinstvoto. Pokraj toa, prakti~niot kako {to veli Racinger "... umot i um sam po sebe ja zgolemuva mo}ta religijata se povikani zaemno da se do nesakani razmeri. Taka, denes ~istat i da se naso~eni eden kon ~ovekot ima golema mo} za uni{tu- drug, eden na drug se potrebni i mo- vawe (sozdadeni se atomski bombi, ra da se priznavaat#. No, pokraj toa, a vo razli~ni delovi na svetot vla- hristijanstvoto i sekularnosta tre- dee terorot), no i za sozdavawe (se ba da obezbedat otvorenost i za razviva tehnologija na klonirawe drugite kulturi. Tie treba da na- na lu|e, {to gi pravi lu|eto pro- pravat obidi za "... polifoni kore-

str. 110 Politi~ka misla Za religijata i sekularnosta: Ve~na debata ili neizbe‘na komplementarnost? lacii, vo koi tie samite bi se otvo- nalnoto i svetot na duhovnoto. No rile kon zapadnata komplementar- i dvajcata otvoraat novi perspek- nost na umot i verata, taka da }e tivi i vidici kade e jasna potre- mo‘e da se razvie univerzalen pro- bata od tolerancijata kon razli~- ces na ~istewe vo koj na krajot site nostite, bez zanemaruvawe na mo‘- va‘ni vrednosti i normi, koi site nosta da se zbogatat poziciite so lu|e gi znaat ili pretpostavuvaat, iskustvata od drugata strana. Ova mo‘at da dobijat nova iluminativ- e edna od mnogute lekcii koi gi nudi na sila, taka da toa {to go odr‘uva knigata "Dijalektika na sekula- svetot povtorno mo‘e vo ~ove{tvo- rizacijata#, no e va‘na kako po~et- to da se pojavi kako aktivna sila#. na da bide rezonirana i apsolvi- Na krajot, treba da se ka‘e deka rana vo na{ata javnost, kade reli- Habermas i Racinger ostanuvaat gijata i sekularnosta se gledaat simboli na dva navidum sprotiv- samo preku nivnata potencijalna staveni sveta, svetot na racio- isklu~ivost.

Abstract The text is a review of the book Dialektik der Säkularisierung - Uber Vernunft und Religion by Jürgen Habermas and Joseph Ratzinger, printed by Verlage Herder Freiburg im Breisgau, 2005, Dritte Auflage. It is a collection of speeches delivered by the authors in June 2004 at the Catholic Academy in Tutzing near Munich. The authors express their views on the topic “The pre-political moral foundations of the state of freedom” from the points of view of secularism and religion.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 111 str. 112 Politi~ka misla Dokumenti

Zakon za verskite zaednici i religioznite grupi

prezemeno od www.pravo.org.mk

Sl. vesnik na R. Makedonija br. 35/97 od 23.07.1997 godina

I. OP[TI ODREDBI

^len 1 So ovoj zakon se ureduva polo‘bata na verskite zaednici, osno- vaweto i rabotata na religioznite grupi, verskata pouka i verskite u~ili{ta, kako oblik na ostvaruvawe na slobodata na veroispovesta i na izrazuvawe na verata.

^len 2 Verskite zaednici, odnosno religioznite grupi se slobodni vo vr{eweto na verskite raboti i verskite obredi.

^len 3 Verski raboti i verski obredi vo Republika Makedonija mo‘e da vr{i samo registrirana verska zaednica, odnosno religiozna grupa. Verskite zaednici i religioznite grupi svojata dejnost ja vr{at vo soglasnost so Ustavot, zakonite i drugite propisi.

^len 4 Zabraneto e gra|aninot na bilo koj na~in da se prinuduva ili popre~uva da stane ili da bide ~len na verska zaednica ili religi- ozna grupa. Zabraneto e gra|aninot da se prinuduva da u~estvuva ili da ne u~estvuva vo verski obredi ili drugi vidovi izrazuvawa na verata. Na gra|aninot ne mo‘e da mu bidat uskrateni pravata {to gi ima spored Ustavot i zakon, poradi verski opredelbi, pripa|awe na verska zaednica ili religiozna grupa, vr{ewe, odnosno u~estvo vo vr{ewe na verski obredi i drugi vidovi izrazuvawe na verata. Izrazuvaweto na veroispovesta ili pripadnosta na verska zaednica, odnosno religiozna grupa ne go osloboduva gra|aninot od obvrskite {to kako gra|anin gi ima spored Ustavot, zakonite i drugi propisi.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 113 Dokument

^len 5 Stranski dr‘avjanin mo‘e, po barawe na verska zaednica, odnosno religiozna grupa, da izvr{uva verski raboti i verski obredi, po prethodno odobrenie na organot nadle‘en za pra{awata na verskite zaednici i religioznite grupi.

^len 6 Verskite sobiri, verskite obredi, verskiot pe~at, verskata pouka, verskite u~ili{ta i drugi vidovi izrazuvawe na verata ne mo‘at da se koristat za politi~ki celi, za pottiknuvawe na verska, nacionalna i druga netrpelivost i za drugi dejstva zabraneti so zakon.

^len 7 Verskite zaednici i religioznite grupi mo‘at da osnovaat verski u~ili{ta vo postapka i pod uslovi utvrdeni so ovoj zakon. Verskite zaednici, odnosno religioznite grupi mo‘at da osnovaat socijalni i dobrotvorni ustanovi, vo postapka i pod uslovi uredeni so zakon.

II. VERSKI ZAEDNICI I RELIGIOZNI GRUPI

^len 8 Verskata zaednica spored ovoj zakon e dobrovolno organizirana, neprofitna zaednica na vernici od ista veroispovest. Za edna veroispovest mo‘e da postoi samo edna verska zaednica.

^len 9 Religiozna grupa, spored ovoj zakon, e dobrovolno, neprofitno zdru‘uvawe na vernici so isto versko ubeduvawe koi ne pripa|aat na registrirana verska zaednica. Gra|anite mo‘at slobodno i javno da osnovaat religiozni grupi, vo soglasnost so ovoj zakon.

^len 10 Religiozna grupa so sedi{te vo Republika Makedonija mo‘at da osnovaat najmalku 50 polnoletni lica, dr‘avjani na Republika Makedonija, so postojano ‘iveali{te vo Republika Makedonija. Osnova~ite na religioznata grupa odluka za osnovawe i pravila, odnosno drug akt so koj se ureduva organizacijata i raboteweto, donesuvaat na sobir na osnova~ite.

^len 11 Osnova~ite na religioznata grupa, opredeluvaat lice (odgovorno lice) koe do organot nadle‘en za pra{awata na verskite zaednici i

str. 114 Politi~ka misla Zakon za verskite zaednici i religioznite grupi religioznite grupi }e podnese prijava vo rok od 30 dena od denot na donesuvaweto na odlukata za osnovawe. Prijavata od stav 1 na ovoj ~len sodr‘i: naziv, podatoci za osnova~ite, sedi{te, predmet na dejstvuvawe, ozna~uvawe na prosto- riite vo koi se vr{at verskite raboti i verskite obredi i podatoci za licata odgovorni za rabotata i za zastapuvawe i pretstavuvawe na religioznata grupa. Kon prijavata se podnesuvaat pravilata, odnosno drug akt so koj se ureduva organizacijata i raboteweto, kako i drugi podatoci i dokumenti so koi se doka‘uva ispolnuvaweto na uslovite za osnovawe.

^len 12 Nazivot na religioznata grupa treba bitno da se razlikuva od nazivite na ve}e registriranite verski zaednici, odnosno religiozni grupi. Nazivot treba da upatuva na faktot deka e religiozna grupa i na vidot na izrazuvaweto na verata {to preku nea se vr{i. Vo nazivot na verskata zaednica, odnosno religioznata grupa ne smeat da bidat sodr‘ani zborovite "Republika Makedonija#, nazivite na drugi dr‘avi, nazivi na dr‘avni ili javni organi i institucii i drugi oznaki. Sedi{teto na verskata zaednica, odnosno religioznata grupa koja vr{i verski raboti i verski obredi na podra~jeto na Republika Makedonija zadol‘itelno e vo Republika Makedonija.

^len 13 Religioznata grupa za koja e utvrdeno deka e osnovana vo soglas- nost so ovoj zakon, se zapi{uva vo registarot {to se vodi kaj organot nadle‘en za pra{awata na verskite zaednici i religioznite grupi. Organot nadle‘en za pra{awata na verskite zaednici i reli- gioznite grupi propi{uva pobliski propisi vo vrska so vodeweto i sodr‘inata na registarot.

^len 14 Verskite zaednici i religioznite grupi imaat svojstvo na pravni lica. Religioznata grupa svojstvoto na pravno lice go steknuva od denot na upisot vo registarot od ~len 13 na ovoj zakon. Verskite zaednici, odnosno religioznite grupi mo‘at da osnovaat socijalni i dobrotvorni ustanovi vo postapka utvrdena so zakon. Odlukite na organite na verskite zaednici, odnosno na religioznite grupi nemaat dejstvo nadvor od niv. Ispravite na organite na verskite zaednici, odnosno religioznite grupi nemaat svojstvo na javni ispravi.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 115 Dokument

^len 15 Verskite zaednici, odnosno religioznite grupi, vo ramkite na svoeto rabotewe vo soglasnost so ovoj zakon, mo‘at da gi koristat sredstvata za javno informirawe, i da izdavaat pe~ateni raboti. Rabotata i koristeweto na sredstvata za javno informirawe, izdavaweto na pe~ateni raboti od stav 1 na ovoj ~len i publikuvawe na reklami so verska sodr‘ina se vr{i vo soglasnost so zakon.

^len 16 Verskite zaednici, odnosno religioznite grupi mo‘at da pribi- raat dobrovolni prilozi za verski i humanitarni celi. Prilozite mo‘at da se pribiraat vo prostoriite i vo mestata vo koi se vr{at verskite obredi i verskite raboti, a nadvor od niv samo so odobrenie na nadle‘niot organ za vnatre{ni raboti. Gra|aninot ne smee da bide prinuduvan ili spre~uvan da dava prilozi za namenite od stav 1 na ovoj ~len. Verskite zaednici, odnosno religioznite grupi ne mo‘at da utvrduvaat obvrski na vernicite za davawe prilozi od stav 1 na ovoj ~len.

^len 17 Verskite slu‘beni lica i drugi lica {to vr{at verski obredi i verski raboti mo‘at od gra|anite da primaat nadomestok, odnosno nagrada za verskite raboti i verskite obredi {to gi vr{at po nivno barawe, vo soglasnost so propisite na verskata zaednica, odnosno reli- gioznata grupa.

^len 18 Verski obredi i verski raboti se vr{at vo crkvi, xamii i drugi hramovi, kako i vo dvorovi koi so niv pretstavuvaat edna celina, na grobi{ta i vo drugi prostorii na verskata zaednica, odnosno reli- gioznata grupa. So vr{eweto na verskite obredi i verskite raboti od stav 1 na ovoj ~len ne mo‘e da se povreduva javniot red i mir, kako i verskite ~uvstva i drugite slobodi i prava na gra|anite koi ne se pripadnici na verskata zaednica, odnosno religioznata grupa.

^len 19 Verski obredi i verski raboti mo‘at da se vr{at i vo drugi prostorii i mesta dostapni na gra|anite, so odobrenie od nadle‘niot organ za vnatre{ni rabota, po prethodno mislewe od organot nadle‘en za pra{awata na verskite zaednici i religioznite grupi. Baraweto za dobivawe odobrenie od stav 1 na ovoj ~len orga- nizatorot na obredot go podnesuva najmalku 15 dena pred denot na odr‘uvaweto na verskiot obred.

str. 116 Politi~ka misla Zakon za verskite zaednici i religioznite grupi

Vo baraweto se naveduva vidot na obredot, koj go izveduva, celta na obredot, kako i vremeto i mestoto kade {to istiot }e se vr{i. Organot od stav 1 na ovoj ~len go izvestuva podnositelot na bara- weto dali go odobruva ili ne go odobruva odr‘uvaweto na verskiot obred najdocna sedum dena pred denot na planiranoto odr‘uvawe na verskiot obred. Po isklu~ok od stav 1 na ovoj ~len, tradicionalni verski obredi i verski raboti (litii i sli~no) vo drugi prostorii i mesta dostapni do gra|anite se vr{at so prethodno izvestuvawe na organot nadle‘en za pra{awata na verskite zaednici i religioznite grupi.

^len 20 Za verski obredi {to vo soglasnost so odredbite na ovoj zakon se vr{at po barawe na gra|anin vo negovoto ‘iveali{te (semejna slava, ven~avawe, kr{tevawe, sunetisuvawe, ispoveduvawe, blagoslov na ku}a ili drug imot i sli~no) ne e potrebno posebno odobrenie. Verski obred (kr{tevawe, sunetisuvawe i sli~no) na maloletnik mo‘e da se vr{i samo so soglasnost od roditelite, odnosno staratelot a ako maloletnikot e postar od deset godini potrebna e i negova soglasnost. Za ovie obredi zadol‘itelno se obezbeduvaat nu‘ni higienski, zdravstveni i drugi uslovi. Licata koi se smesteni vo bolnici, domovi za starci i sli~ni institucii mo‘at da vr{at izrazuvawe na svojata vera i po sopstveno barawe da bidat posetuvani od sve{teni lica zaradi vr{ewe na verski obredi, vo soglasnost so ku}niot red na institucijata vo koja se smesteni.

^len 21 Vo slu~aj koga vo soglasnost so zakon se prezemaat posebni merki za za{tita na zdravjeto na gra|anite, javniot red i mir, bezbednosta i imot od pogolem obem, nadle‘niot organ za vnatre{ni raboti mo‘e da zabrani odr‘uvawe na verski sobiri i poseti na verski manifestacii za vremeto dodeka traat okolnostite poradi koi navedenite merki se prezemeni.

^len 22 Verskite zaednici, odnosno religioznite grupi mo‘at, vo soglas- nost so zakon, da imaat i da steknuvaat vo sopstvenost nedvi‘nosti i drugi sredstva potrebni za vr{ewe na nivnata dejnost. Za izgradba ili steknuvawe na objekt namenet za vr{ewe na verski raboti i verski obredi, pokraj uslovite utvrdeni so zakon, verskata zaednica, odnosno religioznata grupa e dol‘na da obezbedi pozitivno mislewe od organot nadle‘en za pra{awata na verskite zaednici i religioznite grupi.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 117 Dokument

^len 23 Licata odgovorni za rabotata i za zastapuvaweto i pretsta- vuvaweto na religioznata grupa se dol‘ni da podnesat do organot nadle‘en za pra{awata na verskite zaednici i religioznite grupi prijava za sekoja statusna promena ili prestanok na religioznata grupa, vo rok od 30 dena od denot na donesuvaweto na odlukata za promena ili prestanok.

III. VERSKA POUKA I VERSKI U^ILI[TA

^len 24 Verska pouka mo‘e da se izveduva samo vo javni prostorii vo koi se vr{at verski obredi i verski raboti. Za posetuvawe na verska pouka od strana na maloletnik potrebna e soglasnost od roditel, odnosno staratel, kako i negova soglasnost, ako e postar od deset godini. Verska pouka so u~enici mo‘e da se izveduva samo vo vreme koga u~enicite nemaat nastava vo u~ili{tata.

^len 25 Verskite zaednici i religioznite grupi imaat pravo da osnovaat verski u~ili{ta vo site stepeni na obrazovanie, osven vo osnovnoto obrazovanie, za {koluvawe na verski slu‘benici, kako i u~eni~ki domovi za smestuvawe na licata koi se {koluvaat vo tie ustanovi. Versko u~ili{te, odnosno u~eni~ki dom od stav 1 na ovoj ~len mo‘e da se osnova po prethodno dobiena soglasnost od organot nadle‘en za pra{awata na verskite zaednici i religioznite grupi. Ministerstvoto za obrazovanie i fizi~ka kultura mo‘e da vr{i uvid vo nastavnite programi i nivnoto ostvaruvawe vo soglasnost so Ustavot i zakon, vo smisla na ~len 6 od ovoj zakon. Verskata zaednica, odnosno religiozna grupa e dol‘na izvestu- vaweto za osnovawe versko u~ili{te, so aktot za celite i vnatre{nata organizacija na u~ili{teto i nastaven plan i programa vo soglasnost so odredbite na ovoj zakon da go podnese do organot nadle‘en za pra- {awata na verskite zaednici i religioznite grupi najmalku tri meseci pred denot opredelen za po~etok na negovoto rabotewe. Organot nadle‘en za pra{awata na verskite zaednici i religi- oznite grupi e dol‘en svoeto mislewe da go dostavi do verskata zaed- nica, odnosno religioznata grupa vo rok od 60 dena od denot na podnesu- vaweto na izvestuvaweto. Do kolku soglasnosta na organot nadle‘en za pra{awata na verskite zaednici i religioznite grupi e negativno, verskata zaednica, odnosno religioznata grupa ima pravo na prigovor do Vladata na Republika Makedonija, vo rok od 15 dena od dobivaweto na soglasnosta.

str. 118 Politi~ka misla Zakon za verskite zaednici i religioznite grupi

Verski u~ili{ta osnovani od verski zaednici, odnosno od reli- giozni grupi mo‘at da posetuvaat samo lica so zavr{eno zadol‘itelno osnovno obrazovanie ili lica na koi vo soglasnost so zakon im presta- nala obvrskata za zadol‘itelno osnovno obrazovanie.

^len 26 Verskite zaednici, odnosno religioznite grupi samostojno upra- vuvaat so verskite u~ili{ta i u~eni~kite domovi {to gi osnovale vo soglasnost so ovoj zakon. Nastavnite planovi i programi vo verskite u~ili{ta ne smeat da bidat vo sprotivnost so Ustavot i zakon. Nastava vo versko u~ili{te mo‘e da izveduva samo dr‘avjanin na Republika Makedonija. Stranski dr‘avjanin mo‘e da izveduva nastava vo versko u~ili{- te samo povremeno, so odobrenie od organot nadle‘en za pra{awata na verskite zaednici i religioznite grupi.

^len 27 Odgovornoto lice vo verskoto u~ili{te, odnosno u~eni~kiot dom e dol‘no da mu gi stava na raspolagawe na nadle‘niot organ od ~len 25 stav 3 na ovoj zakon site podatoci potrebni za vr{ewe uvid vo raboteweto na verskoto u~ili{te, odnosno u~eni~kiot dom, kako i vo rok opredelen od toj organ da gi otstrani utvrdenite nepravilnosti.

IV. KAZNENI ODREDBI

^len 28 So pari~na kazna od 30.000 do 50.000 denari }e se kazni za prekr{ok lice koe vr{i verski raboti i verski obredi vo sprotivnost so ~len 3 na ovoj zakon.

^len 29 So pari~na kazna od 30.000 do 50.000 denari }e se kazni za prekr{ok: – lice koe na bilo koj na~in prinuduva gra|anin da stane ~len na verska zaednica ili religiozna grupa (~len 4 stav 1); – lice koe prinuduva gra|anin da u~estvuva ili da ne u~estvuva vo verski obredi ili drugi vidovi izrazuvawe na verata (~len 4 stav 2) i – stranski dr‘avjanin koj vr{i verski raboti i verski obredi ili izveduva nastava vo versko u~ili{te bez prethodno odobrenie od organot nadle‘en za pra{awata na verskite zaednici i religioznite grupi (~lenovi 5 i 26 stav 4).

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 119 Dokument

^len 30 So pari~na kazna od 30.000 do 50.000 denari }e se kazni za prekr{ok: – lice koe prinuduva ili spre~uva gra|anin da dava prilozi nameneti za verski i humanitarni celi (~len 16 stav 2); – lice koe vr{i verski obred i verski raboti nadvor od prostoriite od ~len 18 stav 1; – lice koe so vr{eweto na verski obredi ili verski raboti gi povreduva javniot red i mir, kako i verskite ~uvstva i drugite slobodi i prava na gra|anite (~len 18 stav 2) i – lice koe vr{i verski obred bez barawe na gra|anin vo negovoto ‘iveali{te, na maloletno bez soodvetna soglasnost i vo bolnici, domovi za starci i sli~ni institucii, sprotivno na nivniot ku}en red (~len 20 stavovi 1, 2 i 3).

^len 31 So pari~na kazna od 30.000 do 50.000 denari }e se kazni za prekr{ok: – lice koe izveduva verska pouka nadvor od prostoriite vo koi se vr{at verski obredi i verski raboti (~len 24 stav 1); – lice koe organizira ili izveduva verska pouka na maloletnik bez soodvetna soglasnost (~len 24 stav 2) i – lice koe izveduva verska pouka so u~enici vo vreme koga u~enicite imaat nastava vo u~ili{tata (~len 24 stav 3).

^len 32 So pari~na kazna od 50.000 do 100.000 denari }e se kazni za prekr{ok: – odgovornoto lice na religioznata grupa ako vo propi{aniot rok ne podnese prijava do organot nadle‘en za pra{awata na verskite zaednici i religioznite grupi (~len 11 stav 1); – odgovornoto lice vo verskata zaednica, odnosno religioznata grupa koe raboteweto i koristeweto na sredstvata za informirawe, izdavaweto pe~ateni raboti i publikuvaweto reklami so verska sodr‘ina, go vr{i sprotivno na zakon (~len 15) i – odgovornoto lice vo verskata zaednica, odnosno religioznata grupa koe pribira i koristi dobrovolni prilozi za drugi celi (~len 16 stav 1).

^len 33 So pari~na kazna od 50.000 do 100.000 denari }e se kazni za prekr{ok verskata zaednica, odnosno religioznata grupa ako: – utvrduva obvrska na vernicite za davawe prilozi za verski i humanitarni celi (~len 16 stav 3); – osnova versko u~ili{te za u~enici vo osnovnoto obrazovanie (~len 25 stav 1) i

str. 120 Politi~ka misla Zakon za verskite zaednici i religioznite grupi

– osnova versko u~ili{te bez pozitivno mislewe na organot nad- le‘en za pra{awata na verskite zaednici i religiozni grupi (~len 25 stav 2).

^len 34 So pari~na kazna od 50.000 do 100.000 denari }e se kazni za prekr{ok versko u~ili{te ako: – nastavata vo verskoto u~ili{te ja posetuvaat lica bez zavr{eno osnovno obrazovanie (~len 25 stav 6); – anga‘ira ili ovozmo‘i stranski dr‘avjanin da izveduva nastava bez odobrenie od nadle‘niot organ (~len 26 stav 4) i – ne mu gi stava na raspolagawe na nadle‘niot organ podatocite potrebni za vr{ewe nadzor nad raboteweto ili ne gi otstrani utvr- denite nepravilnosti (~len 27).

V. PREODNI I ZAVR[NI ODREDBI

^len 35 Organot nadle‘en za pra{awata na verskite zaednici i reli- gioznite grupi, vo rok od eden mesec od denot na vleguvaweto vo sila na ovoj zakon, }e gi prenese vo svojot registar verskite zaednici i religioznite grupi {to se prijaveni vo Ministerstvoto za vnatre{ni raboti do vleguvaweto vo sila na ovoj zakon. Postojnite verski zaednici i religioznite grupi od stav 1 na ovoj ~len, se dol‘ni da go usoglasat svoeto rabotewe so odredbite na ovoj zakon vo rok od {est meseci od denot na negovoto vleguvawe vo sila.

^len 36 So denot na vleguvaweto vo sila na ovoj zakon prestanuva da va‘i Zakonot za pravnata polo‘ba na verskite zaednici ("Slu‘ben vesnik na SRM# broj 39/77).

^len 37 Ovoj zakon vleguva vo sila osmiot den od denot na objavuvaweto vo "Slu`ben vesnik na Republika Makedonija#.

This document is the Law on Religious Communities in the Republic of Macedonia with focuses on the status of the religious communities in the country. It examines the establishment and work of religious groups as a form of religious freedom and the freedom of expression of one’s faith. As the core value of the democratic society, religious communities confirm the importance of religious freedom and dialogue, not only through their work but also through the exercise of this basic freedom granted by this law.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 121 str. 122 Politi~ka misla Za avtorite

Za avtorite

G-din g-din Stefan, Arhiepiskop predmetot Sovremena evropska i Ohridski i Makedonski, e roden makedonska istorija (19-20 vek). na 1 maj 1955 godina. Za arhijerej na Makedonskata pravoslavna crkva e M-r Dejan Donev, roden 1976, de- izbran i hirotonisan vo 1986 godi- monstrator po Etika na Filo- na kako Mitropolit na Bregalni~- zofskiot fakultet vo Skopje – Ka- kata eparhija. Na Crkovno-narod- tedra za odbranbeni i mirovni stu- niot sobor, odr‘an na 9.10.1999 go- dii i Katedra za psihologija, kako dina, vo crkvata "Sveta Sofija# vo i Etika na komuniciraweto na In- Ohrid, bil izbran, a potoa i vosto- terdisciplinarnite studii po li~en kako petti Poglavar na Make- novinarstvo na Pravniot fakultet. donskata pravoslavna crkva. Ot- Magistrira vo juli 2005 godina so toga{ toj ja izvr{uva dol‘nosta temata "Eti~kiot mehanizam na Arhiepiskop Ohridski i Makedon- dejstvuvawe na nevladinite organi- ski, a istovremeno e i nadle‘en ar- zacii# pod mentorstvo na prof. d-r hijerej na Skopskata pravoslavna Kiril Temkov, pod ~ie mentorstvo eparhija. na Filozofskiot fakultet vo Skopje vo momentov go izrabotuva i Anri Bone vo momentov raboti ka- doktorskiot trud "Eti~kite vred- ko direktor na Fondacijata "Konrad nosti vo menaxerstvoto#. Dosega Adeanuer# vo Skopje, Republika objavuval brojni tekstovi so nau~na Makedonija. Po profesija e politi- sodr`ina vo spisanijata: "Filo- kolog. Prethodno rabotel vo Fonda- sofija#, "Razgledi#, "Kulturen `i- cijata "Konrad Adeanuer# vo Kiev i vot#, "Gra|anski svet#, "Filozofska Moskva. Rabotel i kako ekspert za istra`ivawa#, kako i spisanieto bezbednosni pra{awa vo German- "Habitus#, a u~estvuval i na brojni skata ambasada vo Kiev i kako nau~ni internacionalni i doma{ni OBSE nabquduva~ za vreme na "Por- simpoziumi. tokalovata revolucija# vo Ukraina. Elena Dragomir e pomlad istra- Ivanka Dodovska, diplomiran ‘uva~ na Istra‘uva~kiot centar politikolog. Postdiplomski studii "Grigore Gafencu# za Istorija na na Pravniot fakultet vo Skopje, od me|unarodni odnosi pri Univerzi- oblasta na dr‘avno-pravnata isto- tetot Valahia vo Trgovi{te, Roma- rija na Makedonija (od antika do nija. Doktorant na Helsin{kiot denes); anga‘irana kako demon- univerzitet. Specijalizirala Is- strator na Pravniot fakultet vo torija na diplomatija, so akcent na Skopje, otsek Politi~ki studii na Diplomatijata na Konferencijata

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 123 Za avtorite

za bezbednost i sorabotka vo Ev- RM. Vo stranstvo izvr{uval dol- ropa. Objavuva tekstovi za istori- ‘nosti na vicekonzul vo GK na jata na Romanija. Sfera na interes SFRJ, Wujork (1989-1991), v.d. gene- £ se me|unarodnite odnosi za vreme ralen konzul na RM vo Wujork, SAD na Studenata vojna i komunisti~ki- (1996-2000), minister-sovetnik i ot re‘im vo Romanija. v.d. ambasador na RM vo Otava, Ka- nada (2002-2006). Dobitnik e na pre- Darko Ivanoski e roden vo Prilep sti‘nata me|unarodna mirovna na- 1980 godina. Diplomiran ekonomist grada Shri Chinmoi, Ottawa 2004. Od na Dr‘avniot univerzitet "Sveti oktomvri 2006 godina do denes ja Kliment Ohridski# vo Prilep, ot- izvr{uva funkcijata Direktor sek marketing-menaxment i direk- (Pretsedatel) na Komisijata za tor na Evrokonsalting fonds DOO odnosi so verskite zaednici na Skopje, agencija za menaxirawe so Republika Makedonija. pretpristapnite fondovi vo R. Makedonija. Evrokonsalting fonds Kiril Nejkov, roden 1977 Skopje. ima za cel: postavuvawe efikasna Toj e magister po me|unarodno pravo i dolgoro~na sprega me|u na{ite na Univerzitetot vo Kembrix. klienti (stopanski subjekti, pri- vatni kompanii, lokalna samo- Vasilka Salevska, magister po uprava, zemjodelski asocijacii, Upravuvawe i politiki na Evropska nevladini organizacii, javna admi- Unija na Kolexot od Evropa vo Nato- nistracija), od edna, i evropskite lin, Var{ava, Republika Polska. fondovi, od druga strana, s¢ za cel Prethodno zavr{ila Praven fakul- poefikasno i navremeno iskoris- tet, otsek me|unarodno pravo, vo tuvawe na istite. Skopje. Momentalno raboti vo Se- kretarijatot za evropski pra{awa, D-r Cane Mojanoski e redoven Vlada na Republika Makedonija, ka- profesor na Policiskata akade- ko rakovoditel na Oddelenieto za mija vo Skopje. Profesor e po pred- koordinacija na procesot na prevod. metot Metodologijata na istra‘u- vawe na bezbednosnite pojavi. Iz- Dijana Stojanovi} \or|evi}, ro- biran e za profesor po predmetite dena 1983 godina vo Skopje. Diplo- Osnovi na op{testvenoto uredu- mirala na Pravniot fakultet "Jus- vawe, Sociologija na obrazovani- tinijan Prvi# vo Skopje, otsek po- eto. Avtor e na 6 knigi. liti~ki nauki. Vo momentov raboti vo Institutot za sociolo{ki i po- Zvonko Mucunski, roden 1962 liti~ko-pravni istra`uvawa kade godina, diplomiral i magistriral gi privr{uva i postdiplomskite na Pravniot fakultet vo Skopje. Vo studii po politi~ki nauki. diplomatska slu‘ba e od 1988 go- dina. Vo MNR na RM bil sovetnik, Haxi Sulejman ef. Rexepi e roden dr‘aven sovetnik, a vo 2001 i 2002 vo 1947 god., vo selo Gorno Svilare, godina bil {ef na kabinet na trojca Skopje. Pripa|a na prvata genera- ministri za nadvore{ni raboti na cija teolozi od R. Makedonija koi

str. 124 Politi~ka misla Za avtorite imaat zavr{eno univerzitetski Dane Taleski, doktorant na poli- studii. Haxi Sulejman ef. Rexepi ti~ki nauki na Pravniot fakultet vo 1974 gi zavr{il studiite vo – Skopje, Univerzitet „Sv. Kiril i Kuvajtskiot univerzitet, na Praven Metodij”. i [erijatski fakultet. Posle zavr- {uvaweto na studiite toj se vra}a Tihomir Topuzovski, roden 1978 vo rodnoto mesto kade za celi {es- god., diplomiral i magistriral na naeset godini raboti kako versko- Fakultetot za likovni umetnosti prosveten referent pri Islam- vo Skopje. Paralelno diplomiral i skata zaednica – Skopje. Edno vre- na Filozofskiot fakultet vo me rabote{e i kako profesor vo Skopje (grupa Filozofija). srednoto Teolo{ko islamsko u~i- li{te Isa-beg medresa vo Skopje. Emilija Tuxarovska, rodena 1981 Vo prvite slobodni izbori odr‘ani godina, magistrant po menaxment vo vo 1991 e izbran za Pretsedatel na obrazovanie. Diplomiran filolog Islamskata zaednica vo RM, kade po op{ta i komparativna kni‘ev- {to posle prviot mandat, poradi nost – nau~na nasoka. Raboti kako postignati rezultati vo upravu- stru~en sorabotnik vo Fondacijata vaweto so IZ vo RM, i vo drugite "Konrad Adenauer# vo Skopje, Repub- izbori, odr‘ani vo 1996 god., e iz- lika Makedonija. bran po vtor pat za Pretsedatel na IZ vo RM, kade e proglasen za Reis Mihail Cekov, roden na 05 avgust ul Ulema na Islamskata zaednica 1947 g. vo Strumica, od tatko Ceko vo RM. Haxi Sulejman ef. Rexepi i majka Ristena. Osnovno u~ili{te: be{e klu~niot ~ovek za izgradbata Kole{ino i Strumica; Gimnazija: na Fakultetot za islamski nauki vo Strumica; Teolo{ki studii vo Ger- Skopje. Toj be{e izbran i za dekan manija, 1968-1973 vo Bad Kloster- na Fakultetot za islamski nauki i lausnic (I. Germanija), Frankfurt istovremeno predava{e vo ovoj na Majna / Rotlingen (Z. Germanija). fakultet. Vo 2006 god. be{e izbran Od 1975 Pastor vo Evangelsko-me- po tret pat kako Reis ul Ulema todisti~kata crkva vo RM. Nadzo- (Pretsedatel) na Islamskata zaed- ren stare{ina i Rakovoditel na nica vo RM. Sekretarijatot na Crkvata.

Godina 6, br. 21, mart 2008, Skopje str. 125 Za avtorite

str. 126 Politi~ka misla