Verborgen competitie Verborgen competitie Over de uiteenlopende populariteit van sporten Maarten van Bottenburg Arko Sports Media ISBN 90-77072-38-1 NUR 163 © 2004 Arko Sports Media, Nieuwegein © 2004 Maarten van Bottenburg Tweede herziene druk Geactualiseerde uitgave (Eerste druk Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 1994) Ontwerp en opmaak: Boerma Reclame, Waddinxveen Drukwerk: Drukkerij Giethoorn ten Brink, Meppel Fotografie: PRO SHOTS, Almere Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag, zonder schriftelijke toestemming van de recht- hebbende(n) op het auteursrecht, c.q. de uitgever van deze uitgave door de rechthebbende(n) gemachtigd namens hem (hen) op te treden, niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op de gehele of gedeeltelijke bewerking. De uitgever is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiëren, als bedoeld in art. 17 lid 2. Auteurswet 1912 en in het KB van 20 juni 1974 (Stb. 351) ex artikel 16b., te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden. Inhoudsopgave 1 Een mondiaal sportpanorama 7 1.1 De opkomst van het wereldsportstelsel 8 1.2 Dynamiek van de globalisering 12 1.3 De differentiële popularisering van sporten 17 1.4 Opbouw van het boek 20 2 De populariteit van sporten: meting en verklaring 23 2.1 Actieve beoefening en publieke belangstelling 24 2.2 Sportbeoefening in georganiseerd en ongeorganiseerd verband 26 2.3 Verklaringen voor de populariteit van sporten 31 2.3.1 De invloed van klimaat en landschap 31 2.3.2 Sportvoorkeur en lichaamsbouw 32 2.3.3 Verschillen in het voorzieningenniveau 33 2.3.4 Ongelijke kosten 34 2.3.5 Algemeen menselijke voorkeuren voor intrinsieke kenmerken 36 2.3.6 Sportvoorkeur en volkskarakter 38 2.3.7 Sportvoorkeur en individualisering 39 2.3.8 Het ‘Ard-en-Keesie-effect’ 44 2.3.9 De lokroep van het grote geld 52 2.3.10 De invloed van de televisie 53 2.3.11 Conclusie 55 3 De herkomst van sporten: modernisering en sportificering in centra van verspreiding 61 3.1 De ontwikkeling van het moderne sportmodel: vroege modernisering in Engeland 62 3.1.1 Boksen, paardenrennen, roeien en cricket: de neergang van gepatroniseerde sporten 64 3.1.2 Voetbal, rugby en hockey: atletisme op de privé-scholen en universiteiten 70 3.1.3 Golf, tennis, badminton, tafeltennis en squash: burgerlijke sporten in besloten clubs 78 3.1.4 Darts, snooker, bowling: laat gesportificeerde cafésporten 86 3.2 De opkomst van de turnbeweging: versnelde modernisering in Duitsland 87 3.2.1 Turnen: opvoedkundig en ideologisch verantwoord 88 3.2.2 Handbal: een alternatieve teamsport binnen de turnbeweging 91 3.3 De ontwikkeling van het Amerikaanse sportpatroon: relatief autonome modernisering in de Verenigde Staten 93 3.3.1 Honkbal versus cricket: verzelfstandiging van de Amerikaanse cultuur (I) 95 3.3.2 American football versus voetbal en rugby: verzelfstandiging van de Amerikaanse cultuur (II) 102 INHOUDSOPGAVE 5 3.3.3 Basketbal en volleybal: scholen en de YMCA 107 3.3.4 Californian sports 111 3.3.5 Engelse sporten in de Verenigde Staten 113 3.4 De sportificering van vechtstijlen: latere modernisering in Japan 114 3.4.1 Overname van westerse sporten in Japan 115 3.4.2 Sportificering van inheemse vechtstijlen 119 4 De differentiële popularisering van sporten in Europa: een langzaam verlies van de hegemonie 123 4.1 Rivaliteit tussen twee sporttradities: de grondstructuur van het Europese sportpatroon tot 1945 124 4.1.1 De Engelse sporten: popularisering en exclusivering 125 4.1.2 De gymnastiekbeweging: bloei en verzet 153 4.1.3 Schaatsen in Nederland: nationale popularisering en internationale marginalisering 162 4.2 Nieuwe verhoudingen, andere sportvoorkeuren: ontwikkelingen na 1945 169 4.2.1 Afkalving van de Europese macht en de opkomst van de niet-Europese sporten 169 4.2.1.1 Sovjetisering van de sportbeoefening 170 4.2.1.2 De differentiële popularisering van Amerikaanse sporten 172 4.2.1.3 Verspreiding en verharding: de Japanse vechtsporten 181 4.2.2 Veranderingen in de klassenverhoudingen en de populariteits- toename van statussporten 187 5 De verschillen in het wereldsportstelsel 197 5.1 Geen onbeschreven blad: de differentiële popularisering van sporten in de White Dominions 200 5.2 Veracht en geacht: de differentiële popularisering van sporten in Azië 207 5.3 Onafhankelijke afhankelijkheid: de differentiële popularisering van sporten in Latijns-Amerika 219 5.4 In de periferie: de differentiële popularisering van sporten in Afrika 227 6 Conclusie: Verborgen competitie 233 6.1 Het gehanteerde verklaringsmodel 235 6.2 De aura van mondialisering 244 Appendices 247 Register 247 Voetnoten en verwijzingen 247 Bibliografie 247 6 VERBORGEN COMPETITIE 1 Een mondiaal sportpanorama 1.1 De opkomst van het wereldsportstelsel Vrijdag 8 juni 1990. Terwijl in Milaan de zomeravond invalt en in Sydney de wintermorgen aanbreekt, wachten overal ter wereld mensen zittend voor de televisie op het fluitsignaal van een Franse scheidsrechter. Als dat geklonken heeft, beginnen 22 Argentijnen en Kameroeners de openingswedstrijd van het wereldkampioenschap voetbal in het Milanese Giuseppe Meazza-stadion. De Argentijnse voetballers verdienen hun brood in Spanje, Italië, Frankrijk, Duitsland, Mexico, Colombia en Argentinië. Hun tegenstanders hebben een Rus als coach en komen zelf merendeels uit voor Afrikaanse clubs. Een aantal van hen is werkzaam in Frankrijk, Zwitserland en Spanje. De Argentijnse en Kameroense elftallen behoren tot de nationale teams die zijn overgebleven uit een groot aantal kwalificatieduels waarbij meer dan honderd landen betrokken waren. Egypte schakelde Malawi en Kenia uit, Zuid-Korea versloeg Nepal en China, Costa Rica won van Trinidad en Tobago, en België overwon Tsjechoslowakije en Portugal. Op de openings- wedstrijd in Milaan zijn mensen uit Nederland, Brazilië, Spanje en vele andere naties afgekomen, hoewel de meerderheid van de 80.000 toeschouwers Italiaans is. Televisiecamera’s en straalsatellieten maken het 2,65 miljard mensen in 118 landen mogelijk de finale rechtstreeks te volgen. Vrijwel al deze mensen begrijpen de betekenis van de gebeurtenissen: de opstellingen en tactieken, de toss vooraf, de aftrap, overtredingen, bestraffingen, doelpunten, hoekschoppen, buitenspelgevallen, de gele en rode kaarten. Waar ook ter wereld, men windt zich op over twijfelachtige beslissingen, prachtige acties en smerige overtredingen. Sport bestaat wereldwijd in gestandaardiseerde vorm. Iemand die bekend is met een sport kan deze overal ter wereld beoefenen. De regels, sancties, spelers- aantallen, veld- en doelafmetingen, kledingvoorschriften, rituelen en symbolen van iedere tak van sport zijn overal dezelfde. Van Stockholm tot Sydney kennen tennissers de volley, smash en dubbelfout, en tellen zij van love, 15, 30, 40 tot game; van São Paulo tot Kiev maken basketbalspelers een persoonlijke fout en vechten zij om de rebound; van Delhi tot Bermuda gebruiken in het wit geklede cricketspelers tijdens de pauze van hun wedstrijd de lunch of thee. En ook de betekenissen van deze sportieve activiteiten en de reacties die ze oproepen, kennen een mondiale verspreiding. Er is een wereldsportstelsel ontstaan dat mensen van alle nationaliteiten aan elkaar verbindt.1 Dit universele karakter is zo vanzelfsprekend dat het bijzondere ervan nauwelijks opvalt. Toch heeft de ontwikkeling “van lokale variatie naar internationale standaardisatie” de moderne sport een fundamenteel nieuw aanzien gegeven.2 Deze transformatie van vroegere sportachtige vermaken in gestandaardiseerde sporten die internationale erkenning hebben gekregen, zal ik in dit boek de ‘sporti- ficering’ van vermaken noemen.3 Standaardisering vereiste organisatievorming 8 VERBORGEN COMPETITIE en reglementering. Daarnaast ging deze gepaard met andere ontwikkelingen die kenmerkend zijn voor de overgang van sportachtige vermaken in moderne sporten. De sporthistoricus Allen Guttmann benadrukt er zeven: secularisering, egalisering, bureaucratisering, specialisering, rationalisering, kwantificering en recordstreven.4 Zonder deze criteria te veronachtzamen, leg ik het accent in dit boek op de internationale standaardisering. Daardoor baken ik deze studie in de tijd af. Voor iedere sport neem ik als aanvangspunt van studie de periode waarin de eerste gestandaardiseerde regels die later internationale erkenning hebben gekregen schriftelijk werden vastgelegd. Sportachtige vermaken zijn van alle plaatsen en tijden. Veel van deze vermaken waren verbonden met het aanleren van essentiële vaardigheden voor jacht, transport en oorlog, zoals boogschieten, hardlopen, paardrijden, zwemmen, schaatsen, zwaardvechten en worstelen. Maar ook vermaken met een bal, waarin het speelse element sterker op de voorgrond trad, waren alom aanwezig. Sommige balspelen hadden wat weg van honkbal, zoals het Noord-Afrikaanse om el mahag en het Indiase gulli danda. Andere leken meer op het tegenwoordige voetbal en handbal, zoals het tlaxtli dat in Midden-Amerika voorkwam. Chueco en linao, balvermaken van Indianen in de zuidelijkste delen van het Amerikaanse continent, bevatten elementen van het tegenwoordige hockey en rugby. Een vroege vorm van polo was een populair vermaak in verscheidene Aziatische landen. Al deze sportachtige vermaken waren plaatsgebonden. De beoefeningsvormen en -voorschriften verschilden per land en binnen landen per plaats of regio. In Europa was het niet anders. Ook hier bestonden vele vermaken waarin voorlopers van