Diyarbakır Kale Kenti'nde Koruma Ve Planlama Sorunları
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
MAKALE / ARTICLE Diyarbakır Kale Kenti’nde Koruma ve Planlama Sorunları Conservation and Planning Problems in Diyarbakır Castle City D. Türkan KEJANLI,1 İclal DİNÇER2 Diyarbakır’ın ilk yerleşim yeri olan Sur İçi Bölgesi, tarihin her dö- Suriçi region, the first settlement part of Diyarbakir, has been neminde belirli değerlere sahip bir yerleşme alanı olmuştur. Bir- a settlement area with specific values throughout its history. çok uygarlığa beşiklik etmiş, uzun yıllar önemli ticaret ulaşım ak- It has been the cradle of many civilizations, located as it is, in sında yer alarak ticari bir merkez görevi görmüş ve bu durum an important commercial transportation axis serving the com- kentin gelişiminde etkili olmuştur. Anadolu ve Mezopotamya mercial center, These factors have affected the development bölgelerindeki kültürler kent gelişimini etkilemiş ve Diyarbakır of the city. The cultures found in Anatolia and the Mesopo- bölgedeki konumu nedeniyle karma bir kentsel morfolojiye sa- tamia regions have influenced the development of Diyarbakir hip olmuştur. Kent, kale duvarları ile çevrilmiş ve bütünlüğünü city and it developed a mixed urban morphology because of its günümüze kadar koruyarak yerleşim dokusunu sürdürmüştür. position in the region. The walls around the city played an im- Ancak, son birkaç on yılda Diyarbakır Sur İçi Bölgesi bu önemli portant part in the urban settlement pattern by preserving the dokusunu kaybetme sürecine girmiştir. Kenti korumak için hazır- integrity of the city. However, the Diyarbakir Suriçi region has lanan planların ve uygulayıcı kurumların yaklaşımları bu süreçte begun to lose this important tissue in the last several decades. belirleyici rol oynamıştır. Bu çalışma, Diyarbakır tarihi Sur İçi böl- Prepared city plans and the approaches of enforcement agen- gesinin korunamamasındaki temel etkenlerin ortaya çıkartılması cies have played a role in this process. This study aims to offer ve tarihi dokuya sahip bölgelerdeki koruma çalışmaları için öne- ways in which the conservation of the Diyarbakir Suriçi region riler sunmayı amaçlamaktadır. and its historical texture can be sustained. Anahtar sözcükler: Diyarbakır; kale; koruma; planlama; tarihi Key words: Diyarbakir; castle; conservation; planning; historical çevre. environment. Giriş rak büyümüştür. Diyarbakır kentinin ve kalesinin ilk ku- Diyarbakır kale kenti, Türkiye’nin Güneydoğu Böl- ruluş tarihi bilinmemekle birlikte, ilk yerleşim bölgesi gesinde yer almaktadır. Bölgenin en büyük illerinden iç kalenin yer aldığı alandır. Kalesi arazinin şekline uy- biri olan kent, tarih boyunca nüfus hareketlerine ma- durularak zaman içerisinde gelişen ve büyüyen Diyar- ruz kalmış, bereketli toprakları ve stratejik konumu ne- bakır, egemenliğinde kaldığı devletlerin yerleşim mo- deniyle de her medeniyetin sahip olmak istediği bir yer dellerine bağlı olarak şekillenmeye başlamış ve kent- olmuştur. Topoğrafik konumu, kenti korunmaya elve- sel doku, bu devletlere özgü tek yapı ölçeğindeki bir- rişli kılmış ve kent küçük bir kale nüvesinden başlaya- çok eserin yapılmasıyla gelişimini XIX. yy’a kadar de- 1Dicle Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, 1Department of Architecture, Dicle University, Faculty of Engineering and Diyarbakır. Architecture, Diyarbakır, Turkey; 2Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, 2Department of City and Regional Planning, Yildiz Technical University, İstanbul. Faculty of Architecture, Istanbul, Turkey. *Bu makale 1. yazarın 2. yazar danışmanlığında Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen *This paper reveals some of the findings of 1st author’s PhD research at Department Bilimleri Enstitüsü Şehir ve Bölge Planlama Anabilim Dalı’nda 2004 yılında of City and Regional Planning, Yildiz Technical University, Institute of Science, tamamladığı doktora tez çalışmasından üretilmiştir. supervised by 2nd author, Istanbul, Turkey. MEGARON 2011;6(2):95-108 Başvuru tarihi: 9 Kasım 2010 (Article arrival date: November 9, 2010) - Kabul tarihi: 27 Nisan 2011 (Accepted for publication: April 27, 2011) İletişim (Correspondence): D. Türkan KEJANLI. e-posta (e-mail): [email protected], [email protected] © 2011 Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi - © 2011 Yıldız Technical University, Faculty of Architecture m garonjournal.com CİLT VOL. 6 - SAYI NO. 2 95 vam ettirmiştir. XIX. yy’dan itibaren tüm Türkiye’de ol- riye Selçukluları, İnaloğulları, Nisanoğulları, Artuklu- duğu gibi Diyarbakır’da da yaşanan modernleşme ha- lar, Eyyubiler, Anadolu Selçukluları, Mardin Artuklula- reketleri, tarihi kentsel doku ve onu çevreleyen kale- rı, Akkoyunlular ve Safevilerin egemenliği takip etmiş- nin özgün yapısını etkilemiştir. Türkiye’nin diğer kentle- tir. Bunları, M.S. 1515-1920 yılları arasında 405 yıl sü- rinde olduğu gibi Diyarbakır tarihi kentsel dokusu için recek olan Osmanlı egemenliği izlemiştir. Bu dönemle getirilen plan kararları, kentin tarihi çekirdeğinin daha birlikte yapılaşmalar da Osmanlı kentlerinin genel özel- modern bir yapıya ulaştırılmasını hedeflemiştir.- Uy liklerine uygun bir biçimlenme göstermeye başlamış- gulandığı dönemde kısmen de olsa başarılı bulunmuş tır. Osmanlı kentlerindeki bu değişim, XIX. yy’dan itiba- olan bu uygulama, uzun vadede tarihi kent dokularının ren modern kent biçimlenmesine dönüşecek ve kent, bugünkü bozulmuşluğuna neden olan etkenlerden biri dokularını farklı bir noktaya taşımaya başlayacaktır. Su- olmuştur. Bunun yanı sıra, Türkiye’de yapılan yasal dü- barular dönemiyle başlayan Diyarbakır kentinin nüve- zenlemeler, uygulanan yerleştirme politikaları ve yerel si, Hititler, Helenler, Romalılar ve Osmanlılar Dönemin- yönetimlerin uygulamaları da bozulma sürecini etkile- de aşamalı olarak büyüyerek genişlemiş ve kentin sı- yen diğer etkenleri oluşturmuştur. nırlarının şekillenmesinde bu dönemler etkili olmuştur. Şekil 1’de Diyarbakır Sur içi bölgesini saran surların dö- Konumu, Tarihi Gelişimi ve Sınırları nemlere göre gelişimi verilmiştir. Diyarbakır, Karacadağ yaylasının doğu kenarında, Dicle vadisinden 100 m yükseklikte, nehir yayının te- Kent Dokusunun Gelişimi pesinde yer alan bir düzlükte kurulmuştur. İlin kuzey- Bir yerleşim nüvesinden başlayarak gelişen kent, ilk den, verimli hilal (anti-Torosların güneye bakan etekle- defa Helen döneminde büyük kent olma özelliğini ka- ri) kuşağı ile çevrilmiş bulunması, karasal iklim ile tro- zanmıştır. Helenlerin oluşturdukları kanalizasyon siste- pikal iklim özelliklerinin, üstün bir ekolojik özellik sun- mi, dik açıyla kesişen iki ana caddenin altında yer almış ması, yerüstü ve yeraltı kaynakları açısından zengin ol- ve içerilere doğru binaların gruplandırılmasını sağlaya- ması, Orta-Doğunun ve Kafkasların tek geçit bölgesi ol- cak şekilde yayılma göstermiştir. Kentin ana yol aksının ması, tarihsel işlevinin ve konumunun temel kaynak- bu dönemde şekillendiği kabul edilebilir. Bu dönemde larını oluşturmasına zemin hazırlamıştır. Diyarbakır, ta- kale ile çevrili alanda yönetici sınıfın konutlarıyla bera- rih boyunca hububat depolama, dağıtım ve diğer tica- ber kütüphane, silah deposu ve kışla, kalenin dışında- ri eylemlerinin gerçekleştiği geniş bir bölgenin stratejik ki alanda ise, ticaret ve değiş-tokuşa dayalı pazar eko- noktası olmuş savunma, denetleme, sınır karakolu, ti- nomisinin ön planda olması nedeniyle pazaryerleri yer caret gibi işlevleri nedeniyle pek çok medeniyetin sa- almıştır. Daha ileri dönemlerde çarşı yapılarının ilk te- [2] hip olmak istediği önemli bir kent konumuna gelmiş- melleri atılan bölgenin de burası olduğu söylenebilir. tir.[1] Helen döneminde belli bir düzene ulaşan kent biçim- Bilinen tarihi ile Diyarbakır ilk olarak, M.Ö. 3000- lenmesi Roma Döneminde, geniş bir alana yayılmıştır. 1800 yıllarında Subarrular’ın egemenliğine girmiş ve Su ve kanalizasyon sistemleri gibi alt yapı hizmetleri ye- kentin ilk nüvesi olan savunmalı alan da bu dönemde yapılmıştır. Subarruları, M.Ö. 1800-1500 yılları arasın- da 300 yıllık dönemle Hititler izlerken, bunu Mittaniler, Aramiler, Asurlular, Urartular, İskitler, Medler ve Pers- ler takip etmiştir. MÖ. 330 yılında başlayan Büyük İs- kender dönemiyle Helenlerin egemenliğine giren kent daha sonra, Selevkoslar, Partlar ve Büyük Tigran’ın ege- menliğine girmiştir. Kent, M.Ö. 30-MS. 330 yılları ara- sında Romalılar idaresinde kalmıştır. Diyarbakır Roma- lılar döneminde, büyük ve önemli bir kent özelliğine sahip olmaya ve özellikle bugünkü sınırlarına Roma dö- neminde ulaşmaya başlamıştır. Diyarbakır kenti, M.S. 395-639 yılları arasında 244 yıl süren Bizans egemenliğini yaşamıştır. Kentte Bi- zans egemenliğini sırasıyla; Bekr Bin Vail’e bağlı Arap kabilesi, Emeviler, Abbasiler, Şeyh Oğulları, Hamdani- ler, Büveyhoğulları, Mervaniler, Büyük Selçuklular, Su- Şekil 1. Diyarbakır kent sınırının aşamalı konumu. 96 CİLT VOL. 6 - SAYI NO. 2 Kejanlı ve Dinçer, Diyarbakır Kale Kenti’nde Koruma ve Planlama Sorunları niden yapılmış, Hıristiyanlığın Roma İmparatorluğunun ti rejimleri; dolayısıyla üretimde yaratılan artı değerin resmi dini haline gelmesiyle birlikte devletin desteği ile denetim mekanizmaları, kendinden sonraki toplum- manastır, kilise, ruhban okulları, kütüphane gibi yapılar sal düzeni etkilemiş,[1] ancak, XV. yy’a kadar kent do- kentsel yerleşmede kurulmaya başlanmıştır. Helenistik kusunda belirgin bir değişim yaşanmamıştır. Bu yüzyıl- ve Roma şehircilik anlayışında şekillenmiş, birbirine dik dan sonra kentte yeni mahalleler kurulmaya başlan- kolonatlı anıtsal yollar, Bizans döneminde değişime uğ- mıştır. Kentin merkezi konumunda olan işyerleri