TÜRKİYE’DE TÜRKİYE’DE SİYASAL PARTİLER SİYASAL PARTİLER

Derleyen: Derleyen: Dr. Mehmet KABASAKAL Dr. Mehmet KABASAKAL

Yazarlar Yazarlar Ebru Saliha AÇIKÖZ Ebru Saliha AÇIKÖZ Yiğitberk BIÇAKÇI Yiğitberk BIÇAKÇI Mehmet Sancar DEMİR Mehmet Sancar DEMİR Deniz DEMİRCİOĞLU Deniz DEMİRCİOĞLU Gizem GÜLPINAR Gizem GÜLPINAR Ahmet Volkan GÜRBÜZ Ahmet Volkan GÜRBÜZ Serhat KABATAŞ Serhat KABATAŞ Hüseyin KOÇ Hüseyin KOÇ Refik ÖMEROĞLU Refik ÖMEROĞLU Burçak ŞAHİN Burçak ŞAHİN Hakan UYAR Hakan UYAR

İstanbul, 2013 İstanbul, 2013 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

OKAN ÜNİVERSİTESİ-Mayıs 2013 OKAN ÜNİVERSİTESİ-Mayıs 2013 Adres:Okan Üniversitesi, Akfırat Kampusü Tuzla-İstanbul Adres:Okan Üniversitesi, Akfırat Kampusü Tuzla-İstanbul

Tel :0216 677 16 30 Tel :0216 677 16 30 Faks :0216 677 16 47 Faks :0216 677 16 47 e-mail :[email protected] e-mail :[email protected] Web :www.okan.edu.tr Web :www.okan.edu.tr

Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Derleyen: Derleyen: Dr. Mehmet KABASAKAL Dr. Mehmet KABASAKAL

Uluslararası İlişkiler Bölümü Uluslararası İlişkiler Bölümü 4. Sınıf öğrencileri 4. Sınıf öğrencileri tarafından hazırlanmıştır. tarafından hazırlanmıştır.

Üretim : Es Yayınları Üretim : Es Yayınları Sayfa Düzenleme : Es Yayınları Sayfa Düzenleme : Es Yayınları Kapak Tasarım : Türker Saraçlar Kapak Tasarım : Türker Saraçlar Basım ve Ciltleme : Es Yayınları Basım ve Ciltleme : Es Yayınları

Bu kitabın her türlü yayın hakkı Okan Üniversitesi Yayınevi’ne Bu kitabın her türlü yayın hakkı Okan Üniversitesi Yayınevi’ne aittir. Okan Üniversitesi Yayınevi’nden yazılı izin alınmaksızın aittir. Okan Üniversitesi Yayınevi’nden yazılı izin alınmaksızın alıntı yapılamaz, kısmen veya tamamen hiç bir şekilde alıntı yapılamaz, kısmen veya tamamen hiç bir şekilde çoğaltılamaz, basıulamaz, yayımlanamaz. Kitabın, tamamı veya çoğaltılamaz, basıulamaz, yayımlanamaz. Kitabın, tamamı veya bir kısmının fotokopi makinası, ofset, bilgisayar veya internet bir kısmının fotokopi makinası, ofset, bilgisayar veya internet ortamında kullanılması, kaset veya CD’ye kaydedilmesi yasaktır. ortamında kullanılması, kaset veya CD’ye kaydedilmesi yasaktır. Okan Üniversitesi Yayınevi, anılan türden yasa dışı davranışta Okan Üniversitesi Yayınevi, anılan türden yasa dışı davranışta bulunan kurum ve kişilere karşı her türlü hakkını korur.. bulunan kurum ve kişilere karşı her türlü hakkını korur..

2 2 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER Sunuş 5 Sunuş 5 Demokrat Parti 7 Demokrat Parti 7 Serhat Karataş Serhat Karataş CHP 1960-1980 26 CHP 1960-1980 26 Yiğitberk Bıçakcı Yiğitberk Bıçakcı Adalet Partisi- Doğruyol Partisi 48 Adalet Partisi- Doğruyol Partisi 48 Ebru Saliha Açıköz Ebru Saliha Açıköz Milliyetçi Hareket Partisi 73 Milliyetçi Hareket Partisi 73 Mehmet Sancar Demir Mehmet Sancar Demir Türkiye İşçi Partisi 88 Türkiye İşçi Partisi 88 Gizem Gülpınar Gizem Gülpınar Milli Görüş Partileri: MNP-MSP-RP-FP ve SP 108 Milli Görüş Partileri: MNP-MSP-RP-FP ve SP 108 Hakan Uyar Hakan Uyar Anavatan Partisi 127 Anavatan Partisi 127 Deniz Demircioğlu Deniz Demircioğlu HP-SODEP-SHP 146 HP-SODEP-SHP 146 Ahmet Volkan Gürbüz Ahmet Volkan Gürbüz Demokratik Sol Parti 163 Demokratik Sol Parti 163 Refik Ömeroğlu Refik Ömeroğlu CHP (1990 Sonrası) 176 CHP (1990 Sonrası) 176 Burçak Şahin Burçak Şahin AKP 193 AKP 193 Hüseyin Koç Hüseyin Koç

3 3 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

4 4 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

SUNUŞ SUNUŞ Bu kitap, Okan Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Bu kitap, Okan Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü 4.sınıf öğrencilerinin “Türkiye’de Siyasal Partiler” der- 4.sınıf öğrencilerinin “Türkiye’de Siyasal Partiler” der- siyle ilgili olarak hazırladıkları ödevleri kapsamaktadır. siyle ilgili olarak hazırladıkları ödevleri kapsamaktadır. Öğrenciler dönemin başında hazırlamak istedikleri konuları Öğrenciler dönemin başında hazırlamak istedikleri konuları kendileri seçtiler. Dersin sorumlusu olarak benim kendile- kendileri seçtiler. Dersin sorumlusu olarak benim kendile- rine mesajım sadece, konuları araştırırken özellikle bilimsel rine mesajım sadece, konuları araştırırken özellikle bilimsel çalışmalara yönelmeleri, derledikleri bilgileri nesnel olarak çalışmalara yönelmeleri, derledikleri bilgileri nesnel olarak ifade etmeleri, akademik yazım kurallarına özen gösterme- ifade etmeleri, akademik yazım kurallarına özen gösterme- leri ve nitelikli bir çalışma yapmaları yolunda teşvik oldu. leri ve nitelikli bir çalışma yapmaları yolunda teşvik oldu. Öğrencilerimiz, seçtikleri partilerle ilgili olarak önce sınıfta Öğrencilerimiz, seçtikleri partilerle ilgili olarak önce sınıfta sunumlar yaptılar. Bu sunumlarında eksik bıraktıkları nok- sunumlar yaptılar. Bu sunumlarında eksik bıraktıkları nok- talara dikkat çekildi. Hepsi yazılı ödevlerini bu eleştiriler talara dikkat çekildi. Hepsi yazılı ödevlerini bu eleştiriler ışığında hazırladılar. Bundan sonraki aşamada birlikte yoğun ışığında hazırladılar. Bundan sonraki aşamada birlikte yoğun bir çaba harcadık. Ben her bir ödevi birkaç kez okuyup öne- bir çaba harcadık. Ben her bir ödevi birkaç kez okuyup öne- rilerimi kendilerine aktardım. Onlar da yılmadan gerekli rilerimi kendilerine aktardım. Onlar da yılmadan gerekli düzenlemeleri yaparak çalışmalarını geliştirdiler. Sonuçta bu düzenlemeleri yaparak çalışmalarını geliştirdiler. Sonuçta bu kitap ortaya çıktı. kitap ortaya çıktı. Bu kitap öğrencilerimizin kendi eserleridir, tüm içeriği onlar Bu kitap öğrencilerimizin kendi eserleridir, tüm içeriği onlar tarafından geliştirilmiştir. Ben sadece onlara, duygulardan tarafından geliştirilmiştir. Ben sadece onlara, duygulardan arınmış serinkanlı bir akademik çalışma yapmaları, ileri arınmış serinkanlı bir akademik çalışma yapmaları, ileri sürdükleri her görüşü bir kaynağa veya bilimsel bir veriye sürdükleri her görüşü bir kaynağa veya bilimsel bir veriye dayandırmaları, alıntı yaptıkları her kaynağa referans ver- dayandırmaları, alıntı yaptıkları her kaynağa referans ver- meleri konusunda rehberlik ederek çalışmalarının kalitesini meleri konusunda rehberlik ederek çalışmalarının kalitesini yükseltmeye çalıştım. yükseltmeye çalıştım.

5 5 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Değerli Hocamız Prof.Dr. Özer Ertuna, Üniversitemiz Ana- Değerli Hocamız Prof.Dr. Özer Ertuna, Üniversitemiz Ana- yasasında da yer alan “her öğrencinin içinde bir cevher yat- yasasında da yer alan “her öğrencinin içinde bir cevher yat- tığı” sözünü sıkça dile getirir. Önemli olan o cevheri bul- tığı” sözünü sıkça dile getirir. Önemli olan o cevheri bul- mak, ortaya çıkarmak ve işlenmesine katkıda bulunmaktır. mak, ortaya çıkarmak ve işlenmesine katkıda bulunmaktır. Bu kitabı okuyanlar, 4. Sınıf öğrencilerinin her birinin içinde Bu kitabı okuyanlar, 4. Sınıf öğrencilerinin her birinin içinde bir cevher olduğunu görebileceklerdir. bir cevher olduğunu görebileceklerdir. Bu kitabın yazarları, takdire değer bir çalışma yaptılar, ama Bu kitabın yazarları, takdire değer bir çalışma yaptılar, ama belki farkında olmadıkları bir sorumluluk da üstlendiler. belki farkında olmadıkları bir sorumluluk da üstlendiler. Artık sıradan çalışmalar yapamayacaklar. Kendilerinden hep Artık sıradan çalışmalar yapamayacaklar. Kendilerinden hep nitelikli işler yapmaları istenecek. Gelecekte siyasal ya- nitelikli işler yapmaları istenecek. Gelecekte siyasal ya- şamda yer alacak olanlardan, çağdaş, ilkeli, güven duyulan şamda yer alacak olanlardan, çağdaş, ilkeli, güven duyulan insanlar olarak örnek politikacılar olmaları beklenecek. insanlar olarak örnek politikacılar olmaları beklenecek. Sevgili öğrencilerime, çiçeği burnunda yeni mezunlarımıza Sevgili öğrencilerime, çiçeği burnunda yeni mezunlarımıza hayatta başarılar diliyorum. Bu kitabın basılmasını sağlayan hayatta başarılar diliyorum. Bu kitabın basılmasını sağlayan Rektörümüze de desteği için şükranlarımızı sunuyorum. Rektörümüze de desteği için şükranlarımızı sunuyorum.

Dr. Mehmet Kabasakal Dr. Mehmet Kabasakal İstanbul, 20 Mayıs 2013 İstanbul, 20 Mayıs 2013

6 6 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

DEMOKRAT PARTİ DEMOKRAT PARTİ Serhat Kabataş Serhat Kabataş

Demokrat parti Türkiye’nin çok partili yaşama geçtiği dö- Demokrat parti Türkiye’nin çok partili yaşama geçtiği dö- nemde kurulmuş çok önemli bir partidir. Demokrat parti 1950 nemde kurulmuş çok önemli bir partidir. Demokrat parti 1950 seçimlerinde iktidar olmuştur ve 3.dönem iktidarda kalmıştır. seçimlerinde iktidar olmuştur ve 3.dönem iktidarda kalmıştır. Demokrat Partinin Doğuşu Demokrat Partinin Doğuşu 7 Ocak 1946 tarihinde kurulan DP, kurulduğu tarihten itiba- 7 Ocak 1946 tarihinde kurulan DP, kurulduğu tarihten itiba- ren en büyük muhalefet partisi olma potansiyeline sahip bir ren en büyük muhalefet partisi olma potansiyeline sahip bir parti olarak algılanmıştır. Demokrat Partinin doğumuna neden parti olarak algılanmıştır. Demokrat Partinin doğumuna neden olacak muhalefet, 1945 Mayısında iyice su üstüne çıkmıştır. 21 olacak muhalefet, 1945 Mayısında iyice su üstüne çıkmıştır. 21 Mayısta başlayan bütçe görüşmeleri Mecliste etkin bir muhale- Mayısta başlayan bütçe görüşmeleri Mecliste etkin bir muhale- fetin varlığını göstermiştir. 29 Mayıs’ta Başbakan Sara- fetin varlığını göstermiştir. 29 Mayıs’ta Başbakan Sara- çoğlu’nun 7 aylık bütçesi için yapılan oylamada 7 milletvekili çoğlu’nun 7 aylık bütçesi için yapılan oylamada 7 milletvekili karşı oy kullanmışlardır.2 İnönü’nün konuşmalarından sonra karşı oy kullanmışlardır.2 İnönü’nün konuşmalarından sonra partide ve rejimde liberalleşme talep eden bir belgeyi ‘’dörtlü partide ve rejimde liberalleşme talep eden bir belgeyi ‘’dörtlü takrir’’ parti yönetimine sunan CHP’li milletvekilleri Celal takrir’’ parti yönetimine sunan CHP’li milletvekilleri Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü bir Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü bir grup olarak değerlendirilmeye başlanmışlardır. Dört isim, tar- grup olarak değerlendirilmeye başlanmışlardır. Dört isim, tar- tışmalı Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’na muhalefetleri ile de tışmalı Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’na muhalefetleri ile de öne çıkmışlardı. Dörtlü takrir CHP grubu tarafından reddedil- öne çıkmışlardı. Dörtlü takrir CHP grubu tarafından reddedil- miştir. ‘Dörtlü takrir,’ parti içinde yeniden bir yapılandırmaya miştir. ‘Dörtlü takrir,’ parti içinde yeniden bir yapılandırmaya

1 Demirel, Tanel, Türkiye’nin uzun On yılı,(Demokrat Parti İktidarı ve 27 1 Demirel, Tanel, Türkiye’nin uzun On yılı,(Demokrat Parti İktidarı ve 27 Mayıs Darbesi), s.49,Bilgi Üniversitesi Yayınları No:349, İstanbul, 2011 Mayıs Darbesi), s.49,Bilgi Üniversitesi Yayınları No:349, İstanbul, 2011 2 Yage, s.49 2 Yage, s.49

7 7 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

gidilmesi düzenlemeler yapılmasını, bazı demokratik düzenle- gidilmesi düzenlemeler yapılmasını, bazı demokratik düzenle- meler yapılmasını talep ediyordu. Menderes, Köprülü ve meler yapılmasını talep ediyordu. Menderes, Köprülü ve Koraltan bu konuda gazetelerde yazdıkları yazıları nedeniyle, Koraltan bu konuda gazetelerde yazdıkları yazıları nedeniyle, parti disiplinine uymama gerekçesiyle ihraç edilmişler; bundan parti disiplinine uymama gerekçesiyle ihraç edilmişler; bundan birkaç ay sonra da Celal Bayar sadece CHP’den değil ama mil- birkaç ay sonra da Celal Bayar sadece CHP’den değil ama mil- letvekilliğinden istifa etmiştir.3 Bütün bu gelişmeler aslında letvekilliğinden istifa etmiştir.3 Bütün bu gelişmeler aslında DP’nin geleceğini belirleyen olaylar olmuştur. DP’nin geleceğini belirleyen olaylar olmuştur. İnönü’nün aslında yeni bir partinin kurulmasını ve çok par- İnönü’nün aslında yeni bir partinin kurulmasını ve çok par- tili yaşama geçilmesini istediği için DP’nin kuruluşunda Ba- tili yaşama geçilmesini istediği için DP’nin kuruluşunda Ba- yar’ı teşvik etmiş ve desteklemiştir. Aslında bu milletvekilleri- yar’ı teşvik etmiş ve desteklemiştir. Aslında bu milletvekilleri- nin ilk başta parti kurmak gibi düşüncelerinin olmadığını söy- nin ilk başta parti kurmak gibi düşüncelerinin olmadığını söy- leyen yazarlar da vardır. Ancak İnönü’nün bu milletvekillerine leyen yazarlar da vardır. Ancak İnönü’nün bu milletvekillerine parti kurmaları açısından verdiği destek önemlidir. İnönü o parti kurmaları açısından verdiği destek önemlidir. İnönü o günün şartlarında istese böyle bir partinin kuruluşunu engelle- günün şartlarında istese böyle bir partinin kuruluşunu engelle- yebilirdi. Ancak öyle yapmayıp demokrasi adına büyük bir yebilirdi. Ancak öyle yapmayıp demokrasi adına büyük bir adım atarak partiyi kurmalarına yardımcı olmuş ve destekle- adım atarak partiyi kurmalarına yardımcı olmuş ve destekle- miştir. Bunu da şu sözlerle dile getirmiştir: miştir. Bunu da şu sözlerle dile getirmiştir: “Dörtlü takriri verdiler. Ben kendilerini teşvik ettim. İsti- “Dörtlü takriri verdiler. Ben kendilerini teşvik ettim. İsti- yordum ki, parti teşkil etsinler. Ve bunu ciddi olarak istiyor- yordum ki, parti teşkil etsinler. Ve bunu ciddi olarak istiyor- dum. Bu bir oyundur, aldatmacadır endişesini ciddi olarak dum. Bu bir oyundur, aldatmacadır endişesini ciddi olarak izaleye çalıştım. Parti hazırlığı bitince, Celal Bayar Bey bana izaleye çalıştım. Parti hazırlığı bitince, Celal Bayar Bey bana geldi. Programı aldım ve muvaffakiyet temenni ettim Dörtlü geldi. Programı aldım ve muvaffakiyet temenni ettim Dörtlü takriri verdikleri zaman grupta: ‘Biz ıslahat istiyoruz, parti takriri verdikleri zaman grupta: ‘Biz ıslahat istiyoruz, parti değil’ demişler. Grupta hücumlar olmuş. Ama ben bunları değil’ demişler. Grupta hücumlar olmuş. Ama ben bunları bilmiyorum. Ben yukarıda dediğim gibi, kendilerine emniyet bilmiyorum Ben yukarıda dediğim gibi, kendilerine emniyet

3 Kabasakal, Mehmet. Türkiye’de Siyasal Parti Örgütlenmesi, s.164, Tekin 3 Kabasakal, Mehmet. Türkiye’de Siyasal Parti Örgütlenmesi, s.164, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1991 Yayınevi, İstanbul, 1991

8 8 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

verdim, parti kurmaya teşvik ettim. Partiden çıkarılmaları ve verdim, parti kurmaya teşvik ettim. Partiden çıkarılmaları ve sebepleri benim malumatımın dışındadır”.4 sebepleri benim malumatımın dışındadır”.4 İnönü’nün attığı bu adım Türkiye’nin geleceğinin İnönü’nün attığı bu adım Türkiye’nin geleceğinin şekillenmesinde büyük rol oynamış ve çok partili yaşama şekillenmesinde büyük rol oynamış ve çok partili yaşama geçiş böylece başlamıştır. geçiş böylece başlamıştır. DP’nin kuruluşu ve örgütlenmesi için harekete geçen DP’nin kuruluşu ve örgütlenmesi için harekete geçen Bayar parti kurmadan önce İsmet İnönü ile görüşmüş Bayar parti kurmadan önce İsmet İnönü ile görüşmüş onayını almış 7 Ocak 1946’da Parti’yi kurmuşlardır.5 onayını almış 7 Ocak 1946’da Parti’yi kurmuşlardır.5 Böylece yeni bir dönemin başlangıcı yapılmış oldu. Partinin Böylece yeni bir dönemin başlangıcı yapılmış oldu. Partinin kuruluşu tamamlanmıştı, fakat desteğe ihtiyacı vardı bu kuruluşu tamamlanmıştı, fakat desteğe ihtiyacı vardı bu destek maddi ve manevi olmak üzere ikiye ayrılmaktaydı. destek maddi ve manevi olmak üzere ikiye ayrılmaktaydı. Bunu sağlayacak olan grupları kendilerine çekmeyi Bunu sağlayacak olan grupları kendilerine çekmeyi başarmaları gerekiyordu. Bunu zamanla başarmışlardır. başarmaları gerekiyordu. Bunu zamanla başarmışlardır. DP’nin Programı DP’nin Programı Demokrat Parti programında liberalizm, hem hürriyetler Demokrat Parti programında liberalizm, hem hürriyetler açısından, hem de iktisadi düzen olarak kabul edilmişti. Bir açısından, hem de iktisadi düzen olarak kabul edilmişti. Bir kere, belli başlı insan hak ve hürriyetleri öngörülmüş, bu kere, belli başlı insan hak ve hürriyetleri öngörülmüş, bu arada özellikle dernek kurma hürriyeti üzerinde ısrar edil- arada özellikle dernek kurma hürriyeti üzerinde ısrar edil- mişti.6 İkincisi, Türk toplumunun aile ve mülkiyet esaslarına mişti.6 İkincisi, Türk toplumunun aile ve mülkiyet esaslarına dayandığı belirtilmişti. Üçüncüsü, iktisadi açıdan, anayasada dayandığı belirtilmişti. Üçüncüsü, iktisadi açıdan, anayasada yer almış olan devletçiliğin baş görevleri arasında özel ku- yer almış olan devletçiliğin baş görevleri arasında özel ku- ruluşların desteklenmesi gereğine işaret edilmişti.7 Demok- ruluşların desteklenmesi gereğine işaret edilmişti.7 Demok-

4 Kabasakal, yage, s.166 4 Kabasakal, yage, s.166 5 Eroğul, Cem, Demokrat parti,(Tarihi ve İdeolojisi),s.29. İmge Kitabevi 5 Eroğul, Cem, Demokrat parti,(Tarihi ve İdeolojisi),s.29. İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2003 Yayınları, Ankara, 2003 6 Eroğul, yage., s.31. 6 Eroğul, yage., s.31. 7 Eroğul, yage, s.31 7 Eroğul, yage, s.31

9 9 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

rasi’nin geliştirilmesi ise partinin asıl kuruluş amacı olarak rasi’nin geliştirilmesi ise partinin asıl kuruluş amacı olarak programda yer almaktadır. Üniversitelerin bilimsel ve idari programda yer almaktadır. Üniversitelerin bilimsel ve idari özerkliğe sahip olmaları gereğine değinilmekteydi. Prog- özerkliğe sahip olmaları gereğine değinilmekteydi. Prog- ramda ayrıca, partinin iktisadi görüşü de açıklanmaktaydı. ramda ayrıca, partinin iktisadi görüşü de açıklanmaktaydı. Bu konuda ‘’özel teşebbüs ve sermayenin faaliyetinin esas Bu konuda ‘’özel teşebbüs ve sermayenin faaliyetinin esas olduğu’’ belirtilmekte ve hatta verimlilik gerekçesiyle, dev- olduğu’’ belirtilmekte ve hatta verimlilik gerekçesiyle, dev- let kuruluşlarının özel girişime devredilebilmeleri isten- let kuruluşlarının özel girişime devredilebilmeleri isten- mekteydi. Parti piyasanın faaliyetiyle ilgili olarak tam liberal mekteydi. Parti piyasanın faaliyetiyle ilgili olarak tam liberal bir görüş benimsenmiştir: kesin zorunluluk olmadıkça piya- bir görüş benimsenmiştir: kesin zorunluluk olmadıkça piya- salara karışılmayacaktır. Partinin tutumunu anlamak için çok salara karışılmayacaktır. Partinin tutumunu anlamak için çok önemli diğer bir nokta, ülke kalkınmasında tarım sektörüne önemli diğer bir nokta, ülke kalkınmasında tarım sektörüne dayanılacağının ilan edilmesidir.8 Demokrat Parti Progra- dayanılacağının ilan edilmesidir.8 Demokrat Parti Progra- mında da görüldüğü gibi günümüz ekonomik programlarına mında da görüldüğü gibi günümüz ekonomik programlarına benzer liberal bir ekonomik politika izlemeyi benimsemiştir. benzer liberal bir ekonomik politika izlemeyi benimsemiştir. Demokrat Parti’nin bu siyasi ve ekonomik yaklaşımı zor Demokrat Parti’nin bu siyasi ve ekonomik yaklaşımı zor durumda olan Anadolu halkı için bir umut ışığı niteliği taşı- durumda olan Anadolu halkı için bir umut ışığı niteliği taşı- maktaydı. maktaydı. DP’nin Tüzüğü ve Örgütlenmesi DP’nin Tüzüğü ve Örgütlenmesi Kurulduğu gün, yeni partinin merkez idaresi, tüzüğü ve Kurulduğu gün, yeni partinin merkez idaresi, tüzüğü ve programı ilan edildi. Hazırlanan tüzüğün 43. Maddesine programı ilan edildi. Hazırlanan tüzüğün 43. Maddesine göre, büyük kongreye kadar, kurucular, Genel İdare Kuru- göre, büyük kongreye kadar, kurucular, Genel İdare Kuru- lunu teşkil edeceklerdi. Adlarını bildiğimiz dört kurucu top- lunu teşkil edeceklerdi. Adlarını bildiğimiz dört kurucu top- lanıp, aralarından Celal Bayar’ı parti başkanlığına seçtiler. lanıp, aralarından Celal Bayar’ı parti başkanlığına seçtiler. Tüzüğün öngördüğü merkez örgütü şu üç organdan meydana Tüzüğün öngördüğü merkez örgütü şu üç organdan meydana geliyordu: Parti başkanı, Genel İdare Kurulu ve Merkez Hay- geliyordu: Parti başkanı, Genel İdare Kurulu ve Merkez Hay-

8 Eroğul, yage, s.32. 8 Eroğul, yage, s.32.

10 10 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

siyet Divanı. Üç organda da doğrudan doğruya büyük siyet Divanı. Üç organda da doğrudan doğruya büyük kongre tarafından seçilecekti. İki yılda bir toplanan büyük kongre tarafından seçilecekti. İki yılda bir toplanan büyük kongreden sonra en yetkili organ, Genel İdare Kurulu idi. kongreden sonra en yetkili organ, Genel İdare Kurulu idi. Partinin fiilen bütün idaresi ona ait olacaktı. Ayrıca partinin Partinin fiilen bütün idaresi ona ait olacaktı. Ayrıca partinin milletvekili adaylarını tespit etme yetkisine de sahip bulunu- milletvekili adaylarını tespit etme yetkisine de sahip bulunu- yordu. Taşra örgütü ise İl, İlçe, bucak ve ocak kademelerin- yordu. Taşra örgütü ise İl, İlçe, bucak ve ocak kademelerin- den meydana geliyordu.9 den meydana geliyordu.9 1946-1950 yılları Demokrat parti’nin örgütlenme ve yük- 1946-1950 yılları Demokrat parti’nin örgütlenme ve yük- selme yıllarıdır. Bu yıllar arasında parti örgütlenmeyi ta- selme yıllarıdır. Bu yıllar arasında parti örgütlenmeyi ta- mamlamış her İlde, İlçede teşkilatlarına kadar güçlü bir ör- mamlamış her İlde, İlçede teşkilatlarına kadar güçlü bir ör- güt yapısı oluşturmuştur. Fakat bu teşkilatlanma çok kolay güt yapısı oluşturmuştur. Fakat bu teşkilatlanma çok kolay olmamış başlangıçta çok büyük sıkıntılar çekilmiştir. Bu olmamış başlangıçta çok büyük sıkıntılar çekilmiştir. Bu sıkıntıları Kenan Öner şu şekilde anlatmaktadır.10 sıkıntıları Kenan Öner şu şekilde anlatmaktadır.10 “İlk müteşebbis heyeti kurulduktan, ilan da edildikten “İlk müteşebbis heyeti kurulduktan, ilan da edildikten sonra ilk işimiz, vilayete icap eden beyannameyi vermek sonra ilk işimiz, vilayete icap eden beyannameyi vermek olmuştu. Partinin İstanbul teşkilatı, vazifesine başlamış ol- olmuştu. Partinin İstanbul teşkilatı, vazifesine başlamış ol- makla beraber maddi ve manevi her vasıtadan mahrum, makla beraber maddi ve manevi her vasıtadan mahrum, çırçıplak bir halde idi. Paramız yok, yerimiz yok bizlerle çırçıplak bir halde idi. Paramız yok, yerimiz yok bizlerle çalışacak arkadaşımız yoktu. Bir an evvel iş yapabilmek için çalışacak arkadaşımız yoktu. Bir an evvel iş yapabilmek için Karaköy Palas’taki yazıhanemin bir kısmını geçici surette Karaköy Palas’taki yazıhanemin bir kısmını geçici surette partiye tahsis etmiştik. Memlekette böyle işler için faydalı partiye tahsis etmiştik. Memlekette böyle işler için faydalı arkadaş bulmak da para kadar güçlük ihsas ediyordu. Hiç- arkadaş bulmak da para kadar güçlük ihsas ediyordu. Hiç- birimizin siyasi faaliyette yeri olmadığı için, kendilerine birimizin siyasi faaliyette yeri olmadığı için, kendilerine müracaat edecek tanıdıklarımız da pek az bulunuyor, onların müracaat edecek tanıdıklarımız da pek az bulunuyor, onların

9 Eroğul, Cem, Demokrat Parti (Tarihi ve İdeolojisi), s.30. İmge Kitabevi 9 Eroğul, Cem, Demokrat Parti (Tarihi ve İdeolojisi), s.30. İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2003 Yayınları, Ankara, 2003 10 Kabasakal, yage. s.169. 10 Kabasakal, yage. s.169.

11 11 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

en namuslu ve en faziletlileri de bizimle beraber çalışmaktan en namuslu ve en faziletlileri de bizimle beraber çalışmaktan çekiniyor, meydana çıkmaktan korkuyordu. Tanıdığımız ve çekiniyor, meydana çıkmaktan korkuyordu. Tanıdığımız ve inandığımız herkese müracaat ederek hiç olmazsa ilçeler inandığımız herkese müracaat ederek hiç olmazsa ilçeler teşkilatını kurabilmek için bize insan tavsiye etmesini rica teşkilatını kurabilmek için bize insan tavsiye etmesini rica ediyorduk. Bazıları temennilerimi kabul ederek isim veriyor, ediyorduk. Bazıları temennilerimi kabul ederek isim veriyor, bir kısmı buna bile cesaret edemiyordu. Alabildiğimiz bir kısmı buna bile cesaret edemiyordu. Alabildiğimiz isimler üzerinde münakaşa ederek, kendi vasıtalarımızla isimler üzerinde münakaşa ederek, kendi vasıtalarımızla tahkikat yaptırılarak arkadaş seçiyor, bunları eleman olarak tahkikat yaptırılarak arkadaş seçiyor, bunları eleman olarak bir deftere kaydediyor, bulduklarımız nisaba(yeter sayı) bir deftere kaydediyor, bulduklarımız nisaba(yeter sayı) erdikçe oralarda teşkilatı kurmağa çalışıyorduk.’’11 erdikçe oralarda teşkilatı kurmağa çalışıyorduk.’’11 Görüldüğü üzere yaşanan zorluklar teşkilatların oluşma- Görüldüğü üzere yaşanan zorluklar teşkilatların oluşma- sında DP’yi epeyce zorlamış bulunmaktadır. Ancak tüm bu sında DP’yi epeyce zorlamış bulunmaktadır. Ancak tüm bu zorluklara karşı Demokrat Parti köylülerin desteğini arkasına zorluklara karşı Demokrat Parti köylülerin desteğini arkasına alarak Anadolu’daki örgütlenmesini daha da güçlü hale ge- alarak Anadolu’daki örgütlenmesini daha da güçlü hale ge- tirmiştir. tirmiştir. DP’nin Muhalefet Dönemi (1946-1950) DP’nin Muhalefet Dönemi (1946-1950) Demokrat Parti meclis içinde kurulmuş bir parti oldu- Demokrat Parti meclis içinde kurulmuş bir parti oldu- ğundan sayıca az da olsa mecliste milletvekili bulundurması ğundan sayıca az da olsa mecliste milletvekili bulundurması ve bu milletvekillerinin etkili muhalefeti, partinin güçlenme- ve bu milletvekillerinin etkili muhalefeti, partinin güçlenme- sinde önemli olmuştur. 1946 seçimlerine girme kararı ver- sinde önemli olmuştur. 1946 seçimlerine girme kararı ver- mekte zorlanmış olan DP, bu seçimlerde 52’si avukat, 41’i mekte zorlanmış olan DP, bu seçimlerde 52’si avukat, 41’i çiftçi, 40’ı doktor, 39’u işadamı, 15’i emekli general, 14’ü çiftçi, 40’ı doktor, 39’u işadamı, 15’i emekli general, 14’ü mühendis,13’ü öğretmen aday göstermiştir.12 1946 seçimle- mühendis,13’ü öğretmen aday göstermiştir.12 1946 seçimle- rinde DP, 54 milletvekili ile mecliste temsil edilmiştir. De- rinde DP, 54 milletvekili ile mecliste temsil edilmiştir. De-

11 Öner, Kenan, Siyasi Hatıralarım ve Bizde Demokrasi, s.18-19. 11 Öner, Kenan, Siyasi Hatıralarım ve Bizde Demokrasi, s.18-19. Osmanbey matbaası, Ankara, 1948 Osmanbey matbaası, Ankara, 1948 12 Kabasakal, yage, s.172. 12 Kabasakal, yage, s.172.

12 12 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

mokrat Parti 1946 seçimlerinde büyük engellerle karşılaş- mokrat Parti 1946 seçimlerinde büyük engellerle karşılaş- mıştır. CHP’liler, DP’ye karşı artan ilgi karşısında son de- mıştır. CHP’liler, DP’ye karşı artan ilgi karşısında son de- rece sinirli ve gergindiler. Mitinglerde olaylar çıkıyor, ga- rece sinirli ve gergindiler. Mitinglerde olaylar çıkıyor, ga- zetelerde yazıların yayınlanmasına engel olunuyordu. Se- zetelerde yazıların yayınlanmasına engel olunuyordu. Se- çimlerde usulsüzlük yapıldığı söyleniyor, İnönü’den yardım çimlerde usulsüzlük yapıldığı söyleniyor, İnönü’den yardım isteniyor, fakat olumlu yanıt alınamıyordu. Seçimlerin ar- isteniyor, fakat olumlu yanıt alınamıyordu. Seçimlerin ar- dından meclise gelen DP grubu, Cumhurbaşkanı İnönü kür- dından meclise gelen DP grubu, Cumhurbaşkanı İnönü kür- süye çıktığında ayağa kalkmıyor, güvenoyu isteyen hükü- süye çıktığında ayağa kalkmıyor, güvenoyu isteyen hükü- mete karşı tavır alıyordu. mete karşı tavır alıyordu. İktidar muhalefet ilişkilerinde diğer önemli bir konu da İktidar muhalefet ilişkilerinde diğer önemli bir konu da basına karşı baskı girişimi nedeniyle ortaya çıkmıştır. ‘’Hü- basına karşı baskı girişimi nedeniyle ortaya çıkmıştır. ‘’Hü- kümetin teklifi üzerine meclis, 13 Eylül’de, yürürlükteki kümetin teklifi üzerine meclis, 13 Eylül’de, yürürlükteki basın kanununu değiştirmek üzere görüşmelere başladı. basın kanununu değiştirmek üzere görüşmelere başladı. Teklifin tümü hakkında görüşmeler başlar başlamaz iki par- Teklifin tümü hakkında görüşmeler başlar başlamaz iki par- tinin esas görüş bakımından kesinlikle çatıştıkları ortaya tinin esas görüş bakımından kesinlikle çatıştıkları ortaya çıktı. Bu adeta iki zihniyeti savaşıydı.” Başbakan Recep çıktı. Bu adeta iki zihniyeti savaşıydı.” Başbakan Recep Peker: “Muhterem arkadaşlarım, insanlığın en büyük eseri Peker: “Muhterem arkadaşlarım, insanlığın en büyük eseri devlettir.” Diyerek sözlerine başladı. Yaptığı konuşmada devlettir.” Diyerek sözlerine başladı. Yaptığı konuşmada kamu düzeninden, asayişten, anarşi tehlikesinden vs. bah- kamu düzeninden, asayişten, anarşi tehlikesinden vs. bah- setti. Sözleri, teknik anlamıyla ‘totaliter’ bir görüşü aksetti- setti. Sözleri, teknik anlamıyla ‘totaliter’ bir görüşü aksetti- riyordu. Buna karşılık muhalefet, insan hakları, basın hürri- riyordu. Buna karşılık muhalefet, insan hakları, basın hürri- yeti vs. üzerinde ısrarla duruyordu. Ama aslında, bu ilke yeti vs. üzerinde ısrarla duruyordu. Ama aslında, bu ilke ayrılıklarının ötesinde, hükümetin anlık kaygısı eleştirileri ayrılıklarının ötesinde, hükümetin anlık kaygısı eleştirileri susturmaktı. Nitekim Adnan Menderes bunu açıkça belirtti: susturmaktı. Nitekim Adnan Menderes bunu açıkça belirtti: ‘’Açık hakikat şudur ki, vatandaş hürriyetine saygı ‘’Açık hakikat şudur ki, vatandaş hürriyetine saygı göstermek, millet ve devlet menfaatlerine hadim olmak gibi göstermek, millet ve devlet menfaatlerine hadim olmak gibi tabirler altında hükümete muhalefet etmekte olan gazeteler tabirler altında hükümete muhalefet etmekte olan gazeteler

13 13 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler dize getirilmek istenmektedir.”13 Eroğul’a göre, CHP’nin dize getirilmek istenmektedir.”13 Eroğul’a göre, CHP’nin yaptığı bu teklif değişikliği tamamı ile kendi görüşünü be- yaptığı bu teklif değişikliği tamamı ile kendi görüşünü be- nimsemeyen gazete ve yayın organlarına bir ambargo koy- nimsemeyen gazete ve yayın organlarına bir ambargo koy- mak ve bundan sonra açılacak olan gazeteleri denetimi altına mak ve bundan sonra açılacak olan gazeteleri denetimi altına almaktan ibaretti. Bu doğru ve sağlıklı bir karar değildi. almaktan ibaretti. Bu doğru ve sağlıklı bir karar değildi. Peker Hükümeti bunu yaparken kendi çıkarları doğrultu- Peker Hükümeti bunu yaparken kendi çıkarları doğrultu- sunda hareket etmekteydi. sunda hareket etmekteydi. DP’nin muhalefeti sadece özgürlükler alanında değil ikti- DP’nin muhalefeti sadece özgürlükler alanında değil ikti- sadi alanda da devam etmiştir bunlardan en önemlisi 7 Eylül sadi alanda da devam etmiştir bunlardan en önemlisi 7 Eylül kararları olarak bilinen devalüasyon kararına karşı tepkile- kararları olarak bilinen devalüasyon kararına karşı tepkile- riydi.” Aslında bu kararın yaptığı, uygulamadaki duruma riydi.” Aslında bu kararın yaptığı, uygulamadaki duruma resmiyet kazandırmaktan ibaretti. Zira savaş içinde toptan resmiyet kazandırmaktan ibaretti. Zira savaş içinde toptan eşya fiyatları dört misli artmıştı. Yani paranın değeri dörtte eşya fiyatları dört misli artmıştı. Yani paranın değeri dörtte bire inmişti. Oysa resmi kur değişmemişti. Bu durum ise bire inmişti. Oysa resmi kur değişmemişti. Bu durum ise tabiatıyla ihracat için bir köstek, karaborsa için de önemli bir tabiatıyla ihracat için bir köstek, karaborsa için de önemli bir teşvik mahiyetindeydi. Ayrıca, hükümet, Bretton Woods teşvik mahiyetindeydi. Ayrıca, hükümet, Bretton Woods antlaşmasına katılmayı ve dolayısıyla çok taraflı serbest antlaşmasına katılmayı ve dolayısıyla çok taraflı serbest döviz rejimini kabul etmeyi düşünüyordu. Bu durumda ger- döviz rejimini kabul etmeyi düşünüyordu. Bu durumda ger- çeklere daha yakın bir dolar kuru tespit etmek gereğini çeklere daha yakın bir dolar kuru tespit etmek gereğini duydu. Demokrat parti ise bu kararları birkaç açıdan eleş- duydu. Demokrat parti ise bu kararları birkaç açıdan eleş- tirdi. Bir kere bunları, zamansız buldu. İddiasına göre, dünya tirdi. Bir kere bunları, zamansız buldu. İddiasına göre, dünya piyasalarında ihraç mallarımıza karşı talep hızla artmak- piyasalarında ihraç mallarımıza karşı talep hızla artmak- taydı. Bu durumda paranın değerini düşürmek zararlıydı. taydı. Bu durumda paranın değerini düşürmek zararlıydı. İkincisi ve daha önemli olmak üzere, bu karar, fiyatların İkincisi ve daha önemli olmak üzere, bu karar, fiyatların yükselmesine yol açacaktı. İthalat zorlaşacağına göre, ithal yükselmesine yol açacaktı. İthalat zorlaşacağına göre, ithal malların fiyatları zaten yüksekken, daha da artacaktı. Ayrıca malların fiyatları zaten yüksekken, daha da artacaktı. Ayrıca

13 Eroğul, Cem, agy., s.39 13 Eroğul, Cem, agy., s.39

14 14 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

ithalatın zorlaşması, savaş içinde yenileyemediğimiz üretim ithalatın zorlaşması, savaş içinde yenileyemediğimiz üretim araçlarımızın dıştan getirilmesini güçleştirip sınai araçlarımızın dıştan getirilmesini güçleştirip sınai kalkınmamızı baltalayacaktı.’’14 İktisadi olarak gelişen bu kalkınmamızı baltalayacaktı.’’14 İktisadi olarak gelişen bu olaylar hükümetin elini kolunu bağlıyor muhalefetin çı- olaylar hükümetin elini kolunu bağlıyor muhalefetin çı- kardığı zorluklar durumu iyice kötüleşiyordu. Bu dönemde kardığı zorluklar durumu iyice kötüleşiyordu. Bu dönemde DP büyük bir heyecanla ilk kongresini gerçekleştirmiş bazı DP büyük bir heyecanla ilk kongresini gerçekleştirmiş bazı kararlar almıştır. kararlar almıştır. DP I. Büyük kongresi DP I. Büyük kongresi Kongre DP’nin kuruluş yıldönümü olan 7.1.1947 tari- Kongre DP’nin kuruluş yıldönümü olan 7.1.1947 tari- hinde Ankara’da toplanmıştır. “Pek çok kişinin izlediği hinde Ankara’da toplanmıştır. “Pek çok kişinin izlediği kongre 11 Ocak günü sabaha doğru sona ermiştir. Kongrede kongre 11 Ocak günü sabaha doğru sona ermiştir. Kongrede birçok delege söz almış, herkesin dilediğince konuştuğu birçok delege söz almış, herkesin dilediğince konuştuğu kongre, tam anlamıyla özgürlük havası içinde geçmiştir. kongre, tam anlamıyla özgürlük havası içinde geçmiştir. Kongre heyecanlı konuşmalardan fırsat buldukça önüne Kongre heyecanlı konuşmalardan fırsat buldukça önüne gelen konuları da karara bağlamıştır. Kurucular tarafından gelen konuları da karara bağlamıştır. Kurucular tarafından hazırlanan tüzüğün birkaç maddesi değiştirilmiştir. Böylece hazırlanan tüzüğün birkaç maddesi değiştirilmiştir. Böylece genel idare kurulu üye sayısı 15’e çıkarılmıştır. Kongrede en genel idare kurulu üye sayısı 15’e çıkarılmıştır. Kongrede en büyük tepki, milletvekili adaylarının saptanmasını Genel büyük tepki, milletvekili adaylarının saptanmasını Genel İdare Kuruluna bırakan 13. Maddenin görüşülmesi sırasında İdare Kuruluna bırakan 13. Maddenin görüşülmesi sırasında belirtilmiştir. Delegeler, adayların örgütçe saptanmasını belirtilmiştir. Delegeler, adayların örgütçe saptanmasını istemişler ve yoğun eleştirileri, Bayar’ın söz alarak bir orta istemişler ve yoğun eleştirileri, Bayar’ın söz alarak bir orta yol önermesine neden olmuştur. Sonuçta benimsenen me- yol önermesine neden olmuştur. Sonuçta benimsenen me- tinle, temel girişim örgüte bırakılmış, ama Genel Merkeze tinle, temel girişim örgüte bırakılmış, ama Genel Merkeze bir ölçüde de olsa müdahale olanağı tanınmıştır. Kongrede bir ölçüde de olsa müdahale olanağı tanınmıştır. Kongrede 548 delegeden 541’inin oyunu alan Bayar, yeniden Parti Baş- 548 delegeden 541’inin oyunu alan Bayar, yeniden Parti Baş-

14 Eroğul, Cem, Demokrat Parti (Tarihi ve İdeolojisi), s.40-41. İmge 14 Eroğul, Cem, Demokrat Parti (Tarihi ve İdeolojisi), s.40-41. İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2003 Kitabevi Yayınları, Ankara, 2003

15 15 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

kanlığına seçilmiştir. Seçimler devam ederken, kongre, ‘Ana kanlığına seçilmiştir. Seçimler devam ederken, kongre, ‘Ana Davalar Komisyonu’ Raporunu da görüşmüştür. Raporda, Davalar Komisyonu’ Raporunu da görüşmüştür. Raporda, Bayar’ın açılış konuşmasında yer verdiği konulara Bayar’ın açılış konuşmasında yer verdiği konulara değinilmekte, ancak bu istekler CHP Hükümetince gerçek- değinilmekte, ancak bu istekler CHP Hükümetince gerçek- leştirilmezse, Genel İdare Kurulunun kararıyla DP’nin Mec- leştirilmezse, Genel İdare Kurulunun kararıyla DP’nin Mec- lisi terk edip, mücadeleyi millete götürmesi öngörülmekte- lisi terk edip, mücadeleyi millete götürmesi öngörülmekte- dir.”15 Fakat bu Kongre sonrası CHP ve DP arasındaki dir.”15 Fakat bu Kongre sonrası CHP ve DP arasındaki gerginlik artmış bu gerginliği önlemek amacı ile araya İnönü gerginlik artmış bu gerginliği önlemek amacı ile araya İnönü girmiştir. girmiştir. 12 Temmuz Beyannamesi 12 Temmuz Beyannamesi İnönü DP I. Kongresi sonrasında CHP ve DP arasında İnönü DP I. Kongresi sonrasında CHP ve DP arasında yaşanan gerginliği yaptığı bir açıklama ile gidermeye yaşanan gerginliği yaptığı bir açıklama ile gidermeye çalışmıştır. Bu açıklama öncesinde Peker Hükümeti çeşitli çalışmıştır. Bu açıklama öncesinde Peker Hükümeti çeşitli nedenlerle DP’yi suçlamakta aynı şekilde DP yönetimi de nedenlerle DP’yi suçlamakta aynı şekilde DP yönetimi de Peker Hükümetinin baskıcı politikalarından yakınmaktaydı. Peker Hükümetinin baskıcı politikalarından yakınmaktaydı. Cumhurbaşkanı açıklamasında Hükümet ve muhalefetle Cumhurbaşkanı açıklamasında Hükümet ve muhalefetle yaptığı görüşmelere değinmiş, karşılıklı yakınmalar içinde yaptığı görüşmelere değinmiş, karşılıklı yakınmalar içinde abartmalar olmakla birlikte gerçek payının da bulunduğunu abartmalar olmakla birlikte gerçek payının da bulunduğunu belirtmiş, Devlet Reisi olarak kendisini her iki partiye karşı belirtmiş, Devlet Reisi olarak kendisini her iki partiye karşı da eşit durumda saydığını söylemiş, gelecekteki güçlükleri da eşit durumda saydığını söylemiş, gelecekteki güçlükleri yenmek için iktidar ve muhalefetteki liderlerin yardımlarını yenmek için iktidar ve muhalefetteki liderlerin yardımlarını istemiştir.16 istemiştir.16

15 Kabasakal, Yage, s.174-175. 15 Kabasakal, Yage, s.174-175. 16 Yage, s.175. 16 Yage, s.175.

16 16 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Müstakil Demokratlar ve Millet Partisi Kuruluşu Müstakil Demokratlar ve Millet Partisi Kuruluşu DP’nin içinde, 12 Temmuz Beyannamesinin CHP ile da- DP’nin içinde, 12 Temmuz Beyannamesinin CHP ile da- nışıklı bir oyunun parçası olduğunu düşünenler, DP yöneti- nışıklı bir oyunun parçası olduğunu düşünenler, DP yöneti- mine tepki gösterdiler. DP’nin CHP’ye karşı çaresiz ve ses- mine tepki gösterdiler. DP’nin CHP’ye karşı çaresiz ve ses- siz kaldığını ileri sürenler ortaya çıktı. DP içindeki bu buna- siz kaldığını ileri sürenler ortaya çıktı. DP içindeki bu buna- lım sonucunda Partiden atılan ve çıkan milletvekilleri oldu. lım sonucunda Partiden atılan ve çıkan milletvekilleri oldu. Bunların bazıları Müstakil Demokratlar grubunu oluş- Bunların bazıları Müstakil Demokratlar grubunu oluş- turmuşlardır. Bir başka kesim ise yeni Parti kurma hazırlı- turmuşlardır. Bir başka kesim ise yeni Parti kurma hazırlı- ğına girmişti. 20 Temmuz 1948’de Mareşal Fevzi Çak- ğına girmişti. 20 Temmuz 1948’de Mareşal Fevzi Çak- mak’ın fahri başkanlığında Millet Partisi kurulmuştur. Kuru- mak’ın fahri başkanlığında Millet Partisi kurulmuştur. Kuru- cuların büyük bir kısmı milletvekili olan Millet Partisinin ilk cuların büyük bir kısmı milletvekili olan Millet Partisinin ilk Genel Başkanı Hikmet Baydur’dur.17 Bu iki oluşum da Genel Başkanı Hikmet Baydur’dur.17 Bu iki oluşum da DP’nin daha muhafazakar kesimlerince gerçekleştirilmiştir. DP’nin daha muhafazakar kesimlerince gerçekleştirilmiştir. DP II. Büyük Kongresi DP II. Büyük Kongresi Kongre, 20 Haziran 1949 günü Ankara’da toplandı. Parti Kongre, 20 Haziran 1949 günü Ankara’da toplandı. Parti iki kongre arasında büyük sarsıntılar geçirmiş, Meclis iki kongre arasında büyük sarsıntılar geçirmiş, Meclis Grubu’nun yarısını yitirmiş, ilk kongrenin seçtiği Genel Grubu’nun yarısını yitirmiş, ilk kongrenin seçtiği Genel İdare Kurulu üyelerinden üçte birini ihraç etmek durumunda İdare Kurulu üyelerinden üçte birini ihraç etmek durumunda kalmıştı. Kongrede Partiden çıkarılanların tekrar partiye kalmıştı. Kongrede Partiden çıkarılanların tekrar partiye alınmalarını isteyen bir önerge verilmiş, ama komisyon bu alınmalarını isteyen bir önerge verilmiş, ama komisyon bu isteği reddetmiştir.18 ‘’Kongre, tüzükte bazı değişiklikler isteği reddetmiştir.18 ‘’Kongre, tüzükte bazı değişiklikler yapmıştır. En önemli konu, yine milletvekili adaylarının yapmıştır. En önemli konu, yine milletvekili adaylarının saptanmasıdır. Kongre adayların yüzde 80’nin örgütçe, saptanmasıdır. Kongre adayların yüzde 80’nin örgütçe, yüzde 20’sinin ise Genel İdare Kurulu tarafından gösterilme- yüzde 20’sinin ise Genel İdare Kurulu tarafından gösterilme-

17 Yage, s.177. 17 Yage, s.177. 18 Ağaoğlu, Samet, Arkadaşım Menderes, Baha matbaası, İstanbul, 1967 18 Ağaoğlu, Samet, Arkadaşım Menderes, Baha matbaası, İstanbul, 1967

17 17 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

sini kararlaştırmıştır. Kongre Ana Davalar Komisyonunca sini kararlaştırmıştır. Kongre Ana Davalar Komisyonunca hazırlanan ve daha sonra ‘Milli Husumet Andı’ adıyla bili- hazırlanan ve daha sonra ‘Milli Husumet Andı’ adıyla bili- necek sert bir metni onaylamış ve seçimleri yenileyerek necek sert bir metni onaylamış ve seçimleri yenileyerek dağılmıştır. Milli Husumet Andı ise seçimlerde oluşacak dağılmıştır. Milli Husumet Andı ise seçimlerde oluşacak olumsuzluklara karşı Parti tarafından alınmış önlemdir. Ba- olumsuzluklara karşı Parti tarafından alınmış önlemdir. Ba- yar kongrede yeniden başkanlığa seçilmiş ve Genel İdare yar kongrede yeniden başkanlığa seçilmiş ve Genel İdare Kuruluna yine kurucular egemen olmuştur.”19 Bu büyük Kuruluna yine kurucular egemen olmuştur.”19 Bu büyük kongre ile beraber Partiden atılanlar geri alınmamış kararlı- kongre ile beraber Partiden atılanlar geri alınmamış kararlı- lık gösterilmeye devam edilmiştir. Bu kongre DP’nin ikti- lık gösterilmeye devam edilmiştir. Bu kongre DP’nin ikti- dardan önceki son kongresidir. DP bundan sonraki kong- dardan önceki son kongresidir. DP bundan sonraki kong- relere iktidar partisi olarak girecektir. relere iktidar partisi olarak girecektir. 14 Mayıs 1950 Genel Seçimleri 14 Mayıs 1950 Genel Seçimleri DP 1950 seçimlerinde 4.241.393 oy alan DP 408 millet- DP 1950 seçimlerinde 4.241.393 oy alan DP 408 millet- vekiline sahip olmuştur. Bunun akabinde ise 20 Mayıs vekiline sahip olmuştur. Bunun akabinde ise 20 Mayıs 1950’de DP Meclis Grubu Bayar’ı cumhurbaşkanlığına aday 1950’de DP Meclis Grubu Bayar’ı cumhurbaşkanlığına aday göstermeyi kararlaştırmışlardır. 22 Mayısta Cumhurbaşkanı göstermeyi kararlaştırmışlardır. 22 Mayısta Cumhurbaşkanı seçilen Bayar hükümeti kurma görevini Menderes’e vermiş seçilen Bayar hükümeti kurma görevini Menderes’e vermiş o da ilk kabinesini ilan etmiştir.20 DP’nin “Yeter, söz mille- o da ilk kabinesini ilan etmiştir.20 DP’nin “Yeter, söz mille- tindir” sözü artık toplumda yankı bulmuştur. Bundan sonra tindir” sözü artık toplumda yankı bulmuştur. Bundan sonra yapılacak iş program oluşturup icraata koyulmaktı. Yeni yapılacak iş program oluşturup icraata koyulmaktı. Yeni Hükümet 29 Mayıs 1950’de programı meclise sundu. Prog- Hükümet 29 Mayıs 1950’de programı meclise sundu. Prog- ram, o zamana kadarki geleneğe bir yenilik getiriyordu. ram, o zamana kadarki geleneğe bir yenilik getiriyordu. Programın ilk kısmı CHP iktidarının son yıllardaki icraatının Programın ilk kısmı CHP iktidarının son yıllardaki icraatının eleştirisine ayrılmıştı. Bu hareketiyle Demokrat Parti, devlet eleştirisine ayrılmıştı. Bu hareketiyle Demokrat Parti, devlet

19 Kabasakal, yage, s.178. 19 Kabasakal, yage, s.178. 20 Yage, s.180. 20 Yage, s.180.

18 18 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

idaresine, eskisinden farklı yepyeni bir zihniyet getirdiğini idaresine, eskisinden farklı yepyeni bir zihniyet getirdiğini göstermek istiyordu. göstermek istiyordu. Hükümet programının ikinci kısmı ise partinin temel gö- Hükümet programının ikinci kısmı ise partinin temel gö- rüşlerinin geliştirilmiş bir tekrarından ibaretti. Bu kısımda rüşlerinin geliştirilmiş bir tekrarından ibaretti. Bu kısımda Menderes Hükümeti, hedeflerini şöyle sıralıyordu: Menderes Hükümeti, hedeflerini şöyle sıralıyordu: “Hayatın ucuzlatılması, üretim hacminin ve istihdamın “Hayatın ucuzlatılması, üretim hacminin ve istihdamın artırılması, maliyetlerin düşürülmesi, vergi adaletinin sağ- artırılması, maliyetlerin düşürülmesi, vergi adaletinin sağ- lanması, gümrük tarifelerinin toptan gözden geçirilmesi, lanması, gümrük tarifelerinin toptan gözden geçirilmesi, özel girişim alanının mümkün olduğu kadar genişletilmesi ve özel girişim alanının mümkün olduğu kadar genişletilmesi ve bu çerçevede, amme hizmeti gören ve sanayiye taalluk bu çerçevede, amme hizmeti gören ve sanayiye taalluk edenler hariç olmak üzere devlet işletmelerinin ‘elverişli edenler hariç olmak üzere devlet işletmelerinin ‘elverişli şartlarla’ özel girişime devredilmesi, yabancı sermayenin şartlarla’ özel girişime devredilmesi, yabancı sermayenin teşvik edilmesi, grev hakkının ‘içtimai nizamı ve iktisadi teşvik edilmesi, grev hakkının ‘içtimai nizamı ve iktisadi ahengi bozmayacak surette’ kanunlaştırılması, antidemok- ahengi bozmayacak surette’ kanunlaştırılması, antidemok- ratik kanun hükümlerinin kaldırılması ve aşırı solun ezil- ratik kanun hükümlerinin kaldırılması ve aşırı solun ezil- mesi.” 21 mesi.” 21 Sadece bu son noktada bir ifade yeniliği göze çarpıyor. Sadece bu son noktada bir ifade yeniliği göze çarpıyor. Cumhuriyet rejiminin, bütün yalpalamalara rağmen komü- Cumhuriyet rejiminin, bütün yalpalamalara rağmen komü- nizm ve gericilikten aynı uzaklıkta kalmayı ilke edindiğini nizm ve gericilikten aynı uzaklıkta kalmayı ilke edindiğini daha önce belirtmiştik. DP bütün ağırlığı anti-komünizme daha önce belirtmiştik. DP bütün ağırlığı anti-komünizme vermek ve gericiliği daha bir Komünist taktiği olarak gös- vermek ve gericiliği daha bir Komünist taktiği olarak gös- termek suretiyle bu kuralı bozuyor. termek suretiyle bu kuralı bozuyor. Hükümetin programı devletin üretimi özel sektöre destek Hükümetin programı devletin üretimi özel sektöre destek vererek gerçekleştirmek amacını açıkça ortaya koymaktadır. vererek gerçekleştirmek amacını açıkça ortaya koymaktadır. Hükümet bu dönemde darbe yapacağı ileri sürülen bazı asker- Hükümet bu dönemde darbe yapacağı ileri sürülen bazı asker-

21 Eroğul, yage, s.98-99. 21 Eroğul, yage, s.98-99.

19 19 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

leri görevlerinden uzaklaştırmış ya da emekli etmiştir. leri görevlerinden uzaklaştırmış ya da emekli etmiştir. DP’nin ezanın Arapça okunmasının yasak olması kuralını DP’nin ezanın Arapça okunmasının yasak olması kuralını değiştirmesi ayrıca aşırı sağ kesim tarafından büyük destek değiştirmesi ayrıca aşırı sağ kesim tarafından büyük destek almasına neden olmuştur. Tabanı itibariyle DP sağ kesimin almasına neden olmuştur. Tabanı itibariyle DP sağ kesimin oyunu alan bir partidir. Bu nedenle ezanın Türkçe okunma- oyunu alan bir partidir. Bu nedenle ezanın Türkçe okunma- sına muhafazakar kesim karşı çıkmaktaydı. DP de bu doğ- sına muhafazakar kesim karşı çıkmaktaydı. DP de bu doğ- rultuda ezanı tekrar Arapça olarak okunmasına imkan sağ- rultuda ezanı tekrar Arapça olarak okunmasına imkan sağ- lamıştır. lamıştır. 1951’de ilk yerel seçimlerde DP 600 küsur belediyeden 1951’de ilk yerel seçimlerde DP 600 küsur belediyeden 560’ını kazandı. Böylece iktidar ve muhalefet arasındaki 560’ını kazandı. Böylece iktidar ve muhalefet arasındaki gerginlik daha da artmış oldu. Bu seçimlerin sonucu CHP’de gerginlik daha da artmış oldu. Bu seçimlerin sonucu CHP’de psikolojik olarak bir çöküş yarattı. psikolojik olarak bir çöküş yarattı. DP III. Büyük Kongresi DP III. Büyük Kongresi DP’nin 1951 kongresi iktidar sonrası ilk kongresi olması DP’nin 1951 kongresi iktidar sonrası ilk kongresi olması nedeniyle önemlidir. Fakat bu kongre öncekiler kadar tar- nedeniyle önemlidir. Fakat bu kongre öncekiler kadar tar- tışmalı geçmemiştir. İktidar gücünü eline geçirmiş olan Par- tışmalı geçmemiştir. İktidar gücünü eline geçirmiş olan Par- tinin üst yönetimi artık karar verici durumdadır. 15 Ekim tinin üst yönetimi artık karar verici durumdadır. 15 Ekim 1951’de Ankara’da yapılan kongreye 1375 delegeden 1160’ı 1951’de Ankara’da yapılan kongreye 1375 delegeden 1160’ı katılmıştır. Program aynı kalmış, tüzükte bazı küçük deği- katılmıştır. Program aynı kalmış, tüzükte bazı küçük deği- şiklikler yapılmıştır. Buna göre milletvekilleri örgütte görev şiklikler yapılmıştır. Buna göre milletvekilleri örgütte görev almayacaklardır. Kongrenin son günü yapılan seçimlerde almayacaklardır. Kongrenin son günü yapılan seçimlerde Adnan Menderes yeniden Parti başkanlığına seçilmiştir. Adnan Menderes yeniden Parti başkanlığına seçilmiştir. DP’nin Baskıya Yönelişi DP’nin Baskıya Yönelişi DP, muhalefetin sesini kısmak için ona destek sağlayacak DP, muhalefetin sesini kısmak için ona destek sağlayacak dalları kesmeye başlamıştır. Üniversite profesörlerinin siya- dalları kesmeye başlamıştır. Üniversite profesörlerinin siya- setle uğraşmalarını yasaklayan tasarı 21 Temmuz 1953’te setle uğraşmalarını yasaklayan tasarı 21 Temmuz 1953’te

20 20 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler yasalaşmıştır. “CHP’nin Haksız İktisaplarının İadesi Hak- yasalaşmıştır. “CHP’nin Haksız İktisaplarının İadesi Hak- kındaki Kanun, 14 Aralık 1953’te 6195 sayıyla Mecliste kındaki Kanun, 14 Aralık 1953’te 6195 sayıyla Mecliste kabul edilmiştir. Böylece, yargın organlarının yetkisine giren kabul edilmiştir. Böylece, yargın organlarının yetkisine giren bir konuyu DP, Meclis çoğunluğunun oylarıyla bir yasama bir konuyu DP, Meclis çoğunluğunun oylarıyla bir yasama işlemi olarak düzenlemiş ve CHP’nin mallarına, parasına ve işlemi olarak düzenlemiş ve CHP’nin mallarına, parasına ve matbaasına el koymuştur.”22 matbaasına el koymuştur.”22 Bu dönemdeki bir diğer önemli olay ise Millet Partisi’nin Bu dönemdeki bir diğer önemli olay ise Millet Partisi’nin kapatılması olayıdır. 27 Haziran 1953’te Millet Partisi (MP) kapatılması olayıdır. 27 Haziran 1953’te Millet Partisi (MP) kongresi toplanmıştır. Kongre, Partinin içinde uzlaşmaz kongresi toplanmıştır. Kongre, Partinin içinde uzlaşmaz grupların varlığını ortaya koymuştur. Kongrede Partinin grupların varlığını ortaya koymuştur. Kongrede Partinin Atatürk’e ve devrimlere karşı olduğunu ileri sürenler olmuş, Atatürk’e ve devrimlere karşı olduğunu ileri sürenler olmuş, Hükümet de bundan yararlanarak Parti hakkında soruşturma Hükümet de bundan yararlanarak Parti hakkında soruşturma açtırmıştır. Soruşturma nedeniyle Parti 8 Temmuz 1953’te açtırmıştır. Soruşturma nedeniyle Parti 8 Temmuz 1953’te önce geçici olarak, 27 Ocak 1954’te de ‘dini esasa dayanan önce geçici olarak, 27 Ocak 1954’te de ‘dini esasa dayanan ve gayesini saklayan bir cemiyet’ olduğu gerekçesiyle mah- ve gayesini saklayan bir cemiyet’ olduğu gerekçesiyle mah- keme kararıyla tümden kapatılmıştır.23 Aslında, MP’nin keme kararıyla tümden kapatılmıştır.23 Aslında, MP’nin yönetim kadrosuna bakıldığında zaten bu yapıyı görmek yönetim kadrosuna bakıldığında zaten bu yapıyı görmek mümkün. DP büyük bir ihtimalle kendilerine ilerde rakip mümkün. DP büyük bir ihtimalle kendilerine ilerde rakip olarak sorun yaratacaklarını düşündüğü için MP’yi kapattır- olarak sorun yaratacaklarını düşündüğü için MP’yi kapattır- mış olabilir. mış olabilir. 1954 Genel seçimleri 1954 Genel seçimleri 1954 seçimleri 2 Mayıs günü yapıldı. Seçimlere katılma 1954 seçimleri 2 Mayıs günü yapıldı. Seçimlere katılma oranı %88,63’ü bulmuştu. Sayım neticesinde, Demokrat oranı %88,63’ü bulmuştu. Sayım neticesinde, Demokrat Parti’nin ezici bir çoğunluk kazandığı ve hatta %3’lük bir Parti’nin ezici bir çoğunluk kazandığı ve hatta %3’lük bir ilerlemeyle 1950’nin büyük zaferini geride bıraktığı anlaşıldı. ilerlemeyle 1950’nin büyük zaferini geride bıraktığı anlaşıldı.

22 Kabasakal, yage, s.184. 22 Kabasakal, yage, s.184. 23 Kabasakal, yage, s.184 23 Kabasakal, yage, s.184

21 21 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Demokratlar tüm oyların %56,61’ini almışlardı. CHP ise % Demokratlar tüm oyların %56,61’ini almışlardı. CHP ise % 5 oranında oy kaybetmiş, % 34,78’e düşmüştü.24 Bu 5 oranında oy kaybetmiş, % 34,78’e düşmüştü.24 Bu seçimler sonucu mecliste yok denecek kadar CHP’li millet- seçimler sonucu mecliste yok denecek kadar CHP’li millet- vekili kalmış CHP açısından çok daha sıkıntılı bir döneme vekili kalmış CHP açısından çok daha sıkıntılı bir döneme girilmiştir. Fakat DP içinde de bu seçim sonuçları sorun girilmiştir. Fakat DP içinde de bu seçim sonuçları sorun yaratmıştır. Farklı birikimlerle genel gözle seçilmiş insanları yaratmıştır. Farklı birikimlerle genel gözle seçilmiş insanları bir arada huzur içinde tutmak zor olacaktı. Bu seçimlerden bir arada huzur içinde tutmak zor olacaktı. Bu seçimlerden sonra Menderes Hükümetinin bazı anlaşılması zor girişim- sonra Menderes Hükümetinin bazı anlaşılması zor girişim- leri olmuştur Bunlar ilki, Kırşehir’in il’den ilçe’ye dönüştü- leri olmuştur Bunlar ilki, Kırşehir’in il’den ilçe’ye dönüştü- rülmesidir. Bu olay, oylarını Cumhuriyetçi Millet Partisi rülmesidir. Bu olay, oylarını Cumhuriyetçi Millet Partisi (CMP)’ye veren Kırşehir halkına bir ceza niteliği taşımak- (CMP)’ye veren Kırşehir halkına bir ceza niteliği taşımak- taydı. Bir diğer olay ise CHP’ye oy veren Malatya’nın ikiye taydı. Bir diğer olay ise CHP’ye oy veren Malatya’nın ikiye bölünmesiydi. İki ile ayrılan Malatya halkına da böylelikle bölünmesiydi. İki ile ayrılan Malatya halkına da böylelikle seçim cezası verilmiş oluyordu. seçim cezası verilmiş oluyordu. DP IV. Büyük Kongresi DP IV. Büyük Kongresi DP’nin IV. Büyük Kongresi, ayrılıkların olduğu, partinin DP’nin IV. Büyük Kongresi, ayrılıkların olduğu, partinin en zor zamanlarından birinde, 15 Ekim 1955’te Ankara’da en zor zamanlarından birinde, 15 Ekim 1955’te Ankara’da toplandı. 1300 civarında delege gelmişti. Kongrede, Mende- toplandı. 1300 civarında delege gelmişti. Kongrede, Mende- res, Partiye ihanet eden kişilerden bahsetmiş bunları ağır bir res, Partiye ihanet eden kişilerden bahsetmiş bunları ağır bir dille eleştirmiştir. Kongrenin ikinci günü seçimler yapılmış, dille eleştirmiştir. Kongrenin ikinci günü seçimler yapılmış, Menderes yeniden Genel Başkan seçilmiştir.25 Menderes yeniden Genel Başkan seçilmiştir.25 “Parti içindeki gerginlik şiddetini 29 Kasım 1955’teki “Parti içindeki gerginlik şiddetini 29 Kasım 1955’teki Grup toplantısında göstermiştir.”26 DP Meclis Grubunun isya- Grup toplantısında göstermiştir.”26 DP Meclis Grubunun isya-

24 Eroğul, yage, s.139 24 Eroğul, yage, s.139 25 Kabasakal, yage, s.187 25 Kabasakal, yage, s.187 26 Yage., s.187 26 Yage., s.187

22 22 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

nı sonucu Menderes istifa etmeyi düşünürken güvenoyu nı sonucu Menderes istifa etmeyi düşünürken güvenoyu seçeneği ile güvenoyu alarak koltuğunda kaldı. Fakat diğer seçeneği ile güvenoyu alarak koltuğunda kaldı. Fakat diğer bütün bakanlar istifa etmiş istifalar cumhurbaşkanlığına bütün bakanlar istifa etmiş istifalar cumhurbaşkanlığına sunulmuştur. Menderes kabineyi kurmakla tekrar görevlen- sunulmuştur. Menderes kabineyi kurmakla tekrar görevlen- dirilmiştir. Ancak bu kez kabineyi oluşturmak pek de kolay dirilmiştir. Ancak bu kez kabineyi oluşturmak pek de kolay olmamıştır. Çünkü bunalım devam etmekte muhalefetin olmamıştır. Çünkü bunalım devam etmekte muhalefetin baskısı artmaktaydı. Adnan Menderes biraz geç de olsa Dör- baskısı artmaktaydı. Adnan Menderes biraz geç de olsa Dör- düncü kabineyi kurmayı başardı. düncü kabineyi kurmayı başardı. 1957 Genel Seçimleri 1957 Genel Seçimleri 1957 seçimleri DP’nin lehine sonuçlandı, fakat zafer 1957 seçimleri DP’nin lehine sonuçlandı, fakat zafer parlak değildi. DP % 47,7, CHP % 40,82, HP % 3,85, CMP parlak değildi. DP % 47,7, CHP % 40,82, HP % 3,85, CMP % 7,19 oy almışlardır. Yine de 424 milletvekili ile mecliste % 7,19 oy almışlardır. Yine de 424 milletvekili ile mecliste en fazla sandalye DP’nin olmuştur. İkinci olarak CHP 178 en fazla sandalye DP’nin olmuştur. İkinci olarak CHP 178 sandalye sayısı ile meclisteki yerini korumuştur.27 Ancak, sandalye sayısı ile meclisteki yerini korumuştur.27 Ancak, seçim sonuçları DP içinde adeta bir yıkımına sebep olmuş- seçim sonuçları DP içinde adeta bir yıkımına sebep olmuş- tur. Oyların %50’nin altına düşmesi partideki otoriteyi de tur. Oyların %50’nin altına düşmesi partideki otoriteyi de ciddi biçimde sarsmıştır. Adnan Menderes 5. kez Başbakan ciddi biçimde sarsmıştır. Adnan Menderes 5. kez Başbakan oldu. Hükümeti kurma görevi verilen Menderes kabineyi 1 oldu. Hükümeti kurma görevi verilen Menderes kabineyi 1 ay gibi uzun bir sürede kurmuş, bu durum Parti içinde yine ay gibi uzun bir sürede kurmuş, bu durum Parti içinde yine tepkilere yol açtırmıştır. Menderes Hükümeti artık yorgun tepkilere yol açtırmıştır. Menderes Hükümeti artık yorgun bir haldeydi. Hükümet programını meclise sunan Menderes, bir haldeydi. Hükümet programını meclise sunan Menderes, programı incelemek için süre isteyen muhalefete süre ver- programı incelemek için süre isteyen muhalefete süre ver- meyince mecliste olaylar çıktı. meyince mecliste olaylar çıktı.

27 Eroğul, yage, s.202 27 Eroğul, yage, s.202

23 23 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Vatan Cephesi Vatan Cephesi Vatan cephesi muhalefetin yani partilerin birleşmelerine Vatan cephesi muhalefetin yani partilerin birleşmelerine yani güç birliğine karşı oluşturulmuştur. Menderes, “Vatan yani güç birliğine karşı oluşturulmuştur. Menderes, “Vatan Cephesi”nden ilk kez, 12 Ekim 1958’de DP Manisa İl Kong- Cephesi”nden ilk kez, 12 Ekim 1958’de DP Manisa İl Kong- resinde söz etmiştir. Menderes konuşmasında, “politika ve resinde söz etmiştir. Menderes konuşmasında, “politika ve ihtirastan vareste(kurtulmuş) vatandaşların kin ve husumet ihtirastan vareste(kurtulmuş) vatandaşların kin ve husumet cephesine karşı bir vatan cephesi kurmalarını” istemiştir.28 cephesine karşı bir vatan cephesi kurmalarını” istemiştir.28 Menderes bu cephe ile Demokrat partiden ayrılanların taraflı Menderes bu cephe ile Demokrat partiden ayrılanların taraflı tarafsız yurttaşların bir araya gelmesini sağlamaya çalışmış- tarafsız yurttaşların bir araya gelmesini sağlamaya çalışmış- tır. Ancak cephe kavramı bir ülkede insanların kutuplaşma- tır. Ancak cephe kavramı bir ülkede insanların kutuplaşma- sına yol açabilirdi ve açtı. sına yol açabilirdi ve açtı. 27 Mayıs Darbesi ve DP’nin Sonu 27 Mayıs Darbesi ve DP’nin Sonu DP’nin sona gidiş günlerinin ikinci önemli merhalesi DP’nin sona gidiş günlerinin ikinci önemli merhalesi Tahkikat Komisyonunun görev ve yetkileri hakkındaki ka- Tahkikat Komisyonunun görev ve yetkileri hakkındaki ka- nunun kabul edilmesidir. Kanun 27 Nisan 1960 da kabul nunun kabul edilmesidir. Kanun 27 Nisan 1960 da kabul edilmiştir. Hemen ardından 15 kişilik bir Tahkikat Komis- edilmiştir. Hemen ardından 15 kişilik bir Tahkikat Komis- yonu kurulmuştur. Komisyon ilk iş olarak siyasal faaliyetleri yonu kurulmuştur. Komisyon ilk iş olarak siyasal faaliyetleri yasaklamış ve basına komisyon çalışmalarıyla ilgili yayın yasaklamış ve basına komisyon çalışmalarıyla ilgili yayın yasağı koymuştur.29 Sıkıyönetim tedbirleri; almak öğrenci- yasağı koymuştur.29 Sıkıyönetim tedbirleri; almak öğrenci- lere, iş adamlarına, basına baskılar ve soruşturma girişimleri lere, iş adamlarına, basına baskılar ve soruşturma girişimleri DP’nin aleyhinde gelişmelere sebep olmuştur. Bunların so- DP’nin aleyhinde gelişmelere sebep olmuştur. Bunların so- nucu olarak 27 Mayıs 1960’da Kurmay Albay Alparslan nucu olarak 27 Mayıs 1960’da Kurmay Albay Alparslan Türkeş, Ankara radyosunda ‘Türk Silahlı kuvvetlerinin ül- Türkeş, Ankara radyosunda ‘Türk Silahlı kuvvetlerinin ül- kenin yönetimini ele aldığını’ duyurmuştur.30 kenin yönetimini ele aldığını’ duyurmuştur.30

28 Ağaoğlu, Samet, Arkadaşım Menderes, Baha matbaası, İstanbul, 1967 28 Ağaoğlu, Samet, Arkadaşım Menderes, Baha matbaası, İstanbul, 1967 29 Kabasakal, yage, s.197 29 Kabasakal, yage, s.197 30 Yage, s.198 30 Yage, s.198

24 24 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Sonuç ve Değerlendirme Sonuç ve Değerlendirme DP’nin kuruluşu itibari ile Türkiye’nin önemli bir sürece DP’nin kuruluşu itibari ile Türkiye’nin önemli bir sürece geçişinde çok büyük bir rolü olduğunu açıkça görmekteyiz. geçişinde çok büyük bir rolü olduğunu açıkça görmekteyiz. Belki de tek parti sisteminden çok partili yaşama geçiş, Belki de tek parti sisteminden çok partili yaşama geçiş, İnönü ve DP gibi zorluklarla mücadele eden bir parti olma- İnönü ve DP gibi zorluklarla mücadele eden bir parti olma- saydı sağlanamayacaktı. DP’nin kuruluşundan sonraki yük- saydı sağlanamayacaktı. DP’nin kuruluşundan sonraki yük- selme döneminde ilkelerinden uzaklaşarak adeta oyunu al- selme döneminde ilkelerinden uzaklaşarak adeta oyunu al- dığı kesimin etkisi altına girdiğini görmekteyiz. Bunun en dığı kesimin etkisi altına girdiğini görmekteyiz. Bunun en çarpıcı örneği laiklik konusundaki tutumunda görülür. DP çarpıcı örneği laiklik konusundaki tutumunda görülür. DP ilk başta laikliğe özen göstereceğine belirtmesine rağmen ilk başta laikliğe özen göstereceğine belirtmesine rağmen tersi birçok uygulamalara imza atmıştır. Aynı zamanda öz- tersi birçok uygulamalara imza atmıştır. Aynı zamanda öz- gürlükler konusunda basına, iş adamlarına, öğrencilere ve gürlükler konusunda basına, iş adamlarına, öğrencilere ve daha birçok kişi veya kurumlara kısıtlamalar getirerek öz- daha birçok kişi veya kurumlara kısıtlamalar getirerek öz- gürlüklerine engel olmaya çalışmıştır. Bu engel olma biçimi gürlüklerine engel olmaya çalışmıştır. Bu engel olma biçimi fikri yönden insanların özgür düşüncelerini kısıtlamaya yö- fikri yönden insanların özgür düşüncelerini kısıtlamaya yö- neliktir. Vatan cephesi gibi insanları kutuplaşmaya itecek bir neliktir. Vatan cephesi gibi insanları kutuplaşmaya itecek bir cephe kurarak halkın bölünmesine yol açacak bir sorunu cephe kurarak halkın bölünmesine yol açacak bir sorunu ortaya çıkarmışlardır. Bu cephe’nin kurulması devlete ve ortaya çıkarmışlardır. Bu cephe’nin kurulması devlete ve millete zarar vermekteydi. Aynı zamanda DP içindeki bö- millete zarar vermekteydi. Aynı zamanda DP içindeki bö- lünmeler ve istikrarsızlık ülke yönetimini elinde bulunduran lünmeler ve istikrarsızlık ülke yönetimini elinde bulunduran DP’nin sağlıklı kararlar almasına mani olmaktaydı. Genel DP’nin sağlıklı kararlar almasına mani olmaktaydı. Genel itibariyle partinin temel hak ve özgürlüklere kısıtlamalar itibariyle partinin temel hak ve özgürlüklere kısıtlamalar getiren uygulamaları ve Menderes’in son zamanlarda yaptığı getiren uygulamaları ve Menderes’in son zamanlarda yaptığı baskı politikaları olmasaydı 27 Mayıs darbesi süreci geliş- baskı politikaları olmasaydı 27 Mayıs darbesi süreci geliş- memiş olurdu. memiş olurdu.

25 25 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

CUMHURİYET HALK PARTİSİ CUMHURİYET HALK PARTİSİ (1960-1980) (1960-1980) Yiğitberk Bıçakçı Yiğitberk Bıçakçı CHP’nin 1950’de iktidarı DP’ye bırakması ile birlikte bir CHP’nin 1950’de iktidarı DP’ye bırakması ile birlikte bir dönem kapanmış ve yeni bir dönem başlamıştı. 1950’de dönem kapanmış ve yeni bir dönem başlamıştı. 1950’de başlayan ve 1980’de sona eren bu 30 yıllık dönem, 1960 ve başlayan ve 1980’de sona eren bu 30 yıllık dönem, 1960 ve 1980 yıllarında olmak üzere iki askeri darbeyi içinde barın- 1980 yıllarında olmak üzere iki askeri darbeyi içinde barın- dıran bir dönem olmuştur. 12 Mart 1971’deki ara rejim dö- dıran bir dönem olmuştur. 12 Mart 1971’deki ara rejim dö- nemini de eklersek bu dönemde demokrasinin kesintiye uğ- nemini de eklersek bu dönemde demokrasinin kesintiye uğ- radığı üç müdahale söz konusudur. Türk demokrasisinin iki radığı üç müdahale söz konusudur. Türk demokrasisinin iki darbe ve bir müdahale ile kesintiye uğraması, CHP’nin Tür- darbe ve bir müdahale ile kesintiye uğraması, CHP’nin Tür- kiye’de, ısrarlı, kararlı ve uygulamalı olarak sürdürdüğü kiye’de, ısrarlı, kararlı ve uygulamalı olarak sürdürdüğü demokrasi arayışlarına rağmen yaşanmıştır. demokrasi arayışlarına rağmen yaşanmıştır. 1961 Anayasası ve Sonrası 1961 Anayasası ve Sonrası 1961 yılında hazırlanan anayasa %62’lik halk desteğiyle 1961 yılında hazırlanan anayasa %62’lik halk desteğiyle yürürlüğe girdi. Bu anayasada mecliste 450 milletvekilinin yürürlüğe girdi. Bu anayasada mecliste 450 milletvekilinin yanında yüksek öğrenim görmüş 150 kişiden oluşan ‘’Cum- yanında yüksek öğrenim görmüş 150 kişiden oluşan ‘’Cum- huriyet Senatosu’’ da kurulacaktı. Aynı yıl içinde yeni par- huriyet Senatosu’’ da kurulacaktı. Aynı yıl içinde yeni par- tilerin kurulmasına da izin verildi ve Türkiye demokrasiye tilerin kurulmasına da izin verildi ve Türkiye demokrasiye yeniden adım atmaya başladı.Ekim 1961 seçimlerinde CHP yeniden adım atmaya başladı.Ekim 1961 seçimlerinde CHP 1. parti olmasına rağmen beklediği oyu alamadı ve Türkiye 1. parti olmasına rağmen beklediği oyu alamadı ve Türkiye ilk defa koalisyon hükümetleriyle tanıştı. Fakat bu koalisyon ilk defa koalisyon hükümetleriyle tanıştı. Fakat bu koalisyon hükümetleri pek kalıcı olamadı ve 4 senede 3 farklı İnönü hükümetleri pek kalıcı olamadı ve 4 senede 3 farklı İnönü hükümetleri istifayla son buldu. Bu dönemdeki en önemli ge- hükümetleri istifayla son buldu. Bu dönemdeki en önemli ge-

1 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=14 1 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=14

26 26 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

lişmelerden birisi de, İnönü hükümetinde Çalışma Bakanı lişmelerden birisi de, İnönü hükümetinde Çalışma Bakanı olarak görev alan Ecevit’in grev yasasını çıkarmasıydı. 24 olarak görev alan Ecevit’in grev yasasını çıkarmasıydı. 24 Temmuz 1963'te Çalışma Bakanı Ecevit'in gayretiyle 274 Temmuz 1963'te Çalışma Bakanı Ecevit'in gayretiyle 274 sayılı Sendikalar Yasası ile ilk kez grev hakkı tanıyan 275 sayılı Sendikalar Yasası ile ilk kez grev hakkı tanıyan 275 sayılı Toplu Sözleşme Grev Yasası çıkarıldı.2 sayılı Toplu Sözleşme Grev Yasası çıkarıldı.2 Kıbrıs Sorunu ve Johnson Mektubu Kıbrıs Sorunu ve Johnson Mektubu 1960 sonrasında dış politikada Türkiye’yi en fazla meş- 1960 sonrasında dış politikada Türkiye’yi en fazla meş- gul eden konuların başında Kıbrıs Sorunu gelmektedir. Bu gul eden konuların başında Kıbrıs Sorunu gelmektedir. Bu sorun nedeniyle, İkinci Dünya Savaşı sonrasında Sovyetler sorun nedeniyle, İkinci Dünya Savaşı sonrasında Sovyetler Birliği tehdidi ile başlayan ABD ile iyi ilişkiler, Johnson Birliği tehdidi ile başlayan ABD ile iyi ilişkiler, Johnson Mektubu ile tehlikeye girmiştir. Zira, ABD, Türkiye’ye ver- Mektubu ile tehlikeye girmiştir. Zira, ABD, Türkiye’ye ver- diği silahların Kıbrıs’ta kullanılmasına izin vermiyordu.3 diği silahların Kıbrıs’ta kullanılmasına izin vermiyordu.3 İsmet İnönü, “Yeni bir dünya kurulur, Türkiye de orda İsmet İnönü, “Yeni bir dünya kurulur, Türkiye de orda yerini alır”4 diyerek Türkiye’nin Batı ile olan ittifakının yerini alır”4 diyerek Türkiye’nin Batı ile olan ittifakının tartışılabilir olduğunu açıklamıştır. Bu tavır, İnönü hükü- tartışılabilir olduğunu açıklamıştır. Bu tavır, İnönü hükü- metlerinin sonunu getirse de, ülkenin o dönemdeki antiem- metlerinin sonunu getirse de, ülkenin o dönemdeki antiem- peryalist düşünce ortamıyla uygunluk göstermiştir. Hatta, peryalist düşünce ortamıyla uygunluk göstermiştir. Hatta, CHP’nin sol politikalarıyla paralellik arz etmiştir.5 CHP’nin sol politikalarıyla paralellik arz etmiştir.5 1961 Anayasasıyla güvenceye alınan özgürlükler, top- 1961 Anayasasıyla güvenceye alınan özgürlükler, top- lumsal sorunların arttığı bir ortamda bir yandan kitlelerin lumsal sorunların arttığı bir ortamda bir yandan kitlelerin hızla siyasallaşmasına, diğer yandan da CHP’nin toplumsal hızla siyasallaşmasına, diğer yandan da CHP’nin toplumsal muhalefetle kucaklaşmasına uygun bir ortam sağlamıştır. muhalefetle kucaklaşmasına uygun bir ortam sağlamıştır.

2 http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=203794 2 http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=203794 3 Zürcher, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, 3 Zürcher, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, 2009, s.547 2009, s.547 4 Necdet, Uğur, İsmet İnönü,Yapı Kredi Yayınları,1995, s.34 4 Necdet, Uğur, İsmet İnönü,Yapı Kredi Yayınları,1995, s.34 5 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=14 5 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=14

27 27 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

1960’lı yıllarda CHP, çarpık bir şekilde gelişen göç, kentleş- 1960’lı yıllarda CHP, çarpık bir şekilde gelişen göç, kentleş- me, sanayileşme ve kapitalistleşme dinamiklerinin bir me, sanayileşme ve kapitalistleşme dinamiklerinin bir sonucu olarak ortaya çıkan ve derin eşitsizlikleri içinde ba- sonucu olarak ortaya çıkan ve derin eşitsizlikleri içinde ba- rındıran toplumsal tabakalaşma sürecinde, kırda kentte, sa- rındıran toplumsal tabakalaşma sürecinde, kırda kentte, sa- nayide tarımda her alanda ezilen kitlelerden yana tavrını açık nayide tarımda her alanda ezilen kitlelerden yana tavrını açık bir şekilde koyarak siyasal yelpazedeki yerini net bir şekilde bir şekilde koyarak siyasal yelpazedeki yerini net bir şekilde belirlemiştir. Bu dönemde CHP yoksul, ezilen, emekçi ke- belirlemiştir. Bu dönemde CHP yoksul, ezilen, emekçi ke- simlere umut olacak yeni siyasal açılımlar yaparak siyasal simlere umut olacak yeni siyasal açılımlar yaparak siyasal yelpazede sosyal adaleti, demokrasiyi, eşitliği, dayanışmayı yelpazede sosyal adaleti, demokrasiyi, eşitliği, dayanışmayı ve adil paylaşımı temel alan sosyal demokrasi çizgisine ve adil paylaşımı temel alan sosyal demokrasi çizgisine oturmuştur.Dünya’da yaşanan sol hareket CHP’yi etkile- oturmuştur.Dünya’da yaşanan sol hareket CHP’yi etkile- meye devam etmiş, gelişmemiş memleketlerde var olan dü- meye devam etmiş, gelişmemiş memleketlerde var olan dü- zenin yıkılıp sosyalist hükümetler kurulması bütün dünyayı zenin yıkılıp sosyalist hükümetler kurulması bütün dünyayı saran sol akımlara sahne olmuştu.6 saran sol akımlara sahne olmuştu.6 Ortanın Solu Ortanın Solu Nitekim 1950’ye kadar olan dönemde Devleti, Cumhuri- Nitekim 1950’ye kadar olan dönemde Devleti, Cumhuri- yeti ve Demokrasiyi kuran parti misyonunu başarıyla ta- yeti ve Demokrasiyi kuran parti misyonunu başarıyla ta- mamlayan CHP, 1950 sonrası yeni dönemde yaygınlaşan mamlayan CHP, 1950 sonrası yeni dönemde yaygınlaşan yoksulları ve ezilen kesimleri koruyan ve böylelikle toplum- yoksulları ve ezilen kesimleri koruyan ve böylelikle toplum- sal muhalefet kimliği öne çıkan bir parti niteliğine dönüş- sal muhalefet kimliği öne çıkan bir parti niteliğine dönüş- müştür. İlk misyonunu tamamlayarak 1950’de iktidarı teslim müştür. İlk misyonunu tamamlayarak 1950’de iktidarı teslim eden CHP için yeni iktidar umudu 1965’te “Ortanın Solu eden CHP için yeni iktidar umudu 1965’te “Ortanın Solu Politikası”yla başlamıştır. Hitap ettiği halk, artık burjuvazi Politikası”yla başlamıştır. Hitap ettiği halk, artık burjuvazi değil ezilen halklar, emek sömürüsüne uğrayan işçilerdi. değil ezilen halklar, emek sömürüsüne uğrayan işçilerdi. Asıl amaç değişen dünya düzenine ayak uydurmak beynelmi- Asıl amaç değişen dünya düzenine ayak uydurmak beynelmi-

6 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=14 6 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=14

28 28 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

nel bağlantılarla güçlenmek ve dünya çapında örgütsel nel bağlantılarla güçlenmek ve dünya çapında örgütsel mücadelelere katkı koymaktı.1965 öncesindeki gelişmeleri mücadelelere katkı koymaktı.1965 öncesindeki gelişmeleri ise Ortanın Solu’nun hazırlık evresi olarak değerlendirmek ise Ortanın Solu’nun hazırlık evresi olarak değerlendirmek gerekir. Nitekim, 1950’lerin sonunda Hürriyet Partisi ile gerekir. Nitekim, 1950’lerin sonunda Hürriyet Partisi ile CHP’nin birleşmesi ve bu partiden Turan Güneş, Turhan CHP’nin birleşmesi ve bu partiden Turan Güneş, Turhan Feyzioğlu gibi isimlerin CHP’ye katılması önemli bir adım Feyzioğlu gibi isimlerin CHP’ye katılması önemli bir adım olmuştur Bir başkası da, geniş kitlelerle iletişimi güçlü bir olmuştur Bir başkası da, geniş kitlelerle iletişimi güçlü bir politikacı olan Kasım Gülek’in varlığıdır. En önemlisi de politikacı olan Kasım Gülek’in varlığıdır. En önemlisi de CHP’nin bir muhalefet partisi olarak, halkla, kitlelerle ya- CHP’nin bir muhalefet partisi olarak, halkla, kitlelerle ya- kından ve sıcak diyalog kurabilmesidir.7 kından ve sıcak diyalog kurabilmesidir.7 1959 yılındaki “İlk Hedefler Beyannamesi”, Ortanın 1959 yılındaki “İlk Hedefler Beyannamesi”, Ortanın Solu’na giden dikkat çekici bir kilometre taşıdır: Anayasa Solu’na giden dikkat çekici bir kilometre taşıdır: Anayasa tartışmaları, Senato, Anayasa Mahkemesi, sendikal örgüt- tartışmaları, Senato, Anayasa Mahkemesi, sendikal örgüt- lenme, çalışanlara grev hakkı tanınması, seçim sisteminin lenme, çalışanlara grev hakkı tanınması, seçim sisteminin demokratikleştirilmesi (nispi temsil sistemi)… Bu hedefler, demokratikleştirilmesi (nispi temsil sistemi)… Bu hedefler, 27 Mayıs Anayasası ile gerçekleştirilmiştir. Ancak, askeri 27 Mayıs Anayasası ile gerçekleştirilmiştir. Ancak, askeri müdahale CHP’yi tek başına iktidara gelmekten uzaklaştır- müdahale CHP’yi tek başına iktidara gelmekten uzaklaştır- mıştır. Hatta, askeri müdahale CHP’ye oy kaybettirmiştir.8 mıştır. Hatta, askeri müdahale CHP’ye oy kaybettirmiştir.8 Bu politika teoride gayet güzel, fakat uygulamada ne getirir Bu politika teoride gayet güzel, fakat uygulamada ne getirir ne götürür, halk vereceği tepki ne olur bunun gibi sorular ne götürür, halk vereceği tepki ne olur bunun gibi sorular kafalarda hep duruyordu. ‘’Hakça Düzen’’, ‘’Bu Düzen De- kafalarda hep duruyordu. ‘’Hakça Düzen’’, ‘’Bu Düzen De- ğişecek’’ gibi sloganlar partide hoş karşılanmış ve her yerde ğişecek’’ gibi sloganlar partide hoş karşılanmış ve her yerde kullanılmaya başlanmıştı. Partideki bu değişim sürecinin en kullanılmaya başlanmıştı. Partideki bu değişim sürecinin en büyük etkilerinden biri de köyden kente göç, giderek sanayile- büyük etkilerinden biri de köyden kente göç, giderek sanayile-

7 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=14 7 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=14 8 Öztürk, Yaşar Nuri, Atatürk’ten sonra CHP, Yeni Boyut Yayınları, 8 Öztürk, Yaşar Nuri, Atatürk’ten sonra CHP, Yeni Boyut Yayınları, 2004, s.95 2004, s.95

29 29 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

şen devlet ve işçi sınıfının artmasıdır.İşçi sınıfı vardı var şen devlet ve işçi sınıfının artmasıdır.İşçi sınıfı vardı var olmasına ancak, sınıf bilinci işçilerde henüz oturmamıştı.9 olmasına ancak, sınıf bilinci işçilerde henüz oturmamıştı.9 1961–1965 dönemindeki CHP’nin ağırlıkta olduğu koa- 1961–1965 dönemindeki CHP’nin ağırlıkta olduğu koa- lisyon hükümetleri ve bu hükümetlerin izlediği politikalar lisyon hükümetleri ve bu hükümetlerin izlediği politikalar Ortanın Solu politikalarının habercisi olmuştur. 1965 se- Ortanın Solu politikalarının habercisi olmuştur. 1965 se- çimlerinin hemen öncesinde İsmet Paşa’nın CHP’nin Orta- çimlerinin hemen öncesinde İsmet Paşa’nın CHP’nin Orta- nın Solu’nda olduğunu beyan etmesi önemli bir başlangıçtır. nın Solu’nda olduğunu beyan etmesi önemli bir başlangıçtır. Bu dönemde Adalet Partisi’nin (AP) Ortanın Solu yaklaşı- Bu dönemde Adalet Partisi’nin (AP) Ortanın Solu yaklaşı- mına yönelik cevabı ise gecikmemiştir: “Ortanın Solu, Mos- mına yönelik cevabı ise gecikmemiştir: “Ortanın Solu, Mos- kova’nın Yolu!”10 kova’nın Yolu!”10 1961 seçimlerinden istenilen sonucun alınamamış olma- 1961 seçimlerinden istenilen sonucun alınamamış olma- sının da etkili olduğu bir ortamda, Türkiye ve dünya ki de- sının da etkili olduğu bir ortamda, Türkiye ve dünya ki de- ğişmeler de dikkate alınarak yapısal bir değişime gidilmiştir. ğişmeler de dikkate alınarak yapısal bir değişime gidilmiştir. Bu dönemde dünyada ve Türkiye’de sosyalist düşünceler Bu dönemde dünyada ve Türkiye’de sosyalist düşünceler büyük ilgi görmeye başlamıştır. Özellikle Üçüncü Dünya büyük ilgi görmeye başlamıştır. Özellikle Üçüncü Dünya ülkelerinin sömürgeciliğe karşı bağımsızlıklarını kazanarak ülkelerinin sömürgeciliğe karşı bağımsızlıklarını kazanarak sosyalist eğilimli rejimler kurmaları dikkat çekici olmuştur. sosyalist eğilimli rejimler kurmaları dikkat çekici olmuştur. Tablo: 1 1965 Seçim Sonuçları Tablo: 1 1965 Seçim Sonuçları

AP CHP MP YTP Bağımsız TİP CMKP AP CHP MP YTP Bağımsız TİP CMKP 52,87 28,75 6,26 3,72 3,19 2,97 2,24 52,87 28,75 6,26 3,72 3,19 2,97 2,24

9 Sander, Oral, Siyasi Tarih 1918-1994, İmge Kitapevi, 1989, s.367 9 Sander, Oral, Siyasi Tarih 1918-1994, İmge Kitapevi, 1989, s.367 10 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=14 10 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=14

30 30 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Solun Yükselişi, TİP ve Ortanın Solu Açılımı Solun Yükselişi, TİP ve Ortanın Solu Açılımı 1961 Anayasasının getirdiği geniş özgürlükler ortamı, 1961 Anayasasının getirdiği geniş özgürlükler ortamı, sola dönük yeni açılımlara da fırsat tanımıştır. Bunlardan sola dönük yeni açılımlara da fırsat tanımıştır. Bunlardan biri Türkiye İşçi Partisi’nin (TİP) kurulmasıysa, diğeri de biri Türkiye İşçi Partisi’nin (TİP) kurulmasıysa, diğeri de 1930’lardaki Kadro hareketinden esinlenen bir grup aydının 1930’lardaki Kadro hareketinden esinlenen bir grup aydının önce Yön Dergisi’ni (1961–1967) ve ardından da Devrim önce Yön Dergisi’ni (1961–1967) ve ardından da Devrim Gazetesi’ni (1969–1971) çıkarmalarıdır. Bu dönemde esas Gazetesi’ni (1969–1971) çıkarmalarıdır. Bu dönemde esas tartışma ise CHP içinde yaşanmıştır. İsmet İnönü’nün “Orta- tartışma ise CHP içinde yaşanmıştır. İsmet İnönü’nün “Orta- nın Solu” yaklaşımını sadece bir slogan olarak kullandığı ve nın Solu” yaklaşımını sadece bir slogan olarak kullandığı ve içinin de doldurulmayacağını düşünenler olmuştur. Ancak, içinin de doldurulmayacağını düşünenler olmuştur. Ancak, gelişmeler bu yönde olmamıştır. Zira CHP, bu dönemde gelişmeler bu yönde olmamıştır. Zira CHP, bu dönemde samimi olarak değişen dünya ve ülke koşullarına uyum sağ- samimi olarak değişen dünya ve ülke koşullarına uyum sağ- lamayı arzulamaktaydı.11 lamayı arzulamaktaydı.11 Türkiye’nin sanayileşme sürecine girmesi ve sanayileş- Türkiye’nin sanayileşme sürecine girmesi ve sanayileş- meyle birlikte emekçi kesimlerin artması, göçle birlikte ya- meyle birlikte emekçi kesimlerin artması, göçle birlikte ya- şanan kentleşme süreci ve kentli nüfus oranının hızla yük- şanan kentleşme süreci ve kentli nüfus oranının hızla yük- selmesi CHP’nin ideolojik yenilenmesini derinden etkileyen selmesi CHP’nin ideolojik yenilenmesini derinden etkileyen olgulardan başlıcalarıdır. CHP, Cumhuriyet’in kuruluş aşa- olgulardan başlıcalarıdır. CHP, Cumhuriyet’in kuruluş aşa- malarında izlediği sınıflar üstü ve ulusal bir parti olma çizgi- malarında izlediği sınıflar üstü ve ulusal bir parti olma çizgi- sini, yeni dönemde dar gelirli, emekçi kesimlere doğru yö- sini, yeni dönemde dar gelirli, emekçi kesimlere doğru yö- neltmiştir.12 neltmiştir.12 CHP’nin sol bir parti olduğu tezi, aslında çok partili ya- CHP’nin sol bir parti olduğu tezi, aslında çok partili ya- şama geçilen yıllarda da gündeme gelmiştir. Partinin ideolo- şama geçilen yıllarda da gündeme gelmiştir. Partinin ideolo- jisini ortaya koymaya çalışan İsmail Hüsrev Tökin, 1946 jisini ortaya koymaya çalışan İsmail Hüsrev Tökin, 1946 yılında CHP’yi DP’nin solunda bir parti olarak tanımlamatay- yılında CHP’yi DP’nin solunda bir parti olarak tanımlamatay-

11 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=15 11 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=15 12 Zürcher, age., s.476 12 Zürcher, age., s.476

31 31 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

dı: “Cumhuriyet Halk Partisinin toprak davasını ele alış dı: “Cumhuriyet Halk Partisinin toprak davasını ele alış tarzı, işçi sağlığı, işçi teşkilatı, sosyal yardım, sosyal sigorta tarzı, işçi sağlığı, işçi teşkilatı, sosyal yardım, sosyal sigorta ilh. işlerini kanunlarla düzenleme yolunda aldığı tedbirler sol ilh. işlerini kanunlarla düzenleme yolunda aldığı tedbirler sol adımlardır. Halbuki Demokrat Parti, özel teşebbüslerin bu adımlardır. Halbuki Demokrat Parti, özel teşebbüslerin bu gibi mükellefiyetler altına girmesini terviç etmemektedir. Bu gibi mükellefiyetler altına girmesini terviç etmemektedir. Bu itibarla bütün sosyal tatbikatiyle Cumhuriyet Halk Partisi, itibarla bütün sosyal tatbikatiyle Cumhuriyet Halk Partisi, Demokrat Parti’nin solunda yer almış bulunmaktadır”.13 Demokrat Parti’nin solunda yer almış bulunmaktadır”.13 Daha önce DP’nin solunda yer aldığını söyleyen CHP, Daha önce DP’nin solunda yer aldığını söyleyen CHP, 1960’larda TİP’in sağında, “ortanın solu”nda yer alarak, 1960’larda TİP’in sağında, “ortanın solu”nda yer alarak, ideolojik yapısını yeniden belirlemiştir. Türkiye’nin sınıfsal ideolojik yapısını yeniden belirlemiştir. Türkiye’nin sınıfsal yapısındaki değişmeler de CHP’nin ortanın solu politikasını yapısındaki değişmeler de CHP’nin ortanın solu politikasını benimsemesinde etkili olmuştur. Ticaret burjuvazisinden benimsemesinde etkili olmuştur. Ticaret burjuvazisinden sanayi burjuvazisine geçişin hız kazanmış olması, işçi sınıfı- sanayi burjuvazisine geçişin hız kazanmış olması, işçi sınıfı- nın ve sendikalarının güçlenerek etkinliğini arttırması, nın ve sendikalarının güçlenerek etkinliğini arttırması, CHP’nin tercihini emekçi sınıflardan yana yapmasında be- CHP’nin tercihini emekçi sınıflardan yana yapmasında be- lirleyici olan unsurlardan başlıcalarıdır. “Ortanın Solu” te- lirleyici olan unsurlardan başlıcalarıdır. “Ortanın Solu” te- rimi, İnönü tarafından 1965’te ortaya atıldığında sadece bir rimi, İnönü tarafından 1965’te ortaya atıldığında sadece bir “söylem” niteliği taşıyordu. Ancak, içi boş olan bu terimin “söylem” niteliği taşıyordu. Ancak, içi boş olan bu terimin içeriği giderek dolduruldu ve partinin ideolojik kimliğine içeriği giderek dolduruldu ve partinin ideolojik kimliğine dönüştü. İnönü’ye göre Ortanın Solu, CHP’nin kendi dönüştü. İnönü’ye göre Ortanın Solu, CHP’nin kendi özünde, 1923’teki kuruluş ruhunda var olan bir niteliktir. Bu özünde, 1923’teki kuruluş ruhunda var olan bir niteliktir. Bu düşünce, CHP’de demokratik sol/sosyal demokrat politikalar düşünce, CHP’de demokratik sol/sosyal demokrat politikalar üretilmesinin başlangıç noktası olmuştur.14 üretilmesinin başlangıç noktası olmuştur.14 1965–1972 döneminde parti içinde çeşitli gruplar ortaya 1965–1972 döneminde parti içinde çeşitli gruplar ortaya çıkmıştır. İsmet İnönü, bu gruplar arasında sürekli olarak den- çıkmıştır. İsmet İnönü, bu gruplar arasında sürekli olarak den-

13 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=15 13 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=15 14 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=15 14 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=15

32 32 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

ge kurmaya çalışmıştır. Ancak, grupları her zaman uz- ge kurmaya çalışmıştır. Ancak, grupları her zaman uz- laştırmak da mümkün olmamıştır. Bu durum Turhan laştırmak da mümkün olmamıştır. Bu durum Turhan Feyzioğlu ve Kemal Satır örneklerinde olduğu gibi partiden Feyzioğlu ve Kemal Satır örneklerinde olduğu gibi partiden kopuşları da beraberinde getirmiştir. 1965‘te parti içinde şu kopuşları da beraberinde getirmiştir. 1965‘te parti içinde şu gruplar oluşmuştur: Feyzioğlu grubu, Satır grubu, Nihat gruplar oluşmuştur: Feyzioğlu grubu, Satır grubu, Nihat Erim grubu, Üçüncü Dünyacılar (Muammer Erten, Hüdai Erim grubu, Üçüncü Dünyacılar (Muammer Erten, Hüdai Oral ve arkadaşları) ve Ecevit/Ortanın Solu grubu. Oral ve arkadaşları) ve Ecevit/Ortanın Solu grubu. Ecevit grubu, Ortanın Solu kavramına içerik kazandır- Ecevit grubu, Ortanın Solu kavramına içerik kazandır- mak istiyordu. Bu grubun temel söylemlerini birkaç başlık mak istiyordu. Bu grubun temel söylemlerini birkaç başlık halinde sıralamak mümkündür: halinde sıralamak mümkündür:

 Halka dayanmak, güvenmek,  Halka dayanmak, güvenmek,  Demokrasiyi tüm yönleriyle benimsemek,  Demokrasiyi tüm yönleriyle benimsemek,  Cunta ve darbelerin karşısında olmak,  Cunta ve darbelerin karşısında olmak,  Ezilenlerden, çalışanlardan, emekçilerden yana olmak.  Ezilenlerden, çalışanlardan, emekçilerden yana olmak. Gruplar arası mücadelede, İsmet İnönü’den sonra Parti- Gruplar arası mücadelede, İsmet İnönü’den sonra Parti- nin başına kimin geçeceği kavgasının da etkili olduğu gö- nin başına kimin geçeceği kavgasının da etkili olduğu gö- rülmektedir. Ayrıca, kişisel çekişmeler de etkili olmuştur. rülmektedir. Ayrıca, kişisel çekişmeler de etkili olmuştur. Ancak, temel sürükleyici faktör, partinin ideolojik yenilen- Ancak, temel sürükleyici faktör, partinin ideolojik yenilen- mesidir. Söz konusu ideolojik yenilenme zamanla CHP’de mesidir. Söz konusu ideolojik yenilenme zamanla CHP’de Ecevit’i önce Genel Sekreterliğe ardından da Genel Başkan- Ecevit’i önce Genel Sekreterliğe ardından da Genel Başkan- lığa taşımıştır.15 lığa taşımıştır.15 Bülent Ecevit ve Ortanın Solu Bülent Ecevit ve Ortanın Solu İnönü hükümetlerinde Çalışma Bakanı olan Bülent Ecevit İnönü hükümetlerinde Çalışma Bakanı olan Bülent Ecevit parti içinde ve halk önünde giderek sevilen ve sayılan siyasi parti içinde ve halk önünde giderek sevilen ve sayılan siyasi

15 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=15 15 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=15

33 33 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

bir kişilik olmaya başlamıştı. Yaptığı ‘’Köykent’’ çalışması bir kişilik olmaya başlamıştı. Yaptığı ‘’Köykent’’ çalışması 1969 seçim bildirgesinde yer almış, 1973 yılında da pilot 1969 seçim bildirgesinde yer almış, 1973 yılında da pilot bölgelerde uygulanmaya başlanmıştır. ‘’Toprak işleyenin, su bölgelerde uygulanmaya başlanmıştır. ‘’Toprak işleyenin, su kullananın’’ sözüyle de tarihe geçmiş ve Atatürk’ün yap- kullananın’’ sözüyle de tarihe geçmiş ve Atatürk’ün yap- maya ömrü yetmediği ‘’Toprak reformunu’’da yapacağının maya ömrü yetmediği ‘’Toprak reformunu’’da yapacağının sinyallerini vermiştir. sinyallerini vermiştir. Bülent Ecevit’in Genel Sekreterliğe seçilmesiyle ile ör- Bülent Ecevit’in Genel Sekreterliğe seçilmesiyle ile ör- gütle daha iç içe girmiş ve artık kendine ait birlikte hareket gütle daha iç içe girmiş ve artık kendine ait birlikte hareket ettiği bir grubu bile oluşmuştu. Ecevitçiler ‘’Ortanın So- ettiği bir grubu bile oluşmuştu. Ecevitçiler ‘’Ortanın So- luna’’bir anlam katmak istiyorlardı. Bu grubun temel söy- luna’’bir anlam katmak istiyorlardı. Bu grubun temel söy- lemlerinden en Önemlileri: ‘demokrasiyi tüm yönleriyle lemlerinden en Önemlileri: ‘demokrasiyi tüm yönleriyle benimsemek’’ ve ‘cunta ve darbelere karşı olmaktır’’. Bu benimsemek’’ ve ‘cunta ve darbelere karşı olmaktır’’. Bu söylemler gerçekten parti içinde bir şeylerin çok değişece- söylemler gerçekten parti içinde bir şeylerin çok değişece- ğini gösteriyordu.16 ğini gösteriyordu.16 Adalet Partisi’nin tek başına iktidar olduğu 1965–1969 Adalet Partisi’nin tek başına iktidar olduğu 1965–1969 yılları arasında CHP, bir yandan parti içi muhalefetle uğraş- yılları arasında CHP, bir yandan parti içi muhalefetle uğraş- mak zorunda kalırken, diğer yandan da iktidar partisiyle mak zorunda kalırken, diğer yandan da iktidar partisiyle mücadele etmiştir. Bu savaşta İsmet İnönü geri planda kalır- mücadele etmiştir. Bu savaşta İsmet İnönü geri planda kalır- ken ve denge siyaseti izlerken, Parti Genel sekreterliğine ken ve denge siyaseti izlerken, Parti Genel sekreterliğine seçilen Bülent Ecevit ön plana çıkmıştır. Yapılan saldırılara seçilen Bülent Ecevit ön plana çıkmıştır. Yapılan saldırılara Bülent Ecevit karşılık vermiştir.17 Bülent Ecevit karşılık vermiştir.17 1966 yılındaki 18. Kurultay ortanın solcuları ile ortanın 1966 yılındaki 18. Kurultay ortanın solcuları ile ortanın sağcıları arasındaki yarışmaya sahne olmuştur. Kurultay’dan sağcıları arasındaki yarışmaya sahne olmuştur. Kurultay’dan ‘’ortanın solcuları’’ galip çıkmıştır. Bülent Ecevit Kurul- ‘’ortanın solcuları’’ galip çıkmıştır. Bülent Ecevit Kurul- tay’da yaptığı konuşmada şunları söylemiştir: tay’da yaptığı konuşmada şunları söylemiştir:

16 Öztürk, age., s.80 16 Öztürk, age., s.80 17 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=16 17 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=16

34 34 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

“Ortanın soluna karşı koyanlar Atatürk ilkeleriyle çe- “Ortanın soluna karşı koyanlar Atatürk ilkeleriyle çe- lişme halindedirler. Bir parti, toprak reformuna bildirge- lişme halindedirler. Bir parti, toprak reformuna bildirge- sinde yer verince, grev hakkını sağlayınca, petrolü millileş- sinde yer verince, grev hakkını sağlayınca, petrolü millileş- tirmeye çalışınca ortanın solundadır. Ortanın solu tirmeye çalışınca ortanın solundadır. Ortanın solu İnönü’nün dediği gibi partinin sosyal yenileşmenin bilincine İnönü’nün dediği gibi partinin sosyal yenileşmenin bilincine varışı demektir. Devletçiliği daha ileri götürmek gerekir. varışı demektir. Devletçiliği daha ileri götürmek gerekir. Yabancı şirketlerin petrolümüzü ipotek altına almalarına Yabancı şirketlerin petrolümüzü ipotek altına almalarına karşı mücadele ediyoruz. (…) Ortanın Solu yüzünden seçim karşı mücadele ediyoruz. (…) Ortanın Solu yüzünden seçim kaybetmedik. İç ve dış sömürücüleri karşımıza aldığımız için kaybetmedik. İç ve dış sömürücüleri karşımıza aldığımız için kaybettik. Gene bunları karşımıza alacağız. Çünkü Türk kaybettik. Gene bunları karşımıza alacağız. Çünkü Türk halkının kurtuluşu buradadır”.18 halkının kurtuluşu buradadır”.18 Tablo: 2 1969 Seçim Sonuçları Tablo: 2 1969 Seçim Sonuçları

AP CHP GP Bağımsız MP MHP BP TİP YTP AP CHP GP Bağımsız MP MHP BP TİP YTP

46,55 27,37 6,58 5,62 3,23 3,02 2,80 2,68 2,18 46,55 27,37 6,58 5,62 3,23 3,02 2,80 2,68 2,18

1970’li Yılların Yenini Sloganı: Bu Düzen Değişmelidir 1970’li Yılların Yenini Sloganı: Bu Düzen Değişmelidir Mevcut düzenden şikayetçi olanların haklı tepkilerini dile Mevcut düzenden şikayetçi olanların haklı tepkilerini dile getirerek, “Bu düzen değişmelidir” sloganıyla alternatif ara- getirerek, “Bu düzen değişmelidir” sloganıyla alternatif ara- yışlara yönelen CHP’nin demokratik solda çözüm önerileri yışlara yönelen CHP’nin demokratik solda çözüm önerileri arayışı bu yıllarda hız kazanmıştır. Parti yayını broşürlerin arayışı bu yıllarda hız kazanmıştır. Parti yayını broşürlerin yanı sıra Özgür İnsan dergisi bu fikirlerin dile getirildiği ve yanı sıra Özgür İnsan dergisi bu fikirlerin dile getirildiği ve tartışıldığı önemli platformlardan biri olmuştur. Partinin tartışıldığı önemli platformlardan biri olmuştur. Partinin aydınlarla birlikte tartıştığı ve çözüm aradığı konulardan önce- aydınlarla birlikte tartıştığı ve çözüm aradığ ı konulardan önce-

18 Ecevit, Bülent, Ecevit’in Açıklamaları, İş Bankası Yayınları, 2010, s.45 18 Ecevit, Bülent, Ecevit’in Açıklamaları, İş Bankası Yayınları, 2010, s.45

35 35 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

likli olanların başında tarım düzeni gelmekteydi. Toprak likli olanların başında tarım düzeni gelmekteydi. Toprak reformunun yapılmasının zorunluluğu belirtiliyor; tarım reformunun yapılmasının zorunluluğu belirtiliyor; tarım kooperatifçiliği ve tarımda vergilendirme konuları işleni- kooperatifçiliği ve tarımda vergilendirme konuları işleni- yordu.19 yordu.19 1969 seçimlerinde de AP karşısında yenilgiye uğrayan 1969 seçimlerinde de AP karşısında yenilgiye uğrayan CHP, 1970’li yıllarda söyleminde önemli bir yer tutan “top- CHP, 1970’li yıllarda söyleminde önemli bir yer tutan “top- rak işleyenin, su kullananın” sloganını öne çıkarmıştır. Bu rak işleyenin, su kullananın” sloganını öne çıkarmıştır. Bu söylem ile CHP, AP’nin oy kaynağı olan köylüye yönelerek söylem ile CHP, AP’nin oy kaynağı olan köylüye yönelerek büyük ilgi ve toplumsal taban kazanmayı amaçlamıştır. büyük ilgi ve toplumsal taban kazanmayı amaçlamıştır. Ecevit Genel Başkan Ecevit Genel Başkan 12 Mart muhtırasına (1971) karşı çıkan Bülent Ecevit, 12 Mart muhtırasına (1971) karşı çıkan Bülent Ecevit, muhtıradan sonra Nihat Erim tarafından kurulan hükümete, muhtıradan sonra Nihat Erim tarafından kurulan hükümete, CHP tarafından bakan verilmesine karşı çıkmıştır. İsteği CHP tarafından bakan verilmesine karşı çıkmıştır. İsteği Genel başkan İnönü tarafından kabul edilmeyince, Parti Genel başkan İnönü tarafından kabul edilmeyince, Parti Genel Sekreterliğinden istifa etmiştir. Bülent Ecevit, parti Genel Sekreterliğinden istifa etmiştir. Bülent Ecevit, parti yönetiminden ayrılmakla beraber parti ile ilgisini hiçbir za- yönetiminden ayrılmakla beraber parti ile ilgisini hiçbir za- man kesmemiştir. Bilakis, Parti örgütü ile olan ilişkisini man kesmemiştir. Bilakis, Parti örgütü ile olan ilişkisini pekiştirme yoluna gitmiştir.20 pekiştirme yoluna gitmiştir.20 1972 Kurultayı Ecevit’in ilk önce parti meclisini alması 1972 Kurultayı Ecevit’in ilk önce parti meclisini alması ve daha sonraki kurultayda da genel başkan olmasıyla de- ve daha sonraki kurultayda da genel başkan olmasıyla de- vam edecekti. 1972 kurultayı zor günlerde gerçekleştirilmiş vam edecekti. 1972 kurultayı zor günlerde gerçekleştirilmiş ve ülkenin durumu kurultaya yansımıştı. ve ülkenin durumu kurultaya yansımıştı. Mayıs 1972’de toplanan CHP 5. Olağanüstü Kurul- Mayıs 1972’de toplanan CHP 5. Olağanüstü Kurul- tayı’nda Bülent Ecevit ve İsmet İnönü karşı karşıya geldiler. tayı’nda Bülent Ecevit ve İsmet İnönü karşı karşıya geldiler.

19 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=17 19 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=17 20 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=17 20 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=17

36 36 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

İsmet İnönü, “Ya ben, ya Bülent”21 derken Bülent Ecevit ko- İsmet İnönü, “Ya ben, ya Bülent”21 derken Bülent Ecevit ko- nuşmasında şunları söylüyordu:” nuşmasında şunları söylüyordu:” "Aslında sorun, CHP'yi eski yörüngesine veya yeni yö- "Aslında sorun, CHP'yi eski yörüngesine veya yeni yö- rüngesine oturtma sorunun da ötesindedir. Hatta sorun 'ya rüngesine oturtma sorunun da ötesindedir. Hatta sorun 'ya ben, ya Bülent' sorununun da ötesindedir. Tekrar söylüyo- ben, ya Bülent' sorununun da ötesindedir. Tekrar söylüyo- rum, asıl öncelikle ölçülmesi gereken şudur: CHP'de buyruk rum, asıl öncelikle ölçülmesi gereken şudur: CHP'de buyruk mu işleyecek, hukuk mu işleyecektir? Buna karar vereceğiz. mu işleyecek, hukuk mu işleyecektir? Buna karar vereceğiz. Daha açık söylüyorum, vereceğiniz karar şudur: Demokratik Daha açık söylüyorum, vereceğiniz karar şudur: Demokratik bir partinin kanunlara saygılı özgür üyeleri mi olacağız, bir partinin kanunlara saygılı özgür üyeleri mi olacağız, kapıkulları mı olacağız. Karar sizindir."22 kapıkulları mı olacağız. Karar sizindir."22 Kurultay sonunda parti meclisinde üstünlüğünü kaptıran Kurultay sonunda parti meclisinde üstünlüğünü kaptıran İsmet Paşa genel başkanlıktan istifa eder ve Bülent Ecevit’e İsmet Paşa genel başkanlıktan istifa eder ve Bülent Ecevit’e genel başkanlık yolu sonuna kadar açılır. 14 Mayıs 1972 genel başkanlık yolu sonuna kadar açılır. 14 Mayıs 1972 tarihinde yapılan genel başkanlık seçiminde Bülent Ecevit, tarihinde yapılan genel başkanlık seçiminde Bülent Ecevit, delegelerin oylarının büyük bir bölümünü alarak Mustafa delegelerin oylarının büyük bir bölümünü alarak Mustafa Kemal Atatürk ve İsmet İnönü’den sonra CHP’nin üçüncü Kemal Atatürk ve İsmet İnönü’den sonra CHP’nin üçüncü genel başkanı oldu. genel başkanı oldu. Kurultay'ın en belirleyici özelliği ise, içtüzükte yapılan Kurultay'ın en belirleyici özelliği ise, içtüzükte yapılan değişikliklerle Parti Meclisi'nin yetkilerini artırmanın yanı değişikliklerle Parti Meclisi'nin yetkilerini artırmanın yanı sıra partinin yeni politikalarının daha net bir şekilde ortaya sıra partinin yeni politikalarının daha net bir şekilde ortaya konulmasıydı. Petrollerin ve yer altı kaynaklarının devlet- konulmasıydı. Petrollerin ve yer altı kaynaklarının devlet- leştirilmesiyle ilgili bir önerge kabul edilmişti. 1085 delege- leştirilmesiyle ilgili bir önerge kabul edilmişti. 1085 delege- den 1032'sinin oyunu alarak genel başkan seçilen Bülent den 1032'sinin oyunu alarak genel başkan seçilen Bülent Ecevit ise partinin yeni yönelimini şu sözlerle özetleyecekti: Ecevit ise partinin yeni yönelimini şu sözlerle özetleyecekti:

21 Uğur Necdet, İsmet İnönü,Yapı Kredi Yayınları,1995,s.56 21 Uğur Necdet, İsmet İnönü,Yapı Kredi Yayınları,1995,s.56 22 Ecevit Bülent, Ecevit’in Açıklamaları,İş Bankası Yayınları,2010,s.51 22 Ecevit Bülent, Ecevit’in Açıklamaları,İş Bankası Yayınları,2010,s.51

37 37 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

"Devrimin halka değil, halkın dışında ve üstünde ilerici "Devrimin halka değil, halkın dışında ve üstünde ilerici aydın kadrolara dayanarak yürütüleceğine inananlar bi- aydın kadrolara dayanarak yürütüleceğine inananlar bi- zimle beraber olamazlar. Aydınların devrimin yürütülme- zimle beraber olamazlar. Aydınların devrimin yürütülme- sinde elbette önderlik görevleri vardır. Bu görev halka rağ- sinde elbette önderlik görevleri vardır. Bu görev halka rağ- men halk için devrim yapmaya kalkışarak değil, halktan men halk için devrim yapmaya kalkışarak değil, halktan hiçbir zaman kopmadan, devrimi halkla birlikte oluşturarak hiçbir zaman kopmadan, devrimi halkla birlikte oluşturarak yerine getirilebilir. Devrimcilikleri bu halkçı anlayışa da- yerine getirilebilir. Devrimcilikleri bu halkçı anlayışa da- yanmayanlar, bugünün CHP'sine yabancı kalan bürokratik yanmayanlar, bugünün CHP'sine yabancı kalan bürokratik devrimcilerdir."23 devrimcilerdir."23 Bülent Ecevit genel başkan seçildikten sonra, 12 Mart ara Bülent Ecevit genel başkan seçildikten sonra, 12 Mart ara rejim hükümetinden çekilme kararı aldı. Bu karardan kısa rejim hükümetinden çekilme kararı aldı. Bu karardan kısa bir süre sonra da Kemal Satır ve arkadaşları partiden ayrıldı. bir süre sonra da Kemal Satır ve arkadaşları partiden ayrıldı. Cumhuriyetçi Parti’yi kuran Satır ve arkadaşları, daha sonra Cumhuriyetçi Parti’yi kuran Satır ve arkadaşları, daha sonra Turhan Feyzioğlu’nun kurduğu Güven Partisi ile birleşerek, Turhan Feyzioğlu’nun kurduğu Güven Partisi ile birleşerek, Cumhuriyetçi Güven Partisi’ni oluşturdular. Cumhuriyetçi Güven Partisi’ni oluşturdular. 1973 Seçimleri 1973 Seçimleri 1972 yılında genel başkan Bülent Ecevit parti içindeki 1972 yılında genel başkan Bülent Ecevit parti içindeki ayrılmalara rağmen halk üstünde büyük bir sevgi bağı kurdu ayrılmalara rağmen halk üstünde büyük bir sevgi bağı kurdu ve bu hemen 1 yıl sonra gerçekleştirilen 1973 genel seçimle- ve bu hemen 1 yıl sonra gerçekleştirilen 1973 genel seçimle- rinde meyvesini verdi. CHP yıllardır özlediği iktidarı 1973 rinde meyvesini verdi. CHP yıllardır özlediği iktidarı 1973 seçimlerinde aldı ve %33’lük bir oy oranıyla en yakın rakibi seçimlerinde aldı ve %33’lük bir oy oranıyla en yakın rakibi AP’ye 4 puan fark atarak 1. Parti oldu. Bu yükseliş hemen AP’ye 4 puan fark atarak 1. Parti oldu. Bu yükseliş hemen ardından yapılan yerel seçimlerde de devam etti ve CHP ardından yapılan yerel seçimlerde de devam etti ve CHP yine 1. Parti oldu. yine 1. Parti oldu.

23 Ecevit Bülent, Ecevit’in Açıklamaları,İş Bankası Yayınları,2010,s.63 23 Ecevit Bülent, Ecevit’in Açıklamaları,İş Bankası Yayınları,2010,s.63

38 38 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Tablo: 3 1973 Seçim Sonuçları Tablo: 3 1973 Seçim Sonuçları

CHP AP DP MSP CGP MHP Bağımsız TBP MP CHP AP DP MSP CGP MHP Bağımsız TBP MP

33,3 29,8 11,9 11,8 5,3 3,4 2,8 1,1 0,6 33,3 29,8 11,9 11,8 5,3 3,4 2,8 1,1 0,6

CHP-MHP Koalisyonu CHP-MHP Koalisyonu CHP, 1973 seçimlerine Bülent Ecevit’in liderliğinde CHP, 1973 seçimlerine Bülent Ecevit’in liderliğinde girdi. Seçimlere düzen değişikliği söylemleri ile giren girdi. Seçimlere düzen değişikliği söylemleri ile giren CHP’nin slogan ve seçim öncesinde hazırladığı ayrıntılı CHP’nin slogan ve seçim öncesinde hazırladığı ayrıntılı bildirge, ‘’Ak Günlere’’ adını taşıyordu. Hakça bir düzen bildirge, ‘’Ak Günlere’’ adını taşıyordu. Hakça bir düzen kurulmasını isteyen CHP, seçim bildirgesinde ayrıntılı bir kurulmasını isteyen CHP, seçim bildirgesinde ayrıntılı bir program sunuyordu. CHP, bu süreçte kitlelerle sağladığı program sunuyordu. CHP, bu süreçte kitlelerle sağladığı kaynaşma neticesinde yüzde 33,3 oy alarak seçimlerden kaynaşma neticesinde yüzde 33,3 oy alarak seçimlerden birinci parti olarak çıkmıştır. TBMM’ye 185 milletvekili ile birinci parti olarak çıkmıştır. TBMM’ye 185 milletvekili ile girmiş olmakla birlikte, tek başına iktidar olamadı. AP ile girmiş olmakla birlikte, tek başına iktidar olamadı. AP ile koalisyon gerçekleşmeyince, Ocak 1974’te Necmettin Erba- koalisyon gerçekleşmeyince, Ocak 1974’te Necmettin Erba- kan’ın liderliğindeki Milli Selamet Partisi ile koalisyon hü- kan’ın liderliğindeki Milli Selamet Partisi ile koalisyon hü- kümeti kuruldu. Yapısal uyuşmazlıkların yoğun olarak ya- kümeti kuruldu. Yapısal uyuşmazlıkların yoğun olarak ya- şandığı bu koalisyon hükümeti 9 ay kadar sürdü.24 şandığı bu koalisyon hükümeti 9 ay kadar sürdü.24 Hükümetin kısa ömürlü olmasına rağmen, bu dönemde Hükümetin kısa ömürlü olmasına rağmen, bu dönemde Kıbrıs Barış Harekatı gerçekleştirilmiş ve Kıbrıs çıkarması Kıbrıs Barış Harekatı gerçekleştirilmiş ve Kıbrıs çıkarması Bülent Ecevit’e müthiş bir karizma sağlamıştır. Askeri dar- Bülent Ecevit’e müthiş bir karizma sağlamıştır. Askeri dar- belere karşı olan, demokrasiyi ve halkla beraber politika üre- belere karşı olan, demokrasiyi ve halkla beraber politika üre-

24 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=18 24 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=18

39 39 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler ten CHP artık kabuğunu kırmış ve başarılar ardı ardına ten CHP artık kabuğunu kırmış ve başarılar ardı ardına gelmişti. 1974 yılındaki Kıbrıs Barış Harekatı sonunda, Bü- gelmişti. 1974 yılındaki Kıbrıs Barış Harekatı sonunda, Bü- lent Ecevit’e kamuoyunda ‘’Kıbrıs Fatihi’’ denmeye baş- lent Ecevit’e kamuoyunda ‘’Kıbrıs Fatihi’’ denmeye baş- lanmıştı.25 CHP bu harekatın sonuçlarından yararlanmak lanmıştı.25 CHP bu harekatın sonuçlarından yararlanmak istedi.Ancak koalisyonun bozulmasıyla erken seçimi amaç- istedi.Ancak koalisyonun bozulmasıyla erken seçimi amaç- layan Bülent Ecevit’in bu düşüncesi gerçekleşmemiştir. layan Bülent Ecevit’in bu düşüncesi gerçekleşmemiştir. Aylar süren hükümet krizinden sonra sağ partilerin oluştur- Aylar süren hükümet krizinden sonra sağ partilerin oluştur- duğu Birinci Milliyetçi Cephe (MC) hükümeti kurulmuştur. duğu Birinci Milliyetçi Cephe (MC) hükümeti kurulmuştur. Koalisyonun büyük ortağı ise Süleyman Demirel’in liderli- Koalisyonun büyük ortağı ise Süleyman Demirel’in liderli- ğindeki AP olmuştur.26 ğindeki AP olmuştur.26 1970’lerin 2. Yarısı ülkede kaos, öğrenci ölümleri çatış- 1970’lerin 2. Yarısı ülkede kaos, öğrenci ölümleri çatış- malar, grevler, iş bırakmalar vb. olaylarla çalkalandı. 1976'- malar, grevler, iş bırakmalar vb. olaylarla çalkalandı. 1976'- da CHP içinde çekişme başladı. 8 Mart 1936’da Deniz Bay- da CHP içinde çekişme başladı. 8 Mart 1936’da Deniz Bay- kal, Haluk Ülman, Erol Çevikçe, Adil Ali, Tankut Aka- kal, Haluk Ülman, Erol Çevikçe, Adil Ali, Tankut Aka- lın parti yönetiminden istifa ettiler. Kurultayda Orhan Eyü- lın parti yönetiminden istifa ettiler. Kurultayda Orhan Eyü- boğlu tekrar Genel Sekreter seçilirken, yardımcıları ise Ali boğlu tekrar Genel Sekreter seçilirken, yardımcıları ise Ali Topuz, Hasan Esat Işık, Mustafa Üstündağ ve İsmail Hakkı Topuz, Hasan Esat Işık, Mustafa Üstündağ ve İsmail Hakkı Birler oldu. İktidardaki Milliyetçi Cephe hükümetine karşı Birler oldu. İktidardaki Milliyetçi Cephe hükümetine karşı toplumsal muhalefet dalgası ise yükseliyordu. Arka arkaya toplumsal muhalefet dalgası ise yükseliyordu. Arka arkaya işlenen cinayetler ve özellikle gençler arasında yaşanan sağ- işlenen cinayetler ve özellikle gençler arasında yaşanan sağ- sol kavgası CHP'ye önemli bir görev yüklemekteydi. 27 sol kavgası CHP'ye önemli bir görev yüklemekteydi. 27 Kasım 1976'da toplanan 23. Kurultay son derece önem taşıyor- Kasım 1976'da toplanan 23. Kurultay son derece önem taşıyor- du. Bu kurultayda CHP'nin mevcut altı ilkesinin yanına bir du. Bu kurultayda CHP'nin mevcut altı ilkesinin yanına bir de "Demokratik Sol"'un altı kuralının eklenmesi benimsendi. de "Demokratik Sol"'un altı kuralının eklenmesi benimsendi. Bu kurallar; özgürlük, eşitlik, dayanışma, emeğin üstünlüğü, Bu kurallar; özgürlük, eşitlik, dayanışma, emeğin üstünlüğü, gelişmenin bütünlüğü ve halkın kendini yönetmesiydi.27 gelişmenin bütünlüğü ve halkın kendini yönetmesiydi.27

25 Zürcher, age., s.331 25 Zürcher, age., s.331 26 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=18 26 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=18 27 Sander, age., s.465 27 Sander, age., s.465 40 40 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Sol gruplar giderek büyüyor, solun sempatizanları artıyor Sol gruplar giderek büyüyor, solun sempatizanları artıyor ve sendikalarla birlikte ülke içinde büyük bir güç haline ve sendikalarla birlikte ülke içinde büyük bir güç haline geliyordu. Ecevit bu grupların hepsini CHP’ye gelecek geliyordu. Ecevit bu grupların hepsini CHP’ye gelecek seçimde destek vermeye ikna etti ve solda birliği bir nebze seçimde destek vermeye ikna etti ve solda birliği bir nebze olsun gerçekleştirmeye çalıştı. Bu süreçte Ecevit, kendisine olsun gerçekleştirmeye çalıştı. Bu süreçte Ecevit, kendisine karşı suikast planları, seçim otobüslerinin kurşunlanması karşı suikast planları, seçim otobüslerinin kurşunlanması gibi engellemelere büyük bir cesaretle karşı durmuş ve bu gibi engellemelere büyük bir cesaretle karşı durmuş ve bu duruşu partide ve halkta Ecevit’i sahiplenenlerde olumlu bir duruşu partide ve halkta Ecevit’i sahiplenenlerde olumlu bir etki bırakmıştır. Bu süreçte CHP, dünya sol örgütlerinin etki bırakmıştır. Bu süreçte CHP, dünya sol örgütlerinin buluşma noktası olan Sosyalist Enternasyonale üyeliğe kabul buluşma noktası olan Sosyalist Enternasyonale üyeliğe kabul edilmiş, Parti 1977 seçimleri öncesinde ideolojisini tamamen edilmiş, Parti 1977 seçimleri öncesinde ideolojisini tamamen sola dayandırmış, “demokratik sol” kavramını yaratmıştır. sola dayandırmış, “demokratik sol” kavramını yaratmıştır. 1977 Seçimleri: CHP Zirvede 1977 Seçimleri: CHP Zirvede Bu dönemde CHP, başarılı bir muhalefet performansı Bu dönemde CHP, başarılı bir muhalefet performansı sergileyerek 1977 seçimlerinde tarihinin en yüksek oyunu sergileyerek 1977 seçimlerinde tarihinin en yüksek oyunu almıştır: yüzde 41,9. Ancak, seçim sistemi CHP’nin tek almıştır: yüzde 41,9. Ancak, seçim sistemi CHP’nin tek başına iktidar olmasına izin vermemiştir. Salt çoğunluğu başına iktidar olmasına izin vermemiştir. Salt çoğunluğu sağlamak için 226 milletvekili gerekiyordu. CHP ise 213 sağlamak için 226 milletvekili gerekiyordu. CHP ise 213 milletvekilinde kalmıştı. 13 milletvekili eksikti. Bu arada milletvekilinde kalmıştı. 13 milletvekili eksikti. Bu arada kurulan CHP azınlık hükümeti güvenoyu alamayınca, İkinci kurulan CHP azınlık hükümeti güvenoyu alamayınca, İkinci MC hükümeti kuruldu. Bu hükümet de kısa ömürlü oldu. MC hükümeti kuruldu. Bu hükümet de kısa ömürlü oldu. AP’den 11 milletvekili transfer eden ve CGP ile DP’nin AP’den 11 milletvekili transfer eden ve CGP ile DP’nin desteğini alan CHP, Ocak 1978’de zor da olsa bir hükümet desteğini alan CHP, Ocak 1978’de zor da olsa bir hükümet kurdu. MC iktidarı sonrasında hükümet kuran CHP, büyük kurdu. MC iktidarı sonrasında hükümet kuran CHP, büyük sorunlarla karşı karşıya kaldı. Ancak, kurulan hükümet yete- sorunlarla karşı karşıya kaldı. Ancak, kurulan hükümet yete- rince güçlü olamamıştır. Solda birlik CHP’ye büyük başarı rince güçlü olamamıştır. Solda birlik CHP’ye büyük başarı katmıştı. Fakat günden güne kaos artıyordu, halk olanlardan katmıştı. Fakat günden güne kaos artıyordu, halk olanlardan CHP’yi sorumlu tutuyordu. CHP’yi sorumlu tutuyordu. 41 41 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Tablo:4 1977 Seçim Sonuçları Tablo:4 1977 Seçim Sonuçları

CHP AP MSP MHP Bağımsız CGV DP TBP TİP CHP AP MSP MHP Bağımsız CGV DP TBP TİP

41,38 36,87 8,56 6,41 2,49 1,87 1,85 0,39 0,13 41,38 36,87 8,56 6,41 2,49 1,87 1,85 0,39 0,13

12 Eylül Öncesi 12 Eylül Öncesi 1970’lerin son yıllarında terör büyük boyutlara ulaşmış, 1970’lerin son yıllarında terör büyük boyutlara ulaşmış, ekonomik ambargo ve döviz darlığı nedeniyle karaborsa, ekonomik ambargo ve döviz darlığı nedeniyle karaborsa, enflasyon ve ekonomik bunalım artmıştı. Halk bunların çö- enflasyon ve ekonomik bunalım artmıştı. Halk bunların çö- zümünü beklerken, sorunlar katlanarak büyüdü. Faili meçhul zümünü beklerken, sorunlar katlanarak büyüdü. Faili meçhul cinayetler hızla arttı. Mevcut durum CHP hükümetinin itiba- cinayetler hızla arttı. Mevcut durum CHP hükümetinin itiba- rını yitirmesine yol açarken, 1979 sonbaharında yapılan rını yitirmesine yol açarken, 1979 sonbaharında yapılan milletvekili ara ve senato kısmi seçimlerinde oy kaybetme- milletvekili ara ve senato kısmi seçimlerinde oy kaybetme- sine neden oldu. CHP yerini Demirel azınlık hükümetine sine neden oldu. CHP yerini Demirel azınlık hükümetine bıraktı.28 bıraktı.28 4 Kasım 1979'da yapılan ara seçim yenilgisinin ardından 4 Kasım 1979'da yapılan ara seçim yenilgisinin ardından CHP 8. Olağanüstü Kurultay’ı toplandı. Genel Başkan Ece- CHP 8. Olağanüstü Kurultay’ı toplandı. Genel Başkan Ece- vit güvenoyu istedi. Parti içi muhalefetteki Deniz Baykal ve vit güvenoyu istedi. Parti içi muhalefetteki Deniz Baykal ve Ali Topuz grupları yönetimi çok sert bir biçimde eleştirdiler. Ali Topuz grupları yönetimi çok sert bir biçimde eleştirdiler. Güven oylamasında Ecevit, 4 çekimser, 20 ret oyuna karşılık Güven oylamasında Ecevit, 4 çekimser, 20 ret oyuna karşılık 1341 oy ile delegelerin güvenoyunu aldı. Genel Sekreter- 1341 oy ile delegelerin güvenoyunu aldı. Genel Sekreter- liğe Mustafa Üstündağ getirildi.29 liğe Mustafa Üstündağ getirildi.29

28 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=18 28 http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=18 29 Ecevit, Bülent, Türkiye 1965-1975, İş Bankası Yayınları, 2010, s.67 29 Ecevit, Bülent, Türkiye 1965-1975, İş Bankası Yayınları, 2010, s.67

42 42 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Demirel’in Milliyetçi Cephe döneminde Cumhurbaşkan- Demirel’in Milliyetçi Cephe döneminde Cumhurbaşkan- lığı seçimleri var olan sorunlara ek olarak ortaya çıktı. lığı seçimleri var olan sorunlara ek olarak ortaya çıktı. Çünkü, Nisan 1980’den Eylül ayına kadar aylarca cumhur- Çünkü, Nisan 1980’den Eylül ayına kadar aylarca cumhur- başkanı seçilememişti. 24 Ocak 1980’de kabul edilen eko- başkanı seçilememişti. 24 Ocak 1980’de kabul edilen eko- nomik politikaların uygulanmasının ancak otoriter bir or- nomik politikaların uygulanmasının ancak otoriter bir or- tamda uygulanabilecek olması, partilerin, kitlelerin ve sen- tamda uygulanabilecek olması, partilerin, kitlelerin ve sen- dikaların göstereceği tepkilerin ortadan kaldırılması 12 Eylül dikaların göstereceği tepkilerin ortadan kaldırılması 12 Eylül müdahalesinin nedenleri arasında sayılmalıdır. 12 Eylül müdahalesinin nedenleri arasında sayılmalıdır. 12 Eylül askeri müdahalesinin yapılmasını kolaylaştıran bir başka askeri müdahalesinin yapılmasını kolaylaştıran bir başka unsur da, uluslararası konjonktür olmuştur. İran ve Afganis- unsur da, uluslararası konjonktür olmuştur. İran ve Afganis- tan’da ABD ve Batı karşıtı güçlerin iktidara gelmesi, Tür- tan’da ABD ve Batı karşıtı güçlerin iktidara gelmesi, Tür- kiye’deki müdahalenin önünü açtığı söylenebilir.30 kiye’deki müdahalenin önünü açtığı söylenebilir.30 1980 askeri darbesi, siyasi partileri, liderleri, milletve- 1980 askeri darbesi, siyasi partileri, liderleri, milletve- killerini kısacası herkesi her siyasiyi hapisanelere gönder- killerini kısacası herkesi her siyasiyi hapisanelere gönder- dikten sonra 1981 yılında da CHP dahil bütün siyasi partileri dikten sonra 1981 yılında da CHP dahil bütün siyasi partileri kapatıp, ülkeye tekrar demokrasi molası verdirtmiştir. Ve kapatıp, ülkeye tekrar demokrasi molası verdirtmiştir. Ve 1980 askeri darbesiyle beraber 1. CHP dönemi de bitmişti. 1980 askeri darbesiyle beraber 1. CHP dönemi de bitmişti. CHP, 11 yıl sonra 9 Eylül 1992 yılında tekrar açılana kadar CHP, 11 yıl sonra 9 Eylül 1992 yılında tekrar açılana kadar siyasi hayatına veda etmiştir. siyasi hayatına veda etmiştir. Parti İdeolojisi ve Liderleri Parti İdeolojisi ve Liderleri CHP 1923 yılında Mustafa Keman Atatürk tarafından CHP 1923 yılında Mustafa Keman Atatürk tarafından kurulmuş ve Türkiye Cumhuriyetinin ilk partisi olmuş- kurulmuş ve Türkiye Cumhuriyetinin ilk partisi olmuş- tur.Tek partili dönemde ve çok partili dönemlerde zaman tur.Tek partili dönemde ve çok partili dönemlerde zaman zaman iktidar zaman zamansa muhalefet olsa da Türkiye’nin zaman iktidar zaman zamansa muhalefet olsa da Türkiye’nin önemli ve halkı peşinden sürükleyen partilerinden olmuştur. önemli ve halkı peşinden sürükleyen partilerinden olmuştur.

30 Zürcher, age., s.232 30 Zürcher, age., s.232

43 43 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

İdeolojik olarak sol görüşlü bir partidir.Ve iktidarda olduğu İdeolojik olarak sol görüşlü bir partidir.Ve iktidarda olduğu dönemlerdeki icraatları bu ideolojiler çevresinde ol- dönemlerdeki icraatları bu ideolojiler çevresinde ol- muştur.Cumhuriyet Halk Partisi 1980 askeri darbesiyle ka- muştur.Cumhuriyet Halk Partisi 1980 askeri darbesiyle ka- pansa da daha sonra tekrar siyasi yaşamına geri dönmüş ve pansa da daha sonra tekrar siyasi yaşamına geri dönmüş ve halen de aktif bir parti konumundadır. halen de aktif bir parti konumundadır. Cumhuriyet Halk Partisi’nin kuruluş biçimi ve ideolojisi Cumhuriyet Halk Partisi’nin kuruluş biçimi ve ideolojisi dünya tarihinde eşi benzeri görülmemiş bir biçimde var ol- dünya tarihinde eşi benzeri görülmemiş bir biçimde var ol- muştur. CHP, her siyasi parti gibi masa başındaki toplantı ve muştur. CHP, her siyasi parti gibi masa başındaki toplantı ve istişareler ile değil savaş meydanlarında, emperyalizme karşı istişareler ile değil savaş meydanlarında, emperyalizme karşı mücadele ile ismindeki halk sözcüğünün hakkını vererek mücadele ile ismindeki halk sözcüğünün hakkını vererek halk ile birlikte kurulmuş bir partidir. CHP, devlet kuran bir halk ile birlikte kurulmuş bir partidir. CHP, devlet kuran bir partidir. Bu nedenden ötürü T.C. Devletinin kazanımlarını, partidir. Bu nedenden ötürü T.C. Devletinin kazanımlarını, devrimlerini korumak ve kurucu ideolojiye de sahip çıkmak devrimlerini korumak ve kurucu ideolojiye de sahip çıkmak asıl amacıdır.Kemalist ideolojinin var olduğu bu parti, aynı asıl amacıdır.Kemalist ideolojinin var olduğu bu parti, aynı ideolojisinde olduğu gibi kendini devlet ve devrimlerin çı- ideolojisinde olduğu gibi kendini devlet ve devrimlerin çı- karlarına göre yenilemiştir. karlarına göre yenilemiştir. 60 ve 80 yılları arasında CHP’ye iki kişi başkanlık et- 60 ve 80 yılları arasında CHP’ye iki kişi başkanlık et- miştir.Birincisi partinin ve devletin kuruluşunda Atatürk ile miştir.Birincisi partinin ve devletin kuruluşunda Atatürk ile başrolü paylaşan milli şef İsmet İnönü, ikinci ise yıllar bo- başrolü paylaşan milli şef İsmet İnönü, ikinci ise yıllar bo- yunca milli şefin yanında bulunan ve kurullarında genel yunca milli şefin yanında bulunan ve kurullarında genel sekreterlik başta olmak üzere bir çok görevde bulunan Bü- sekreterlik başta olmak üzere bir çok görevde bulunan Bü- lent Ecevit’tir. lent Ecevit’tir. 27 Mayıs 1960 askeri ihtilalinden sonra demokrasi veri- 27 Mayıs 1960 askeri ihtilalinden sonra demokrasi veri- len mola sonrası CHP varlığını sürdürmüş, karşısına, len mola sonrası CHP varlığını sürdürmüş, karşısına, Demokrak Parti menşeyli Adalet Partsi geçmişti. 60’lı yılla- Demokrak Parti menşeyli Adalet Partsi geçmişti. 60’lı yılla- rın başında CHP, kendisine yeni bir söylem, yeni bir bakış rın başında CHP, kendisine yeni bir söylem, yeni bir bakış açısı bulmak zorundaydı. İşte bu yıllarda milli şef, ‘’ortanın açısı bulmak zorundaydı. İşte bu yıllarda milli şef, ‘’ortanın

44 44 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler solu’’ kavramını ortaya attı ve CHP sol- sosyal demokrat bir solu’’ kavramını ortaya attı ve CHP sol- sosyal demokrat bir anlayışı giderek içinde benimsedi. Aslında CHP’nin kendini anlayışı giderek içinde benimsedi. Aslında CHP’nin kendini bu safa getirmesindeki en önemli etkenlerden biri karşısında bu safa getirmesindeki en önemli etkenlerden biri karşısında bulunan Demokrat Parti ve onun devamı olan Adalet Par- bulunan Demokrat Parti ve onun devamı olan Adalet Par- tisi’nin, sağ görüşte ve liberal bir bakışta olmasıydı. Çok tisi’nin, sağ görüşte ve liberal bir bakışta olmasıydı. Çok partili sisteme geçildiğinden bu yana, saflar belirginleşti ve partili sisteme geçildiğinden bu yana, saflar belirginleşti ve CHP kendi çıkışını sol ve sosyal demokraside buldu.Ayrıca CHP kendi çıkışını sol ve sosyal demokraside buldu.Ayrıca bu tarihlerde, kentleşme ve işçi sınıfının oluşması da bu tarihlerde, kentleşme ve işçi sınıfının oluşması da CHP’nin ideolojik olarak yenilenmesinde rol oynamıştır. CHP’nin ideolojik olarak yenilenmesinde rol oynamıştır. Parti kuruluş yıllarındaki pozisyonu gereği sınıflar üstü parti Parti kuruluş yıllarındaki pozisyonu gereği sınıflar üstü parti olma geleneğinden yavaş yavaş kendini arındırmış ve işçi olma geleneğinden yavaş yavaş kendini arındırmış ve işçi sınıfı dayanışmasına doğru yönelmiştir. Partinin o yıllardaki sınıfı dayanışmasına doğru yönelmiştir. Partinin o yıllardaki seçimlerde kullandığı sloganlar da bu değişimi açıkça gös- seçimlerde kullandığı sloganlar da bu değişimi açıkça gös- termiştir. ‘’Bu Düzen Değişecek’’ ‘’Toprak İşleyenin Su termiştir. ‘’Bu Düzen Değişecek’’ ‘’Toprak İşleyenin Su Kullananın’’ Kullananın’’ Ortanın Solu Söylemi, o yıllarda içi boş bir söylemdi. Ortanın Solu Söylemi, o yıllarda içi boş bir söylemdi. Yıllar geçtikçe bu söylem olgunlaştırıldı ve partinin ideolo- Yıllar geçtikçe bu söylem olgunlaştırıldı ve partinin ideolo- jisi olarak benimsendi. İşte ortanın solunu söylemini anlatan jisi olarak benimsendi. İşte ortanın solunu söylemini anlatan ve parti ideoloji olmasının önünü açan en güzel paragraf ve parti ideoloji olmasının önünü açan en güzel paragraf Bülent Ecevit’in 1966 kurultayında yaptığı konuşmanın bu Bülent Ecevit’in 1966 kurultayında yaptığı konuşmanın bu bölümdedir: bölümdedir: “Ortanın soluna karşı koyanlar Atatürk ilkeleriyle çe- “Ortanın soluna karşı koyanlar Atatürk ilkeleriyle çe- lişme halindedirler. Bir parti, toprak reformuna bildirge- lişme halindedirler. Bir parti, toprak reformuna bildirge- sinde yer verince, grev hakkını sağlayınca, petrolü sinde yer verince, grev hakkını sağlayınca, petrolü millileştirmeye çalışınca ortanın solundadır. Ortanın solu millileştirmeye çalışınca ortanın solundadır. Ortanın solu İnönü’nün dediği gibi partinin sosyal yenileşmenin bilincine İnönü’nün dediği gibi partinin sosyal yenileşmenin bilincine varışı demektir. Devletçiliği daha ileri götürmek gerekir. varışı demektir. Devletçiliği daha ileri götürmek gerekir. Yabancı şirketlerin petrolümüzü ipotek altına almalarına Yabancı şirketlerin petrolümüzü ipotek altına almalarına

45 45 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler karşı mücadele ediyoruz. (…) Ortanın Solu yüzünden seçim karşı mücadele ediyoruz. (…) Ortanın Solu yüzünden seçim kaybetmedik. İç ve dış sömürücüleri karşımıza aldığımız için kaybetmedik. İç ve dış sömürücüleri karşımıza aldığımız için kaybettik. Gene bunları karşımıza alacağız. Çünkü Türk kaybettik. Gene bunları karşımıza alacağız. Çünkü Türk halkının kurtuluşu buradadır.” halkının kurtuluşu buradadır.” Bu yıllar arasında parti, ortanın solundan demokratik sola Bu yıllar arasında parti, ortanın solundan demokratik sola geçerek dünya değiştikçe kendini yenileyen bir parti oldu- geçerek dünya değiştikçe kendini yenileyen bir parti oldu- ğunu göstermiştir. 1968 kuşağı bütün dünya’da sol ve sos- ğunu göstermiştir. 1968 kuşağı bütün dünya’da sol ve sos- yalizm fırtınası estirirken CHP de bu fırtınaya ayak uydur- yalizm fırtınası estirirken CHP de bu fırtınaya ayak uydur- maya çalışmıştır. maya çalışmıştır. Demokratik Sol’a geçiş, bu yıllarda CHP’ye iktidarları Demokratik Sol’a geçiş, bu yıllarda CHP’ye iktidarları getirse bile kurulan tehlikeli koalisyonlar (CHP-MSP Koa- getirse bile kurulan tehlikeli koalisyonlar (CHP-MSP Koa- lisyonu) parti tabanında huzursuzluk yaratmış ve bu yıllarda lisyonu) parti tabanında huzursuzluk yaratmış ve bu yıllarda parti laiklik vurgusuna daha fazla ehemmiyet vermiştir. Bü- parti laiklik vurgusuna daha fazla ehemmiyet vermiştir. Bü- lent Ecevit’in başardığı Kıbrıs Harekatı, rafinerilerin özel- lent Ecevit’in başardığı Kıbrıs Harekatı, rafinerilerin özel- leştirmesine engel olunması gibi hamleleri CHP’nin hem leştirmesine engel olunması gibi hamleleri CHP’nin hem ulusalcı hem de solcu kimliğini perçinlemiştir. Yapılan İcra- ulusalcı hem de solcu kimliğini perçinlemiştir. Yapılan İcra- atlar, yüzünü sola bakan icraatlar olsa da kurulan ortalıklar atlar, yüzünü sola bakan icraatlar olsa da kurulan ortalıklar pek solla alakası olmayan ortaklıklardı. Bu yüzden bu yıl- pek solla alakası olmayan ortaklıklardı. Bu yüzden bu yıl- larda Türkiye seçime doymuş ve bir Demirel, bir Ecevit larda Türkiye seçime doymuş ve bir Demirel, bir Ecevit hükümetlerine sahne olmuştu. hükümetlerine sahne olmuştu. 1977 seçimlerine girmeden önce, belki de CHP tarihinde 1977 seçimlerine girmeden önce, belki de CHP tarihinde hiç bu kadar sol bir parti olmamıştı. DİSK başta olmak üzere hiç bu kadar sol bir parti olmamıştı. DİSK başta olmak üzere birçok sol sendika ve dernekler CHP çatısı altında birleşmiş birçok sol sendika ve dernekler CHP çatısı altında birleşmiş ve CHP’ye destek vereceklerini açıklamışlardı. Bu destek ve CHP’ye destek vereceklerini açıklamışlardı. Bu destek seçimler öncesinde daha da sol bir çizgiye çekmiş söylemler seçimler öncesinde daha da sol bir çizgiye çekmiş söylemler kendini geliştirmişti. Bu birleşmenin sonunda CHP rekor oy kendini geliştirmişti. Bu birleşmenin sonunda CHP rekor oy alarak birinci parti çıkmış ve solda birlik gücünü göster- alarak birinci parti çıkmış ve solda birlik gücünü göster-

46 46 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler mişti.Ancak seçimler sonrasında Bülent Ecevit’in toplum mişti.Ancak seçimler sonrasında Bülent Ecevit’in toplum tarafından tepki çeken söylemleri sol örgütlerin bir anda tarafından tepki çeken söylemleri sol örgütlerin bir anda CHP’ye olan desteği çekmesine yol açmış ve halk CHP’ye CHP’ye olan desteği çekmesine yol açmış ve halk CHP’ye bir sonraki ara seçimde gerekli mesaj verilmişti. bir sonraki ara seçimde gerekli mesaj verilmişti.

Kaynakça Kaynakça  ECEVİT, Bülent, Türkiye 1965-1975, İş Bankası Yayınları,2010  ECEVİT, Bülent, Türkiye 1965-1975, İş Bankası Yayınları,2010  ECEVİT, Bülent, Ecevit’in Açıklamaları, İş Bankası Yayınları, 2010  ECEVİT, Bülent, Ecevit’in Açıklamaları, İş Bankası Yayınları, 2010  ESMER, Gülsüm Tütüncü, CHP 1965-1980 Türk Siyasal Yaşamında  ESMER, Gülsüm Tütüncü, CHP 1965-1980 Türk Siyasal Yaşamında Ortanın Solu, Yeniden Anadolu ve Rumeli Yayınevi, 2011 Ortanın Solu, Yeniden Anadolu ve Rumeli Yayınevi, 2011  ÖZTÜRK, Yaşar Nuri, Atatürk’ten sonra CHP, Yeni Boyut Yayınları,  ÖZTÜRK, Yaşar Nuri, Atatürk’ten sonra CHP, Yeni Boyut Yayınları, 2004 2004  SANDER, Oral, Siyasi Tarih 1918-1994, İmge Kitapevi,1989  SANDER, Oral, Siyasi Tarih 1918-1994, İmge Kitapevi,1989  UĞUR Necdet, İsmet İnönü, Yapı Kredi Yayınları,1995  UĞUR Necdet, İsmet İnönü, Yapı Kredi Yayınları,1995  ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim  ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, 2009 Yayınları, 2009  http://www.chp.org.tr/  http://www.chp.org.tr/

47 47 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

ADALET PARTİSİ ADALET PARTİSİ

Ebru Saliha Açıköz Ebru Saliha Açıköz Adalet Partisi (AP) kurulduğu 1967 yılından faaliyetinin Adalet Partisi (AP) kurulduğu 1967 yılından faaliyetinin durdurulduğu 1980 yılına kadar Türk siyasal hayatına dam- durdurulduğu 1980 yılına kadar Türk siyasal hayatına dam- gasını vurmuş bir partidir. AP, 1965-1791 ve 1979-1980 gasını vurmuş bir partidir. AP, 1965-1791 ve 1979-1980 yılları arasında tek başına iktidar, 1961-1962 ve 1965 Şubat- yılları arasında tek başına iktidar, 1961-1962 ve 1965 Şubat- Ekim dönemlerinde küçük koalisyon ortağı ve 1975-1978 Ekim dönemlerinde küçük koalisyon ortağı ve 1975-1978 yıllarında da koalisyon hükümetinin büyük ortağıdır. Parti yıllarında da koalisyon hükümetinin büyük ortağıdır. Parti iktidardan uzak kaldığı yaklaşık sekiz yıllık devrede de ana iktidardan uzak kaldığı yaklaşık sekiz yıllık devrede de ana muhalefet partisidir. muhalefet partisidir. AP, üzerinde düşünülmüş bir programı ve oturmuş bir AP, üzerinde düşünülmüş bir programı ve oturmuş bir dünya görüşü olan bir siyasal partiden çok, iktidar nimetle- dünya görüşü olan bir siyasal partiden çok, iktidar nimetle- rinden faydalanma amacıyla bir araya gelmiş kendi gerçek rinden faydalanma amacıyla bir araya gelmiş kendi gerçek çıkarlarının nerede olduğunu bilmeyen eğitimsiz halkın, çıkarlarının nerede olduğunu bilmeyen eğitimsiz halkın, özelikle de dini duygularını oy alma uğruna sömürmeyi özelikle de dini duygularını oy alma uğruna sömürmeyi amaçlayan bir hareket olduğu söylenebilir. Adalet partisi amaçlayan bir hareket olduğu söylenebilir. Adalet partisi Kemalist modernleşme programına tepki vermiştir. Çoğulcu Kemalist modernleşme programına tepki vermiştir. Çoğulcu değil çoğunlukçu demokrasi anlayışına yakın olmuştur. Si- değil çoğunlukçu demokrasi anlayışına yakın olmuştur. Si- yasi patronaja yakındır. Temel hak ve özgürlükler konu- yasi patronaja yakındır. Temel hak ve özgürlükler konu- sunda tutarlı bir çizgi izleyememiştir. Sol ve komünizm sunda tutarlı bir çizgi izleyememiştir. Sol ve komünizm aleyhtarlığı yapmıştır. aleyhtarlığı yapmıştır. Parti ideolojisinin şekillenme sürecinde ise parti liderin Parti ideolojisinin şekillenme sürecinde ise parti liderin ağırlıklı olduğu AP de parti elitinin yetiştiği çevre ve kişilik ağırlıklı olduğu AP de parti elitinin yetiştiği çevre ve kişilik özellikleri de önemli bir faktördür. AP'nin savunduğu kaba özellikleri de önemli bir faktördür. AP'nin savunduğu kaba anti-komünizminin nedeni ise, o dönem içerisinde Türk parti anti-komünizminin nedeni ise, o dönem içerisinde Türk parti

48 48 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler sisteminin bölünmüş bir hale gelmesidir. Milliyetçi Hareket sisteminin bölünmüş bir hale gelmesidir. Milliyetçi Hareket Partisi’ne oy kaptırmama kaygısına düşen parti, komünizm Partisi’ne oy kaptırmama kaygısına düşen parti, komünizm karşıtlığını ortaya çıkarmıştır. karşıtlığını ortaya çıkarmıştır. Türk Silahlı Kuvvetleri 27 Mayıs Hareketiyle DP'yi siya- Türk Silahlı Kuvvetleri 27 Mayıs Hareketiyle DP'yi siya- sal ortamda tasfiye etmiş ancak, onun sahibi bulunduğu oy- sal ortamda tasfiye etmiş ancak, onun sahibi bulunduğu oy- ları tasfiye edememiştir Bu boşluğu doldurmak amacıyla ları tasfiye edememiştir Bu boşluğu doldurmak amacıyla eski demokratlar ile yeni şahsiyetler DP'nin dağılmış örgü- eski demokratlar ile yeni şahsiyetler DP'nin dağılmış örgü- tünü saflarına çekmek için çalıştılar. Amaçları eski DP'lileri tünü saflarına çekmek için çalıştılar. Amaçları eski DP'lileri aynı çatı altında toplamaktı. aynı çatı altında toplamaktı. Ordunun yönetimi sivil iktidara devretmek düşüncesi ile Ordunun yönetimi sivil iktidara devretmek düşüncesi ile seçimlerin yapılmasına karar vermesi, siyasal ortamda miras seçimlerin yapılmasına karar vermesi, siyasal ortamda miras kavgasını başlatmıştır. Adalet Partisi, Yeni Türkiye Partisi, kavgasını başlatmıştır. Adalet Partisi, Yeni Türkiye Partisi, Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi gibi partiler kendilerini Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi gibi partiler kendilerini DP'nin gerçek mirasçısı olarak ilan etmişlerdir.2 DP'nin gerçek mirasçısı olarak ilan etmişlerdir.2 AP'nin örgütlenme sürecine baktığımızda ilk günden iti- AP'nin örgütlenme sürecine baktığımızda ilk günden iti- baren kendilerini DP'nin mirasçısı olarak görmektedirler. baren kendilerini DP'nin mirasçısı olarak görmektedirler. Nitekim AP örgütünün kurucuları arasında eski DP'liler Nitekim AP örgütünün kurucuları arasında eski DP'liler çoğunluğu oluşturmaktadır.3 çoğunluğu oluşturmaktadır.3 AP bu atmosfer içinde 11 Şubat 1961 tarihinde kuruldu. AP bu atmosfer içinde 11 Şubat 1961 tarihinde kuruldu. 27 Mayıs’tan duyulan mağduriyet hissi ve bu harekete karşı 27 Mayıs’tan duyulan mağduriyet hissi ve bu harekete karşı olanları bir araya getirme isteği AP’nin harcında yer alan en olanları bir araya getirme isteği AP’nin harcında yer alan en kuvvetli unsurlardandı. Kurucular her şeyden önce DP'nin kuvvetli unsurlardandı. Kurucular her şeyden önce DP'nin

1 Tökin, Firuzan Hüsrev, Türk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi 1 Tökin, Firuzan Hüsrev, Türk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi Düşüncenin Gelişmesi, Elif Yayınları, İstanbul,1965, s.105 Düşüncenin Gelişmesi, Elif Yayınları, İstanbul,1965, s.105 2 Demirel, Taner , Adalet Partisi İdeoloji ve Politika, İletişim Yayınları, 2 Demirel, Taner , Adalet Partisi İdeoloji ve Politika, İletişim Yayınları, 2004, İstanbul, s.23 2004, İstanbul, s.23 3 Yage, s.23 3 Yage, s.23

49 49 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler tabanına seslenmeyi amaç edinmiş bir parti yaratma arzusu tabanına seslenmeyi amaç edinmiş bir parti yaratma arzusu içindeydiler. Partinin ismi DP’lilere layık görülen muamele- içindeydiler. Partinin ismi DP’lilere layık görülen muamele- den duyulan hoşnutsuzluğu ifade ediyor, partinin "Adalet"i den duyulan hoşnutsuzluğu ifade ediyor, partinin "Adalet"i aradığını belirtiyordu. Yassı ada mahkemelerin sürdüğü, eski aradığını belirtiyordu. Yassı ada mahkemelerin sürdüğü, eski demokratların horlandığı bu ortamda partinin ''Adalet'' adını demokratların horlandığı bu ortamda partinin ''Adalet'' adını alması rastlantı değildir. alması rastlantı değildir. AP belki kurucularını da şaşırtan bir biçimde hızla bü- AP belki kurucularını da şaşırtan bir biçimde hızla bü- yüdü. Kurucular kapatılan DP örgütlerini yeniden harekete yüdü. Kurucular kapatılan DP örgütlerini yeniden harekete geçirerek böyle bir ivmeyi yakalayabildiler. Tam da bu geçirerek böyle bir ivmeyi yakalayabildiler. Tam da bu noktada, AP'nin sıkıntıları başlıyordu. Parti DP tabanına, noktada, AP'nin sıkıntıları başlıyordu. Parti DP tabanına, partinin devamı olduğu savını iletmeye gayret ederken, partinin devamı olduğu savını iletmeye gayret ederken, böyle bir duruma izin vermeyeceklerini her fırsatta dile geti- böyle bir duruma izin vermeyeceklerini her fırsatta dile geti- ren Milli Birlik Komitesi (MBK) ve ordu içindeki irili ufaklı ren Milli Birlik Komitesi (MBK) ve ordu içindeki irili ufaklı örgütlenmelerin tepkisinden de korunmaya çalışıyordu. örgütlenmelerin tepkisinden de korunmaya çalışıyordu. AP'nin kuruluş hazırlıkları 1960 Ağustos'u ortalarına ka- AP'nin kuruluş hazırlıkları 1960 Ağustos'u ortalarına ka- dar dayanmaktadır. 27 Mayıs'tan sonra Genelkurmay Baş- dar dayanmaktadır. 27 Mayıs'tan sonra Genelkurmay Baş- kanlığı'na getirilen Orgeneral Ragıp Gümüşpala, orduda kanlığı'na getirilen Orgeneral Ragıp Gümüşpala, orduda yapılan büyük tasfiye hareketi ile emekli edildi. Bu sıralarda yapılan büyük tasfiye hareketi ile emekli edildi. Bu sıralarda İzmir'de muhalif bir parti kurulmak üzereydi. Eski demok- İzmir'de muhalif bir parti kurulmak üzereydi. Eski demok- ratlardan Mehmet Yorgancıoğlu'nun girişimiyle Gümüşpala ratlardan Mehmet Yorgancıoğlu'nun girişimiyle Gümüşpala ile başlayan temaslar olumlu sonuçlandı. ile başlayan temaslar olumlu sonuçlandı. İçişleri Bakanlığının 13.1.1961 tarihli tebliği üzerine yeni İçişleri Bakanlığının 13.1.1961 tarihli tebliği üzerine yeni siyasal parti kurma faaliyeti başladı. Söz konusu tebliğde siyasal parti kurma faaliyeti başladı. Söz konusu tebliğde ''Yeni partilerin kurulmasına şartlı izin verildiği'' şeklinde bir ''Yeni partilerin kurulmasına şartlı izin verildiği'' şeklinde bir ifadeye yer verilmesi, siyasal parti etkinliklerinin Ankara'nın ifadeye yer verilmesi, siyasal parti etkinliklerinin Ankara'nın dışına İstanbul ve İzmir gibi kentlere taşınmasına yol açtı.4 dışına İstanbul ve İzmir gibi kentlere taşınmasına yol açtı.4

4 Cumhuriyet, 1.2.1961 4 Cumhuriyet, 1.2.1961

50 50 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

11.2.1961'de Adalet Partisi Kuruldu. Genel Başkanlığına 11.2.1961'de Adalet Partisi Kuruldu. Genel Başkanlığına Ragıp Gümüşpala getirildi. Parti sözcüsü Şinasi Osma, ilk Ragıp Gümüşpala getirildi. Parti sözcüsü Şinasi Osma, ilk demeci ile kurulmakta olan partisini şu şekilde tanıttı: Yeni demeci ile kurulmakta olan partisini şu şekilde tanıttı: Yeni parti Atatürk'ün izinden gidecek, sağa sola taviz vermeye- parti Atatürk'ün izinden gidecek, sağa sola taviz vermeye- cek, sıcak bir siyaset takip edilecek, dahilde irtica ve komü- cek, sıcak bir siyaset takip edilecek, dahilde irtica ve komü- nizme taviz verilmeyecek, dış siyasette iktidar partisi ile an- nizme taviz verilmeyecek, dış siyasette iktidar partisi ile an- laşma yolu arayacak, ekonomik siyaseti “liberalizm” olacak- laşma yolu arayacak, ekonomik siyaseti “liberalizm” olacak- tı. Partinin amblemi ise (Türkiye Adalet Partisi’nin kısalt- tı. Partinin amblemi ise (Türkiye Adalet Partisi’nin kısalt- ması olarak) TAP olacaktı. TAP görüldüğü üzere DP'nin mi- ması olarak) TAP olacaktı. TAP görüldüğü üzere DP'nin mi- rasçısı idi ve parti sözcüsü Şinasi Osma ''Biz münfesih DP'- rasçısı idi ve parti sözcüsü Şinasi Osma ''Biz münfesih DP'- nin temiz kalmış, kirli bir işe girmemiş mensuplarını elbette nin temiz kalmış, kirli bir işe girmemiş mensuplarını elbette sinemize alacağız'' ifadesi ile tabanını tespit ediyordu.5 sinemize alacağız'' ifadesi ile tabanını tespit ediyordu.5 Partinin tüzük ve program hazırlıkları sürerken, diğer ta- Partinin tüzük ve program hazırlıkları sürerken, diğer ta- raftan parti çatısını genişletebilmek için önemli isimlerle ve raftan parti çatısını genişletebilmek için önemli isimlerle ve siyasi partilerle görüşüldü. Ali Fuat Cebesoy ismi üzerinde siyasi partilerle görüşüldü. Ali Fuat Cebesoy ismi üzerinde duruldu. Köylü Partisi Genel Başkanı Tahsin Demiray ile duruldu. Köylü Partisi Genel Başkanı Tahsin Demiray ile görüşüldü.6 Birlik Partisiyle yapılan görüşmenin ardından, görüşüldü.6 Birlik Partisiyle yapılan görüşmenin ardından, TAP'nin bu parti ile birleşeceğini duyurdu.7 CHP çevreleri TAP'nin bu parti ile birleşeceğini duyurdu.7 CHP çevreleri TAP'nin yaptığı birleşme girişimlerini ''kuvvetinden kaybe- TAP'nin yaptığı birleşme girişimlerini ''kuvvetinden kaybe- diyor'' şeklinde yorumlamış, bazı siyasi çevrelerde bu görüşe diyor'' şeklinde yorumlamış, bazı siyasi çevrelerde bu görüşe katılarak çok kısa zamanda bu hareketlerin Ragıp Gümüş- katılarak çok kısa zamanda bu hareketlerin Ragıp Gümüş- pala'yı yıpratacağı hakim olmuştu. Ragıp Gümüşpala iki si- pala'yı yıpratacağı hakim olmuştu. Ragıp Gümüşpala iki si- yasal partinin birleşmesi olayını ''Birleşebilmek için taraf- yasal partinin birleşmesi olayını ''Birleşebilmek için taraf- lardan birinin fikir ve prensiplerinden fedakarlık yapması lardan birinin fikir ve prensiplerinden fedakarlık yapması icap eder ki bu o taraf için zaaftır''8 açıklaması ile yalanladı. icap eder ki bu o taraf için zaaftır''8 açıklaması ile yalanladı.

5 Cumhuriyet, 4.2.1961 5 Cumhuriyet, 4.2.1961 6 Cumhuriyet, 4.2.1961 6 Cumhuriyet, 4.2.1961 7 Cumhuriyet, 09.02.1961 Birlik Partisinin 17 ilde teşkilatı, 30000 üyesi 7 Cumhuriyet, 09.02.1961 Birlik Partisinin 17 ilde teşkilatı, 30000 üyesi vardı. vardı. 8 Cumhuriyet, 28.2.1961 8 Cumhuriyet, 28.2.1961

51 51 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

AP'nin Programı AP'nin Programı AP'nin programı ana hatlarıyla, DP programının bir ben- AP'nin programı ana hatlarıyla, DP programının bir ben- zeriydi. AP'nin kurucuları ve üyeleri sürekli olarak DP'nin zeriydi. AP'nin kurucuları ve üyeleri sürekli olarak DP'nin devamı olduklarını söyleyerek DP'nin programını benimse- devamı olduklarını söyleyerek DP'nin programını benimse- diklerini zaten ifade etmişlerdir.9 diklerini zaten ifade etmişlerdir.9 Programda AP'nin çağdaş batı medeniyeti hukuku ve in- Programda AP'nin çağdaş batı medeniyeti hukuku ve in- san hakları evrensel beyannamesinde ifadesini bulan, toplum san hakları evrensel beyannamesinde ifadesini bulan, toplum düzeni ve hukuk devletinin kurulması ve devam ettirilmesi düzeni ve hukuk devletinin kurulması ve devam ettirilmesi amaç olarak sunulmuştur. amaç olarak sunulmuştur. AP'ye göre devlet; ''milletin kendi işlerini sürdürmek AP'ye göre devlet; ''milletin kendi işlerini sürdürmek üzere vücuda getirdiği teşkilattan ibarettir.10 Milleti en kısa üzere vücuda getirdiği teşkilattan ibarettir.10 Milleti en kısa zamanda kalkındırmak, batı medeniyetleri seviyesinde bir zamanda kalkındırmak, batı medeniyetleri seviyesinde bir refah ve medeniyet amaçtır. "AP tarafından savunulmakta ve refah ve medeniyet amaçtır. "AP tarafından savunulmakta ve bütün kamu hizmetlerinde ıslahatçı bir yol izleneceği belir- bütün kamu hizmetlerinde ıslahatçı bir yol izleneceği belir- tilmektedir. tilmektedir. 1961 Genel Seçimleri ve AP 1961 Genel Seçimleri ve AP 15 Ekim 1961 günü ''nispi temsil sistemi'' ile milletvekili 15 Ekim 1961 günü ''nispi temsil sistemi'' ile milletvekili ve senatör seçimleri yapıldı. ve senatör seçimleri yapıldı. Genel seçim sonuçları şöyleydi11: Genel seçim sonuçları şöyleydi11:

9 Akkaş, Salih, Adalet Partisi ve İdeolojisi , A.Ü. Sosyal bilimler 9 Akkaş, Salih, Adalet Partisi ve İdeolojisi , A.Ü. Sosyal bilimler Enstitüsü,Yayınlanmamış Doktora tezi, Ankara,1989, s.53 Enstitüsü,Yayınlanmamış Doktora tezi, Ankara,1989, s.53 10 Adalet Partisi, Tüzük ve Program (Prensip maddeleri), Orjinal Matbaa, 10 Adalet Partisi, Tüzük ve Program (Prensip maddeleri), Orjinal Matbaa, Ankara, 1961, s.43 Ankara, 1961, s.43 11 Türkiye İstatistik Yıllığı 1989, T.C. Başbakanlık D.İ.E. , s.135 11 Türkiye İstatistik Yıllığı 1989, T.C. Başbakanlık D.İ.E. , s.135

52 52 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Bu tabloya göre parlamentoya giren partilerden hiç birisi Bu tabloya göre parlamentoya giren partilerden hiç birisi tek başına çoğunluğu sağlayamamıştı. CHP ile AP arasın- tek başına çoğunluğu sağlayamamıştı. CHP ile AP arasın- daki oy farkı %2'den ibaretti. Bu açıdan bakıldığında AP'nin daki oy farkı %2'den ibaretti. Bu açıdan bakıldığında AP'nin seçimden zaferle çıktığı söylenebilir. Kaldı ki Millet Mecli- seçimden zaferle çıktığı söylenebilir. Kaldı ki Millet Mecli- sinde ikinci sırada olan AP, senatoda birinci parti idi.12 27 sinde ikinci sırada olan AP, senatoda birinci parti idi.12 27 Ekim 1957'de seçiminde DP'nin %47.70 oyu, CHP'nin ise Ekim 1957'de seçiminde DP'nin %47.70 oyu, CHP'nin ise %40.82 oy almıştı. %40.82 oy almıştı. 27 Ekim 1957 seçim sonuçları ile kıyasladığımızda, 15 27 Ekim 1957 seçim sonuçları ile kıyasladığımızda, 15 Ekim 1961 seçimlerinde alınan sonuçta nedeninin 27 Mayıs Ekim 1961 seçimlerinde alınan sonuçta nedeninin 27 Mayıs askeri darbesinin ve MBK'nın siyasal uygulamalarının etkili askeri darbesinin ve MBK'nın siyasal uygulamalarının etkili olduğu görülmektedir. olduğu görülmektedir. Muhalefetin (CHP+MP+CMP) ile toplam oyu % 51,84 Muhalefetin (CHP+MP+CMP) ile toplam oyu % 51,84 idi. Oysa 15 Ekim 1961 seçim sonuçlarına göre CHP'nin % idi. Oysa 15 Ekim 1961 seçim sonuçlarına göre CHP'nin % 36,7 muhalefetin ise (AP+YTP+CKMP) toplam oyu % 63,3 36,7 muhalefetin ise (AP+YTP+CKMP) toplam oyu % 63,3 idi. Meclis aritmetiği AP merkezli bir sağ koalisyon öngörü- idi. Meclis aritmetiği AP merkezli bir sağ koalisyon öngörü- yordu. Ne yazık ki, etkinliğini sürdüren ihtilalciler, CHP'nin yordu. Ne yazık ki, etkinliğini sürdüren ihtilalciler, CHP'nin karşısındaki bu üç partiye iktidar olma fırsatını tanımamış- karşısındaki bu üç partiye iktidar olma fırsatını tanımamış- tır.13 MBK, hükümeti CHP'nin kurmasını, AP'nin de ikinci tır.13 MBK, hükümeti CHP'nin kurmasını, AP'nin de ikinci büyük parti olarak koalisyon ortağı olmasını istiyorlardı. büyük parti olarak koalisyon ortağı olmasını istiyorlardı. Koalisyon Hükümetleri ve AP Koalisyon Hükümetleri ve AP Ragıp Gümüşpala yaptığı açıklamasında hükümetin rahat Ragıp Gümüşpala yaptığı açıklamasında hükümetin rahat çalışabilmesi için faaliyetlerine parti ve parlamentoda sür- çalışabilmesi için faaliyetlerine parti ve parlamentoda sür- dürmek istediğini, iyi bir bakan olmak için çaba sarf etmedi- dürmek istediğini, iyi bir bakan olmak için çaba sarf etmedi- ğini söylemiştir. Bunun sonucunda 20.11.1961 yılında koa- ğini söylemiştir. Bunun sonucunda 20.11.1961 yılında koa- lisyon hükümetinde yer alacak olan bakanlar belirlenmiştir. lisyon hükümetinde yer alacak olan bakanlar belirlenmiştir.

12 Arcayürek, Cüneyt, Yeni Demokrasi Yeni Arayışlar (1960-1965 ), 12 Arcayürek, Cüneyt, Yeni Demokrasi Yeni Arayışlar (1960-1965 ), İstanbul, 1984, s.135 İstanbul, 1984, s.135 13 Eroğul, Cem, DP ve İdeolojisi, İmge Yayınevi, Ankara, 1990, s:126 13 Eroğul, Cem, DP ve İdeolojisi, İmge Yayınevi, Ankara, 1990, s:126

53 53 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

AP'li milletvekillerinin hükümette yer alması siyaset ya- AP'li milletvekillerinin hükümette yer alması siyaset ya- şamımızda önemli bir aşamayı oluşturmuştur. İki rakip par- şamımızda önemli bir aşamayı oluşturmuştur. İki rakip par- tiye mensup senatör ve milletvekillerinin aynı hükümet tiye mensup senatör ve milletvekillerinin aynı hükümet programında işbirliği yapmaları, halkın ilk defa göreceği bir programında işbirliği yapmaları, halkın ilk defa göreceği bir deneyimdi. Koalisyon Hükümetinin kurulması demokrasi deneyimdi. Koalisyon Hükümetinin kurulması demokrasi geleneği açısından da çok büyük önem taşıyordu. AP Genel geleneği açısından da çok büyük önem taşıyordu. AP Genel Başkanı Ragıp Gümüşpala ve yanındakiler buhranın aşılma- Başkanı Ragıp Gümüşpala ve yanındakiler buhranın aşılma- sında tarihi bir sorumluluk örneği oluşturdular. Bu sında tarihi bir sorumluluk örneği oluşturdular. Bu davranışları AP'ye prestij kazandırdığı gibi, kendini kabul davranışları AP'ye prestij kazandırdığı gibi, kendini kabul ettirmesine de yardımcı oldu.14 ettirmesine de yardımcı oldu.14 Hükümetin icraatına ilk tepki memur zammının ertelen- Hükümetin icraatına ilk tepki memur zammının ertelen- mesi önerisi karşısında AP Genel Başkanı Ragıp mesi önerisi karşısında AP Genel Başkanı Ragıp Gümüşpala’dan geldi. Bundan sonra hükümetin önünde Gümüşpala’dan geldi. Bundan sonra hükümetin önünde halletmesi gereken çok ciddi sorunlar vardı. Siyasi af ve halletmesi gereken çok ciddi sorunlar vardı. Siyasi af ve üniversiteden çıkarılan profesörlerin geri dönmesi gibi askeri üniversiteden çıkarılan profesörlerin geri dönmesi gibi askeri yönetimin uygulamalarına son vermek gerekiyordu. Ancak yönetimin uygulamalarına son vermek gerekiyordu. Ancak AP, siyasi affı ilk halledilmesi gerekli mesele olarak görü- AP, siyasi affı ilk halledilmesi gerekli mesele olarak görü- yordu. Bu konuda YTP ve CKMP ile temasa geçilmesi par- yordu. Bu konuda YTP ve CKMP ile temasa geçilmesi par- lamento dışındaki güç odakları Devrim Ocağı, Hukuk Fa- lamento dışındaki güç odakları Devrim Ocağı, Hukuk Fa- kültesi Talebe Cemiyeti gibi derneklerin protestolarına ne- kültesi Talebe Cemiyeti gibi derneklerin protestolarına ne- den oldu. Hükümet yaptığı açıklama ile ''geçmiş siyasi mü- den oldu. Hükümet yaptığı açıklama ile ''geçmiş siyasi mü- cadelenin yaralarını tamamen tedavi etmenin dikkat ve cadelenin yaralarını tamamen tedavi etmenin dikkat ve önemle göz önünde bulundurulacağı, ancak bunu zamanın önemle göz önünde bulundurulacağı, ancak bunu zamanın bilahare tayin edeceği prensibi tayin ediyor'' denilerek af bilahare tayin edeceği prensibi tayin ediyor'' denilerek af konusu erteleniyordu.15 konusu erteleniyordu.15

14 Çavdar, Tevfik, "Demokrat Parti", Cumhuriyet Dönemi Ansiklopedisi, 14 Çavdar, Tevfik, "Demokrat Parti", Cumhuriyet Dönemi Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, Cilt:8, İstanbul, s.2090 İletişim Yayınları, Cilt:8, İstanbul, s.2090 15 Cumhuriyet, 22.1.1962 15 Cumhuriyet, 22.1.1962 54 54 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

AP koalisyonun kurulmasına yönelik engellemeleri so- AP koalisyonun kurulmasına yönelik engellemeleri so- nuçsuz kalan aşırılar hükümete karşı etkin muhalefete geç- nuçsuz kalan aşırılar hükümete karşı etkin muhalefete geç- tiler. Burhan Apaydın ve 68 arkadaşı Başbakanlığa bir tiler. Burhan Apaydın ve 68 arkadaşı Başbakanlığa bir önerge vererek Başbakan İnönü'nün, AP Grubunda hükümet önerge vererek Başbakan İnönü'nün, AP Grubunda hükümet politikasını açıklamasını istemiştir. Partinin sevk ve idaresi- politikasını açıklamasını istemiştir. Partinin sevk ve idaresi- nin de kötü olduğunu söyleyen Apaydın eleştirilerinin do- nin de kötü olduğunu söyleyen Apaydın eleştirilerinin do- zunu arttırarak 96 arkadaşıyla birlikte bu defa AP Meclis zunu arttırarak 96 arkadaşıyla birlikte bu defa AP Meclis Grubuna bir önerge verdi. Önerge de şu konulara yer verildi: Grubuna bir önerge verdi. Önerge de şu konulara yer verildi: "1. Partinin bir politikası yoktur. Bu yüzden hadiseler "1. Partinin bir politikası yoktur. Bu yüzden hadiseler karşısında nasıl hareket edilmesi konusunda müşkülat çe- karşısında nasıl hareket edilmesi konusunda müşkülat çe- kilmektedir. kilmektedir. 2. Hükümete iştirak etmesine rağmen, iktidar partisinin 2. Hükümete iştirak etmesine rağmen, iktidar partisinin vazife ve mesuliyetlerini müdrik bir şekilde hareket edil- vazife ve mesuliyetlerini müdrik bir şekilde hareket edil- mektedir. mektedir. 3. Parti çeşitli memleket meselelerini sistemli bir şekilde 3. Parti çeşitli memleket meselelerini sistemli bir şekilde ele almamaktadır. ele almamaktadır. 4. AP Bakanları icraatlarında parlak görünmemektedir. 4. AP Bakanları icraatlarında parlak görünmemektedir. 5. Parti olarak teşkilatlarla irtibat gittikçe zayıflamakta, 5. Parti olarak teşkilatlarla irtibat gittikçe zayıflamakta, bu yüzden teşkilatta huzursuzluk baş göstermektedir."16 bu yüzden teşkilatta huzursuzluk baş göstermektedir."16 Parti içinde AP'nin hükümetten ayrılmasını isteyen bir Parti içinde AP'nin hükümetten ayrılmasını isteyen bir başka grubun başını ise Cevdet Perin çekiyordu. Sonuç ola- başka grubun başını ise Cevdet Perin çekiyordu. Sonuç ola- rak AP Meclis Grubun iki görüş çarpıştı. Bunlardan birisi rak AP Meclis Grubun iki görüş çarpıştı. Bunlardan birisi Genel Başkan dahil, parti üst yönetiminin istifa etmesi dola- Genel Başkan dahil, parti üst yönetiminin istifa etmesi dola- yısıyla koalisyonun bozulmasını istemesi dolayısıyla koalis- yısıyla koalisyonun bozulmasını istemesi dolayısıyla koalis- yonun bozulmasıydı. İkincisi ise, parti yüksek kademele- yonun bozulmasıydı. İkincisi ise, parti yüksek kademele- rinde bir değişiklik yapılmaması ve koalisyonun desteklen- rinde bir değişiklik yapılmaması ve koalisyonun desteklen- mesiydi.Bunun sonucunda AP partiyi tekrardan otorite altına mesiydi.Bunun sonucunda AP partiyi tekrardan otorite altına almak için milletvekillerinin konuşmalarını kanun teklifle- almak için milletvekillerinin konuşmalarını kanun teklifle- 55 55 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler rini grup kararına bağlamak istemiştir. Böylece koalisyon rini grup kararına bağlamak istemiştir. Böylece koalisyon disiplin içinde yürüyecek ve parti içi hizip grupları etkisi disiplin içinde yürüyecek ve parti içi hizip grupları etkisi azalacaktı.17 azalacaktı.17 AP Birinci Büyük Kongresi AP Birinci Büyük Kongresi AP Birinci Büyük Kongresi 30 Kasım 1962 tarihinde AP Birinci Büyük Kongresi 30 Kasım 1962 tarihinde Ankara'da toplandı. Kongrede önce Başkanlık divanı seçimi Ankara'da toplandı. Kongrede önce Başkanlık divanı seçimi yapıldı. Seçime ılımlıların adayı Mümtaz Tarhan ile aşırıcı- yapıldı. Seçime ılımlıların adayı Mümtaz Tarhan ile aşırıcı- ların adayı Cevat Önder katıldı. Tartışmalı oylar sonucunda ların adayı Cevat Önder katıldı. Tartışmalı oylar sonucunda Mümtaz Tarhan seçildi. İkinci Başkanlık seçimini de ılımlı- Mümtaz Tarhan seçildi. İkinci Başkanlık seçimini de ılımlı- ların adayı Osman Kibar kazandı. Başkanlık divanı seçimin- ların adayı Osman Kibar kazandı. Başkanlık divanı seçimin- den sonra Ragıp Gümüşpala açılış konuşmasını yaptı. Ko- den sonra Ragıp Gümüşpala açılış konuşmasını yaptı. Ko- nuşmasında AP'nin kuruluşunu ve Türk siyasal hayatındaki nuşmasında AP'nin kuruluşunu ve Türk siyasal hayatındaki yerini tespite çalıştı. yerini tespite çalıştı. AP birinci büyük kongresinin amacı şu iki cümlede ifa- AP birinci büyük kongresinin amacı şu iki cümlede ifa- desini buluyordu: ''İnsanların tereddütlerini istismar etmenin desini buluyordu: ''İnsanların tereddütlerini istismar etmenin bir hududu vardır. Bu sabır artık sona ermiştir. AP'nin büyük bir hududu vardır. Bu sabır artık sona ermiştir. AP'nin büyük kongresi bu sonun başlangıcı olacaktır.'' Başkanlık Divanı kongresi bu sonun başlangıcı olacaktır.'' Başkanlık Divanı açılış konuşmasında partinin Türk siyasal hayatındaki yerini açılış konuşmasında partinin Türk siyasal hayatındaki yerini tarif etmeye çalışmıştır ve konuşmasında "Düzenin gelebil- tarif etmeye çalışmıştır ve konuşmasında "Düzenin gelebil- mesi için zindanlarımızda tek siyasi mahkumun kalmaması mesi için zindanlarımızda tek siyasi mahkumun kalmaması ilk ve kaçınılmaz şarttır. Demokrasilerin yeni zaferler arife- ilk ve kaçınılmaz şarttır. Demokrasilerin yeni zaferler arife- sinde olduğu bir devirde, zindanlarda kanaatlerinden dolayı sinde olduğu bir devirde, zindanlarda kanaatlerinden dolayı hapsedilmiştir miktar siyaset adamı bulundurmayı idaeri hapsedilmiştir miktar siyaset adamı bulundurmayı idaeri hükümet vasıtası olarak geçer akçe sayma gaflettir" diyerek hükümet vasıtası olarak geçer akçe sayma gaflettir" diyerek af konusuna işaret etmiş oldu. af konusuna işaret etmiş oldu.

17 Ragıp Gümüşpala'nın konuşması, Adalet Partisi, I. Büyük Kongresi, 17 Ragıp Gümüşpala'nın konuşması, Adalet Partisi, I. Büyük Kongresi, Orjinal Matbaası, Ankara,1962, s.17 Orjinal Matbaası, Ankara,1962, s.17

56 56 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

AP, her şeye rağmen etkin muhalefetine devam etti. Par- AP, her şeye rağmen etkin muhalefetine devam etti. Par- tinin ve Türkiye'nin siyasi gündeminden ''Genel Af" kavra- tinin ve Türkiye'nin siyasi gündeminden ''Genel Af" kavra- mını indirmedi. Genel Siyasi Af gerçekleşmeden, Türk top- mını indirmedi. Genel Siyasi Af gerçekleşmeden, Türk top- lumunun sükun ve güvenliğinin söz konusu olmayacağını, lumunun sükun ve güvenliğinin söz konusu olmayacağını, parlamento ve devlet mekanizmasının normal bir şekilde parlamento ve devlet mekanizmasının normal bir şekilde kazanamayacağını vurgulamaya devam etti18. Hükümet kazanamayacağını vurgulamaya devam etti18. Hükümet tarafından hazırlanan Af tasarısının TBMM'ne verildiği gün, tarafından hazırlanan Af tasarısının TBMM'ne verildiği gün, AP Genel Başkan Yardımcısı Süleyman Demirel imzalı AP Genel Başkan Yardımcısı Süleyman Demirel imzalı tezkeresi CHP, YTP, MP Genel sekreterlerine gönderildi. tezkeresi CHP, YTP, MP Genel sekreterlerine gönderildi. AP İkinci Büyük Kongresi AP İkinci Büyük Kongresi 6 Haziran'da 1964'da Ragıp Gümüşpala'nın ölümüyle, 6 Haziran'da 1964'da Ragıp Gümüşpala'nın ölümüyle, gündeme gelen Genel Başkan kim olacağı sorunu kongrenin gündeme gelen Genel Başkan kim olacağı sorunu kongrenin en önemli konusuydu. Parti örgütlenmesinde birinci adam en önemli konusuydu. Parti örgütlenmesinde birinci adam olan Saadettin Bilgiç doğal aday görülüyordu19. İkinci aday olan Saadettin Bilgiç doğal aday görülüyordu19. İkinci aday is Gümüşpala'nın ölümünden sonra kamuoyunu her geçen is Gümüşpala'nın ölümünden sonra kamuoyunu her geçen gün biraz daha etkileyen Süleyman Demirel idi. Mücadele gün biraz daha etkileyen Süleyman Demirel idi. Mücadele bu iki aday arasında geçti. Demirel ''barajcı ve batı kafalı'', bu iki aday arasında geçti. Demirel ''barajcı ve batı kafalı'', Bilgiç ise ''teşkilatçı ve cesur'' olarak biliniyordu. Genel Bilgiç ise ''teşkilatçı ve cesur'' olarak biliniyordu. Genel Başkanlık Seçiminde Demirel 1072 oy, Bilgiç 552 oy Başkanlık Seçiminde Demirel 1072 oy, Bilgiç 552 oy aldılar. Diğer aday Tekin Arıburun'a ise 39 oy çıktı. aldılar. Diğer aday Tekin Arıburun'a ise 39 oy çıktı. Sonuç olarak AP İkinci kongresi, kamuoyuna daha çok Sonuç olarak AP İkinci kongresi, kamuoyuna daha çok genel başkan seçimi için toplanıldığı hissi verdi. Zaten genel başkan seçimi için toplanıldığı hissi verdi. Zaten AP'nin beklediği de yeni genel başkan ve kadrosuyla 1965 AP'nin beklediği de yeni genel başkan ve kadrosuyla 1965 seçimlerinde iktidar olmaktı. seçimlerinde iktidar olmaktı.

18 Tercüman, 11.02.1963 18 Tercüman, 11.02.1963 19 Çavdar, age. , s.2092 19 Çavdar, age. , s.2092

57 57 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Demirel'in Liderliği Demirel'in Liderliği Demirel’in Genel Başkalığa gelişi, AP tarihinde yeni bir Demirel’in Genel Başkalığa gelişi, AP tarihinde yeni bir dönemin başlangıcı idi. Bu tarihe kadar AP, "dar sokakta dönemin başlangıcı idi. Bu tarihe kadar AP, "dar sokakta siyaset yapmak" durumunda kalan ve birazda bu nedenle siyaset yapmak" durumunda kalan ve birazda bu nedenle parti ileri gelenlerinin çeşitli sebeplerle 27 Mayıs darbesine parti ileri gelenlerinin çeşitli sebeplerle 27 Mayıs darbesine karşı olma dışında belirgin bir ortaklıklarının olmadığı bir karşı olma dışında belirgin bir ortaklıklarının olmadığı bir örgütlenmeydi. örgütlenmeydi. İlk yıllar partinin açık tutulması ve örgütlenmeyi ta- İlk yıllar partinin açık tutulması ve örgütlenmeyi ta- mamlamak, Menderes ve arkadaşlarının idamlarının önlen- mamlamak, Menderes ve arkadaşlarının idamlarının önlen- mesi, Anayasa referandumunda partinin nasıl bir durum mesi, Anayasa referandumunda partinin nasıl bir durum yakınacağı ve nihayet DP’lilerin affı, partiyi meşgul eden en yakınacağı ve nihayet DP’lilerin affı, partiyi meşgul eden en önemli gündem maddeleriydi. Bu konularda uzlaşmacı bir önemli gündem maddeleriydi. Bu konularda uzlaşmacı bir çizgiyi savunan AP'liler ile onları hazıra konmuş emanetçiler çizgiyi savunan AP'liler ile onları hazıra konmuş emanetçiler olarak algılayan eski DP'liler ve bunların AP içindeki içinde olarak algılayan eski DP'liler ve bunların AP içindeki içinde ki savunucuları arasındaki mücadele partinin enerjisinin çok ki savunucuları arasındaki mücadele partinin enerjisinin çok büyük bir kısmını tüketmekteydi. büyük bir kısmını tüketmekteydi. Süleyman Demirel’in liderliği ile birlikte AP kendisini Süleyman Demirel’in liderliği ile birlikte AP kendisini daha net tanımlama yoluna girdi.Demirel bunlarla uğraşma- daha net tanımlama yoluna girdi.Demirel bunlarla uğraşma- nın partiye bir şey kazandırmayacağını daha pozitif bir tu- nın partiye bir şey kazandırmayacağını daha pozitif bir tu- tum alınması gerektiğini vurguladı. Demirel'in sonrası AP'si, tum alınması gerektiğini vurguladı. Demirel'in sonrası AP'si, 1964 öncesi AP'ye kıyasla ekonomik ve siyasal alanlarda ne 1964 öncesi AP'ye kıyasla ekonomik ve siyasal alanlarda ne yapmak istediğini bilen bir parti görüntüsü vermeye başla- yapmak istediğini bilen bir parti görüntüsü vermeye başla- mıştır. mıştır. 1960'ların sonlarına gelirken AP büyük sağ koalisyon 1960'ların sonlarına gelirken AP büyük sağ koalisyon hüviyetindedir. Kemalist rejim ve Batılılaşma projesi ile telif hüviyetindedir. Kemalist rejim ve Batılılaşma projesi ile telif edilemeyecek bir çelişki içinde olmayan, sınırlı da olsa libe- edilemeyecek bir çelişki içinde olmayan, sınırlı da olsa libe-

58 58 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler ral demokrasiyi önemseyen bir kesimin yanında, Cumhuri- ral demokrasiyi önemseyen bir kesimin yanında, Cumhuri- yetçi çizgiyi hazmetmekte zorlanan siyasal ve toplumsal yetçi çizgiyi hazmetmekte zorlanan siyasal ve toplumsal hayata ilişkin referanslarını İslamiyetten alan kesimler aynı hayata ilişkin referanslarını İslamiyetten alan kesimler aynı parti içinde yer almaktaydılar. Nurcular ve Süleymancılar parti içinde yer almaktaydılar. Nurcular ve Süleymancılar Cemaatleri de AP'ye destek vermekteydiler. Özellikle Nur Cemaatleri de AP'ye destek vermekteydiler. Özellikle Nur Cemaati içinde bir grup her koşulda Demirel’i destekleme Cemaati içinde bir grup her koşulda Demirel’i destekleme eğilimindeydi.20 eğilimindeydi.20 1965 ten sonra kendisini iktidarda geçmişe nazaran daha 1965 ten sonra kendisini iktidarda geçmişe nazaran daha güvende hisseden AP, 1961 Anayasası’na karşı yoğunluğu güvende hisseden AP, 1961 Anayasası’na karşı yoğunluğu giderek artan eleştiriler yöneltmeye başladı. AP'nin diğer bir giderek artan eleştiriler yöneltmeye başladı. AP'nin diğer bir eleştirisi de, Anayasa’nın temel hak ve hürriyetleri kötüye eleştirisi de, Anayasa’nın temel hak ve hürriyetleri kötüye kullananların cezalandırmasını zorlaştırdığı noktasında yo- kullananların cezalandırmasını zorlaştırdığı noktasında yo- ğunlaştı. ğunlaştı. 1965 Genel Seçimleri ve AP İktidarı 1965 Genel Seçimleri ve AP İktidarı 1965 Genel seçimleri siyasi partilerin kendilerini sağ/sol 1965 Genel seçimleri siyasi partilerin kendilerini sağ/sol skalasında tanımlamaya çalıştıkları sadece siyasi hak ve skalasında tanımlamaya çalıştıkları sadece siyasi hak ve özgürlükler değil, ekonomik kalkınma, gelir dağılımı, toprak özgürlükler değil, ekonomik kalkınma, gelir dağılımı, toprak reformu, dış politika gibi konularda da fikir beyan ettikleri reformu, dış politika gibi konularda da fikir beyan ettikleri bir seçim oldu. CHP'nin “Ortanın Solu” politikasına karşı- bir seçim oldu. CHP'nin “Ortanın Solu” politikasına karşı- lık, AP yerli ve yabancı sermayeyi öne çıkarıyor, planlama- lık, AP yerli ve yabancı sermayeyi öne çıkarıyor, planlama- nın özel sektör için yol gösterici olması gerektiğini vurgulu- nın özel sektör için yol gösterici olması gerektiğini vurgulu- yordu. "Toprak reformu" yerine "tarım reformu" diyen AP, yordu. "Toprak reformu" yerine "tarım reformu" diyen AP, kalkınmanın özellikle kamu yatırımları aracılığıyla hızlandı- kalkınmanın özellikle kamu yatırımları aracılığıyla hızlandı- rılması yoluyla gelir dağılımının düzeltileceği iddiasındaydı. rılması yoluyla gelir dağılımının düzeltileceği iddiasındaydı.

20 Demirel, age, s.79 20 Demirel, age, s.79

59 59 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

10 Ekim 1965 genel seçimi AP'nin zaferi ile sonuçlandı. 10 Ekim 1965 genel seçimi AP'nin zaferi ile sonuçlandı. Yüksek Seçim Kurulu açıklamasına göre AP:241, CHP:134, Yüksek Seçim Kurulu açıklamasına göre AP:241, CHP:134, MP:28, YTP:19, TİP:15, CKMP:12 milletvekilliği kazan- MP:28, YTP:19, TİP:15, CKMP:12 milletvekilliği kazan- mıştı.21 AP'nin açık yürüttüğü koalisyonsuz iktidar kampan- mıştı.21 AP'nin açık yürüttüğü koalisyonsuz iktidar kampan- yası 10 Ekim 1965 genel seçiminde AP'ni tek başına iktidara yası 10 Ekim 1965 genel seçiminde AP'ni tek başına iktidara taşımıştı. Türkiye 1965 seçimleriyle yeni bir döneme girdi. taşımıştı. Türkiye 1965 seçimleriyle yeni bir döneme girdi. Bu dönemde AP, nispi temsil sistemine rağmen çoğunluğu Bu dönemde AP, nispi temsil sistemine rağmen çoğunluğu elde etti. elde etti. AP'nin 1965 seçimlerindeki başarısının önemli nedeni AP'nin 1965 seçimlerindeki başarısının önemli nedeni halkın AP'de eski DP'nin kendisi için pek elverişli gözüken halkın AP'de eski DP'nin kendisi için pek elverişli gözüken politikasının devamı ihtimalini görmesidir. DP, kendisine politikasının devamı ihtimalini görmesidir. DP, kendisine bir iktisadi hareketlilik ve refah getirmiştir. Bu sebeple ona bir iktisadi hareketlilik ve refah getirmiştir. Bu sebeple ona sempati duymaktadır. Şimdi bu sempatisini, AP'nin şahsına sempati duymaktadır. Şimdi bu sempatisini, AP'nin şahsına toplamaktadır. Bu sebeple, 1961 seçimlerinde olduğu gibi, toplamaktadır. Bu sebeple, 1961 seçimlerinde olduğu gibi, 1965 seçimlerinde bu destek artarak sürmüştür.22 1965 seçimlerinde bu destek artarak sürmüştür.22 10 Ekim 1965 seçim sonuçlarına göre ''Millet iradesi ile 10 Ekim 1965 seçim sonuçlarına göre ''Millet iradesi ile iktidara gelen AP elde ettiği parlamento çoğunluğuna daya- iktidara gelen AP elde ettiği parlamento çoğunluğuna daya- narak koalisyonsuz iktidara''da kavuşmuştur. Yine de parla- narak koalisyonsuz iktidara''da kavuşmuştur. Yine de parla- mento çoğunluğuna dayanarak belki de uzun süredir muha- mento çoğunluğuna dayanarak belki de uzun süredir muha- lefet ettiği gerçek yasal düzenlemeleri yapabilecekti. lefet ettiği gerçek yasal düzenlemeleri yapabilecekti. 1965-1969 dönemi birçok AP'li tarafından Türkiye’nin 1965-1969 dönemi birçok AP'li tarafından Türkiye’nin altın devresi olarak görülmüştür. 1958 den bu yana yalpala- altın devresi olarak görülmüştür. 1958 den bu yana yalpala- yan ekonomi, AP iktidarının yarattığı siyasi istikrar havasının yan ekonomi, AP iktidarının yarattığı siyasi istikrar havasının

21 10 Ekim 1965 Milletvekili Seçimi Sonuçları, DİE yayın No:513, Ankara 21 10 Ekim 1965 Milletvekili Seçimi Sonuçları, DİE yayın No:513, Ankara 1966 1966 22 Savcı, Bahri, ''1965 Milletvekilleri Seçimi Üzerinde Bir Analiz'', 22 Savcı, Bahri, ''1965 Milletvekilleri Seçimi Üzerinde Bir Analiz'', SBFD, Aralık.1965.No:4, s.201 SBFD, Aralık.1965.No:4, s.201

60 60 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

verdiği güven ve artan kamu yatırımlarının da etkisiyle verdiği güven ve artan kamu yatırımlarının da etkisiyle canlanmış, enflasyon kontrol altında tutulurken, ekonomi canlanmış, enflasyon kontrol altında tutulurken, ekonomi büyümüştür. Bu bir anlamda Süleyman Demirel liderliğin- büyümüştür. Bu bir anlamda Süleyman Demirel liderliğin- deki AP' nin, 1961 sonrası yeni siyasal düzene uyumunun da deki AP' nin, 1961 sonrası yeni siyasal düzene uyumunun da bir göstergesidir. bir göstergesidir. 1969 Genel Seçimleri 1969 Genel Seçimleri 1969 milletvekili seçimleri de AP'nin zaferi ile sona erdi. 1969 milletvekili seçimleri de AP'nin zaferi ile sona erdi. 14.788.552 seçmenden 9.516.035'i oyunu kullandı. Seçime 14.788.552 seçmenden 9.516.035'i oyunu kullandı. Seçime katılma oranı ilk kez 1969'da % 64,3 düzeyinde gerilemek- katılma oranı ilk kez 1969'da % 64,3 düzeyinde gerilemek- teydi. Bunun anlamı, Türkiye'de siyasal katılma olayına teydi. Bunun anlamı, Türkiye'de siyasal katılma olayına karşı, toplumun üçte biri dolayındaki geniş bir yığının ilgisiz karşı, toplumun üçte biri dolayındaki geniş bir yığının ilgisiz tavır aldığıdır. Bunalım milyonlarca insanı sarsmış ve önle- tavır aldığıdır. Bunalım milyonlarca insanı sarsmış ve önle- rine çıkan partiler arasında, kendi özlemlerine karşılık vere- rine çıkan partiler arasında, kendi özlemlerine karşılık vere- cek bir çözüm kalmadığı inancına götürmüştür.23 cek bir çözüm kalmadığı inancına götürmüştür.23

Seçim sonuçlarına göre Türkiye'de seçmen yığınlarının Seçim sonuçlarına göre Türkiye'de seçmen yığınlarının en büyük desteğine sahip parti hala AP idi.24 Kullanılan en büyük desteğine sahip parti hala AP idi.24 Kullanılan oyların %46,5'ini oluşturan 4.229.212 kişi AP'yi desteklemiş- oyların %46,5'ini oluşturan 4.229.212 kişi AP'yi desteklemiş-

23 Gevgili, Ali, Yükseliş ve Düşüş, Bağlam Yayınevi, İstanbul, 1987, 23 Gevgili, Ali, Yükseliş ve Düşüş, Bağlam Yayınevi, İstanbul, 1987, s.436 s.436 24 Türkiye İstatistik Yıllığı,1989, T.C. Başbakanlık DİE s.140 24 Türkiye İstatistik Yıllığı,1989, T.C. Başbakanlık DİE s.140

61 61 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

ti. Parlamentodaki 450 sandalyenin 256'sı AP'ye aitti. AP ti. Parlamentodaki 450 sandalyenin 256'sı AP'ye aitti. AP Hükümeti güvenoyunu bu koşullarda çok rahat sağlamıştı. Hükümeti güvenoyunu bu koşullarda çok rahat sağlamıştı. 226 güvensizlik oyu ile düşürülmesi söz konusu olamazdı. 226 güvensizlik oyu ile düşürülmesi söz konusu olamazdı. 1965 milletvekili seçim sonuçlarına göre ise AP'nin oy 1965 milletvekili seçim sonuçlarına göre ise AP'nin oy yüzdesi % 71'den % 46.63'e düşmüştü ama parti sandalye yüzdesi % 71'den % 46.63'e düşmüştü ama parti sandalye sayısını arttırmıştı.25 Oylardaki düşüş, iktidarda yıpranma ile sayısını arttırmıştı.25 Oylardaki düşüş, iktidarda yıpranma ile eski DP'lilerin AP'ye yönelik eleştirilerinin sonucudur. Bu eski DP'lilerin AP'ye yönelik eleştirilerinin sonucudur. Bu seçimde AP'nin burjuvazi ve işçi sınıfı tarafından önemli seçimde AP'nin burjuvazi ve işçi sınıfı tarafından önemli ölçüde desteklendiği görülmüştür.26 ölçüde desteklendiği görülmüştür.26 12 Mart Muhtırası ve AP 12 Mart Muhtırası ve AP 12 Mart 1971 günü saat 13:00 da Türkiye radyolarından 12 Mart 1971 günü saat 13:00 da Türkiye radyolarından okunan muhtıra Türk siyasal yaşamını derinden etkilemiştir. okunan muhtıra Türk siyasal yaşamını derinden etkilemiştir. Muhtıra o tarihteki Genelkurmay Başkanı Orgeneral Mem- Muhtıra o tarihteki Genelkurmay Başkanı Orgeneral Mem- duh Tağmaç, Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Faruk duh Tağmaç, Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Faruk Gürler, Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Celal Gürler, Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Celal Eyicioğlu, Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Muhsin Eyicioğlu, Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Muhsin Batur'un imzalarıyla yayınlanmış üç maddeden ibaretti: Batur'un imzalarıyla yayınlanmış üç maddeden ibaretti: 3- Parlamento ve hükümet süre gelen tutum, görüş ve 1- Parlamento ve hükümet süre gelen tutum, görüş ve icraatı ile yurdumuzu anarşi, kardeş kavgası, sosyal ve eko- icraatı ile yurdumuzu anarşi, kardeş kavgası, sosyal ve eko- nomik huzursuzluklar içine sokmuş, Atatürk'ün bize verdiği nomik huzursuzluklar içine sokmuş, Atatürk'ün bize verdiği çağdaş uygarlık seviyesine ulaşmak ümidini kamuoyunda çağdaş uygarlık seviyesine ulaşmak ümidini kamuoyunda yitirmiş ve Anayasanın ön gördüğü reformları tahakkuk yitirmiş ve Anayasanın ön gördüğü reformları tahakkuk ettirememiş olup, Türkiye Cumhuriyetinin geleceği ağır bir ettirememiş olup, Türkiye Cumhuriyetinin geleceği ağır bir tehlike içine düşürülmüştür. tehlike içine düşürülmüştür.

25 Eroğlu, age., s.300 25 Eroğlu, age., s.300 26 14 Ekim 1973 Milletvekili Seçimi Sonuçlan, DİE Yayını, No:703, 26 14 Ekim 1973 Milletvekili Seçimi Sonuçlan, DİE Yayını, No:703, Ankara, 1974 Ankara, 1974

62 62 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

4- Türk milletinin sinesinden çıkan silahlı kuvvetlerinin 2- Türk milletinin sinesinden çıkan silahlı kuvvetlerinin bu vahim ortam hakkında duyduğu üzüntü ve ümitsizliği bu vahim ortam hakkında duyduğu üzüntü ve ümitsizliği giderecek çarelerin partiler üstü bir anlayışla meclisleri- giderecek çarelerin partiler üstü bir anlayışla meclisleri- mizce değerlendirilecek mevcut anarşik durumu giderecek mizce değerlendirilecek mevcut anarşik durumu giderecek ve anayasanın ön gördüğü reformları Atatürkçü bir görüşle ve anayasanın ön gördüğü reformları Atatürkçü bir görüşle ele alacak ve inkılap kanunlarını uygulayacak kuvvetli ve ele alacak ve inkılap kanunlarını uygulayacak kuvvetli ve inandırıcı bir hükümetin demokratik kuralları içinde teşkili inandırıcı bir hükümetin demokratik kuralları içinde teşkili zaruri görülmektedir. zaruri görülmektedir. 3- Bu husus süratle tahakkuk ettirilmediği taktirde Türk 3- Bu husus süratle tahakkuk ettirilmediği taktirde Türk Silahlı Kuvvetleri, kanunların kendisine vermiş olduğu Tür- Silahlı Kuvvetleri, kanunların kendisine vermiş olduğu Tür- kiye Cumhuriyetini korumak ve kollamak görevini yerine kiye Cumhuriyetini korumak ve kollamak görevini yerine getirerek idareyi doğrudan üzerine almaya kararlıdır. Bil- getirerek idareyi doğrudan üzerine almaya kararlıdır. Bil- gilerinize. gilerinize. Muhtıra üzerine aynı gün toplanan Bakanlar Kurulu Muhtıra üzerine aynı gün toplanan Bakanlar Kurulu muhtıra ile ortaya çıkan durumu dört saat görüşerek Süley- muhtıra ile ortaya çıkan durumu dört saat görüşerek Süley- man Demirel başkanlığındaki AP hükümetinin istifasına ka- man Demirel başkanlığındaki AP hükümetinin istifasına ka- rar verdi. rar verdi. 1973 Genel Seçimleri ve Milliyetçi Cephe Hükümeti 1973 Genel Seçimleri ve Milliyetçi Cephe Hükümeti 14 Ekim 1973 günü seçimler yapıldı. Yüksek Seçim Ku- 14 Ekim 1973 günü seçimler yapıldı. Yüksek Seçim Ku- rulu bildirisine göre siyasi partiler ve bağımsız adayların rulu bildirisine göre siyasi partiler ve bağımsız adayların aldıkları geçerli oyların oranları şöyleydi:27 aldıkları geçerli oyların oranları şöyleydi:27

27 14 Ekim 1973 Milletvekili Seçimi Sonuçları, DİE yayını, No:703, 27 14 Ekim 1973 Milletvekili Seçimi Sonuçları, DİE yayını, No:703, Ankara, 1974 Ankara, 1974

63 63 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Siyasi Partiler Oy Yüzdesi Milletvekili Sayısı Siyasi Partiler Oy Yüzdesi Milletvekili Sayısı CHP 33.30 184 CHP 33.30 184 AP 29.82 149 AP 29.82 149 MSP 11.89 49 MSP 11.89 49 DP 11.80 45 DP 11.80 45 CGP 5.27 13 CGP 5.27 13 MHP 3.38 3 MHP 3.38 3 TBP 1.14 1 TBP 1.14 1 Bağımsızlar 2.82 6 Bağımsızlar 2.82 6

1973 seçimleri sonuçlan itibarıyla oldukça önemlidir. Bu 1973 seçimleri sonuçlan itibarıyla oldukça önemlidir. Bu seçimler siyasal yaşamda iki partinin egemenliğinin son seçimler siyasal yaşamda iki partinin egemenliğinin son bulduğuna işaret eden seçimler oldu. Ne AP ne de CHP, bulduğuna işaret eden seçimler oldu. Ne AP ne de CHP, TBMM'de mutlak çoğunluğu elde edebilecek oy çokluğu TBMM'de mutlak çoğunluğu elde edebilecek oy çokluğu kadar oy toplayamadılar. Seçim sonuçları AP'nin büyük bir kadar oy toplayamadılar. Seçim sonuçları AP'nin büyük bir oy kaybı içerisinde olduğunu gösteriyordu. AP, 1969 se- oy kaybı içerisinde olduğunu gösteriyordu. AP, 1969 se- çimlerinde geçerli oyların yüzde 46.53'nü kazanmışken bu çimlerinde geçerli oyların yüzde 46.53'nü kazanmışken bu defa oy oranı büyük bir düşüş gösteriyor ve yüzde 29.82'de defa oy oranı büyük bir düşüş gösteriyor ve yüzde 29.82'de kalıyordu. CHP ise oy oranını yüzde 27.36'tan yüzde 33.30'a kalıyordu. CHP ise oy oranını yüzde 27.36'tan yüzde 33.30'a yükseltiyordu. AP tabanı kaymıştı. AP'nin oy oranında ve yükseltiyordu. AP tabanı kaymıştı. AP'nin oy oranında ve milletvekili sayısında gözlenen son derece önemli düşme, milletvekili sayısında gözlenen son derece önemli düşme, AP'nin yitirdiği oylarını büyük ölçüde DP ve bir bölümüyle AP'nin yitirdiği oylarını büyük ölçüde DP ve bir bölümüyle de MSP'nin almış olmasıdır. AP'nin kendi içinden bölünmesi de MSP'nin almış olmasıdır. AP'nin kendi içinden bölünmesi aynı zamanda tabanının yani seçmen kitlesinin de bölünme- aynı zamanda tabanının yani seçmen kitlesinin de bölünme- sine yol açmıştır. sine yol açmıştır. 1977 Genel Seçimleri 1977 Genel Seçimleri 1977 milletvekili ve senato ara seçimleri CHP'nin zaferi 1977 milletvekili ve senato ara seçimleri CHP'nin zaferi ile sona erdi. 14.827.172 seçmen oyunu kullandı. Seçime ile sona erdi. 14.827.172 seçmen oyunu kullandı. Seçime

64 64 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler katılma oranı %72.4 oldu. 1973 seçimlerinde bu oran katılma oranı %72.4 oldu. 1973 seçimlerinde bu oran %68.8 idi. Sandık başına şiddet tehdidi nedeni ile birçok %68.8 idi. Sandık başına şiddet tehdidi nedeni ile birçok vatandaşın gidememesine karşın katılım oranının yüksel- vatandaşın gidememesine karşın katılım oranının yüksel- mesi, demokratik koşullar açısından önemlidir. mesi, demokratik koşullar açısından önemlidir. Seçim sonuçlarına göre CHP birinci parti konumunu oy- Seçim sonuçlarına göre CHP birinci parti konumunu oy- larını arttırarak sürdürdü. CHP oyların %41.4'ünü, AP ise larını arttırarak sürdürdü. CHP oyların %41.4'ünü, AP ise %36.9'unu aldı. 1973 seçimlerine göre AP %7.1 oylarından %36.9'unu aldı. 1973 seçimlerine göre AP %7.1 oylarından artış söz konusu idi. Seçim sonuçlarına göre oylarını artıran artış söz konusu idi. Seçim sonuçlarına göre oylarını artıran diğer parti MHP idi. 1973'de 3 milletvekili sahip iken mil- diğer parti MHP idi. 1973'de 3 milletvekili sahip iken mil- letvekili sayısını 16'ya yükseltebilmiştir. Diğer sağ partiler letvekili sayısını 16'ya yükseltebilmiştir. Diğer sağ partiler DP 1, CGP ise ancak 3 milletvekili çıkarabildiler. DP 1, CGP ise ancak 3 milletvekili çıkarabildiler. 12 Eylül Askeri Müdahalesi 12 Eylül Askeri Müdahalesi Türkiye'de yeni bir dönem başlıyordu. Siyasi parti lider- Türkiye'de yeni bir dönem başlıyordu. Siyasi parti lider- leri MHP genel başkanı hariç Milli Güvenlik Konseyi leri MHP genel başkanı hariç Milli Güvenlik Konseyi (MGK) tarafından güvenliklerini sağlamak amacıyla Anka- (MGK) tarafından güvenliklerini sağlamak amacıyla Anka- ra'dan saat 7.30'da uzaklaştırıldı. AP genel başkanı Demirel ra'dan saat 7.30'da uzaklaştırıldı. AP genel başkanı Demirel ve CHP genel başkanı Ecevit, Gelibolu-Hamza köy'e ve CHP genel başkanı Ecevit, Gelibolu-Hamza köy'e gönderildiler. Başlangıçta ılımlı siyasilerin oluşturacağı bir gönderildiler. Başlangıçta ılımlı siyasilerin oluşturacağı bir hükümetin kurulmasını kolaylaştıran MGK hükümetin hükümetin kurulmasını kolaylaştıran MGK hükümetin kurulması çalışmalarının Demirel ve Ecevit eksenli kurulması çalışmalarının Demirel ve Ecevit eksenli gelişmesinden rahatsızlık duydular. Eski siyasi kadroların gelişmesinden rahatsızlık duydular. Eski siyasi kadroların hiçbir çalışmaya alınmaması kararını verdikleri gibi hükü- hiçbir çalışmaya alınmaması kararını verdikleri gibi hükü- mette de yer verilmeyecekti.28 mette de yer verilmeyecekti.28

28 Son Havadis, 16.10.1981 28 Son Havadis, 16.10.1981

65 65 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

12 Eylül askeri yönetimi çok sayıda parlamenteri gözal- 12 Eylül askeri yönetimi çok sayıda parlamenteri gözal- tına aldı.29 Siyasiler MGK tarafından 2533 sayılı kanunla tına aldı.29 Siyasiler MGK tarafından 2533 sayılı kanunla gözetim altında bulunuyorlardı. Demirel ve Ecevit'in 12 gözetim altında bulunuyorlardı. Demirel ve Ecevit'in 12 Eylül uygulamalarına muhalefet ettikleri söz konusu edile- Eylül uygulamalarına muhalefet ettikleri söz konusu edile- rek, 15 Ekim 1981'de MGK tarafından 2533 sayılı kanunla rek, 15 Ekim 1981'de MGK tarafından 2533 sayılı kanunla siyasi partiler fesih edildi.30 Siyasi parti liderlerine on yıl siyasi partiler fesih edildi.30 Siyasi parti liderlerine on yıl siyaset yapma yasağı getirildi. Senatörler ve milletvekilleri siyaset yapma yasağı getirildi. Senatörler ve milletvekilleri ise 5'er yıl siyasetle uğraşmayacaklardı.31 Ancak bu yasa ise 5'er yıl siyasetle uğraşmayacaklardı.31 Ancak bu yasa 6.9.1987 yılında halkoylaması ile siyaset yasağı kaldırıldı. 6.9.1987 yılında halkoylaması ile siyaset yasağı kaldırıldı. AP içinde bulunduğu koşulları hem etkileyecek hem de AP içinde bulunduğu koşulları hem etkileyecek hem de etkisi altında kalacak kadar uzun bir süre siyasal yaşamı etkisi altında kalacak kadar uzun bir süre siyasal yaşamı etkilemiştir.1960-1980 yılları arasında ülke yönetimini üst- etkilemiştir.1960-1980 yılları arasında ülke yönetimini üst- lenmiştir. AP Türk siyasal hayatını etkileyen olayların içinde lenmiştir. AP Türk siyasal hayatını etkileyen olayların içinde yer almıştır. AP DYP olarak yoluna devam etmiştir.32 yer almıştır. AP DYP olarak yoluna devam etmiştir.32

29 Ayın Tarihi age, s.38 CHP'li 19, AP'li 6 MHP'nin9, MSP 3 29 Ayın Tarihi age, s.38 CHP'li 19, AP'li 6 MHP'nin9, MSP 3 parleme4nter sonraki günler sayıları artmıştır. 12 Eylülden sonra göz parleme4nter sonraki günler sayıları artmıştır. 12 Eylülden sonra göz altına alınan AP'li parlamenterler içinde Necmettin Cevheri, Kasım Ön altına alınan AP'li parlamenterler içinde Necmettin Cevheri, Kasım Ön Adımı, Ali Naili Erdem, Ahmet Çakmak, Abdüllatif Ensaroğlu, Adımı, Ali Naili Erdem, Ahmet Çakmak, Abdüllatif Ensaroğlu, Mehmet Celal Bucak.Mikail Aydemir,Ömer Naci Bozkurt,.Müfit Mehmet Celal Bucak.Mikail Aydemir,Ömer Naci Bozkurt,.Müfit Bayraktar, Mustafa Kemal Aykurt, Adem Ali Sanoğlu, Ahmet Buldan, Bayraktar, Mustafa Kemal Aykurt, Adem Ali Sanoğlu, Ahmet Buldan, Güngör Hun, Ali Rıza Yılmaz İhsan Ataöv, Unat Demir, Eşref Cengiz Güngör Hun, Ali Rıza Yılmaz İhsan Ataöv, Unat Demir, Eşref Cengiz isimleri yer almıştır. isimleri yer almıştır. 30 Evren, age, s.418 30 Evren, age, s.418 31 Son havadis, 16.10.1981 31 Son havadis, 16.10.1981 32 Türker Alkan, 12 Eylül ve Demokrasi, Kaynak Yayınları, İstanbul, 32 Türker Alkan, 12 Eylül ve Demokrasi, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1986, s.13 1986, s.13

66 66 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

DOĞRU YOL PARTİSİ DOĞRU YOL PARTİSİ Doğru Yol Partisi kısaca DYP, Demokrat Parti (DP) ve Doğru Yol Partisi kısaca DYP, Demokrat Parti (DP) ve Adalet Partisi (AP)'nin devamı olarak kabul edilen siyasal Adalet Partisi (AP)'nin devamı olarak kabul edilen siyasal partidir. 23 Haziran 1983'te Adalet Partisi'nin devamı olarak partidir. 23 Haziran 1983'te Adalet Partisi'nin devamı olarak kurulmuştur. 1983 yılında kurulduğunda Genel Başkanlı- kurulmuştur. 1983 yılında kurulduğunda Genel Başkanlı- ğında Ahmet Nusret Tuna getirildi fakat Tuna ancak 1 ay ğında Ahmet Nusret Tuna getirildi fakat Tuna ancak 1 ay kadar partiye başkanlık edebildi.33 kadar partiye başkanlık edebildi.33 Ardından Yıldırım Avcı başkanlığa getirildi. Avcı ise Ardından Yıldırım Avcı başkanlığa getirildi. Avcı ise 1985'teki olağan kurultayda Hüsamettin Cindoruk'a başkan- 1985'teki olağan kurultayda Hüsamettin Cindoruk'a başkan- lık görevini bıraktı. Hüsamettin Cindoruk 1987 yılında si- lık görevini bıraktı. Hüsamettin Cindoruk 1987 yılında si- yasi yasakların kalkması üzerine Süleyman Demirel'in Genel yasi yasakların kalkması üzerine Süleyman Demirel'in Genel Başkanlığa geçmesi amacıyla istifa etti. Kongrede Süleyman Başkanlığa geçmesi amacıyla istifa etti. Kongrede Süleyman Demirel Genel Başkanlığa seçildi ve 6 yıl boyunca Genel Demirel Genel Başkanlığa seçildi ve 6 yıl boyunca Genel Başkanlıkta kaldı.34 Başkanlıkta kaldı.34 1987'de %19,14 oyla meclise giren DYP, 1991'de 1987'de %19,14 oyla meclise giren DYP, 1991'de %27,03 oy ile 1. parti konumuna gelmiş ancak tek başına %27,03 oy ile 1. parti konumuna gelmiş ancak tek başına iktidara gelebilecek kadar oy alamadığından Erdal İnönü'nün iktidara gelebilecek kadar oy alamadığından Erdal İnönü'nün Genel Başkanı olduğu Sosyal Demokrat Halkçı Parti (SHP) Genel Başkanı olduğu Sosyal Demokrat Halkçı Parti (SHP) ile koalisyon kurmuştur. Süleyman Demirel'in başkanlığında ile koalisyon kurmuştur. Süleyman Demirel'in başkanlığında 49. Hükümet böylece kurulmuş koalisyon hükümeti 1993'ün 49. Hükümet böylece kurulmuş koalisyon hükümeti 1993'ün 14 Haziran'ına kadar devam etmiştir. 17 Nisan 1993'te Cum- 14 Haziran'ına kadar devam etmiştir. 17 Nisan 1993'te Cum- hurbaşkanı Turgut Özal'ın vefat etmesi üzerine, 16 Mayıs hurbaşkanı Turgut Özal'ın vefat etmesi üzerine, 16 Mayıs 1993'te Süleyman Demirel Cumhurbaşkanlığına seçildi. 1993'te Süleyman Demirel Cumhurbaşkanlığına seçildi. Hükümet de Mehmet Gölhan'ın vekaleten başkanlığında de- Hükümet de Mehmet Gölhan'ın vekaleten başkanlığında de-

33 Saybaşılı, Kemali, DYP ve SHP Koalisyonunun Üç yılı, Bağlam 33 Saybaşılı, Kemali, DYP ve SHP Koalisyonunun Üç yılı, Bağlam Yayıncılık,İstanbul,1995, s.51 Yayıncılık,İstanbul,1995, s.51 34 Karpat, Kemal, Kısa Türkiye Tarihi,Timaş Yayınları, İstanbul, 2012, 34 Karpat, Kemal, Kısa Türkiye Tarihi,Timaş Yayınları, İstanbul, 2012, s.220 s.220

67 67 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler vam etti. DYP, Genel Başkanlığa, Milli Eğitim Bakanı vam etti. DYP, Genel Başkanlığa, Milli Eğitim Bakanı Köksal Toptan, İçişleri Bakanı İsmet Sezgin ve ekonomiden Köksal Toptan, İçişleri Bakanı İsmet Sezgin ve ekonomiden sorumlu Devlet Bakanı Tansu Çiller adaylıklarını koydular sorumlu Devlet Bakanı Tansu Çiller adaylıklarını koydular ancak ilk turda yeterli oyu alamamasına karşın Tansu Çiller- ancak ilk turda yeterli oyu alamamasına karşın Tansu Çiller- 'in yüksek oy alması, diğer adayların adaylıktan çekilmele- 'in yüksek oy alması, diğer adayların adaylıktan çekilmele- rine sebep oldu. Tansu Çiller 13 Haziran 1993'te Genel Baş- rine sebep oldu. Tansu Çiller 13 Haziran 1993'te Genel Baş- kanlığa seçildi ve 14 Haziran'da, Süleyman Demirel de 50. kanlığa seçildi ve 14 Haziran'da, Süleyman Demirel de 50. Hükümeti kurma görevini Tansu Çiller'e verdi.35 Hükümeti kurma görevini Tansu Çiller'e verdi.35 CHP'nin 9 Eylül 1995'te yapılan 27. Kurultayı'nda genel CHP'nin 9 Eylül 1995'te yapılan 27. Kurultayı'nda genel başkanlık tartışmaları vardı. Hikmet Çetin'in aday olmadığı başkanlık tartışmaları vardı. Hikmet Çetin'in aday olmadığı kurultayda, Murat Karayalçın ile Deniz Baykal çekişti. Bay- kurultayda, Murat Karayalçın ile Deniz Baykal çekişti. Bay- kal 681 oy alarak CHP'nin yeni Genel Başkanı oldu, kal 681 oy alarak CHP'nin yeni Genel Başkanı oldu, Karayalçın 309 oyda kaldı. Baykal'ın CHP Genel Başkanlı- Karayalçın 309 oyda kaldı. Baykal'ın CHP Genel Başkanlı- ğına seçilmesinden sonra, iktidarda olan DYP-CHP koalis- ğına seçilmesinden sonra, iktidarda olan DYP-CHP koalis- yon hükümeti, Çiller ile Baykal arasında koalisyonun sürdü- yon hükümeti, Çiller ile Baykal arasında koalisyonun sürdü- rülmesi yönünde anlaşmaya varılamaması üzerine, 20 Eylül rülmesi yönünde anlaşmaya varılamaması üzerine, 20 Eylül 1995'te bozuldu. Çiller, 20 Eylül'de hükümetin istifasını 1995'te bozuldu. Çiller, 20 Eylül'de hükümetin istifasını Cumhurbaşkanına sundu. Çiller daha sonra 5 Ekim'de bir Cumhurbaşkanına sundu. Çiller daha sonra 5 Ekim'de bir azınlık hükümetini kurdu, ancak bu hükümet, 15 Ekim'de azınlık hükümetini kurdu, ancak bu hükümet, 15 Ekim'de TBMM'den güvenoyu alamadı. 16 Ekim'de bir araya gelen TBMM'den güvenoyu alamadı. 16 Ekim'de bir araya gelen Çiller ve Baykal, erken seçim koşuluyla DYP-CHP hükü- Çiller ve Baykal, erken seçim koşuluyla DYP-CHP hükü- metinin kurulması konusunda anlaştılar. 26 Ekim'de, metinin kurulması konusunda anlaştılar. 26 Ekim'de, TBMM'de, 24 Aralık'ta erken seçim yapılması kararı çıktı. TBMM'de, 24 Aralık'ta erken seçim yapılması kararı çıktı. 30 Ekim'de Çiller başkanlığındaki DYP-CHP hükümeti ku- 30 Ekim'de Çiller başkanlığındaki DYP-CHP hükümeti ku- ruldu. Bu hükümet, seçimlerden sonra istifa etti. DYP ve ruldu. Bu hükümet, seçimlerden sonra istifa etti. DYP ve SHP Koalisyonu siyasal alanda demokratikleşmeyi ekonomik SHP Koalisyonu siyasal alanda demokratikleşmeyi ekonomik

35 Saybaşılı, yage, s.51 35 Saybaşılı, yage, s.51

68 68 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

alanda da sosyal devletin ya da refah devletinin oluştu- alanda da sosyal devletin ya da refah devletinin oluştu- rulmasını iki ana ilke olarak benimsemiştir. Bu çerçevede rulmasını iki ana ilke olarak benimsemiştir. Bu çerçevede koalisyonun amacı, ülkede yalnızca demokrasi değil aynı koalisyonun amacı, ülkede yalnızca demokrasi değil aynı zamanda toplumsal içerikli bir demokrasiyi kurmaktı. zamanda toplumsal içerikli bir demokrasiyi kurmaktı. 24 Aralık 1995'te yapılan seçimler sonucu %19,18 ile 24 Aralık 1995'te yapılan seçimler sonucu %19,18 ile koltuk bakımından 2. parti (135 Mv.), oy bakımından ise 3. koltuk bakımından 2. parti (135 Mv.), oy bakımından ise 3. parti olan DYP, 6 Mart 1996'da ANAP ile koalisyona katıl- parti olan DYP, 6 Mart 1996'da ANAP ile koalisyona katıl- mış fakat bu hükümet kısa ömürlü olmuştur. Hükümet Refah mış fakat bu hükümet kısa ömürlü olmuştur. Hükümet Refah Partisi'nin verdiği gensoru önergesiyle 28 Haziran 1996'da Partisi'nin verdiği gensoru önergesiyle 28 Haziran 1996'da düşürülmüş, yerine DYP ile 1. parti konumundaki RP'nin düşürülmüş, yerine DYP ile 1. parti konumundaki RP'nin kurduğu REFAHYOL hükümeti başa gelmiştir. Bu döneme kurduğu REFAHYOL hükümeti başa gelmiştir. Bu döneme damgasını vuran en önemli olay 28 Şubat 1997 kararlarıdır. damgasını vuran en önemli olay 28 Şubat 1997 kararlarıdır. Bu kararlar MGK'nın 9 saatlik toplantısında verilmiştir. 28 Bu kararlar MGK'nın 9 saatlik toplantısında verilmiştir. 28 Şubat Kararlarının ardından, hükümet istifasını vermiştir. Şubat Kararlarının ardından, hükümet istifasını vermiştir. "Post modern darbe" olarak değerlendirildi. "Post modern darbe" olarak değerlendirildi. Post modern darbe denmesinin sebebi ise ordu tamamıyla Post modern darbe denmesinin sebebi ise ordu tamamıyla devlet işlerine el koymamış ancak bir bildirgeyle hükümeti devlet işlerine el koymamış ancak bir bildirgeyle hükümeti istifaya zorlamıştır. Bu olayların ardından ANAP-DSP-DTP istifaya zorlamıştır. Bu olayların ardından ANAP-DSP-DTP koalisyonu kurulmuştur ve DYP muhalefete geçmiştir. 18 koalisyonu kurulmuştur ve DYP muhalefete geçmiştir. 18 Nisan 1999 yılında yapılan seçimlerde % 12 oy alarak 5. Nisan 1999 yılında yapılan seçimlerde % 12 oy alarak 5. parti olarak meclise giren DYP, 3 Kasım 2002 tarihinde parti olarak meclise giren DYP, 3 Kasım 2002 tarihinde yapılan seçimlerde % 10'luk seçim barajını kıl payıyla ge- yapılan seçimlerde % 10'luk seçim barajını kıl payıyla ge- çemedi (% 9,54 oy ile). Tansu Çiller bundan sonraki parti çemedi (% 9,54 oy ile). Tansu Çiller bundan sonraki parti kurultaylarında genel başkanlığa aday olmayacağını açık- kurultaylarında genel başkanlığa aday olmayacağını açık- ladı. Yerine üst üste iki dönem Elazığ Bağımsız milletvekil- ladı. Yerine üst üste iki dönem Elazığ Bağımsız milletvekil- liği yapan Mehmet Ağar Genel Başkanlığa seçilmiştir. liği yapan Mehmet Ağar Genel Başkanlığa seçilmiştir. Mehmet Ağar yönetimindeki DYP, girdiği ilk seçim olan 28 Mehmet Ağar yönetimindeki DYP, girdiği ilk seçim olan 28

69 69 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Mart 2004 yerel seçimlerinde 2002'deki oy oranının çok az Mart 2004 yerel seçimlerinde 2002'deki oy oranının çok az üstüne çıkabildi. üstüne çıkabildi. 5 Mayıs 2007 günü DYP Genel Başkanı Mehmet Ağar ve 5 Mayıs 2007 günü DYP Genel Başkanı Mehmet Ağar ve Anavatan Genel Başkanı Erkan Mumcu iki partinin Demok- Anavatan Genel Başkanı Erkan Mumcu iki partinin Demok- rat Parti adı ile bütünleşmesi konusunda protokol imzaladı- rat Parti adı ile bütünleşmesi konusunda protokol imzaladı- lar. 27 Mayıs 2007 günkü kongrede partinin adı Demokrat lar. 27 Mayıs 2007 günkü kongrede partinin adı Demokrat Parti olarak değiştirilerek DYP kapatıldı. Bir gün sonra eski Parti olarak değiştirilerek DYP kapatıldı. Bir gün sonra eski partililer tarafından Çetin Özaçıkgöz'ün Kurucu Başkanlı- partililer tarafından Çetin Özaçıkgöz'ün Kurucu Başkanlı- ğında Doğru Yol Partisi (2007) tekrar kurumuştur.36 ğında Doğru Yol Partisi (2007) tekrar kurumuştur.36 Merkez sağ kanadında yer olan DYP, köylü partisi ima- Merkez sağ kanadında yer olan DYP, köylü partisi ima- jına değinen ulusalcı ve gelenekçi bir söyleme sahiptir. DYP jına değinen ulusalcı ve gelenekçi bir söyleme sahiptir. DYP parti programında demokrasi kavramına vurgu yapmaktadır. parti programında demokrasi kavramına vurgu yapmaktadır. Ancak bu demokrasi kavramında radikal demokrasinin içer- Ancak bu demokrasi kavramında radikal demokrasinin içer- diği, kimlik ve çok kültürlülük yer almamakta, birey ve diği, kimlik ve çok kültürlülük yer almamakta, birey ve özgürlüğe liberal bir çizgi de bakılmaktadır. Tüm sosyal özgürlüğe liberal bir çizgi de bakılmaktadır. Tüm sosyal tabakalara eşit miktarda sosyal adaleti ve özelleştirmeyi, tabakalara eşit miktarda sosyal adaleti ve özelleştirmeyi, programında sıkça dile getirmektedir.37 DYP burjuva ve programında sıkça dile getirmektedir.37 DYP burjuva ve köylüler arasında himaye ağına sahiptir. DYP kurulan bu ağ köylüler arasında himaye ağına sahiptir. DYP kurulan bu ağ taşrada etkili olması, liderin örgüt üzerinde hakimiyetini ve taşrada etkili olması, liderin örgüt üzerinde hakimiyetini ve mevkisini kuvvetlendirmesini kitlerin desteğini almasına mevkisini kuvvetlendirmesini kitlerin desteğini almasına olanak sağlamaktadır.38 Lidere muhalif olan gruplar güç- olanak sağlamaktadır.38 Lidere muhalif olan gruplar güç- lerini kitlelerden almadıklarından dolayı himaye yetkisin- lerini kitlelerden almadıklarından dolayı himaye yetkisin- den de mahrum kalmaktadırlar. den de mahrum kalmaktadırlar.

36 Dyp.org.tr 36 Dyp.org.tr 37 Saybaşılı, age., s.47 37 Saybaşılı, age., s.47 38 Yage., s.52 38 Yage., s.52

70 70 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME AP çok partili sisteme geçildikten sonra kapatılmış olan AP çok partili sisteme geçildikten sonra kapatılmış olan DP'nin bir devamı olarak kurulmuş ve daha sonraları kendi DP'nin bir devamı olarak kurulmuş ve daha sonraları kendi kimliğine kavuşma çabalarına girmiştir. Darbelerle engel- kimliğine kavuşma çabalarına girmiştir. Darbelerle engel- lenmeye çalışılmış fakat çeşitli koalisyonlarla tekrardan lenmeye çalışılmış fakat çeşitli koalisyonlarla tekrardan siyasete dönmeyi başarmıştır. AP, siyasal yaşamında geniş siyasete dönmeyi başarmıştır. AP, siyasal yaşamında geniş kitlelerin desteğini sağlayabilmek için, birbirinden farklı ve kitlelerin desteğini sağlayabilmek için, birbirinden farklı ve bazen birbirleriyle çelişen çıkarları gözetmek ve bu kitlelerin bazen birbirleriyle çelişen çıkarları gözetmek ve bu kitlelerin kabul edebileceği politikalar güderek bir araya getirmek kabul edebileceği politikalar güderek bir araya getirmek olduğunun her zaman bilincinde oldu. Demirel, birçok kez olduğunun her zaman bilincinde oldu. Demirel, birçok kez AP'nin tüm sınıfların kentli, köylü, işçi, işveren ve memurla- AP'nin tüm sınıfların kentli, köylü, işçi, işveren ve memurla- rın çıkarlarını temsil eden bir kitle partisi olduğunu yinele- rın çıkarlarını temsil eden bir kitle partisi olduğunu yinele- miştir. miştir. AP, siyasal yaşamında hiç kuşkusuz içinde bulundukları AP, siyasal yaşamında hiç kuşkusuz içinde bulundukları ekonomik, kültürel, siyasal, toplumsal koşulların etkisi al- ekonomik, kültürel, siyasal, toplumsal koşulların etkisi al- tında kaldığı gibi, koşulları etkileyecek kadar da uzun süre tında kaldığı gibi, koşulları etkileyecek kadar da uzun süre iktidarda kaldı ve koşulları değiştirdi. 1960'lı yıllardan iktidarda kaldı ve koşulları değiştirdi. 1960'lı yıllardan 1980'li yıllara kadar ülke yönetimini üstlenen AP, Türk siya- 1980'li yıllara kadar ülke yönetimini üstlenen AP, Türk siya- sal yaşamındaki gelişmelerden büyük ölçüde sorumlu olarak sal yaşamındaki gelişmelerden büyük ölçüde sorumlu olarak tarihteki yerini aldı. tarihteki yerini aldı. DP'nin devamı olarak AP ve DYP liberal ideolojiyi sa- DP'nin devamı olarak AP ve DYP liberal ideolojiyi sa- vunmuş ve özel kesimin önünü açamaya gayret etmişlerdir. vunmuş ve özel kesimin önünü açamaya gayret etmişlerdir. Fakat ekonomide liberalimi savunurken, siyasal alanda bunu Fakat ekonomide liberalimi savunurken, siyasal alanda bunu kısıtlamaya çalışmıştır. AP'ye ve DYP'ye damgasını vuran kısıtlamaya çalışmıştır. AP'ye ve DYP'ye damgasını vuran lider Demirel'dir. Demirel bir muhtıra ve bir darbe ile karşı- lider Demirel'dir. Demirel bir muhtıra ve bir darbe ile karşı- laşmıştır. 1961 Anayasasıyla ülkenin yönetilmeyeceğini laşmıştır. 1961 Anayasasıyla ülkenin yönetilmeyeceğini defalarca tekrarlayan Demirel ve AP yöneticileri, 1971 ve defalarca tekrarlayan Demirel ve AP yöneticileri, 1971 ve

71 71 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

1982'de çok önemli anayasa değişikliklerin yapılmasına 1982'de çok önemli anayasa değişikliklerin yapılmasına zemin hazırladılar. Her şeye rağmen, Demirel hoşgörülü bir zemin hazırladılar. Her şeye rağmen, Demirel hoşgörülü bir politikacı sayılırdı. AP Hükümetine karşı yapılan yürüyüş- politikacı sayılırdı. AP Hükümetine karşı yapılan yürüyüş- lere "yollar yürümekle aşılmaz" diye tepki vermiştir. Demi- lere "yollar yürümekle aşılmaz" diye tepki vermiştir. Demi- rel'in Müsteşarı Özel ise 24 Ocak kararlarıyla 1980 sonrası- rel'in Müsteşarı Özel ise 24 Ocak kararlarıyla 1980 sonrası- nın mimarı olmuştur. nın mimarı olmuştur.

72 72 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

MİLLİYETÇİ HAREKET PARTİSİ MİLLİYETÇİ HAREKET PARTİSİ

Mehmet Sancar Demir Mehmet Sancar Demir

Günümüz Milliyetçi Hareket Partisi’nin temeli Millet Günümüz Milliyetçi Hareket Partisi’nin temeli Millet Partisi’ne dayanmaktadır. Millet Partisi 20 Temmuz 1948 Partisi’ne dayanmaktadır. Millet Partisi 20 Temmuz 1948 yılında Mareşal Fevzi Çakmak, Enis Akaygen, Prof. Hikmet yılında Mareşal Fevzi Çakmak, Enis Akaygen, Prof. Hikmet Bayur, Prof. Kenan Öner, Doktor Mustafa Kentli, Osman Bayur, Prof. Kenan Öner, Doktor Mustafa Kentli, Osman Bölükbaşı, General Sadık Aldoğan ve Osman Nuri Könü Bölükbaşı, General Sadık Aldoğan ve Osman Nuri Könü gibi Demokrat Parti’den ayrılan kişilerce kurulmuştur. Mil- gibi Demokrat Parti’den ayrılan kişilerce kurulmuştur. Mil- let Partisi 27 Ocak 1954 günü Ankara Asli Ceza Mahkemesi let Partisi 27 Ocak 1954 günü Ankara Asli Ceza Mahkemesi tarafından dini siyasete alet ettiği gerekçesiyle kapatıldı. tarafından dini siyasete alet ettiği gerekçesiyle kapatıldı. Kapatılan Millet Partisi Genel İdare Kurulu üyeleri 10 Kapatılan Millet Partisi Genel İdare Kurulu üyeleri 10 Şubat 1954 tarihinde Cumhuriyetçi Millet Partisi isimli yeni Şubat 1954 tarihinde Cumhuriyetçi Millet Partisi isimli yeni parti kurdular. Partinin Genel Başkanı Osman Bölükbaşı parti kurdular. Partinin Genel Başkanı Osman Bölükbaşı oldu. 16 Ekim 1958 tarihinde Köylü Partisi ile birleşen oldu. 16 Ekim 1958 tarihinde Köylü Partisi ile birleşen Cumhuriyetçi Millet Partisi’nin ismi Cumhuriyetçi Köylü Cumhuriyetçi Millet Partisi’nin ismi Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi olarak değiştirildi.2 Millet Partisi olarak değiştirildi.2 27 Mayıs 1960 askeri darbesinden sonra Milli Birlik 27 Mayıs 1960 askeri darbesinden sonra Milli Birlik Komitesi (MBK) ile ters düşen Alparslan Türkeş ve berabe- Komitesi (MBK) ile ters düşen Alparslan Türkeş ve berabe- rindeki diğer subaylarla birlikte yurt dışına askeri görev adı rindeki diğer subaylarla birlikte yurt dışına askeri görev adı altında zorunlu sürgüne gönderilmişlerdi. Alparslan Türkeş altında zorunlu sürgüne gönderilmişlerdi. Alparslan Türkeş 1963 yılında Türkiye’ye geri döndü. Yurda döndükten sonra 1963 yılında Türkiye’ye geri döndü. Yurda döndükten sonra

1 Yücel, Serhan, Türkiye’nin Siyasal Partileri, Alfa Yayınevi, İstanbul, 1 Yücel, Serhan, Türkiye’nin Siyasal Partileri, Alfa Yayınevi, İstanbul, 2006, s.17 2006, s.17 2 Yage, s.19 2 Yage, s.19

73 73 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Talat Aydemir’in giriştiği darbeye karıştığı gerekçesiyle kısa Talat Aydemir’in giriştiği darbeye karıştığı gerekçesiyle kısa bir süre tutuklu kaldı. 1963 ve 1964 yılları arasında bir takım bir süre tutuklu kaldı. 1963 ve 1964 yılları arasında bir takım Türkçü Dernekler ile temasa geçen Alparslan Türkeş, Ko- Türkçü Dernekler ile temasa geçen Alparslan Türkeş, Ko- miteden birlikte tasfiye edildiği bazı arkadaşlarıyla Cum- miteden birlikte tasfiye edildiği bazı arkadaşlarıyla Cum- huriyetçi Millet Partisi’ne girdi. Partideki görevi parti mü- huriyetçi Millet Partisi’ne girdi. Partideki görevi parti mü- fettişliğiydi. 1965 yılında yapılan olağan kongrede Türkeş ve fettişliğiydi. 1965 yılında yapılan olağan kongrede Türkeş ve arkadaşları parti yönetimini ele geçirdiler. Türkeş Genel arkadaşları parti yönetimini ele geçirdiler. Türkeş Genel Başkan seçildi.3 Başkan seçildi.3 Partinin 8 Şubat 1969’da toplanan Adana Kongresi Partinin 8 Şubat 1969’da toplanan Adana Kongresi önemli bir dönüm noktası oldu. Alparslan Türkeş bu kong- önemli bir dönüm noktası oldu. Alparslan Türkeş bu kong- rede Genel Başkanlığını pekiştirdi. rede Genel Başkanlığını pekiştirdi. Partinin adı Milliyetçi Hareket Partisi olarak değiştirildi. Partinin adı Milliyetçi Hareket Partisi olarak değiştirildi. Türkeş partinin amblemini kırmızı zemin üzerine üç hilal, Türkeş partinin amblemini kırmızı zemin üzerine üç hilal, gençlik kollarının amblemini ise hilal içinde bozkurt olarak gençlik kollarının amblemini ise hilal içinde bozkurt olarak değiştirdi. Alparslan Türkeş bu kongreyle birlikte aldığı değiştirdi. Alparslan Türkeş bu kongreyle birlikte aldığı askeri eğitimin verdiği kazanımlar ışığında bir liderlik kafa- askeri eğitimin verdiği kazanımlar ışığında bir liderlik kafa- sında oluşturmuştu. Alparslan Türkeş Adana Kongresi’nde sında oluşturmuştu. Alparslan Türkeş Adana Kongresi’nde yaptığı şu konuşma siyasi hayatında izleyeceği çizginin yaptığı şu konuşma siyasi hayatında izleyeceği çizginin ipuçlarını da vermektedir. ipuçlarını da vermektedir. Ben Türk Milletini, Sokaklarda ıspanak fiyatına satılan demok- Ben Türk Milletini, Sokaklarda ıspanak fiyatına satılan demok- rasiye, rüşvet ve hile çiğnenen, çiğnetilen hukuk düzenlerine, Al- rasiye, rüşvet ve hile çiğnenen, çiğnetilen hukuk düzenlerine, Al- lah’tan mahrum bir hürriyete, tefeciliğe, karaborsaya yer veren bir lah’tan mahrum bir hürriyete, tefeciliğe, karaborsaya yer veren bir iktisadi yapıya çağırmıyorum. Türklük şuur ve gururuna, İslâm iktisadi yapıya çağırmıyorum. Türklük şuur ve gururuna, İslâm ahlâk ve faziletine, yoksullukla savaşa, adalette yarışa, birliğe, ahlâk ve faziletine, yoksullukla savaşa, adalette yarışa, birliğe, kardeşliğe, kısacası hak yolu, Allah yoluna çağırıyorum.4 kardeşliğe, kısacası hak yolu, Allah yoluna çağırıyorum.4

3 Bora, Tanıl, Devlet Ocak Dergâh, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009, 3 Bora, Tanıl, Devlet Ocak Dergâh, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009, s.52-53 s.52-53 4 Türkeş, Alparslan, Dokuz Işık, Bilgeoğuz Yayınevi, İstanbul, 2009, s. 19 4 Türkeş, Alparslan, Dokuz Işık, Bilgeoğuz Yayınevi, İstanbul, 2009, s. 19

74 74 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Dündar Taşer, Muzaffer Özdağ, Rıfat Baykal ve Numan Dündar Taşer, Muzaffer Özdağ, Rıfat Baykal ve Numan Esin yapılan Adana Kongresi sonrasında da Alparslan Tür- Esin yapılan Adana Kongresi sonrasında da Alparslan Tür- keş’in yanından ayrılmayarak siyasi yaşamlarına devam keş’in yanından ayrılmayarak siyasi yaşamlarına devam ettiler.5 ettiler.5 Alparslan Türkeş’in Genel Başkanlığı’ndaki Milliyetçi Alparslan Türkeş’in Genel Başkanlığı’ndaki Milliyetçi Hareket Partisi 1969 yılında yapılan genel seçimlerde Hareket Partisi 1969 yılında yapılan genel seçimlerde %3’lük oy oranıyla pek bir başarı elde edemedi. Seçim so- %3’lük oy oranıyla pek bir başarı elde edemedi. Seçim so- nucu Adana Milletvekili seçilen Alparslan Türkeş partisini nucu Adana Milletvekili seçilen Alparslan Türkeş partisini tek başına mecliste temsil etti. Artık meclisteydi ve ideolo- tek başına mecliste temsil etti. Artık meclisteydi ve ideolo- jisi Türk ve İslamiyet’i bir arada barındırmaktaydı.6 jisi Türk ve İslamiyet’i bir arada barındırmaktaydı.6 1973 yılında yapılan genel seçimlerde de istedikleri başa- 1973 yılında yapılan genel seçimlerde de istedikleri başa- rıyı elde edemediler. Aldıkları % 3,4’lük oy oranı ile 3 mil- rıyı elde edemediler. Aldıkları % 3,4’lük oy oranı ile 3 mil- letvekili çıkararak mecliste varlıklarını devam ettirdiler.7 letvekili çıkararak mecliste varlıklarını devam ettirdiler.7 %10 barajını geçtikleri iller Niğde, Çankırı, Yozgat, %10 barajını geçtikleri iller Niğde, Çankırı, Yozgat, Nevşehir, Sivas, Adana, Kars, Hatay, Tokat gibi Orta Ana- Nevşehir, Sivas, Adana, Kars, Hatay, Tokat gibi Orta Ana- dolu ağırlıklı illerdi.8 dolu ağırlıklı illerdi.8 1974 yılında gerçekleşen Kıbrıs Barış Harekâtı Türk si- 1974 yılında gerçekleşen Kıbrıs Barış Harekâtı Türk si- yasetinde hızlı bir milliyetçi söylemin gelişmesinin kapıla- yasetinde hızlı bir milliyetçi söylemin gelişmesinin kapıla- rını da aralamış oldu. “Türk’ün Türk’ten başka dostu yok- rını da aralamış oldu. “Türk’ün Türk’ten başka dostu yok- tur” söylemi kitleler üzerinde etkili olmaya başlamıştı. Ka- tur” söylemi kitleler üzerinde etkili olmaya başlamıştı. Ka- pitalistleşme sürecinde sıkıntı çeken orta sınıfın ateşli ve pitalistleşme sürecinde sıkıntı çeken orta sınıfın ateşli ve sabırsız, saldırgan unsurları kendilerinin MHP’nin ve Ülkü sabırsız, saldırgan unsurları kendilerinin MHP’nin ve Ülkü

5 Yage, s.20 5 Yage, s.20 6 Yücel, Serhan, Age s.43 6 Yücel, Serhan, Age s.43 7 Yage, s.44 7 Yage, s.44 8 Bora, Tanıl, age, s.60 8 Bora, Tanıl, age, s.60

75 75 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Ocakları’nın içerisinde buldular. Adalet Partisi ve Milli Ocakları’nın içerisinde buldular. Adalet Partisi ve Milli Selamet Partisi’nin tabanında yükselen siyasal gerilim iv- Selamet Partisi’nin tabanında yükselen siyasal gerilim iv- meyi MHP’den yana çevirdi. 1975 yılında CHP, kendi elle- meyi MHP’den yana çevirdi. 1975 yılında CHP, kendi elle- riyle iktidarı Adalet Partisi önderliğindeki Milliyetçi Cephe riyle iktidarı Adalet Partisi önderliğindeki Milliyetçi Cephe Hükümeti’ne teslim etti. Milliyetçi Hareket Partisi ’de dâhil Hükümeti’ne teslim etti. Milliyetçi Hareket Partisi ’de dâhil edildi ve meclis içerisinde 3 milletvekili ile temsil edilen edildi ve meclis içerisinde 3 milletvekili ile temsil edilen MHP’nin 2 vekili de bakanlık koltuğuna oturmuş oldu.9 MHP’nin 2 vekili de bakanlık koltuğuna oturmuş oldu.9 Milliyetçi Hareket Partisi, Milliyetçi Cephe Hükümeti’ne Milliyetçi Hareket Partisi, Milliyetçi Cephe Hükümeti’ne katılırken kadrolarını devlet kademelerine yerleştirmeyi, katılırken kadrolarını devlet kademelerine yerleştirmeyi, bürokrasi de hâkim olmayı amaçlamıştı. Böylece hem diğer bürokrasi de hâkim olmayı amaçlamıştı. Böylece hem diğer gruplarla iletişim içerisinde olacak hem de devlet tecrübesi gruplarla iletişim içerisinde olacak hem de devlet tecrübesi kazanacaktı. Teşkilat tabanı da sokaklara hâkim olmayı kazanacaktı. Teşkilat tabanı da sokaklara hâkim olmayı amaç edinmişti. Süreç böyle devam ederken 1977 seçimle- amaç edinmişti. Süreç böyle devam ederken 1977 seçimle- rinde MHP oy potansiyelini ikiye katlamayı başardı ve %6,4 rinde MHP oy potansiyelini ikiye katlamayı başardı ve %6,4 oy oranı ile milletvekili sayısını 16’ya yükseltti. 21 Temmuz oy oranı ile milletvekili sayısını 16’ya yükseltti. 21 Temmuz 1977’de İkinci Milliyetçi Cephe kuruldu. Oy oranındaki artış 1977’de İkinci Milliyetçi Cephe kuruldu. Oy oranındaki artış ideolojisini de etkilemişti.10 ideolojisini de etkilemişti.10 1978 yılında ülke Cumhuriyet Halk Partisi ağırlıklı bir 1978 yılında ülke Cumhuriyet Halk Partisi ağırlıklı bir yönetim altına girmişti. Bu yıllardan itibaren ülkede sağ ve yönetim altına girmişti. Bu yıllardan itibaren ülkede sağ ve sol gençlik gruplarının kanlı çatışmaları 1980 askeri darbe- sol gençlik gruplarının kanlı çatışmaları 1980 askeri darbe- sine kadar hızla ve artışla devam etti. Alparslan Türkeş, ül- sine kadar hızla ve artışla devam etti. Alparslan Türkeş, ül- kenin Sovyet tehdidi ile karşı karşıya olduğu gerekçesiyle kenin Sovyet tehdidi ile karşı karşıya olduğu gerekçesiyle sokak mücadelesine hız verdi. sokak mücadelesine hız verdi.

9 Yage, s.62 9 Yage, s.62 10 Yücel, Serhan, age, s.45 10 Yücel, Serhan, age, s.45

76 76 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Alparslan Türkeş bir yandan CHP’ye karşı milli birlik Alparslan Türkeş bir yandan CHP’ye karşı milli birlik çağrısı yapıyordu bir yanda da sıkıyönetim ilanıyla askerin çağrısı yapıyordu bir yanda da sıkıyönetim ilanıyla askerin yönetimde ağırlık kazanması zamanının geldiğini işaret eden yönetimde ağırlık kazanması zamanının geldiğini işaret eden açıklamalarda bulunuyordu. Askerin sıkıyönetimle 12 Mart açıklamalarda bulunuyordu. Askerin sıkıyönetimle 12 Mart benzeri bir müdahaleyle iktidar yolunu kendilerine açacağını benzeri bir müdahaleyle iktidar yolunu kendilerine açacağını düşünmekteydi. Bu yıllar ülkenin önde gelen kişilerinin düşünmekteydi. Bu yıllar ülkenin önde gelen kişilerinin suikast ile öldürüldüğü yıllardı. MHP’nin Gümrük ve Tekel suikast ile öldürüldüğü yıllardı. MHP’nin Gümrük ve Tekel Bakanı Gün Sazak’ın öldürülmesi Ülkücü Gençler üzerinde Bakanı Gün Sazak’ın öldürülmesi Ülkücü Gençler üzerinde şaşkınlık yarattı ve intikam alma duygusunu da pekiştirdi. şaşkınlık yarattı ve intikam alma duygusunu da pekiştirdi. 1980 yılına gelindiğinde birçok Ülkücü ve Devrimci genç 1980 yılına gelindiğinde birçok Ülkücü ve Devrimci genç hapishanelere atılmıştı ve herkes artık akan kanın bir an hapishanelere atılmıştı ve herkes artık akan kanın bir an önce bitmesi için beklemekteydi.11 önce bitmesi için beklemekteydi.11 12 Eylül 1980 askeri darbesi Ülkücü Hareket için tam bir 12 Eylül 1980 askeri darbesi Ülkücü Hareket için tam bir travma olmuştu. Devletin Sovyet tehdidine karşı yeterli mü- travma olmuştu. Devletin Sovyet tehdidine karşı yeterli mü- cadeleyi veremediğini düşünen Ülkücü Hareket, kendisini cadeleyi veremediğini düşünen Ülkücü Hareket, kendisini devleti, vatanı, milleti ve dini koruyup kurtaracak kararlı devleti, vatanı, milleti ve dini koruyup kurtaracak kararlı irade olarak konumlandırmıştı. İhtilal karşısında başta Al- irade olarak konumlandırmıştı. İhtilal karşısında başta Al- parslan Türkeş olmak üzere MHP ve Ülkücü Hareket şok parslan Türkeş olmak üzere MHP ve Ülkücü Hareket şok içerisinde ve tedirgindiler. Devleti kurtarmak için verilen içerisinde ve tedirgindiler. Devleti kurtarmak için verilen mücadelenin İhtilal neticesinde hapishanelerde son bulaca- mücadelenin İhtilal neticesinde hapishanelerde son bulaca- ğını kimse kestirememişti. Darbeyle birlikte tüm siyasi parti ğını kimse kestirememişti. Darbeyle birlikte tüm siyasi parti ve oluşumlar gibi MHP de kapatılmıştı. Mahkemelerde ve oluşumlar gibi MHP de kapatılmıştı. Mahkemelerde “MHP ve Ülkücü Kuruluşlar” aleyhine davalar açıldı. Al- “MHP ve Ülkücü Kuruluşlar” aleyhine davalar açıldı. Al- parslan Türkeş mevcut düzeni yıkıp faşist devlet kurmak parslan Türkeş mevcut düzeni yıkıp faşist devlet kurmak amacıyla suç örgütü kurmaktan yargılandı. Türkeş başta amacıyla suç örgütü kurmaktan yargılandı. Türkeş başta olmak üzere birçok kişi hakkında idam istendi. Dava sonun- olmak üzere birçok kişi hakkında idam istendi. Dava sonun-

11 Bora, Tanıl, age, s.75-79 11 Bora, Tanıl, age, s.75-79

77 77 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler da mahkeme, savcının Türkeş’in idamı talebini uygun da mahkeme, savcının Türkeş’in idamı talebini uygun görmedi ve hapis cezası verdi.12 görmedi ve hapis cezası verdi.12 1983 yılında Siyasi Partiler Kanununa uygun olarak yeni 1983 yılında Siyasi Partiler Kanununa uygun olarak yeni partilerin kurulmasının yolu açıldı. Alparslan Türkeş askeri partilerin kurulmasının yolu açıldı. Alparslan Türkeş askeri hastanede yatarken yeni bir parti kurulmasının kararı alındı. hastanede yatarken yeni bir parti kurulmasının kararı alındı. Mehmet Pamak’ın başkanlığında Muhafazakâr Parti ku- Mehmet Pamak’ın başkanlığında Muhafazakâr Parti ku- ruldu, fakat MGK’nın vetosuyla karşılaştı. Bunun üzerine ruldu, fakat MGK’nın vetosuyla karşılaştı. Bunun üzerine kurucu yönetim değiştirilerek Genel Başkanlığa Ahmet kurucu yönetim değiştirilerek Genel Başkanlığa Ahmet Özsoy getirildi, liste tekrar veto edildi ve MP 1983 seçimle- Özsoy getirildi, liste tekrar veto edildi ve MP 1983 seçimle- rine giremedi. rine giremedi. 1984 yılının başında bu şekilde yola devam etmenin Ül- 1984 yılının başında bu şekilde yola devam etmenin Ül- kücü Hareket’e bir getirisinin olmadığı öne sürülerek Genel kücü Hareket’e bir getirisinin olmadığı öne sürülerek Genel Başkanlığa CKMP’de milletvekilliği yapmış olan İsmail Başkanlığa CKMP’de milletvekilliği yapmış olan İsmail Hakkı Yılanlıoğlu getirildi.1985 yıllında bir kadro değişikli- Hakkı Yılanlıoğlu getirildi.1985 yıllında bir kadro değişikli- ğine daha gidildi ve Partinin Genel Başkanlığına Ali Koç ge- ğine daha gidildi ve Partinin Genel Başkanlığına Ali Koç ge- tirildi. MP’nin 29-30 Kasım 1985 tarihinde yapılan kongre- tirildi. MP’nin 29-30 Kasım 1985 tarihinde yapılan kongre- sinde partinin adı Milliyetçi Çalışma Partisi (MÇP) amblemi sinde partinin adı Milliyetçi Çalışma Partisi (MÇP) amblemi ise çevresinde dokuz ışığı temsil eden dokuz yıldızın bulun- ise çevresinde dokuz ışığı temsil eden dokuz yıldızın bulun- duğu hilal oldu. 6 Eylül 1987’de liderlere siyaset yasağının duğu hilal oldu. 6 Eylül 1987’de liderlere siyaset yasağının kalkmasıyla birlikte Alparslan Türkeş MÇP’nin başına geçti.13 kalkmasıyla birlikte Alparslan Türkeş MÇP’nin başına geçti.13 Alparslan Türkeş’in liderliğindeki MÇP 29 Kasım 1987 Alparslan Türkeş’in liderliğindeki MÇP 29 Kasım 1987 seçimlerinde %2.93’lük oy oranı ile parlamento dışında seçimlerinde %2.93’lük oy oranı ile parlamento dışında kaldı. MÇP 20 Ekim 1991 seçimlerinde Refah Partisi ve kaldı. MÇP 20 Ekim 1991 seçimlerinde Refah Partisi ve Islahatçı Demokrasi Parti’yle işbirliği yaptı ve üç parti %16,9 Islahatçı Demokrasi Parti’yle işbirliği yaptı ve üç parti %16,9

12 Bahadır, Muhammet, 12 Eylül ve Ülkücüler, Cihad Yayınları, Ankara, 12 Bahadır, Muhammet, 12 Eylül ve Ülkücüler, Cihad Yayınları, Ankara, 1990, s.25-27 1990, s.25-27 13 Şemşek, Muharrem, Makaleler, Milli Eğitim Yayınları, Ankara, 1986, 13 Şemşek, Muharrem, Makaleler, Milli Eğitim Yayınları, Ankara, 1986, s.175-180 s.175-180

78 78 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler oy alarak mecliste temsil imkânını buldular. Seçimden sonra oy alarak mecliste temsil imkânını buldular. Seçimden sonra ittifak bozulmuş ve Alparslan Türkeş ve beraberindeki 18 ittifak bozulmuş ve Alparslan Türkeş ve beraberindeki 18 milletvekili MÇP’ye katılmıştır. Alparslan Türkeş tekrar milletvekili MÇP’ye katılmıştır. Alparslan Türkeş tekrar Genel Başkanlığa seçilmiştir.14 Genel Başkanlığa seçilmiştir.14 27 Aralık 1992 günü toplanan MÇP kurultayında MÇP’- 27 Aralık 1992 günü toplanan MÇP kurultayında MÇP’- nin feshi karar alınmıştır. 24 Ocak 1993 tarihinde yapılan nin feshi karar alınmıştır. 24 Ocak 1993 tarihinde yapılan olağanüstü kongre ile partinin adının Milliyetçi Hareket Par- olağanüstü kongre ile partinin adının Milliyetçi Hareket Par- tisi olmasına karar verilmiştir. Bu dönemin öncesinde başla- tisi olmasına karar verilmiştir. Bu dönemin öncesinde başla- yan süreçte Muhsin Yazıcıoğlu’nun başını çektiği grup, parti yan süreçte Muhsin Yazıcıoğlu’nun başını çektiği grup, parti ile görüş ayrılığına düşmüştür. MHP artık önceki sloganla- ile görüş ayrılığına düşmüştür. MHP artık önceki sloganla- rını kullanmıyor laik bir Türk Milliyetçiliği çizgisinden söz rını kullanmıyor laik bir Türk Milliyetçiliği çizgisinden söz ediyordu. MHP’nin “laiklikten hiçbir zaman sapmadık, Müs- ediyordu. MHP’nin “laiklikten hiçbir zaman sapmadık, Müs- lümanlık bizim ideolojimiz değil, dinimizdir” gibi sözleri lümanlık bizim ideolojimiz değil, dinimizdir” gibi sözleri Yazıcıoğlu ve arkadaşlarını hayal kırıklığına uğratmış ve Yazıcıoğlu ve arkadaşlarını hayal kırıklığına uğratmış ve partiden kopmalara neden olmuştur. Bu süreç sonunda Ya- partiden kopmalara neden olmuştur. Bu süreç sonunda Ya- zıcı ve arkadaşları 29 Ocak 1993 tarihinde Büyük Birlik zıcı ve arkadaşları 29 Ocak 1993 tarihinde Büyük Birlik Partisi’ni kurdular.15 Partisi’ni kurdular.15 1995 seçimlerinde MHP % 8,2 oy ile barajı aşamayarak 1995 seçimlerinde MHP % 8,2 oy ile barajı aşamayarak parlamento dışında kaldı. 4 Nisan 1997 tarihinde MHP Ge- parlamento dışında kaldı. 4 Nisan 1997 tarihinde MHP Ge- nel Başkanı Alparslan Türkeş’in vefatı ile bir dönem sona nel Başkanı Alparslan Türkeş’in vefatı ile bir dönem sona ermiş oldu. ermiş oldu. 6 Temmuz 1997’de yapılan olağanüstü kurultayda partinin 6 Temmuz 1997’de yapılan olağanüstü kurultayda partinin genel sekreteri Devlet Bahçeli ile Türkeş’in oğlu Yıldırım Tuğ- genel sekreteri Devlet Bahçeli ile Türkeş’in oğlu Yıldırım Tuğ- rul Türkeş arasındaki seçim yarışını Devlet Bahçeli kazanarak rul Türkeş arasındaki seçim yarışını Devlet Bahçeli kazanarak Milliyetçi Hareket Partisi’nin yeni Genel Başkanı oldu.16 Milliyetçi Hareket Partisi’nin yeni Genel Başkanı oldu.16

14 Bora, Tanıl, age, s.418 14 Bora, Tanıl, age, s.418 15 Yeni Akis Dergisi, 1993, s.22 15 Yeni Akis Dergisi, 1993, s.22 16 www.aksiyon.com 16 www.aksiyon.com

79 79 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Devlet Bahçeli’nin liderliğindeki Milliyetçi Hareket Par- Devlet Bahçeli’nin liderliğindeki Milliyetçi Hareket Par- tisi, ilk seçim tecrübesini 17 Nisan 1999 tarihinde yaşadı. Bu tisi, ilk seçim tecrübesini 17 Nisan 1999 tarihinde yaşadı. Bu seçimlerde MHP tarihinin en büyük oyunu alarak DSP’den seçimlerde MHP tarihinin en büyük oyunu alarak DSP’den sonra ikinci parti oldu. Bu durum, hem Alparslan Türkeş’in sonra ikinci parti oldu. Bu durum, hem Alparslan Türkeş’in vefatı sonrası partinin yeni yönetiminin uyguladığı çizginin vefatı sonrası partinin yeni yönetiminin uyguladığı çizginin başarısıydı hem de Türkeş’e vefanın göstergesiydi. MHP % başarısıydı hem de Türkeş’e vefanın göstergesiydi. MHP % 17.98 oy oranı ve 129 milletvekiliyle parlamentoda temsil 17.98 oy oranı ve 129 milletvekiliyle parlamentoda temsil imkânına kavuşmuştu. Seçim sonrası ANAP, DSP ve MHP imkânına kavuşmuştu. Seçim sonrası ANAP, DSP ve MHP bir koalisyon hükümeti kurdular. Ülkücü seçmen, artık hak bir koalisyon hükümeti kurdular. Ülkücü seçmen, artık hak ettiğini düşündüğü iktidar ortaklığının gururunu yaşamak- ettiğini düşündüğü iktidar ortaklığının gururunu yaşamak- taydı, fakat hükümetin icraatları hiç de hayal ettikleri gibi taydı, fakat hükümetin icraatları hiç de hayal ettikleri gibi olmadı. Koalisyon Hükümeti, birikmiş ekonomik sorunlar olmadı. Koalisyon Hükümeti, birikmiş ekonomik sorunlar nedeniyle ülkeyi batmanın eşiğine getirmiş, terörist başı nedeniyle ülkeyi batmanın eşiğine getirmiş, terörist başı PKK lideri Abdullah Öcalan’ın idam cezası AB Uyum Ya- PKK lideri Abdullah Öcalan’ın idam cezası AB Uyum Ya- saları nazarında müebbet hapis cezasına çevrilmişti. Milli- saları nazarında müebbet hapis cezasına çevrilmişti. Milli- yetçi-Ülkücü Camia için bu tam bir felaketti. Çünkü Ülkücü yetçi-Ülkücü Camia için bu tam bir felaketti. Çünkü Ülkücü Hareket binlerce insanın mal ve can kaybına neden olan Hareket binlerce insanın mal ve can kaybına neden olan kişinin idam edilmesinin haklı olduğunu savunmaktaydı. kişinin idam edilmesinin haklı olduğunu savunmaktaydı. Hükümetin miladını 2001 Türkiye Ekonomik Krizi dol- Hükümetin miladını 2001 Türkiye Ekonomik Krizi dol- durdu. Koalisyon Hükümeti erken seçim kararı aldı.17 durdu. Koalisyon Hükümeti erken seçim kararı aldı.17 Erken seçime gitme kararı koalisyon hükümetindeki par- Erken seçime gitme kararı koalisyon hükümetindeki par- tilerin 3 Kasım 2002 tarihinde yapılan seçimlerde baraj al- tilerin 3 Kasım 2002 tarihinde yapılan seçimlerde baraj al- tında kalması ile sonuçlandı. MHP %8.35 oy alarak parla- tında kalması ile sonuçlandı. MHP %8.35 oy alarak parla- mento dışında kalmıştı. Oy oranındaki büyük düşüş MHP mento dışında kalmıştı. Oy oranındaki büyük düşüş MHP seçmeninin partisine olan tepkisiydi. Seçmen, Devlet Bah- seçmeninin partisine olan tepkisiydi. Seçmen, Devlet Bah- çeli ve yönetiminin ülkeyi ekonomik ve siyasal olarak iyi yö- çeli ve yönetiminin ülkeyi ekonomik ve siyasal olarak iyi yö-

17 Forum.memurlar.net 17 Forum.memurlar.net

80 80 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

netemediği, Ülkücü Hareket’i pasifleştirdiği, idam cezasının netemediği, Ülkücü Hareket’i pasifleştirdiği, idam cezasının kalkmasına imza atmadığı gibi koalisyonu bozma ka- kalkmasına imza atmadığı gibi koalisyonu bozma ka- rarlılığını gösteremediği için partisini baraj altında bırakarak rarlılığını gösteremediği için partisini baraj altında bırakarak cezalandırmıştı. Seçim sonuçları neticesinde Devlet Bahçeli cezalandırmıştı. Seçim sonuçları neticesinde Devlet Bahçeli istifa kararı almıştır. istifa kararı almıştır. ANAP Lideri Mesut Yılmaz ve DYP Lideri Tansu Çiller ANAP Lideri Mesut Yılmaz ve DYP Lideri Tansu Çiller de seçim sonuçlarından dolayı istifa kararı aldılar. İstifa de seçim sonuçlarından dolayı istifa kararı aldılar. İstifa kararı sonrası toplanan parti üst yönetimi Devlet Bahçeli’nin kararı sonrası toplanan parti üst yönetimi Devlet Bahçeli’nin MHP’nin başında kalması kararını verdi. Devlet Bahçeli MHP’nin başında kalması kararını verdi. Devlet Bahçeli istifasını geri çekti. istifasını geri çekti. MHP 22 Temmuz 2007 seçimlerinde %14.27 oy oranı ile MHP 22 Temmuz 2007 seçimlerinde %14.27 oy oranı ile 71 milletvekili çıkararak parlamentoya tekrar girdi. İdeoloji- 71 milletvekili çıkararak parlamentoya tekrar girdi. İdeoloji- sini, seçmeninin istediği doğrultusunda yeniden gözden ge- sini, seçmeninin istediği doğrultusunda yeniden gözden ge- çirdi. 1980 öncesi ideolojik yapısına geri dönemedi, ancak çirdi. 1980 öncesi ideolojik yapısına geri dönemedi, ancak laik-Atatürk Milliyetçisi bir ideolojiyi sahiplenmeyi tercih laik-Atatürk Milliyetçisi bir ideolojiyi sahiplenmeyi tercih etti. Ülke içerisindeki PKK terörü MHP’nin parlamentodaki etti. Ülke içerisindeki PKK terörü MHP’nin parlamentodaki sayısal temsilini artırdı. Günümüzde MHP kendisini ülkenin sayısal temsilini artırdı. Günümüzde MHP kendisini ülkenin bütünlüğünün yegâne koruyucusu ve savunucusu pozisyo- bütünlüğünün yegâne koruyucusu ve savunucusu pozisyo- nunda konumlandırmaktadır. Ülkenin Cumhurbaşkanı seçme nunda konumlandırmaktadır. Ülkenin Cumhurbaşkanı seçme sürecinin adeta krize dönüştüğü anda MHP, CHP’ye karşı sürecinin adeta krize dönüştüğü anda MHP, CHP’ye karşı durarak AKP’den yana tavır alarak ülkenin bu süreçte daha durarak AKP’den yana tavır alarak ülkenin bu süreçte daha fazla yıpranmamasını sağlamıştır. AKP’yi ise her fırsatta fazla yıpranmamasını sağlamıştır. AKP’yi ise her fırsatta PKK terörüne destek olmakla vatanı bölmeyi amaçlamakla PKK terörüne destek olmakla vatanı bölmeyi amaçlamakla suçlamıştır.18 suçlamıştır.18

18 www.21yyte.org 18 www.21yyte.org

81 81 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

12 Haziran 2011 seçimlerinden önce MHP’nin bazı Baş- 12 Haziran 2011 seçimlerinden önce MHP’nin bazı Baş- kanlık Divanı üyelerinin ve milletvekillerinin gayri ahlaki kanlık Divanı üyelerinin ve milletvekillerinin gayri ahlaki görüntülerinin internete düşürülmesi MHP’yi kamu önünde görüntülerinin internete düşürülmesi MHP’yi kamu önünde itibarsızlaştırmak suretiyle barajı geçmemesini sağlamaya itibarsızlaştırmak suretiyle barajı geçmemesini sağlamaya yönelikti. MHP’nin Orta ve Doğu Anadolu’daki bazı muha- yönelikti. MHP’nin Orta ve Doğu Anadolu’daki bazı muha- fazakâr seçmenler, bu durum neticesinde partisine oy ver- fazakâr seçmenler, bu durum neticesinde partisine oy ver- memeyi tercih ettiler. MHP batı illerinde oy oranını artırdı, memeyi tercih ettiler. MHP batı illerinde oy oranını artırdı, %13.01 oy oranı ile 53 milletvekili çıkarmayı başardı. Bah- %13.01 oy oranı ile 53 milletvekili çıkarmayı başardı. Bah- çeli’nin milliyetçi söylemleri seçimlerden günümüze daha da çeli’nin milliyetçi söylemleri seçimlerden günümüze daha da sertleşti. MHP, Alparslan Türkeş’in siyasete girdiği andan sertleşti. MHP, Alparslan Türkeş’in siyasete girdiği andan itibaren Orta ve Doğu Anadolu’ya hâkim olmak adına kul- itibaren Orta ve Doğu Anadolu’ya hâkim olmak adına kul- landığı İslam vurgusunu artık fazla kullanmamaktadır. Bah- landığı İslam vurgusunu artık fazla kullanmamaktadır. Bah- çeli, Türkeş’in aksine batı illerinde oy oranını artırırken es- çeli, Türkeş’in aksine batı illerinde oy oranını artırırken es- kiden kale olarak adlandırılan Orta Anadolu’da oy kaybet- kiden kale olarak adlandırılan Orta Anadolu’da oy kaybet- miştir. miştir. MHP’nin İdeolojisi MHP’nin İdeolojisi “1960’ların ortasından itibaren CMKP ve sonrasında “1960’ların ortasından itibaren CMKP ve sonrasında MHP’nin temel ideolojik misyonunu anti-komünizm oluş- MHP’nin temel ideolojik misyonunu anti-komünizm oluş- turmuştur. Anti-Komünist misyon diğer tüm sağ parti un- turmuştur. Anti-Komünist misyon diğer tüm sağ parti un- surlarının da temelini oluşturmaktadır. Alparslan Türkeş surlarının da temelini oluşturmaktadır. Alparslan Türkeş CKMP’nin 1967 yılındaki bir konuşmasında üniversite CKMP’nin 1967 yılındaki bir konuşmasında üniversite gençliği mücadelesinin temel dayanaklarından birinin olma- gençliği mücadelesinin temel dayanaklarından birinin olma- sını şu sözleriyle belirtmektedir: ‘’Üniversitelerimiz içeri- sını şu sözleriyle belirtmektedir: ‘’Üniversitelerimiz içeri- sinde komünist kışkırtmacılara karşı imanlı bir milliyetçi sinde komünist kışkırtmacılara karşı imanlı bir milliyetçi gençlik cephesinin yükseldiği görülmektedir”19 gençlik cephesinin yükseldiği görülmektedir”19

19 Bora, Tanıl, Age, s.58 19 Bora, Tanıl, Age, s.58

82 82 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi’nin 1965 yılındaki se- Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi’nin 1965 yılındaki se- çim programında Alparslan Türkeş laiklik vurgusunu yap- çim programında Alparslan Türkeş laiklik vurgusunu yap- maktadır, fakat, 1960’ların sonlarına gelindiğinde keskin maktadır, fakat, 1960’ların sonlarına gelindiğinde keskin laik çizgiden çıkıp, Müslümanlığın Türkler için ayrılmaz bir laik çizgiden çıkıp, Müslümanlığın Türkler için ayrılmaz bir bütün olduğunu dile getirmiştir. Bu yıllara kadar klasik an- bütün olduğunu dile getirmiştir. Bu yıllara kadar klasik an- lamda Atatürkçü-laik çizgide olan Türkeş, partisinin taşraya lamda Atatürkçü-laik çizgide olan Türkeş, partisinin taşraya yani Anadolu’ya açılmasıyla birlikte Anadolu halkı için dini yani Anadolu’ya açılmasıyla birlikte Anadolu halkı için dini inancın hayatın her alanda olduğunu gördü. Bu yüzden siya- inancın hayatın her alanda olduğunu gördü. Bu yüzden siya- setini “Türk-İslam” olarak belirlemiştir. 1969 yılında ‘’Tanrı setini “Türk-İslam” olarak belirlemiştir. 1969 yılında ‘’Tanrı Dağı kadar Türk, Hira Dağı kadar Müslüman sözü de bu Dağı kadar Türk, Hira Dağı kadar Müslüman sözü de bu bunu net olarak açıklamaktadır.20 bunu net olarak açıklamaktadır.20 Milliyetçilik ise “Ülkücü Hareketin” temel kaynağıdır. Milliyetçilik ise “Ülkücü Hareketin” temel kaynağıdır. Alparslan Türkeş milliyetçiliği; “her şey Türk Milleti için, Alparslan Türkeş milliyetçiliği; “her şey Türk Milleti için, Türk Milleti ile beraber ve Türk Milleti’ne göre” şeklinde Türk Milleti ile beraber ve Türk Milleti’ne göre” şeklinde özetleyebilecek, “Türk Milletine bağlılık, sevgi ve Türk özetleyebilecek, “Türk Milletine bağlılık, sevgi ve Türk Devleti’ne sadakat ve hizmettir” şeklinde tanımlamıştır.21 Devleti’ne sadakat ve hizmettir” şeklinde tanımlamıştır.21 Yine 1967 Kongresinde Dokuz Işık Doktrini ( Milliyetçilik, Yine 1967 Kongresinde Dokuz Işık Doktrini ( Milliyetçilik, Ülkücülük, Ahlakçılık, İlimcilik, Toplumculuk, Köycülük, Ülkücülük, Ahlakçılık, İlimcilik, Toplumculuk, Köycülük, Hürriyetçilik ve Şahsiyetçilik, Gelişmecilik ve Halkçılık, Hürriyetçilik ve Şahsiyetçilik, Gelişmecilik ve Halkçılık, Endüstricilik ve Teknikçilik ) benimsendi. 1967 kongresinde Endüstricilik ve Teknikçilik ) benimsendi. 1967 kongresinde Alparslan Türkeş “Başbuğ” ilan edildi.22 Alparslan Türkeş “Başbuğ” ilan edildi.22 1977 yılından itibaren siyasetinde daha fazla İslami söy- 1977 yılından itibaren siyasetinde daha fazla İslami söy- lem ve uygulamalara yer vermişti. Milliyetçiliği de git gide lem ve uygulamalara yer vermişti. Milliyetçiliği de git gide sert söylemlere dönüşmekteydi. Yine bu yıllarda Ülkü Ocak- sert söylemlere dönüşmekteydi. Yine bu yıllarda Ülkü Ocak-

20 Öznur, Hakkı, Ülkücü Hareket, Alternatif Yayınları, İstanbul, 2004, s.22 20 Öznur, Hakkı, Ülkücü Hareket, Alternatif Yayınları, İstanbul, 2004, s.22 21 Türkeş, Alparslan, age, s.20 21 Türkeş, Alparslan, age, s.20 22 Uzun, Turgay, Türk Milliyetçiliği ve MHP, Ebabil Yayıncılık, İstanbul, 22 Uzun, Turgay, Türk Milliyetçiliği ve MHP, Ebabil Yayıncılık, İstanbul, 2006, s.41 2006, s.41

83 83 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

larının sık sık dile getirdiği slogan ‘’Kanımız aksa da zafer larının sık sık dile getirdiği slogan ‘’Kanımız aksa da zafer İslam’ın” idi. MHP kitlesine istediği Milliyetçi-Muhafazakâr İslam’ın” idi. MHP kitlesine istediği Milliyetçi-Muhafazakâr söylemi sahiplendirmişti.23 söylemi sahiplendirmişti.23 Liderlik ve Örgüt Yapısı Liderlik ve Örgüt Yapısı Milliyetçi Hareket Partisi’nde şüphesiz liderin yeri ve Milliyetçi Hareket Partisi’nde şüphesiz liderin yeri ve ağırlığı tartışılamaz bir noktadır. Alparslan Türkeş Genel ağırlığı tartışılamaz bir noktadır. Alparslan Türkeş Genel Başkan iken “Başbuğ”luk makamının tartışılması, Başbuğ’a Başkan iken “Başbuğ”luk makamının tartışılması, Başbuğ’a öneri sunulması imkânsızdı. Türkeş ne karar verirse, ne emir öneri sunulması imkânsızdı. Türkeş ne karar verirse, ne emir verirse teşkilat o yönde kanalize olmak zorundaydı. Lider- verirse teşkilat o yönde kanalize olmak zorundaydı. Lider- Teşkilat ve Doktrin üçlü bir saç ayağı oluşturmaktaydı. Teşkilat ve Doktrin üçlü bir saç ayağı oluşturmaktaydı. Bunların tartışılması, değiştirilmeye çalışılması mümkün Bunların tartışılması, değiştirilmeye çalışılması mümkün olmadığı gibi, sorgulayanlar da “davaya ihanet” etmekle olmadığı gibi, sorgulayanlar da “davaya ihanet” etmekle suçlanmaktaydı. Bu sebeptendir ki Alparslan Türkeş; “Da- suçlanmaktaydı. Bu sebeptendir ki Alparslan Türkeş; “Da- vadan döneni vurun, ben dönersem beni de vurun” demiştir. vadan döneni vurun, ben dönersem beni de vurun” demiştir. Milliyetçi Hareket Partisi için lider, devlet tecrübesinin, Milliyetçi Hareket Partisi için lider, devlet tecrübesinin, devlet nosyonunun, bilgisinin ve Türkiye’nin kurtuluş reçe- devlet nosyonunun, bilgisinin ve Türkiye’nin kurtuluş reçe- tesini bilen tek kişi olarak simgelenmiştir. Ayrıca lider ta- tesini bilen tek kişi olarak simgelenmiştir. Ayrıca lider ta- rihten gelen misyonunda döneminin sırtlanıcısı olarak adde- rihten gelen misyonunda döneminin sırtlanıcısı olarak adde- dilmiştir. Partide liderin hiçbir konuda yanılamayacağı, dilmiştir. Partide liderin hiçbir konuda yanılamayacağı, mutlak doğruyu bilen tek kişinin o olduğu, kendisine karşı mutlak doğruyu bilen tek kişinin o olduğu, kendisine karşı gelmenin affedilemez bir suç olduğu gibi ütopik inançlar gelmenin affedilemez bir suç olduğu gibi ütopik inançlar vardır.24 Milliyetçi Hareket Partisi’nde teşkilatçılık her şeyin vardır.24 Milliyetçi Hareket Partisi’nde teşkilatçılık her şeyin temelidir. temelidir.

23 Bora, Tanıl, age, s.67 23 Bora, Tanıl, age, s.67 24 Bora, Tanıl, age, s.79-80 24 Bora, Tanıl, age, s.79-80

84 84 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Parti teşkilat unsurlarından sadece birisini temsil eder ve Parti teşkilat unsurlarından sadece birisini temsil eder ve aşağı- yukarı ilişkileri son derece zayıftır yani tabandan ko- aşağı- yukarı ilişkileri son derece zayıftır yani tabandan ko- puktur. Teşkilatlanmada üretilen genel politikalara göre de- puktur. Teşkilatlanmada üretilen genel politikalara göre de- ğil, o an ülke gündeminde olan güncel olaylara tepki şek- ğil, o an ülke gündeminde olan güncel olaylara tepki şek- linde gelişmektedir. linde gelişmektedir. Milliyetçi Hareket Partisi’nin tüzüğünde yer alan gençlik Milliyetçi Hareket Partisi’nin tüzüğünde yer alan gençlik kolları “Ülkü Ocakları Eğitim ve Kültür Vakfı” adıyla faali- kolları “Ülkü Ocakları Eğitim ve Kültür Vakfı” adıyla faali- yet sürdürmektedir. Ülkü Ocakları 1968 yılında kurulmuştur. yet sürdürmektedir. Ülkü Ocakları 1968 yılında kurulmuştur. Günümüze dek kapatıp açılmak suretiyle zaman içerisinde Günümüze dek kapatıp açılmak suretiyle zaman içerisinde farklı isimler de faaliyet göstermiştir. Söylem olarak anti- farklı isimler de faaliyet göstermiştir. Söylem olarak anti- kapitalist, anti-komünist- anti-faşist öğelere vurgu yapmak- kapitalist, anti-komünist- anti-faşist öğelere vurgu yapmak- tadır. 1969 yılında Alparslan Türkeş ilk kez gençlere “Boz- tadır. 1969 yılında Alparslan Türkeş ilk kez gençlere “Boz- kurtlar” diye hitap etmiştir. Yazları kurulan komando kurtlar” diye hitap etmiştir. Yazları kurulan komando kampları ile anti-komünist milis kadrolar yetiştirilmeye kampları ile anti-komünist milis kadrolar yetiştirilmeye başlanmıştır.25 başlanmıştır.25 Milliyetçi Hareket Partisi, özellikle 1970’li yıllardan iti- Milliyetçi Hareket Partisi, özellikle 1970’li yıllardan iti- baren kapitalist modernleşmeyle birlikte kendilerinin tehdit baren kapitalist modernleşmeyle birlikte kendilerinin tehdit altında olduğunu hisseden, ekonomik olarak orta ve ortanın altında olduğunu hisseden, ekonomik olarak orta ve ortanın altında olan, değişen dünyayla birlikte kültürel olarak bir altında olan, değişen dünyayla birlikte kültürel olarak bir baskı ve değişime zorlandıkları duygusuna kapılan kişilerin baskı ve değişime zorlandıkları duygusuna kapılan kişilerin seslerini duyurabileceklerini düşündükleri bir merkez oldu. seslerini duyurabileceklerini düşündükleri bir merkez oldu. Uyguladığı siyasetle hem İslami duyarlılığı olan yoksul mu- Uyguladığı siyasetle hem İslami duyarlılığı olan yoksul mu- hafazakâr taban peşinden gelmekteydi hem de komando hafazakâr taban peşinden gelmekteydi hem de komando kamplarından yetişen anti-komünist militan kadroyla taba- kamplarından yetişen anti-komünist militan kadroyla taba- nını oluşturmaktaydı. Taşradaki seçmenler milliyetçilikten nını oluşturmaktaydı. Taşradaki seçmenler milliyetçilikten ziyade maneviyatçılıklarını öne çıkararak Milliyetçi Hareket ziyade maneviyatçılıklarını öne çıkararak Milliyetçi Hareket Partisi’nin ana nüvelerini oluşturdular.26 Partisi’nin ana nüvelerini oluşturdular.26

85 85 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Sonuç Sonuç Milliyetçi Hareket Partisi, yarım asra yakındır süren si- Milliyetçi Hareket Partisi, yarım asra yakındır süren si- yasi hayatında inişli çıkışlı bir yol izledi. İdeolojisi de zaman yasi hayatında inişli çıkışlı bir yol izledi. İdeolojisi de zaman içerisinde değişikliklere uğradı. MHP’yi Türkeş dönemi ve içerisinde değişikliklere uğradı. MHP’yi Türkeş dönemi ve sonrası diye bir ayırırsak, MHP’nin içerisinden geçtiği süreci sonrası diye bir ayırırsak, MHP’nin içerisinden geçtiği süreci daha net ve sağlıklı olarak görmüş oluruz. MHP ve temsil daha net ve sağlıklı olarak görmüş oluruz. MHP ve temsil ettiği fikir akımı, izlediği milliyetçi laik çizgi onu Türk Si- ettiği fikir akımı, izlediği milliyetçi laik çizgi onu Türk Si- yasi Hayat’ının vazgeçilmez bir parçası haline getirmiştir. yasi Hayat’ının vazgeçilmez bir parçası haline getirmiştir. MHP diğer siyasi partilerden daha farklıdır. Lider yapısı, MHP diğer siyasi partilerden daha farklıdır. Lider yapısı, liderin teşkilatı üzerindeki konumu, ideolojisi, hitap ettiği liderin teşkilatı üzerindeki konumu, ideolojisi, hitap ettiği toplumsal taban vs. diğer partilerden keskin olarak ayrılma- toplumsal taban vs. diğer partilerden keskin olarak ayrılma- sını sağlayan unsurlardır. sını sağlayan unsurlardır. Türkeş’in siyaseti diğer siyasi çevreler tarafından sert Türkeş’in siyaseti diğer siyasi çevreler tarafından sert olarak nitelendirilmiştir. Koalisyon döneminde ise, Bah- olarak nitelendirilmiştir. Koalisyon döneminde ise, Bah- çeli’nin siyasetinin Türkeş’e göre yumuşadığı söylenmiştir. çeli’nin siyasetinin Türkeş’e göre yumuşadığı söylenmiştir.

86 86 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Milletvekili Seçim Sonuçları ve MHP Milletvekili Seçim Sonuçları ve MHP

*1991 Seçimlerinde MHP ile RP seçime birlikte girme *1991 Seçimlerinde MHP ile RP seçime birlikte girme kararı almıştır. kararı almıştır. **2007 Seçimlerinde CHP ile DSP seçime birlikte girme **2007 Seçimlerinde CHP ile DSP seçime birlikte girme kararı almıştır. kararı almıştır.

87 87 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

TÜRKİYE İŞÇİ PARTİSİ TÜRKİYE İŞÇİ PARTİSİ Gizem Gülpınar Gizem Gülpınar

Türkiye İşçi Partisi (TİP), 27 Mayıs 1960 askeri darbesi Türkiye İşçi Partisi (TİP), 27 Mayıs 1960 askeri darbesi ve ürünü olan 1961 Anayasası ile oldukça ileri bir özgür- ve ürünü olan 1961 Anayasası ile oldukça ileri bir özgür- lükler ve hakların sağlandığı bir ortamda (ABD ile Sovyetler lükler ve hakların sağlandığı bir ortamda (ABD ile Sovyetler Birliği arasındaki soğuk savaşın yumuşamaya başladığı bir Birliği arasındaki soğuk savaşın yumuşamaya başladığı bir sırada) kurulmuştur.1 sırada) kurulmuştur.1 TİP, 27 Mayıs 1960’da darbeyi yapan 38 subayın oluş- TİP, 27 Mayıs 1960’da darbeyi yapan 38 subayın oluş- turmuş olduğu Milli Birlik yönetiminin siyasal partilerin turmuş olduğu Milli Birlik yönetiminin siyasal partilerin kurulması için tanımış olduğu süre bitimi olan 13 Şubat kurulması için tanımış olduğu süre bitimi olan 13 Şubat 1961 tarihinde İstanbul’da 12 sendikacı tarafından kurul- 1961 tarihinde İstanbul’da 12 sendikacı tarafından kurul- muştur. Bu sendikacılar o dönemin mevcut tek sendikal muştur. Bu sendikacılar o dönemin mevcut tek sendikal örgütü Türk-İş’in sol kanadında yer alan sendikaların baş- örgütü Türk-İş’in sol kanadında yer alan sendikaların baş- kanları veya genel sekreterleriydi. Sosyalizmle ilgileri olma- kanları veya genel sekreterleriydi. Sosyalizmle ilgileri olma- yan bu kurucuların sendika yöneticiliğinden siyasal parti yan bu kurucuların sendika yöneticiliğinden siyasal parti yöneticiliğine adım atmalarının arka planında işçi sınıfının yöneticiliğine adım atmalarının arka planında işçi sınıfının haklarının ve çıkarlarının korunmasında işçilerin çatısı al- haklarının ve çıkarlarının korunmasında işçilerin çatısı al- tında toplanacağı bir işçi partisinin oluşturulmasının zorunlu tında toplanacağı bir işçi partisinin oluşturulmasının zorunlu olduğu anlayışı vardı. Diğer partilerin işçi sınıfını iktidara olduğu anlayışı vardı. Diğer partilerin işçi sınıfını iktidara gelmek için bir basamak olarak kullanarak aldattığı düşün- gelmek için bir basamak olarak kullanarak aldattığı düşün- cesi egemendi. Bu ortam içinde çoğunlukla özel sektörde cesi egemendi. Bu ortam içinde çoğunlukla özel sektörde örgütlü ve CHP’ye yakınlık duymayan, partiler üstü sendi- örgütlü ve CHP’ye yakınlık duymayan, partiler üstü sendi- kacılık anlayışını ciddi bir biçimde eleştiren bir grup sendika kacılık anlayışını ciddi bir biçimde eleştiren bir grup sendika

1 Ünsal, Artun, Umuttan Yalnızlığa Türkiye İşçi Partisi (1961-1971), 1 Ünsal, Artun, Umuttan Yalnızlığa Türkiye İşçi Partisi (1961-1971), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2002, s.1. Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2002, s.1.

88 88 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler yöneticisi bir işçi partisi kurulması konusunda ilke kararı yöneticisi bir işçi partisi kurulması konusunda ilke kararı aldılar. Parti kurulması işini tartışma boyutundan çıkararak aldılar. Parti kurulması işini tartışma boyutundan çıkararak somutlaştıran sendikacılardan Rıza Kuas, Kemal Türkler ve somutlaştıran sendikacılardan Rıza Kuas, Kemal Türkler ve İbrahim Güzelce ‘ye göre, “27 Mayıs’tan sonra ülke daha İbrahim Güzelce ‘ye göre, “27 Mayıs’tan sonra ülke daha demokratik bir kimlik kazanmış ve sendikal çalışmalar ra- demokratik bir kimlik kazanmış ve sendikal çalışmalar ra- hatlamıştı”.2 Partinin kuruluş çalışmalarını yürütmek için hatlamıştı”.2 Partinin kuruluş çalışmalarını yürütmek için görevlendirilen sendikacılar, partinin adının Türkiye İşçi görevlendirilen sendikacılar, partinin adının Türkiye İşçi Partisi olması konusunda anlaştılar. Parti başkanı için adı Partisi olması konusunda anlaştılar. Parti başkanı için adı geçenlerden bir kısmı öneriyi kabul etmezken, bazı adaylara geçenlerden bir kısmı öneriyi kabul etmezken, bazı adaylara itiraz edilerek onların başkan olması halinde partiden ayrıla- itiraz edilerek onların başkan olması halinde partiden ayrıla- cakları mesajı verenler olmuştur. Sonunda sendikacı kesim- cakları mesajı verenler olmuştur. Sonunda sendikacı kesim- den başkan adayı olarak Nuri Beşer ve Avni Erkalın kaldılar. den başkan adayı olarak Nuri Beşer ve Avni Erkalın kaldılar. Aydın kesimden de adaylar düşünülmüştü. Parti başkanının Aydın kesimden de adaylar düşünülmüştü. Parti başkanının milliyetçi, anti-faşist ve anti-komünist olması gerektiği ço- milliyetçi, anti-faşist ve anti-komünist olması gerektiği ço- ğunlukla kabul edildi.3 ğunlukla kabul edildi.3 Partinin kuruluş çalışmaları sırasında Türk-İş’in liderleri Partinin kuruluş çalışmaları sırasında Türk-İş’in liderleri olan Nuri Beşer ve Seyfi Demirsoy ile diyaloglarını sürdüren olan Nuri Beşer ve Seyfi Demirsoy ile diyaloglarını sürdüren sendikacıların Türk-İş’i kurulacak TİP’i destekleme konu- sendikacıların Türk-İş’i kurulacak TİP’i destekleme konu- sundaki umutları, o dönemde Türk-İş genel sekreteri olan sundaki umutları, o dönemde Türk-İş genel sekreteri olan Halil Tunç’un ağır basmasıyla yayınlanan Temsilciler Mec- Halil Tunç’un ağır basmasıyla yayınlanan Temsilciler Mec- lisi bildirisiyle kaybolmuştur. Bildiride yeni partiye yol lisi bildirisiyle kaybolmuştur. Bildiride yeni partiye yol açıklığı dilenirken, kendi yönetimleri dışındaki bir partiye açıklığı dilenirken, kendi yönetimleri dışındaki bir partiye icazet vermeyecekleri belirtilmiştir.4 TİP’i kuran 12 sendi- icazet vermeyecekleri belirtilmiştir.4 TİP’i kuran 12 sendi- kacı şunlardır: 5 kacı şunlardır: 5

2 Yage., s.78 2 Yage., s.78 3 Varuy, N., Türkiye İşçi Partisi Tarihi: 1961-1971 Olaylar-Belgeler- 3 Varuy, N., Türkiye İşçi Partisi Tarihi: 1961-1971 Olaylar-Belgeler- Yorumlar, yayımlanmamış çalışma (teksir), 1975, s.10-11 Yorumlar, yayımlanmamış çalışma (teksir), 1975, s.10-11 4 Varuy, Yage, s.11 4 Varuy, Yage, s.11 5 Sargın, Nihat, TİP’li Yıllar (1961-1971) c.1, Felis Yayınevi, 2001, s.116- 5 Sargın, Nihat, TİP’li Yıllar (1961-1971) c.1, Felis Yayınevi, 2001, s.116- 117 117

89 89 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

1- Maden-İş Genel Başkanı Kemal Türkler 1- Maden-İş Genel Başkanı Kemal Türkler 2- İstanbul İşçi Sendikaları Birliği Başkanı Avni Erakalın 2- İstanbul İşçi Sendikaları Birliği Başkanı Avni Erakalın 3- İstanbul İşçi Sendikaları Birliği Genel Sekreteri Şaban 3- İstanbul İşçi Sendikaları Birliği Genel Sekreteri Şaban Yıldız Yıldız 4- İstanbul Basın Teknisyenleri Sendikası Genel Sekreteri 4- İstanbul Basın Teknisyenleri Sendikası Genel Sekreteri İbrahim Güzelce İbrahim Güzelce 5- Lastik-iş Genel Başkanı Rıza Kuas 5- Lastik-iş Genel Başkanı Rıza Kuas 6- Oleyis (Otel, Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sen- 6- Oleyis (Otel, Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sen- dikası) Üyesi Kemal Nebioğlu dikası) Üyesi Kemal Nebioğlu 7- İstanbul Yaprak Tütün İşçileri Sendikası Başkanı Hü- 7- İstanbul Yaprak Tütün İşçileri Sendikası Başkanı Hü- seyin Uslubaş seyin Uslubaş 8- İstanbul Basın Teknisyenleri Sendikası Başkanı Salih 8- İstanbul Basın Teknisyenleri Sendikası Başkanı Salih Özkarabay Özkarabay 9- Müskirat (alkollü içkiler) İşçileri Sendikaları Federas- 9- Müskirat (alkollü içkiler) İşçileri Sendikaları Federas- yonu Genel Başkanı İbrahim Denizcier yonu Genel Başkanı İbrahim Denizcier 10-İstanbul İşçi Sendikaları Birliği İcra Heyeti Üyesi Adnan 10-İstanbul İşçi Sendikaları Birliği İcra Heyeti Üyesi Adnan Arkın Arkın 11-İstanbul Çikolata Sanayii İşçileri Sendika Başkanı Ahmet 11-İstanbul Çikolata Sanayii İşçileri Sendika Başkanı Ahmet Muşlu Muşlu 12-İlaç ve Kimya İşçileri Sendikası Başkanı Saffet Göksüz- 12-İlaç ve Kimya İşçileri Sendikası Başkanı Saffet Göksüz- oğlu oğlu Partinin kuruluşuna gerçekte ön ayak olan sendikacılar Partinin kuruluşuna gerçekte ön ayak olan sendikacılar Türkler, Erakalın, Yıldız, Güzelce ve Nebioğlu’dur.6 Türkler, Erakalın, Yıldız, Güzelce ve Nebioğlu’dur.6

6 Sülker, Kemal, Sendikacılar ve Politika, May Yayınları, 1975, 6 Sülker, Kemal, Sendikacılar ve Politika, May Yayınları, 1975, s.190-191 s.190-191

90 90 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

TİP’in kuruluşunun ilan edildiği gün, kurucuların dü- TİP’in kuruluşunun ilan edildiği gün, kurucuların dü- zenledikleri basın toplantısında ülkede ‘’sınıf’’ sözcüğünün zenledikleri basın toplantısında ülkede ‘’sınıf’’ sözcüğünün yasaklandığı ve tabu sayıldığı bir ortamda ezilen işçi yasaklandığı ve tabu sayıldığı bir ortamda ezilen işçi sınıfının haklarını korumak için ortaya çıktıklarını belirttik- sınıfının haklarını korumak için ortaya çıktıklarını belirttik- leri halde, sosyalizmi hatırlatacak herhangi bir ilke ya da leri halde, sosyalizmi hatırlatacak herhangi bir ilke ya da hedeften söz edilmiyordu.7 TİP, Türk siyasal yaşamında hedeften söz edilmiyordu.7 TİP, Türk siyasal yaşamında başka partilerden koparılarak değil, parlamento dışında başka partilerden koparılarak değil, parlamento dışında kendi olanaklarıyla siyasal yaşama katılan ilk örnektir. kendi olanaklarıyla siyasal yaşama katılan ilk örnektir. Tarihsel gelişim Tarihsel gelişim Partinin tarihsel gelişimine baktığımızda birinci dönemin Partinin tarihsel gelişimine baktığımızda birinci dönemin ‘’yalnız sendikacılar’’ dönemi olduğunu görmekteyiz. Bu ‘’yalnız sendikacılar’’ dönemi olduğunu görmekteyiz. Bu dönemde parti yönetim ve teşkilatında ağırlık sendikacı ve dönemde parti yönetim ve teşkilatında ağırlık sendikacı ve işçilere verilmiş, aydınlara karşı mesafeli durulmuş; kuru- işçilere verilmiş, aydınlara karşı mesafeli durulmuş; kuru- cular, partinin denetimlerinden çıkıp aydınların eline geç- cular, partinin denetimlerinden çıkıp aydınların eline geç- memesi için özel bir çaba göstererek parti tüzüğünde, parti memesi için özel bir çaba göstererek parti tüzüğünde, parti yönetim kurullarında işçi ve sendikacı sayısının yarıdan yönetim kurullarında işçi ve sendikacı sayısının yarıdan aşağı düşmemesi için düzenleme yapmışlardı. Kurucular aşağı düşmemesi için düzenleme yapmışlardı. Kurucular örgütlenmeye öncelikle işçiler arasında başlama stratejisi örgütlenmeye öncelikle işçiler arasında başlama stratejisi çerçevesinde Mart 1961’den başlayarak sanayi bölgelerine çerçevesinde Mart 1961’den başlayarak sanayi bölgelerine yöneldiler, İstanbul’un ardından Kocaeli, İzmir, Adana ve yöneldiler, İstanbul’un ardından Kocaeli, İzmir, Adana ve Gaziantep ilk kurulan il örgütleriydi.8 Türk-İş’ten umduğu Gaziantep ilk kurulan il örgütleriydi.8 Türk-İş’ten umduğu desteği bulamayan parti, tüm örgütlenme ve genişleme ça- desteği bulamayan parti, tüm örgütlenme ve genişleme ça- lışmalarına rağmen kamuoyunun ilgisini çekememiş, sendi- lışmalarına rağmen kamuoyunun ilgisini çekememiş, sendi- kacı olan yöneticilerden fazla bir yakınlık görmeyen aydın- kacı olan yöneticilerden fazla bir yakınlık görmeyen aydın- lar da partiye karşı şüpheli bir tavır içinde olmuşlardır.9 Parti lar da partiye karşı şüpheli bir tavır içinde olmuşlardır.9 Parti

7 Vatan, 14 Şubat 1961 7 Vatan, 14 Şubat 1961 8 Ünsal, Yage, s.91 8 Ünsal, Yage, s.91 9 Sargın, Yage, s.354 9 Sargın, Yage, s.354

91 91 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler yasaların öngördüğü en az on beş ilde örgütlenme şartını yasaların öngördüğü en az on beş ilde örgütlenme şartını yerine getirememesi nedeniyle 1961 seçimlerine katılama- yerine getirememesi nedeniyle 1961 seçimlerine katılama- mış ve bu yüzden Genel Başkan istifa etmişti.10 TİP yöne- mış ve bu yüzden Genel Başkan istifa etmişti.10 TİP yöne- ticileri arasında sol aydınlara açılma ve parti yönetiminin ticileri arasında sol aydınlara açılma ve parti yönetiminin nasıl olması gerektiği konularında tartışmalar başlamış ve nasıl olması gerektiği konularında tartışmalar başlamış ve uzlaşmaya varılmıştır. Karar, partinin dışa açılması, aydın- uzlaşmaya varılmıştır. Karar, partinin dışa açılması, aydın- larla işbirliği yapılması, ‘’Sendikacı Kulübü’’ olmaktan larla işbirliği yapılması, ‘’Sendikacı Kulübü’’ olmaktan çıkarılması yönünde olmuştur. çıkarılması yönünde olmuştur. Bu dönemden sonra, sınırlı da olsa bir dışa açılma dö- Bu dönemden sonra, sınırlı da olsa bir dışa açılma dö- nemi başlamıştır.11 Partiyi aydınlardan korumak hatta onlara nemi başlamıştır.11 Partiyi aydınlardan korumak hatta onlara kaptırmamak düşüncesinden kurtulan kurucu yöneticiler, kaptırmamak düşüncesinden kurtulan kurucu yöneticiler, partilerine ‘’yeni kan’’ getirebilecek aydın bir lider arama partilerine ‘’yeni kan’’ getirebilecek aydın bir lider arama çabasına giriştiler. Başlangıçta birçok kişinin adı geçmesine çabasına giriştiler. Başlangıçta birçok kişinin adı geçmesine rağmen, sonuçta üniversite ve diğer çevrelerde sol görüşleri rağmen, sonuçta üniversite ve diğer çevrelerde sol görüşleri ve Amerika karşıtı tutumu yüzünden CHP ve DP iktidarla- ve Amerika karşıtı tutumu yüzünden CHP ve DP iktidarla- rıyla başı derde girmiş ve görevinden uzaklaştırılmış olan rıyla başı derde girmiş ve görevinden uzaklaştırılmış olan Doç. Dr. Mehmet Ali Aybar üzerinde birleştiler.12 Kurucular Doç. Dr. Mehmet Ali Aybar üzerinde birleştiler.12 Kurucular yayınladıkları bildiride bütün çalışan halk kitlelerini hakkı yayınladıkları bildiride bütün çalışan halk kitlelerini hakkı ile temsil edebilecek bir seviyeye getirme kararı aldıklarını ile temsil edebilecek bir seviyeye getirme kararı aldıklarını bildirerek parti programını benimseyen herkese hangi sınıf- bildirerek parti programını benimseyen herkese hangi sınıf- tan olursa olsun kapılarının açık olduğunu açıklamışlardır. tan olursa olsun kapılarının açık olduğunu açıklamışlardır. Aybar gibi ilericiliği ve yürekliliği tartışılamayacak bir is- Aybar gibi ilericiliği ve yürekliliği tartışılamayacak bir is- min TİP’e girmesi sol aydınları harekete geçirdi. TİP yöneti- min TİP’e girmesi sol aydınları harekete geçirdi. TİP yöneti- cileri işi sıkı tutuyor, partiyi denetimleri altında tutmak için cileri işi sıkı tutuyor, partiyi denetimleri altında tutmak için öncelikle güvendikleri isimlere görev veriyordu.13 Ancak, Ge- öncelikle güvendikleri isimlere görev veriyordu.13 Ancak, Ge-

10 Ünsal, Yage, s.93 10 Ünsal, Yage, s.93 11 Yage, s.93 11 Yage, s.93 12 Yage, s.94 12 Yage, s.94 13 Yage, s.98 13 Yage, s.98

92 92 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler nel Yönetim Kurulu üyelerinin belirlenmesinden sonra nel Yönetim Kurulu üyelerinin belirlenmesinden sonra kurucu komitelerin ortadan kalkmasıyla birlikte bir ölçüde kurucu komitelerin ortadan kalkmasıyla birlikte bir ölçüde kurucuların vesayetinden kurtulunmuş ve yöneticiler ilk kez kurucuların vesayetinden kurtulunmuş ve yöneticiler ilk kez demokratik bir seçimle belirlenmiş oluyordu. demokratik bir seçimle belirlenmiş oluyordu. TİP’in sınırlı açılım yaptığı dönemde birbirini yakından TİP’in sınırlı açılım yaptığı dönemde birbirini yakından tanıyan sendikacı, avukat ve yazar grubundan oluşan dar bir tanıyan sendikacı, avukat ve yazar grubundan oluşan dar bir çevreyi aşamadığı açıktı. Sıra, yurt çapında örgütlenmeye ve çevreyi aşamadığı açıktı. Sıra, yurt çapında örgütlenmeye ve kamuoyuna daha etkin bir biçimde hitap etmeye gelmişti. kamuoyuna daha etkin bir biçimde hitap etmeye gelmişti. Aralarında Behice Boran, Sadun Aren, Rasih Nuri İleri’nin Aralarında Behice Boran, Sadun Aren, Rasih Nuri İleri’nin de olduğu yeni aydınların katılımıyla TİP’in program ve de olduğu yeni aydınların katılımıyla TİP’in program ve tüzük geliştirme hazırlıklarını hızlandırması partiye yeni bir tüzük geliştirme hazırlıklarını hızlandırması partiye yeni bir canlılık getirmişti.14 Yeni yönetimin iş başına geçmesiyle canlılık getirmişti.14 Yeni yönetimin iş başına geçmesiyle birlikte 1962 ortalarından itibaren eylemlerini artıran ve birlikte 1962 ortalarından itibaren eylemlerini artıran ve adını duyuran partinin, gelişme döneminde belli çevrelerden adını duyuran partinin, gelişme döneminde belli çevrelerden tepkiler alınması ve kurucu sendikacılar üzerinde baskıların tepkiler alınması ve kurucu sendikacılar üzerinde baskıların yoğunlaşması kaçınılmaz oldu. TİP 1963 Şubatı’nda ilk kez yoğunlaşması kaçınılmaz oldu. TİP 1963 Şubatı’nda ilk kez parlamentoda temsil edilme olanağına kavuştu. İki bağımsız parlamentoda temsil edilme olanağına kavuştu. İki bağımsız senatörün TİP’e girmesiyle birlikte parti yeni kişiliğini, ka- senatörün TİP’e girmesiyle birlikte parti yeni kişiliğini, ka- muoyuna ilk kez TCK’nın (Türk Ceza Kanunu’nun) 141. Ve muoyuna ilk kez TCK’nın (Türk Ceza Kanunu’nun) 141. Ve 142. Maddelerinin kaldırılması yolunda parlamento içinde 142. Maddelerinin kaldırılması yolunda parlamento içinde ve dışında başlattığı kampanya ile duyurdu. Anayasa Mah- ve dışında başlattığı kampanya ile duyurdu. Anayasa Mah- kemesi’nin, TİP’in 141. Ve 142. maddelerin iptali istemiyle kemesi’nin, TİP’in 141. Ve 142. maddelerin iptali istemiyle açtığı dava üzerine, verdiği karar yankı uyandırmış, anılan açtığı dava üzerine, verdiği karar yankı uyandırmış, anılan maddeler Anayasaya aykırı bulunmasa da rejimin sosya- maddeler Anayasaya aykırı bulunmasa da rejimin sosya- lizme açık olduğu yinelenmiştir.15 Bu da kamuoyunda meş- lizme açık olduğu yinelenmiştir.15 Bu da kamuoyunda meş-

14 Kanbolat, Y., Olduğu Gibi, Eski Türkiye İşçi Partisi Üzerine Anılar, 14 Kanbolat, Y., Olduğu Gibi, Eski Türkiye İşçi Partisi Üzerine Anılar, Bayır Yayınları, 1979, s.39 Bayır Yayınları, 1979, s.39 15 Ünsal, Yage, s.100 15 Ünsal, Yage, s.100

93 93 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler rulaşmak amacında olan bir sol parti için önemli bir destekti. rulaşmak amacında olan bir sol parti için önemli bir destekti. TİP 1963 yerel seçimlerine katıldı, seçime katıldığı 9 il ve TİP 1963 yerel seçimlerine katıldı, seçime katıldığı 9 il ve 35 ilçede başlangıç için umut veren 35 bin oy aldı. Oyların 35 ilçede başlangıç için umut veren 35 bin oy aldı. Oyların 20 bini İstanbul’dan çıkmıştı.16 20 bini İstanbul’dan çıkmıştı.16 Parti için çok önem taşıyan 1. Büyük Kongre’de yeni Parti için çok önem taşıyan 1. Büyük Kongre’de yeni program ve tüzük kabul edildi. TİP, belirli sendikacı ve ay- program ve tüzük kabul edildi. TİP, belirli sendikacı ve ay- dınların elinde ‘’kişiler partisi’’ olma durumunu uzun bir dınların elinde ‘’kişiler partisi’’ olma durumunu uzun bir süre korumasına rağmen, yerel örgütlenme düzeyinin yük- süre korumasına rağmen, yerel örgütlenme düzeyinin yük- selmesi, genç kuşaktan ve değişik çevrelerden de yeni yöne- selmesi, genç kuşaktan ve değişik çevrelerden de yeni yöne- ticilerin ortaya çıkmasını kolaylaştırmıştı. ticilerin ortaya çıkmasını kolaylaştırmıştı. TİP, 1962 sonlarından başlayarak çeşitli saldırılara hedef TİP, 1962 sonlarından başlayarak çeşitli saldırılara hedef olmuş, toplantıları ve binaları basılmıştır. Partinin komünist olmuş, toplantıları ve binaları basılmıştır. Partinin komünist bir örgüt olduğu suçlamaları sağ güçlerce sık sık yapılı- bir örgüt olduğu suçlamaları sağ güçlerce sık sık yapılı- yordu. TİP, 1965 genel seçimlerinde ‘’milli bakiye’’ siste- yordu. TİP, 1965 genel seçimlerinde ‘’milli bakiye’’ siste- minden yararlanarak 15 milletvekiliyle TBMM’ye girdi ve minden yararlanarak 15 milletvekiliyle TBMM’ye girdi ve yepyeni bir rüzgâr estirdi. Bir avuç TİP milletvekili Mec- yepyeni bir rüzgâr estirdi. Bir avuç TİP milletvekili Mec- lis’te yaptıkları konuşmalarla dikkatleri üzerlerine çektiler.17 lis’te yaptıkları konuşmalarla dikkatleri üzerlerine çektiler.17 Anayasa Mahkemesi’nde en çok dava açan parti olan Anayasa Mahkemesi’nde en çok dava açan parti olan TİP temsilcileri, Meclis’te tartaklanmalarına ve dayak ye- TİP temsilcileri, Meclis’te tartaklanmalarına ve dayak ye- melerine rağmen, her konuda sistemi sorgulayarak reform melerine rağmen, her konuda sistemi sorgulayarak reform taleplerini sürdürdüler. taleplerini sürdürdüler. 1964 yılındaki İzmir Kongresi sonunda parti yöneti- 1964 yılındaki İzmir Kongresi sonunda parti yöneti- minde çıkan anlaşmazlıkların istifalar ve uzaklaştırmalarla minde çıkan anlaşmazlıkların istifalar ve uzaklaştırmalarla sonuçlanmasının ardından, 1966 yılında Malatya’da toplanan sonuçlanmasının ardından, 1966 yılında Malatya’da toplanan

16 Yage, s.100 16 Yage, s.100 17 Yage, s.5 17 Yage, s.5

94 94 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

TİP 2. Kongresi’nde “milli demokratik devrim’’ ve TİP 2. Kongresi’nde “milli demokratik devrim’’ ve “sosyalist devrim” tartışmaları parti içindeki ciddi görüş “sosyalist devrim” tartışmaları parti içindeki ciddi görüş ayrılıklarını daha da artırdı. Bu Kongre’de alınan kararlarla ayrılıklarını daha da artırdı. Bu Kongre’de alınan kararlarla MDD’ci kanadın yenilgisi tescil ediliyordu.18 1968 yılında MDD’ci kanadın yenilgisi tescil ediliyordu.18 1968 yılında başlayan üniversite işgal ve boykotlarıyla kendini gösteren başlayan üniversite işgal ve boykotlarıyla kendini gösteren bağımsız öğrenci gençlik eylemlerine karşı olan TİP yöneti- bağımsız öğrenci gençlik eylemlerine karşı olan TİP yöneti- cilerinin bu tutumu, militan gençliğin büyük bir bölümünün cilerinin bu tutumu, militan gençliğin büyük bir bölümünün TİP’ ten giderek uzaklaşmalarına ve MDD’ci akımın güç- TİP’ ten giderek uzaklaşmalarına ve MDD’ci akımın güç- lenmesine yol açacaktı. TİP’le olan bağlarını kopartan Dev- lenmesine yol açacaktı. TİP’le olan bağlarını kopartan Dev- Genç’li gençler, bağımsız radikal örgütlenmeler içine gire- Genç’li gençler, bağımsız radikal örgütlenmeler içine gire- rek parti içinde en dinamik grubu oluşturan genç militan rek parti içinde en dinamik grubu oluşturan genç militan güçlerin erimesine neden oldu.19 güçlerin erimesine neden oldu.19 SSCB’nin Çekoslovakya’yı işgalinden sonra iyice su yü- SSCB’nin Çekoslovakya’yı işgalinden sonra iyice su yü- züne çıkan parti içi ayrılıklar sonucunda görünürde tek, fakat züne çıkan parti içi ayrılıklar sonucunda görünürde tek, fakat esasta iki başlı bir kuruluşa dönüşen TİP, 1969 genel seçim- esasta iki başlı bir kuruluşa dönüşen TİP, 1969 genel seçim- lerine parti içi ve dışı sert muhalefet içinde olumsuz koşul- lerine parti içi ve dışı sert muhalefet içinde olumsuz koşul- larda girerek ancak iki milletvekilliği kazanabildi. Genel larda girerek ancak iki milletvekilliği kazanabildi. Genel Başkan Mehmet Ali Aybar, Kasım 1969’da istifa etti. Parti Başkan Mehmet Ali Aybar, Kasım 1969’da istifa etti. Parti içi muhalefette başı çeken Behice Boran 1970’de Genel içi muhalefette başı çeken Behice Boran 1970’de Genel Sekreter seçildi. Türkiye’de “sol maceracı’’ eğilimli gençle- Sekreter seçildi. Türkiye’de “sol maceracı’’ eğilimli gençle- rin eylemlerini endişe ile izleyen TİP, artan sağcı şiddetle de rin eylemlerini endişe ile izleyen TİP, artan sağcı şiddetle de karşılaşıyordu. karşılaşıyordu. Ülkede işçi hareketleri yaygınlaşırken; dönemin en Ülkede işçi hareketleri yaygınlaşırken; dönemin en önemli gelişmesi, 15-16 Haziran 1970’de DİSK’e bağlı iş- önemli gelişmesi, 15-16 Haziran 1970’de DİSK’e bağlı iş- çilerin özellikle İstanbul ve Gebze gibi önemli sanayi merkez- çilerin özellikle İstanbul ve Gebze gibi önemli sanayi merkez-

18 Ünsal, Yage, s.7 18 Ünsal, Yage, s.7 19 Yage, s.9 19 Yage, s.9

95 95 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler lerinde büyük gösteriler düzenlemesi olmuştur. Grev ve lerinde büyük gösteriler düzenlemesi olmuştur. Grev ve toplusözleşme yetkilerinin sadece Türk-İş’e bağlı sendika- toplusözleşme yetkilerinin sadece Türk-İş’e bağlı sendika- lara tanınmasını protesto amacıyla düzenlenen bu eylemler, lara tanınmasını protesto amacıyla düzenlenen bu eylemler, güvenlik güçlerince bastırılarak sıkıyönetim mahkemele- güvenlik güçlerince bastırılarak sıkıyönetim mahkemele- rinde yargılandı. 12 Mart 1971 askeri muhtırasıyla dolaylı rinde yargılandı. 12 Mart 1971 askeri muhtırasıyla dolaylı bir askeri darbenin gerçekleşmesine Türkiye’de açıkça karşı bir askeri darbenin gerçekleşmesine Türkiye’de açıkça karşı çıkan tek parti olan ve sıkıyönetim yasasının iptali için Ana- çıkan tek parti olan ve sıkıyönetim yasasının iptali için Ana- yasa Mahkemesi’ne başvuran TİP için, 1971-1973 arası yasa Mahkemesi’ne başvuran TİP için, 1971-1973 arası dönem kötü geçecekti.20 Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı dönem kötü geçecekti.20 Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından 11.6.1971’de açılan davayla TİP’in temelli kapa- tarafından 11.6.1971’de açılan davayla TİP’in temelli kapa- tılması isteniyor, Anayasa Mahkemesi’nce 20.7.1971’de tılması isteniyor, Anayasa Mahkemesi’nce 20.7.1971’de verilen kararla ‘’temelli kapatma’’ talebi yerinde bulunuyor verilen kararla ‘’temelli kapatma’’ talebi yerinde bulunuyor ve TİP kapatılıyordu.21 ve TİP kapatılıyordu.21 TİP’in 1975’de başlayan ikinci dönemi, sol düşünce ve TİP’in 1975’de başlayan ikinci dönemi, sol düşünce ve örgütlenme açısından bu partinin ilk on yılına, hele hele örgütlenme açısından bu partinin ilk on yılına, hele hele 1963-1968 dönemine göre daha sınırlı bir iz bıraktı. 1975- 1963-1968 dönemine göre daha sınırlı bir iz bıraktı. 1975- 1980 döneminde TİP, küçük sol partilerden biri olmanın 1980 döneminde TİP, küçük sol partilerden biri olmanın ötesine geçemedi. Marksist solun kendi içine kapalı, dışla- ötesine geçemedi. Marksist solun kendi içine kapalı, dışla- yıcı politikalar izleyen, kitleleri ikna edici uzlaşmalar üret- yıcı politikalar izleyen, kitleleri ikna edici uzlaşmalar üret- mek yerine, kendi durumunu tekrarlamakla yetinen, yaratı- mek yerine, kendi durumunu tekrarlamakla yetinen, yaratı- cılığı sınırlı bir kuruluş olarak algılanmayı aşamadı.22 1971 cılığı sınırlı bir kuruluş olarak algılanmayı aşamadı.22 1971 yılında kapatılıp yöneticilerinden önemli bir bölümü 12-15 yılında kapatılıp yöneticilerinden önemli bir bölümü 12-15 yıl ceza alan, 1975 sonrasında üyeleri, yerel ve merkez kad- yıl ceza alan, 1975 sonrasında üyeleri, yerel ve merkez kad- roları önemli ölçüde baskılarla ve saldırılarla karşılaşan, roları önemli ölçüde baskılarla ve saldırılarla karşılaşan, saflarından onlarca kişinin öldürüldüğü bir partidir. Hazırlanan saflarından onlarca kişinin öldürüldüğü bir partidir. Hazırlanan

20 Yage, s.20 20 Yage, s.20 21 Yage, s.21 21 Yage, s.21 22 Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, c.8 Sol, İletişim Yayınları, 2007, s.432. 22 Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, c.8 Sol, İletişim Yayınları, 2007, s.432.

96 96 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler parti programı, baskın karakter olarak sol-sekter bir parti programı, baskın karakter olarak sol-sekter bir programdı. TİP’in Marksist soldaki öteki odakları önemsiz programdı. TİP’in Marksist soldaki öteki odakları önemsiz görmesi, işçiciliğe kayan bir politik yaklaşımla DİSK üyesi görmesi, işçiciliğe kayan bir politik yaklaşımla DİSK üyesi sendikalarda verilecek bir mücadele ile öncü işçilerin, özel- sendikalarda verilecek bir mücadele ile öncü işçilerin, özel- likle de sendika liderlerinin kazanılmasının politik birlik likle de sendika liderlerinin kazanılmasının politik birlik sorununu çözmeye yeteceğini varsayması, kendi yakın çev- sorununu çözmeye yeteceğini varsayması, kendi yakın çev- resi içindeki mücadelelere hapsolmasına, sekterlik yarışı resi içindeki mücadelelere hapsolmasına, sekterlik yarışı dışına çıkamamasına yol açtı.23 dışına çıkamamasına yol açtı.23 Haziran 1977 genel seçimlerinde, Aralık 1977 yerel se- Haziran 1977 genel seçimlerinde, Aralık 1977 yerel se- çimlerinde, 1979 yılında yapılan Senato ara seçimlerinde çimlerinde, 1979 yılında yapılan Senato ara seçimlerinde çok düşük oylar alınarak başarısız kalınması; ezberin bo- çok düşük oylar alınarak başarısız kalınması; ezberin bo- zulmasına, kontrol gücünün dağılmasına yol açmış ve zulmasına, kontrol gücünün dağılmasına yol açmış ve MYK’daki tutucu kanadın direnişinin kırılarak yeni bir poli- MYK’daki tutucu kanadın direnişinin kırılarak yeni bir poli- tik çizgiyi ifade eden Tek Parti-Tek Cephe kararları alınmış- tik çizgiyi ifade eden Tek Parti-Tek Cephe kararları alınmış- tır. Bu kararlarla birlikte özellikle büyük şehir örgütleri ve tır. Bu kararlarla birlikte özellikle büyük şehir örgütleri ve partili gençler arasında hızla artan biçimde bir taraftar kaza- partili gençler arasında hızla artan biçimde bir taraftar kaza- nılmaya başlandı. Ancak, parti yönetiminde yer alan sekterci nılmaya başlandı. Ancak, parti yönetiminde yer alan sekterci kanadın yeniden inisiyatifi ele almasıyla birlikte partinin kanadın yeniden inisiyatifi ele almasıyla birlikte partinin başarısızlığı devam etti. Kendi içine kapanan TİP, 12 Eylül başarısızlığı devam etti. Kendi içine kapanan TİP, 12 Eylül 1980 askeri darbesi ile de kapatıldı.24 1980 askeri darbesi ile de kapatıldı.24 TİP’in İdeolojisi TİP’in İdeolojisi Partinin temel ilkelerini rejime ve anayasaya saygı, Ke- Partinin temel ilkelerini rejime ve anayasaya saygı, Ke- malist anti-emperyalizm, milliyetçilik, halkçılık ve devletçi- malist anti-emperyalizm, milliyetçilik, halkçılık ve devletçi- lik, halkın gündelik yaşamında gerçekleşen demokrasi, ka- lik, halkın gündelik yaşamında gerçekleşen demokrasi, ka- pitalist olmayan kalkınma yolu, doktrin bakımından bağım- pitalist olmayan kalkınma yolu, doktrin bakımından bağım- sızlık oluşturmaktadır. sızlık oluşturmaktadır.

23 Yage, s.435 23 Yage, s.435 24 Yage, s.469 24 Yage, s.469

97 97 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

1961 yılında hazırlanan ilk program, Cumhuriyet ve 1961 yılında hazırlanan ilk program, Cumhuriyet ve Anayasaya sadakatten bahsediyor, milli iradenin seçimle Anayasaya sadakatten bahsediyor, milli iradenin seçimle ortaya çıkmasını savunuyor ve demokratik devrimlere ödün ortaya çıkmasını savunuyor ve demokratik devrimlere ödün vermez biçimde sahip çıkıyordu. Kurucular iktidara demok- vermez biçimde sahip çıkıyordu. Kurucular iktidara demok- ratik olmayan yollardan gelme biçimlerini reddetmişlerdir.25 ratik olmayan yollardan gelme biçimlerini reddetmişlerdir.25 Parti tüzüğü ve 1964 programında ‘’Partinin Karakteri‘’ Parti tüzüğü ve 1964 programında ‘’Partinin Karakteri‘’ bölümünde, demokratik öncülükten söz ediliyor ve partinin bölümünde, demokratik öncülükten söz ediliyor ve partinin kanun yolundan iktidara gelmek isteyen siyasi bir teşkilat kanun yolundan iktidara gelmek isteyen siyasi bir teşkilat olduğu belirtiliyordu. İşçi sınıfından bahsedilirken, bir işçi olduğu belirtiliyordu. İşçi sınıfından bahsedilirken, bir işçi diktatörlüğünden değil, adil ve hür, demokratik Türkiye’nin diktatörlüğünden değil, adil ve hür, demokratik Türkiye’nin bilinçli tabakası kastediliyordu.26 TİP, özel mülkiyet ve bilinçli tabakası kastediliyordu.26 TİP, özel mülkiyet ve miras haklarına saygılıydı. Mülkiyet hakkında tek sınırlama miras haklarına saygılıydı. Mülkiyet hakkında tek sınırlama kamu yararı ilkesine göre yasalarla saptandığı biçimde kamu yararı ilkesine göre yasalarla saptandığı biçimde olabilirdi. Programda yurttaşların vicdani, dini, felsefi inanç olabilirdi. Programda yurttaşların vicdani, dini, felsefi inanç ve mezhep özgürlüklerine saygılı olunduğu belirtiliyor. ve mezhep özgürlüklerine saygılı olunduğu belirtiliyor. Laikliğin, din karşıtlığından değil, fanatizme, dinciliğe, dini Laikliğin, din karşıtlığından değil, fanatizme, dinciliğe, dini siyasete alet edilmesine karşı olmaktan geçtiğini ifade siyasete alet edilmesine karşı olmaktan geçtiğini ifade ediyordu. Sosyal adaletin sağlanmasından ve fırsat eşitliğin- ediyordu. Sosyal adaletin sağlanmasından ve fırsat eşitliğin- den yanaydı.27 den yanaydı.27 TİP kurucuları eylemlerinin başlangıcı olarak Kemalist TİP kurucuları eylemlerinin başlangıcı olarak Kemalist devrimleri esas almışlardı. Gerek ilk programda gerek 1964 devrimleri esas almışlardı. Gerek ilk programda gerek 1964 programında Mustafa Kemal’in 1 Aralık 1921’deki bir söy- programında Mustafa Kemal’in 1 Aralık 1921’deki bir söy- levinden aldıkları bir alıntıya, “hakkımızı korumak, bağım- levinden aldıkları bir alıntıya, “hakkımızı korumak, bağım- sızlığımızı güven altında bulundurabilmek için, toptan mil- sızlığımızı güven altında bulundurabilmek için, toptan mil- letçe bizi mahvetmek isteyen emperyalizme karşı, bizi yutmak- letçe bizi mahvetmek isteyen emperyalizme karşı, bizi yutmak-

25 TİP Programı, 1961, s.5. 25 TİP Programı, 1961, s.5. 26 TİP Programı, 1961, s.29. 26 TİP Programı, 1961, s.29. 27 Amacımız, Yolumuz, Yöntemimiz, TİP Ankara Araştırma ve Yayın 27 Amacımız, Yolumuz, Yöntemimiz, TİP Ankara Araştırma ve Yayın Bürosu, 1963, s.12. Bürosu, 1963, s.12.

98 98 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler mak isteyen kapitalizme karşı milletçe savaşmayı uygun mak isteyen kapitalizme karşı milletçe savaşmayı uygun gören bir doktrini izleyen insanlarız.’’ sözlerine yer vermiş- gören bir doktrini izleyen insanlarız.’’ sözlerine yer vermiş- tir. Yine parti programında, ‘’Atatürk diyor ki’’ veya ‘’Ön- tir. Yine parti programında, ‘’Atatürk diyor ki’’ veya ‘’Ön- der Atatürk’’ başlıkları altında O’nun görüşlerine yer verili- der Atatürk’’ başlıkları altında O’nun görüşlerine yer verili- yor, hedeflerinin bu görüşler doğrultusunda olduğu belirtili- yor, hedeflerinin bu görüşler doğrultusunda olduğu belirtili- yor.28 Genel başkan Mehmet Ali Aybar, 1962 yılında yaptığı yor.28 Genel başkan Mehmet Ali Aybar, 1962 yılında yaptığı açıklamada, partisinin Atatürkçülük ’ten hareket ettiğini ve açıklamada, partisinin Atatürkçülük ’ten hareket ettiğini ve ilhamını günümüz gerçeklerinden aldığı için Atatürkçülüğü ilhamını günümüz gerçeklerinden aldığı için Atatürkçülüğü de kalıplaştırmaktan kurtaran yüzde yüz bir doktrin partisi de kalıplaştırmaktan kurtaran yüzde yüz bir doktrin partisi olduğunu vurguluyordu.29 Artun Ünsal’a göre ‘’Bu çizgi olduğunu vurguluyordu.29 Artun Ünsal’a göre ‘’Bu çizgi görünürde sosyalizmden çok, sol Kemalizm’e yakın bir çiz- görünürde sosyalizmden çok, sol Kemalizm’e yakın bir çiz- gidir. Kemalizm’e olan saygı doğal olarak partiyi ulusçuluğa gidir. Kemalizm’e olan saygı doğal olarak partiyi ulusçuluğa götürüyordu’’.30 TİP’e göre milliyetçilik ister ekonomik ister götürüyordu’’.30 TİP’e göre milliyetçilik ister ekonomik ister siyasal olsun her türlü yabancı boyunduruğuna karşı olmaktı. siyasal olsun her türlü yabancı boyunduruğuna karşı olmaktı. Türkiye’yi Batı emperyalizmine karşı tarihin ilk kurtuluş Türkiye’yi Batı emperyalizmine karşı tarihin ilk kurtuluş savaşını kazanmış ülkesi olarak gören TİP, sahip çıktığı savaşını kazanmış ülkesi olarak gören TİP, sahip çıktığı Atatürkçü ulusçuluk bilinciyle anti-emperyalist ve anti-ka- Atatürkçü ulusçuluk bilinciyle anti-emperyalist ve anti-ka- pitalist bir niteliğe sahipti. pitalist bir niteliğe sahipti. TİP, programıyla, 1925-1950 arası iktidarı elinde bulun- TİP, programıyla, 1925-1950 arası iktidarı elinde bulun- duran CHP’nin Altı Ok ilkeleriyle de bağ kurmakta ve bu duran CHP’nin Altı Ok ilkeleriyle de bağ kurmakta ve bu ilkelerin halka dayandırılmadığı bir yana, halkın lehine de ilkelerin halka dayandırılmadığı bir yana, halkın lehine de uygulanmadığından amaçlarından saptırıldığı görüşündeydi.31 uygulanmadığından amaçlarından saptırıldığı görüşündeydi.31 Partinin demokrasi anlayışı sadece siyasal olan bir de- Partinin demokrasi anlayışı sadece siyasal olan bir de- mokrasi anlayışı değil, yanında ekonomik ve sosyal demok- mokrasi anlayışı değil, yanında ekonomik ve sosyal demok-

28 TİP Programı, 1961, s.5 28 TİP Programı, 1961, s.5 29 Vatan, 24 Eylül 1962 29 Vatan, 24 Eylül 1962 30 Ünsal, Yage, s.120 30 Ünsal, Yage, s.120 31 Yage, s.121 31 Yage, s.121

99 99 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler rasiyi de içeren geniş bir anlayıştır. Devletin emekten yana rasiyi de içeren geniş bir anlayıştır. Devletin emekten yana olması, yapılan işlemlerin, reformların gerçekten halk yara- olması, yapılan işlemlerin, reformların gerçekten halk yara- rına olabilmesi için halk kitlelerinin toplum hayatının her rına olabilmesi için halk kitlelerinin toplum hayatının her kesiminde bütün kademelerde söz ve karar sahibi olması kesiminde bütün kademelerde söz ve karar sahibi olması gerektiğini ileri süren parti, merkeziyetçi, halktan kopmuş, gerektiğini ileri süren parti, merkeziyetçi, halktan kopmuş, kırtasiyeci devlet anlayışına karşıydı. Parti programına göre, kırtasiyeci devlet anlayışına karşıydı. Parti programına göre, emekçi halk toplumun itici, yönetici ve düzenleyici gü- emekçi halk toplumun itici, yönetici ve düzenleyici gü- cüydü.32 cüydü.32 TİP, kalkınmanın birinci koşulunun ‘’kapitalist olma- TİP, kalkınmanın birinci koşulunun ‘’kapitalist olma- yan’’ bir yoldan geçtiği inancındaydı. Zira o güne kadar yan’’ bir yoldan geçtiği inancındaydı. Zira o güne kadar uygulanan ekonomik politikalar başarılı olamamış, Batılı uygulanan ekonomik politikalar başarılı olamamış, Batılı kalkınma modelleri Türkiye’de yeterli sonuçlara ulaşamamış kalkınma modelleri Türkiye’de yeterli sonuçlara ulaşamamış ve ülkenin kapitalist düzen içinde kalkınamayacağı ortaya ve ülkenin kapitalist düzen içinde kalkınamayacağı ortaya çıkmıştı. Ülkenin ekonomik ve toplumsal geri kalmışlıktan çıkmıştı. Ülkenin ekonomik ve toplumsal geri kalmışlıktan kurtarılmasını çok önemli gören TİP, devletçiliği değişen kurtarılmasını çok önemli gören TİP, devletçiliği değişen dozda liberal bir rol yerine, ‘’kapitalist olmayan’’ bir rol dozda liberal bir rol yerine, ‘’kapitalist olmayan’’ bir rol öneriyordu. Türkiye ancak bu şekilde kalkınabilirdi. Bu yol öneriyordu. Türkiye ancak bu şekilde kalkınabilirdi. Bu yol da sosyalizmdi. Yasal nedenlerden dolayı programda açıkça da sosyalizmdi. Yasal nedenlerden dolayı programda açıkça belirtilmese de kapitalist olmayan yoldan kastedilen buydu. belirtilmese de kapitalist olmayan yoldan kastedilen buydu. Bu yol, devletçi, plancı ve karma ekonomici bir yoldu. TİP’e Bu yol, devletçi, plancı ve karma ekonomici bir yoldu. TİP’e göre devletçilik emekten yana planlı bir devletçilik olma- göre devletçilik emekten yana planlı bir devletçilik olma- lıydı. Özel girişime, kamu kesimine yardımcılık görevi ve- lıydı. Özel girişime, kamu kesimine yardımcılık görevi ve- rilecekti. Kapitalist olmayan kalkınma yolu, emekçilerin rilecekti. Kapitalist olmayan kalkınma yolu, emekçilerin iktidarını zorunlu kıldığından, çözüm politikti. Parti prog- iktidarını zorunlu kıldığından, çözüm politikti. Parti prog- ramı, ülkedeki devletçilik uygulamasını da eleştiriyor; bu ramı, ülkedeki devletçilik uygulamasını da eleştiriyor; bu uygulamanın, halkın yararına değil de egemen sınıfların yara- uygulamanın, halkın yararına değil de egemen sınıfların yara-

32 TİP Programı, 1961, s.78 32 TİP Programı, 1961, s.78

100 100 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler rına işletildiğini ileri sürüyordu. Devletçilik, devlet tara- rına işletildiğini ileri sürüyordu. Devletçilik, devlet tara- fından sermaye birikiminin sağlanması ve emekçi yığınlar fından sermaye birikiminin sağlanması ve emekçi yığınlar yararına gerekli yatırımlarda kullanılmasıydı.33 yararına gerekli yatırımlarda kullanılmasıydı.33 TİP Tüzüğünde yapılan değişiklikle, eklenen demokratik, TİP Tüzüğünde yapılan değişiklikle, eklenen demokratik, bağımsız, sosyalist sözcüklerinin Türkiye’ye özgü bir sos- bağımsız, sosyalist sözcüklerinin Türkiye’ye özgü bir sos- yalizm modeli geliştirme çabası içerdiği görülmüştür. Bura- yalizm modeli geliştirme çabası içerdiği görülmüştür. Bura- daki bağımsızlıktan kastedilen sosyalist ilişkilerde sosyalist daki bağımsızlıktan kastedilen sosyalist ilişkilerde sosyalist devletlere ve partilere karşı herhangi bir doktriner bağımlılı- devletlere ve partilere karşı herhangi bir doktriner bağımlılı- ğın bulunmadığını vurgulamaktı. ğın bulunmadığını vurgulamaktı. Liderlik Liderlik TİP’in siyasal hayatında iki liderin öne çıktığını görüyo- TİP’in siyasal hayatında iki liderin öne çıktığını görüyo- ruz. Birincisi, Şubat 1962’den Kasım 1969’a kadar TİP Ge- ruz. Birincisi, Şubat 1962’den Kasım 1969’a kadar TİP Ge- nel Başkanlığı yapan, partinin tüzük ve programına damga- nel Başkanlığı yapan, partinin tüzük ve programına damga- sını vuran, 1965-1971 arası TİP milletvekilliği yapan Meh- sını vuran, 1965-1971 arası TİP milletvekilliği yapan Meh- met Ali Aybar; diğeri ise, bir dönem Aybar ile ortak müca- met Ali Aybar; diğeri ise, bir dönem Aybar ile ortak müca- dele yürüten, ancak 1968 yılı sonuna doğru ideolojik bir dele yürüten, ancak 1968 yılı sonuna doğru ideolojik bir çatışmaya giren ve 1970 sonunda Genel Başkan olan Behice çatışmaya giren ve 1970 sonunda Genel Başkan olan Behice Boran. Boran. Genel Başkanlığı döneminde gerek parti içinde gerek Genel Başkanlığı döneminde gerek parti içinde gerek parti dışında Türkiye solunun tartışmasız lideri kabul edilmiş parti dışında Türkiye solunun tartışmasız lideri kabul edilmiş olan Aybar, büyük ölçüde tutarlı ve gerçekçi bir çizgi izle- olan Aybar, büyük ölçüde tutarlı ve gerçekçi bir çizgi izle- miştir. Partinin 1962’den başlayarak çeşitli fırtınaları atlat- miştir. Partinin 1962’den başlayarak çeşitli fırtınaları atlat- masını sağlamış, sosyalizmin yolunu tıkayan yasalara karşı masını sağlamış, sosyalizmin yolunu tıkayan yasalara karşı mücadele etmiş, karşıt güçlerin sindirme çabaları ve saldırı- mücadele etmiş, karşıt güçlerin sindirme çabaları ve saldırı- larına karşı partiyi ayakta tutmuştur. Aybar, TİP’in canlanma larına karşı partiyi ayakta tutmuştur. Aybar, TİP’in canlanma

33 Amacımız, Yolumuz, Yöntemimiz, 1963, s.20. 33 Amacımız, Yolumuz, Yöntemimiz, 1963, s.20.

101 101 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler ve örgütlenmesinde başarılı olmuş; saygın kişiliğiyle ve örgütlenmesinde başarılı olmuş; saygın kişiliğiyle Partinin, kamuoyunda tanınmasında çok önemli bir rol oy- Partinin, kamuoyunda tanınmasında çok önemli bir rol oy- nayarak Türkiye sosyalizmine ve özellikle sosyalist bir par- nayarak Türkiye sosyalizmine ve özellikle sosyalist bir par- tinin ilk kez parlamentoya girişine önemli katkılar yapmıştır. tinin ilk kez parlamentoya girişine önemli katkılar yapmıştır. Aybar döneminde parti, ideolojik dengenin korunmasına Aybar döneminde parti, ideolojik dengenin korunmasına ağırlık veren orta yolcu bir çizgi izlemiştir. İnsancıl, güler ağırlık veren orta yolcu bir çizgi izlemiştir. İnsancıl, güler yüzlü, romantik ve soyut bir sosyalizmi savunması, somut yüzlü, romantik ve soyut bir sosyalizmi savunması, somut insana önem vermesi, 1970’ler Türkiye’sinde doktriner sos- insana önem vermesi, 1970’ler Türkiye’sinde doktriner sos- yalistlerle maceracı sosyalistlere ters gelse de tüm dünyada yalistlerle maceracı sosyalistlere ters gelse de tüm dünyada katı veya keskin sol görüşlerin, özellikle Sovyet rejiminin katı veya keskin sol görüşlerin, özellikle Sovyet rejiminin 1980’lerden 1990’larda hızlanan çöküşüyle birlikte Aybar’ın 1980’lerden 1990’larda hızlanan çöküşüyle birlikte Aybar’ın ülkeye özgü, bağımsız ve ulusal sosyalist anlayışının haklılı- ülkeye özgü, bağımsız ve ulusal sosyalist anlayışının haklılı- ğının dolaylı bir biçimde doğrulandığı görülmüştür. Partinin ğının dolaylı bir biçimde doğrulandığı görülmüştür. Partinin 4. Büyük kongresinden sonra, dar kadrolu bir parti haline 4. Büyük kongresinden sonra, dar kadrolu bir parti haline getirildiği suçlamasıyla istifa eden Aybar’a göre, aşırı bir getirildiği suçlamasıyla istifa eden Aybar’a göre, aşırı bir bürokratikleşme sonucu tabandan kopan ve yöneticileri bürokratikleşme sonucu tabandan kopan ve yöneticileri egemen sınıf haline sokan bir örgüt başarılı olamayacaktır. egemen sınıf haline sokan bir örgüt başarılı olamayacaktır. Diğer öne çıkan lider olan Behice Boran, 1938 yılında Diğer öne çıkan lider olan Behice Boran, 1938 yılında Türkiye’ye döndükten sonra, sosyoloji doçenti olarak A.Ü. Türkiye’ye döndükten sonra, sosyoloji doçenti olarak A.Ü. DTCF’de çalışan, üniversiteden 1948 yılında siyasal görüş- DTCF’de çalışan, üniversiteden 1948 yılında siyasal görüş- leri nedeniyle atılan, 1950 yılında Türk Barış Severler Ce- leri nedeniyle atılan, 1950 yılında Türk Barış Severler Ce- miyeti’nin kurucuları arasında olan, TBMM bilgisi ve onayı miyeti’nin kurucuları arasında olan, TBMM bilgisi ve onayı dışında Kore’ye asker gönderilmesini eleştiren mektubu dışında Kore’ye asker gönderilmesini eleştiren mektubu Adnan Menderes hükümetine göndermesinden dolayı hapis Adnan Menderes hükümetine göndermesinden dolayı hapis cezası alan, mücadeleci, örgütçü ve Marksist bir kişiliktir. cezası alan, mücadeleci, örgütçü ve Marksist bir kişiliktir. Ocak 1970’de Genel Sekreterliğe gelen Boran, Ekim Ocak 1970’de Genel Sekreterliğe gelen Boran, Ekim 1970’de Genel Başkan seçilerek partiyi kapatıldığı Mayıs 1970’de Genel Başkan seçilerek partiyi kapatıldığı Mayıs 1971’e kadar yönetmiştir. Boran yönetiminde TİP, sol kitle 1971’e kadar yönetmiştir. Boran yönetiminde TİP, sol kitle

102 102 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler partisi yerine doktriner bir sınıf partisi olmuştur. Boran, partisi yerine doktriner bir sınıf partisi olmuştur. Boran, ideolojik ayrılığa düştüğü Aybar’ın tersine Sovyetler Birliği ideolojik ayrılığa düştüğü Aybar’ın tersine Sovyetler Birliği Komünist Partisi’ne karşı daha dikkatli hatta destek verici Komünist Partisi’ne karşı daha dikkatli hatta destek verici bir çizgi sürdürmüştür. Boran, tüm yaşamı boyunca Tür- bir çizgi sürdürmüştür. Boran, tüm yaşamı boyunca Tür- kiye’ye ve sosyalizme bağlı kalmış, ancak pro-sovyet bir kiye’ye ve sosyalizme bağlı kalmış, ancak pro-sovyet bir enternasyonalizmden de vazgeçememiştir. TİP Genel Baş- enternasyonalizmden de vazgeçememiştir. TİP Genel Baş- kanı olarak gerek Anayasa Mahkemesi’nde TİP’in bölücülük kanı olarak gerek Anayasa Mahkemesi’nde TİP’in bölücülük yaptığı gerekçesiyle gerek sıkıyönetim mahkemesinde bir yaptığı gerekçesiyle gerek sıkıyönetim mahkemesinde bir grup TİP yöneticisiyle birlikte partiyi gizli bir komünist grup TİP yöneticisiyle birlikte partiyi gizli bir komünist örgüte dönüştürme suçlamasıyla açılan davalarda kendile- örgüte dönüştürme suçlamasıyla açılan davalarda kendile- rine karşı yöneltilen suçlamalara yüreklilikle cevap vermiş- rine karşı yöneltilen suçlamalara yüreklilikle cevap vermiş- tir. tir. Örgüt Yapısı Örgüt Yapısı TİP Tüzüğüne baktığımızda sürekli olan ve olmayan ka- TİP Tüzüğüne baktığımızda sürekli olan ve olmayan ka- rar organlarından oluşan bir örgüt şeması ortaya çıkmakta- rar organlarından oluşan bir örgüt şeması ortaya çıkmakta- dır. Sürekli olmayan karar organları, iki yılda bir tüm dele- dır. Sürekli olmayan karar organları, iki yılda bir tüm dele- gelerin katıldığı ulusal düzeydeki büyük kongre, yılda bir gelerin katıldığı ulusal düzeydeki büyük kongre, yılda bir defa il delegelerinin katıldığı il düzeyindeki il kongreleri, defa il delegelerinin katıldığı il düzeyindeki il kongreleri, yılda bir defa o ilçedeki tüm üyelerin katıldığı ilçe düzeyin- yılda bir defa o ilçedeki tüm üyelerin katıldığı ilçe düzeyin- deki ilçe kongreleri, mahalle ve köy düzeyindeki parti gö- deki ilçe kongreleri, mahalle ve köy düzeyindeki parti gö- revlileridir. Sürekli Organlar ise Ulusal Düzeyde Merkez revlileridir. Sürekli Organlar ise Ulusal Düzeyde Merkez Yönetim Kurulu, il düzeyinde il yönetim kurulu ve ilçe dü- Yönetim Kurulu, il düzeyinde il yönetim kurulu ve ilçe dü- zeyinde ilçe yönetim kuruludur. zeyinde ilçe yönetim kuruludur. TİP’in Dayandığı Toplumsal Taban TİP’in Dayandığı Toplumsal Taban Konuya ilişkin kısıtlı olan araştırma ve inceleme sonuçla- Konuya ilişkin kısıtlı olan araştırma ve inceleme sonuçla- rından yola çıkarak bazı tespitlerde bulunmak mümkündür. rından yola çıkarak bazı tespitlerde bulunmak mümkündür. 1965 ve 1969 seçimleri arasındaki TİP oylarının değişimini 1965 ve 1969 seçimleri arasındaki TİP oylarının değişimini

103 103 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler araştıran Ergun Özbudun, partinin oylarının orta sınıf ma- araştıran Ergun Özbudun, partinin oylarının orta sınıf ma- hallelerinde önemli ölçüde düştüğü halde, gecekondu böl- hallelerinde önemli ölçüde düştüğü halde, gecekondu böl- gelerinde aynı düzeyde kaldığını, hatta bir miktar artırdığını gelerinde aynı düzeyde kaldığını, hatta bir miktar artırdığını tespit etmiş, belirtilen dönem içinde partinin daha radikal bir tespit etmiş, belirtilen dönem içinde partinin daha radikal bir görünüm alması sonucunda orta sınıfa mensup taraftarların- görünüm alması sonucunda orta sınıfa mensup taraftarların- dan büyükçe bir kısmını partiden uzaklaştırdığını, buna kar- dan büyükçe bir kısmını partiden uzaklaştırdığını, buna kar- şın dar gelirli gruplardan gördüğü desteği etkilemediğini şın dar gelirli gruplardan gördüğü desteği etkilemediğini belirtmiştir.34 Sosyal kesimlere baktığımızda görülen tablo belirtmiştir.34 Sosyal kesimlere baktığımızda görülen tablo ise şöyledir; 35 ise şöyledir; 35 Öğrenciler: Kent seçmenleri arasında yükseköğretim Öğrenciler: Kent seçmenleri arasında yükseköğretim gençliği önemli bir yer tutmaktadır. İleriki yıllarda genç gençliği önemli bir yer tutmaktadır. İleriki yıllarda genç TİP’lilerden bir bölümü parti yöneticilerini ‘’çok ılımlı’’ TİP’lilerden bir bölümü parti yöneticilerini ‘’çok ılımlı’’ olmakla suçlamışlar ve partiye sırt çevirmişlerdir. olmakla suçlamışlar ve partiye sırt çevirmişlerdir. İşçiler: TİP, gecekondu bölgelerinde ve kentlerin dar ge- İşçiler: TİP, gecekondu bölgelerinde ve kentlerin dar ge- lirli seçmenleri arasında etkili olmuş, 1969 seçimlerinde lirli seçmenleri arasında etkili olmuş, 1969 seçimlerinde gerilemesine rağmen TİP’in işçi kesimi oy ortalaması ulusal gerilemesine rağmen TİP’in işçi kesimi oy ortalaması ulusal oy ortalamasının hep üstünde kalmıştır. TİP yanlısı işçilerin oy ortalamasının hep üstünde kalmıştır. TİP yanlısı işçilerin yarıya yakın bir bölümünün partiye pek sıcak yaklaşmayan yarıya yakın bir bölümünün partiye pek sıcak yaklaşmayan Türk-İş bünyesinde bulunmaları ilginçtir. TİP yanlısı işçile- Türk-İş bünyesinde bulunmaları ilginçtir. TİP yanlısı işçile- rin %54’ü İstanbul bölgesinde oturmaktaydı. TİP’li işçiler, rin %54’ü İstanbul bölgesinde oturmaktaydı. TİP’li işçiler, genç, öğrenim düzeyi daha yüksek, vasıflı işçi statüsünde genç, öğrenim düzeyi daha yüksek, vasıflı işçi statüsünde idiler. idiler. Köylüler: Bölgeler ve iller düzeyinde verilen örneklerde Köylüler: Bölgeler ve iller düzeyinde verilen örneklerde orta sınıflarda artan bir çekingenliğe rağmen partinin kırsal orta sınıflarda artan bir çekingenliğe rağmen partinin kırsal

34 Özbudun, Ergun, Türkiye’de Sosyal Değişme ve Siyasal Katılma, A.Ü. 34 Özbudun, Ergun, Türkiye’de Sosyal Değişme ve Siyasal Katılma, A.Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları, 1975, s.187. Hukuk Fakültesi Yayınları, 1975, s.187. 35 Ünsal, Yage, s.451. 35 Ünsal, Yage, s.451.

104 104 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler yörelerde de seçmen bulmaya başladığı izlenmiştir. Küçük yörelerde de seçmen bulmaya başladığı izlenmiştir. Küçük üreticilerin çeşitli güçlüklerle karşılaştıkları ve tarımda ma- üreticilerin çeşitli güçlüklerle karşılaştıkları ve tarımda ma- kineleşmeyle birlikte mülksüzleşmenin arttığı ortamlarda kineleşmeyle birlikte mülksüzleşmenin arttığı ortamlarda TİP’e doğru bir ilgi doğmuştur. Yapılan bazı yerel araştırma TİP’e doğru bir ilgi doğmuştur. Yapılan bazı yerel araştırma sonuçlarına göre TİP görece gelişmiş köylerde daha etkili sonuçlarına göre TİP görece gelişmiş köylerde daha etkili olmuştur. olmuştur. Azınlık gruplar: Azınlık gruplar: Kürt kökenliler: Feodal yapının etkisini sürdürdüğü Doğu Kürt kökenliler: Feodal yapının etkisini sürdürdüğü Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yerel nüfuz (güç) sahiplerinin ve Güneydoğu Anadolu’da yerel nüfuz (güç) sahiplerinin halkı kolaylıkla kendi çıkarları doğrultusunda sürüklediği bir halkı kolaylıkla kendi çıkarları doğrultusunda sürüklediği bir ortamda partinin genel bir başarı kazanması söz konusu ol- ortamda partinin genel bir başarı kazanması söz konusu ol- mamıştır. mamıştır. Aleviler: Alevi yurttaşların siyasal eğilimleri konusunda Aleviler: Alevi yurttaşların siyasal eğilimleri konusunda 1960’lı yıllarda yapılmış güvenilir bir araştırma olmamakla 1960’lı yıllarda yapılmış güvenilir bir araştırma olmamakla birlikte TİP’in bazı yörelerdeki Alevi yurttaşlarca ilgiyle birlikte TİP’in bazı yörelerdeki Alevi yurttaşlarca ilgiyle karşılandığı gözleniyordu. karşılandığı gözleniyordu. Göçmen vatandaşlar: Göçmen vatandaşların yoğun ol- Göçmen vatandaşlar: Göçmen vatandaşların yoğun ol- duğu yerlerde ve Balkan ülkelerinden yoğun göç alan duğu yerlerde ve Balkan ülkelerinden yoğun göç alan Edirne, Kırklareli gibi Trakya illerinde TİP’in 1969’da elde Edirne, Kırklareli gibi Trakya illerinde TİP’in 1969’da elde ettiği oy oranı, ulusal ortalamanın üzerinde olmuştur. ettiği oy oranı, ulusal ortalamanın üzerinde olmuştur. Değerlendirme Değerlendirme TİP’in Türkiye siyasetinde 10 yıllık hayatına baktığı- TİP’in Türkiye siyasetinde 10 yıllık hayatına baktığı- mızda parti bünyesinde aydınlar ile işçiler arasında Tür- mızda parti bünyesinde aydınlar ile işçiler arasında Tür- kiye’de ve dünyada o güne dek pek rastlanmamış bir şekilde kiye’de ve dünyada o güne dek pek rastlanmamış bir şekilde yakınlık olduğu gözlenmiştir. yakınlık olduğu gözlenmiştir. TİP’in 1961-1971 yılları arasında, öteki ülkelerde görül- TİP’in 1961-1971 yılları arasında, öteki ülkelerde görül-

105 105 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler düğü gibi herhangi bir ulusal kurtuluş hareketi veya işçi düğü gibi herhangi bir ulusal kurtuluş hareketi veya işçi sınıfından gelen bir itici güç olmadığı halde, sendikacıların sınıfından gelen bir itici güç olmadığı halde, sendikacıların çabalarıyla tek başına doğmuş, güçlenmiş ve parlamentoya çabalarıyla tek başına doğmuş, güçlenmiş ve parlamentoya girmiştir. girmiştir. Kaynağını ulusçu ve anti-emperyalist Kemalizm’den alan Kaynağını ulusçu ve anti-emperyalist Kemalizm’den alan TİP programı, Atatürk önderliğinde ulusça verilen Kurtuluş TİP programı, Atatürk önderliğinde ulusça verilen Kurtuluş Savaşı’nın siyasal ve iktisadi boyutunu güçlendirecek bir Savaşı’nın siyasal ve iktisadi boyutunu güçlendirecek bir ‘’İkinci Kurtuluş Savaşı’’nı gündeme getiriyordu. Kurtulu- ‘’İkinci Kurtuluş Savaşı’’nı gündeme getiriyordu. Kurtulu- şun önünde en büyük engel olarak, emperyalizm ve yerli şun önünde en büyük engel olarak, emperyalizm ve yerli işbirlikçileri görülüyor, ulusal sanayinin geliştirilmesiyle işbirlikçileri görülüyor, ulusal sanayinin geliştirilmesiyle kurtuluşun gerçekleşeceği düşünülüyordu. Ulusal sanayi ise kurtuluşun gerçekleşeceği düşünülüyordu. Ulusal sanayi ise kapitalist olmayan yolla gerçekleşecekti. İlk defa TİP, ‘’ba- kapitalist olmayan yolla gerçekleşecekti. İlk defa TİP, ‘’ba- ğımsızlık, demokrasi, sosyalizm’’ söylemiyle bu üçlünün ğımsızlık, demokrasi, sosyalizm’’ söylemiyle bu üçlünün bütünlük içinde olduğunu ifade etmiştir. bütünlük içinde olduğunu ifade etmiştir. TİP’in on yıllık yaşamında muhalif partilerin yanı sıra, o TİP’in on yıllık yaşamında muhalif partilerin yanı sıra, o dönemin Türk siyasal sisteminin daha demokratik bir doğ- dönemin Türk siyasal sisteminin daha demokratik bir doğ- rultuda işleyişine katkı sağlamıştır. CHP’nin 1963’de ‘’orta- rultuda işleyişine katkı sağlamıştır. CHP’nin 1963’de ‘’orta- nın solu’’nu benimsemesinde TİP’in rolü olduğunu söyle- nın solu’’nu benimsemesinde TİP’in rolü olduğunu söyle- yenler vardır. TİP, programcı işleviyle mevcut sosyo-eko- yenler vardır. TİP, programcı işleviyle mevcut sosyo-eko- nomik sisteme sol bir seçenek sunmuştur. Eleştiri ve dene- nomik sisteme sol bir seçenek sunmuştur. Eleştiri ve dene- tim işlevlerindeki etkinliği bakımından soyut muhalefet an- tim işlevlerindeki etkinliği bakımından soyut muhalefet an- layışından farklı şekilde hareket etmiş, kitlelere bilgi akta- layışından farklı şekilde hareket etmiş, kitlelere bilgi akta- rımı işlevini yerine getirmiş, emekçi kesimleri sosyalleş- rımı işlevini yerine getirmiş, emekçi kesimleri sosyalleş- tirme ve seferber etme işlevlerini yapmıştı. tirme ve seferber etme işlevlerini yapmıştı. Halk seçkinlerinin (sendikacı, işçi veya köylü kökenli) Halk seçkinlerinin (sendikacı, işçi veya köylü kökenli) yetişmesine katkıda bulunmuş, yeni bir siyasi kadronun yetişmesine katkıda bulunmuş, yeni bir siyasi kadronun oluşmasında bir çeşit fidanlık görevi görmüştür. oluşmasında bir çeşit fidanlık görevi görmüştür.

106 106 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Kemalizm’in ilkeleriyle ters düşmeyen, işçi sınıfı Kemalizm’in ilkeleriyle ters düşmeyen, işçi sınıfı diktatörlüğünü ret ederek demokratik sistemin erdemlerine diktatörlüğünü ret ederek demokratik sistemin erdemlerine saygı duyduğunu her fırsatta dile getiren, temsil ettiği saygı duyduğunu her fırsatta dile getiren, temsil ettiği emekçi sınıfların sorunlarını parlamentoya taşıyarak onların emekçi sınıfların sorunlarını parlamentoya taşıyarak onların sözcülüğünü üstlenen TİP, rejimin temel değerleri, normları sözcülüğünü üstlenen TİP, rejimin temel değerleri, normları ve yapılarıyla uyum içinde hareket etmiştir. Artun Ünsal’a ve yapılarıyla uyum içinde hareket etmiştir. Artun Ünsal’a göre, döneminin kendi içinde tutarlı bir doktrine sahip olan göre, döneminin kendi içinde tutarlı bir doktrine sahip olan tek partisidir. tek partisidir.

107 107 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

MİLLİ NİZAM PARTİSİNDEN FAZİLET PARTİSİNE MİLLİ NİZAM PARTİSİNDEN FAZİLET PARTİSİNE

Hakan Uyar Hakan Uyar MİLLİ NİZAM PARTİSİ MİLLİ NİZAM PARTİSİ Açık İslami referanslara sahip olan ilk Türk siyasi partisi, Açık İslami referanslara sahip olan ilk Türk siyasi partisi, 28 Ocak 1970’te, Konya bağımsız milletvekili ve seçkin bir 28 Ocak 1970’te, Konya bağımsız milletvekili ve seçkin bir üniversite niteliğindeki İstanbul Teknik Üniversitesi’nde üniversite niteliğindeki İstanbul Teknik Üniversitesi’nde mühendislik profesörü olan Necmettin Erbakan’ın liderli- mühendislik profesörü olan Necmettin Erbakan’ın liderli- ğinde kurulan Milli Nizam Partisi’dir. ğinde kurulan Milli Nizam Partisi’dir. MNP, 1971 yılında, kısmen 12 Mart 1971 askeri MNP, 1971 yılında, kısmen 12 Mart 1971 askeri müdehalesinin yarattığı siyasal konjoktürün etkisiyle, laiklik müdehalesinin yarattığı siyasal konjoktürün etkisiyle, laiklik karşıtı faaliyetlerde bulunduğu iddiasıyla Anayasa Mahke- karşıtı faaliyetlerde bulunduğu iddiasıyla Anayasa Mahke- mesi tarafından kapatıldı. Onun yerini almak üzere, 11 Ekim mesi tarafından kapatıldı. Onun yerini almak üzere, 11 Ekim 1972’de Milli Selamet Partisi (MSP) adı altında yeni bir 1972’de Milli Selamet Partisi (MSP) adı altında yeni bir parti kuruldu. Partinin ilk lideri Süleyman Arif Emre’ydi parti kuruldu. Partinin ilk lideri Süleyman Arif Emre’ydi ancak kısa sürede yerini Erbakan’a terketti.”1 ancak kısa sürede yerini Erbakan’a terketti.”1 MİLLİ SELAMET PARTİSİ MİLLİ SELAMET PARTİSİ “MSP, 1973 seçimlerine katıldı ve oyların yüzde 11,8’i “MSP, 1973 seçimlerine katıldı ve oyların yüzde 11,8’i ve 48 milletvekilliğiyle, orta büyüklükte bir parti olarak ve 48 milletvekilliğiyle, orta büyüklükte bir parti olarak meclise girdi. İki büyük parti Cumhuriyet Halk Partisi meclise girdi. İki büyük parti Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ve Adalet Partisi (AP) de işbirliği hususunda isteksiz (CHP) ve Adalet Partisi (AP) de işbirliği hususunda isteksiz olduklarından parlamento aritmatiği MSP’yi anahtar parti olduklarından parlamento aritmatiği MSP’yi anahtar parti konumuna getirdi.”2 konumuna getirdi.”2 “1977 milletvekili seçimlerinde MSP’nin oy yüzdesi 8,6’ya “1977 milletvekili seçimlerinde MSP’nin oy yüzdesi 8,6’ya parlamentodaki sandalye sayısıda yarı yarıya azalarak 24’e parlamentodaki sandalye sayısıda yarı yarıya azalarak 24’e

1 Özbudun, Ergun ve Hale, William, Türkiye’de İslamcılık Demokrasi ve 1 Özbudun, Ergun ve Hale, William, Türkiye’de İslamcılık Demokrasi ve Liberalizm, Doğan Kitap, İstanbul 2010, s.31 Liberalizm, Doğan Kitap, İstanbul 2010, s.31 2 Yage, s.31-32 2 Yage, s.31-32

108 108 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler indi. Bu gerilemenin bir sebebi, Nurcuların Erbakan’la siyasi indi. Bu gerilemenin bir sebebi, Nurcuların Erbakan’la siyasi yönden ters düşmesi olabilir.”3 yönden ters düşmesi olabilir.”3 REFAH PARTİSİ REFAH PARTİSİ “MSP, 12 Eylül 1982 Darbesinden sonra bütün diğer si- “MSP, 12 Eylül 1982 Darbesinden sonra bütün diğer si- yasi partilerle birlikte Milli Güvenlik Konseyi (MGK) yöne- yasi partilerle birlikte Milli Güvenlik Konseyi (MGK) yöne- timince kapatıldı. Lider kadroları, laiklik karşıtı faaliyetlerde timince kapatıldı. Lider kadroları, laiklik karşıtı faaliyetlerde bulundukları iddiasıyla yargılandı, ancak sonuçta beraat bulundukları iddiasıyla yargılandı, ancak sonuçta beraat ettiler. MGK 1983’te yeni partilerin kurulmasına izin verdi- ettiler. MGK 1983’te yeni partilerin kurulmasına izin verdi- ğinde, aynı çizgiyi temsil eden Refah Partisi (RP) Ahmet ğinde, aynı çizgiyi temsil eden Refah Partisi (RP) Ahmet Tekdal’ın liderliğinde kuruldu. Erbakan ve MSP’nin ileri Tekdal’ın liderliğinde kuruldu. Erbakan ve MSP’nin ileri gelen yöneticileri, 12 Eylül 1980 öncesindeki diğer siyasal gelen yöneticileri, 12 Eylül 1980 öncesindeki diğer siyasal partilerin ileri gelenleri gibi, Anayasa tarafından 10 yıllık bir partilerin ileri gelenleri gibi, Anayasa tarafından 10 yıllık bir süre için siyasi faaliyetlerden yasaklanmışlardı. Üstelik MGK, süre için siyasi faaliyetlerden yasaklanmışlardı. Üstelik MGK, RP’nin 1983 seçimlerine katılmasına da izin vermemişti.”4 RP’nin 1983 seçimlerine katılmasına da izin vermemişti.”4 “Yeni partiler köksüz ağaçlar gibiydiler. Seçmen de par- “Yeni partiler köksüz ağaçlar gibiydiler. Seçmen de par- tisini tanıyıp bulmakta zorlanıyordu. Partiler dünyasında tisini tanıyıp bulmakta zorlanıyordu. Partiler dünyasında meydana gelen çalkalanmalar bunun kanıtıydı. Asıl büyük meydana gelen çalkalanmalar bunun kanıtıydı. Asıl büyük değiştirici etken ilk yerel seçimlerin sonuçları olacaktı. değiştirici etken ilk yerel seçimlerin sonuçları olacaktı. Çünkü, “ANAP çoğunluğunun olumlulukları hanesine yazı- Çünkü, “ANAP çoğunluğunun olumlulukları hanesine yazı- labilecek bir yasa değişikliğiyle SODEP, DYP, ve RP’nin de labilecek bir yasa değişikliğiyle SODEP, DYP, ve RP’nin de seçimlere katılabilmeleri mümkün kılınmıştı.”5 seçimlere katılabilmeleri mümkün kılınmıştı.”5

3 Yage, s.32 3 Yage, s.32 4 Yage, s.32 4 Yage, s.32 5 Tanör, Bülent, Boratav, Korkut ve Akşin Sina, Türkiye Tarihi, 5.Cilt, 5 Tanör, Bülent, Boratav, Korkut ve Akşin Sina, Türkiye Tarihi, 5.Cilt, Cem yayın evi, 8, Basım, Kasım 2008 s.66-67 Cem yayın evi, 8, Basım, Kasım 2008 s.66-67 (1983 seçimlerinde çifte barajlı nispi temsil yöntemi uygulandı. Birinci (1983 seçimlerinde çifte barajlı nispi temsil yöntemi uygulandı. Birinci baraj ülke barajıydı, partilerin milletvekilliği kazanabilmesi için geçerli baraj ülke barajıydı, partilerin milletvekilliği kazanabilmesi için geçerli oyların en az yüzde 10’unu alması gerekiyordu. İkinci baraj ise seçim oyların en az yüzde 10’unu alması gerekiyordu. İkinci baraj ise seçim çevresi barajıydı. Seçim çevresinde kullanılan geçerli oyların toplamının çevresi barajıydı. Seçim çevresinde kullanılan geçerli oyların toplamının milletvekili sayısına bölünmesiyle elde edilecek sayının üzerinde oy milletvekili sayısına bölünmesiyle elde edilecek sayının üzerinde oy almayı gerektiren bu baraj, kimi yerlerde yüzde 50’ye kadar çıkıyordu.) almayı gerektiren bu baraj, kimi yerlerde yüzde 50’ye kadar çıkıyordu.) 109 109 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

“RP, bütün partilerin katılabildiği 1984 yerel (il genel “RP, bütün partilerin katılabildiği 1984 yerel (il genel meclisi) seçimlerinde oyların yüzde 4.4’üyle mütevazi bir meclisi) seçimlerinde oyların yüzde 4.4’üyle mütevazi bir başlangıç yaptı. Eski siyasal liderlerin siyasal faaliyetleri başlangıç yaptı. Eski siyasal liderlerin siyasal faaliyetleri üzerindeki anayasal yasağın yasağın kaldırılmasını takiben üzerindeki anayasal yasağın yasağın kaldırılmasını takiben yapılan 1987 milletvekili seçimlerinde RP, oyların yüzde yapılan 1987 milletvekili seçimlerinde RP, oyların yüzde 7.2’sini almakla birlikte, yüzde 10’luk ülke barajı nedeniyle 7.2’sini almakla birlikte, yüzde 10’luk ülke barajı nedeniyle parlamentoya hiç temsilci gönderemedi.”6 parlamentoya hiç temsilci gönderemedi.”6 “1987’deki genel milletvekili seçimlerinden önce iktidar “1987’deki genel milletvekili seçimlerinden önce iktidar partisi ANAP Merkez Yürütme Kurulu, milletvekili ara se- partisi ANAP Merkez Yürütme Kurulu, milletvekili ara se- çimlerinin 04 Temmuz 1986’da yapılması kararını almıştır. çimlerinin 04 Temmuz 1986’da yapılması kararını almıştır. Ardından, Meclis, 11 Temmuz 1986 tarihinde TBMM Ardından, Meclis, 11 Temmuz 1986 tarihinde TBMM XVII’nci Dönem Milletvekili Ara Seçimi Hakkında Kanunu XVII’nci Dönem Milletvekili Ara Seçimi Hakkında Kanunu çıkarılmıştır.Yasaya göre ara seçimler 28 Eylül 1986 günü çıkarılmıştır.Yasaya göre ara seçimler 28 Eylül 1986 günü yapılacaktı. 10 İl’in 11 bölgesi ara seçim kapsamına giri- yapılacaktı. 10 İl’in 11 bölgesi ara seçim kapsamına giri- yordu. Bu bölgeler Türkiye genel seçme toplamının yaklaşık yordu. Bu bölgeler Türkiye genel seçme toplamının yaklaşık %15’ine denk geliyordu.7 %15’ine denk geliyordu.7 “Bu seçim kampanyasında yasaklı olan siyasiliderlerde “Bu seçim kampanyasında yasaklı olan siyasiliderlerde partileri için oy istemek üzere meydanlara çıkmışlardır. Bü- partileri için oy istemek üzere meydanlara çıkmışlardır. Bü- lent Ecevit Karabük’te DSP adına, Süleyman Demirel ise lent Ecevit Karabük’te DSP adına, Süleyman Demirel ise Samsun’da DYP’için oy istiyordu. “(1987 Genel Seçimle- Samsun’da DYP’için oy istiyordu. “(1987 Genel Seçimle- rinde ANAP %36, SHP %24, DYP %19, DSP %8 oranında rinde ANAP %36, SHP %24, DYP %19, DSP %8 oranında oy almıştır).”8 Refah Partisi ise bu seçim de %7 oy oranı ile oy almıştır).”8 Refah Partisi ise bu seçim de %7 oy oranı ile 5. Parti olmuştur ve seçim barajının altında kaldığı için 5. Parti olmuştur ve seçim barajının altında kaldığı için milletvekilliği kazanamamıştır.”9 milletvekilliği kazanamamıştır.”9

6 Özbudun, ve Hale, , 2010, s.32 6 Özbudun, ve Hale, , 2010, s.32 7 Tanör, Bülent ve Boratav, Korkut ve Akşin, Sina, 2008, s. 69 7 Tanör, Bülent ve Boratav, Korkut ve Akşin, Sina, 2008, s. 69 8 http://www.secim-sonuclari.com/1987 8 http://www.secim-sonuclari.com/1987 9 Tanör, Bülent ve Boratav, Korkut ve Akşin, Sina, S, 70 9 Tanör, Bülent ve Boratav, Korkut ve Akşin, Sina, S, 70

110 110 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

“1982 Anayasasının, geçici 4.maddesi eski siyasetçilerin “1982 Anayasasının, geçici 4.maddesi eski siyasetçilerin bir bölümü için 5 ya da 10 yıl süreli siyasal yasaklar getir- bir bölümü için 5 ya da 10 yıl süreli siyasal yasaklar getir- mişti. Ancak, olağan rejime dönüş ve siyasal yaşamın ken- mişti. Ancak, olağan rejime dönüş ve siyasal yaşamın ken- dine özgü yasalarının işlemesiyle birlikte bu anayasal ya- dine özgü yasalarının işlemesiyle birlikte bu anayasal ya- saklar da işlemez hale gelmeye başlamıştı. Bazı partilerin saklar da işlemez hale gelmeye başlamıştı. Bazı partilerin biri emanetçi öbürü de doğal çifte başkana sahip olmaları bu biri emanetçi öbürü de doğal çifte başkana sahip olmaları bu hastalıklı durumun belirtilerindendi.10 hastalıklı durumun belirtilerindendi.10 “Yasakların kaldırılmasına açıkça karşı çıkamayan T. “Yasakların kaldırılmasına açıkça karşı çıkamayan T. Özal ise anayasa değişikliğinin daha geniş kapsamlı tutul- Özal ise anayasa değişikliğinin daha geniş kapsamlı tutul- masını, bu arada anayasa değişikliği usulünün de değiştirilip masını, bu arada anayasa değişikliği usulünün de değiştirilip kolaylaştırılmasını ve yasakların kaldırılmasının kesin çö- kolaylaştırılmasını ve yasakların kaldırılmasının kesin çö- zümünün halkoylamasına bırakılmasını istiyordu.”11 zümünün halkoylamasına bırakılmasını istiyordu.”11 “Halkoylaması 6 Eylül 1987 günü yapıldı. Bu, 1961 ve “Halkoylaması 6 Eylül 1987 günü yapıldı. Bu, 1961 ve 1982 Anayasaları için yapılanlardan sonra, Türkiye’deki 1982 Anayasaları için yapılanlardan sonra, Türkiye’deki üçüncü halkoylamasıydı. Sonuçta ‘’evet’’ oyları kılpayı bir üçüncü halkoylamasıydı. Sonuçta ‘’evet’’ oyları kılpayı bir farkla ‘’hayır’’ oylarından fazla çıktı ( % 50.16 evet, % farkla ‘’hayır’’ oylarından fazla çıktı ( % 50.16 evet, % 49.84 hayır). Yüksek Seçim Kurulu geçici 4. Maddenin Türk 49.84 hayır). Yüksek Seçim Kurulu geçici 4. Maddenin Türk milletinin onayıyla kaldırıldığını açıkladı.”12 milletinin onayıyla kaldırıldığını açıkladı.”12 Erbakan Partinin Başına Geçiyor Erbakan Partinin Başına Geçiyor “12 Eylül 1980 öncesinde partilerinin genel başkanları “12 Eylül 1980 öncesinde partilerinin genel başkanları olan Süleyman Demirel, Bülent Ecevit, Necmettin Erbakan olan Süleyman Demirel, Bülent Ecevit, Necmettin Erbakan ve Alparslan Türkeş yasakların kalkmasıyla partilerinin ve Alparslan Türkeş yasakların kalkmasıyla partilerinin başlarına geçmeye başladılar.Necmettin Erbakan 12.10.1987 başlarına geçmeye başladılar.Necmettin Erbakan 12.10.1987 tarihinde da Refah Partisi Genel Başkanlığına getirildi. Böy- tarihinde da Refah Partisi Genel Başkanlığına getirildi. Böy-

10 Yage S,71 10 Yage S,71 11 Milliyet, 21.8.1986 11 Milliyet, 21.8.1986 12 Tanör, Bülent ve Boratav, Korkut ve Akşin, Sina s. 72,73 12 Tanör, Bülent ve Boratav, Korkut ve Akşin, Sina s. 72,73

111 111 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler lece Evren’in ‘eskiye rağbet olsaydı bit pazarına nur lece Evren’in ‘eskiye rağbet olsaydı bit pazarına nur yağardı’ sözünü etmesinden topu topu dört yıl sonra, bütün yağardı’ sözünü etmesinden topu topu dört yıl sonra, bütün eski liderler, isimleri değişmiş ya da yeni partilerinin başına eski liderler, isimleri değişmiş ya da yeni partilerinin başına geçmişlerdi”13 geçmişlerdi”13 1991 Seçimleri 1991 Seçimleri “20 Ekim 1991 milletvekili genel seçimlerine gelindi- “20 Ekim 1991 milletvekili genel seçimlerine gelindi- ğinde ise ANAP çoğunluğun seçim sistemi ile bir kez daha ğinde ise ANAP çoğunluğun seçim sistemi ile bir kez daha oynayarak küçük partiler aleyhine, büyüklerin ise yararına oynayarak küçük partiler aleyhine, büyüklerin ise yararına değişiklikler getirmiştir.”14 değişiklikler getirmiştir.”14 “Bu seçimde ülke barajı korunurken, seçim çevreleri ba- “Bu seçimde ülke barajı korunurken, seçim çevreleri ba- rajı yeniden düzenlendi. Bu seçimlere pekçok parti barajı rajı yeniden düzenlendi. Bu seçimlere pekçok parti barajı aşabilmek için ittifak yaparak girdi. Bu yüzden meclise aşabilmek için ittifak yaparak girdi. Bu yüzden meclise girme olasılığı az olan küçük partiler çeşitli ittifaklar kur- girme olasılığı az olan küçük partiler çeşitli ittifaklar kur- muşlardır. Refah Partisi, Islahatçı Demokratik Parti ile Mil- muşlardır. Refah Partisi, Islahatçı Demokratik Parti ile Mil- liyetçi Çalışma partisi’nin kurduğu 3’lü bloktur.”15 liyetçi Çalışma partisi’nin kurduğu 3’lü bloktur.”15 “20 Ekim 1991 milletvekili genel seçimlerine 6 parti ve “20 Ekim 1991 milletvekili genel seçimlerine 6 parti ve bağımsızlar katıldı. Partiler: (ANAP, DSP, DYP, RP, SHP, bağımsızlar katıldı. Partiler: (ANAP, DSP, DYP, RP, SHP, ve SP,) ve aldıkları sonuçlar şöyledir: ve SP,) ve aldıkları sonuçlar şöyledir:

13 Yage s,73 13 Yage s,73 14 Yage, s.90 14 Yage, s.90 15 http://www.siyasaliletisim.org/index.php/sie-modul/128-sie-modul/ 15 http://www.siyasaliletisim.org/index.php/sie-modul/128-sie-modul/ 308- turkiyede-secimler.html 308- turkiyede-secimler.html

112 112 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Partiler Oy sayısı Oy oranı Milletvekili Temsil Partiler Oy sayısı Oy oranı Milletvekili Temsil Oranı Oranı

ANAP 5.862.623 % 24.01 115 % 25.56 ANAP 5.862.623 % 24.01 115 % 25.56

DSP 2.624.301 % 10.75 7 % 1.55 DSP 2.624.301 % 10.75 7 % 1.55

DYP 6.660.726 % 27.03 178 % 39.56 DYP 6.660.726 % 27.03 178 % 39.56

RP 4. 121.355 % 16.88 62 % 13.78 RP 4. 121.355 % 16.88 62 % 13.78

SHP 5.066.571 % 20.75 88 % 19.56 SHP 5.066.571 % 20.75 88 % 19.56

SP 108.396 % 0.44 - - SP 108.396 % 0.44 - -

Bağımsızlar 32.721 % 0.14 - - Bağımsızlar 32.721 % 0.14 - -

Seçim sistemi bir kez daha en büyük partiye en fazla ya- Seçim sistemi bir kez daha en büyük partiye en fazla ya- rarı sağlamış bulunuyordu.”16 rarı sağlamış bulunuyordu.”16 “Bu seçimin en önemli yanı 12 Eylül 1980 öncesi “Bu seçimin en önemli yanı 12 Eylül 1980 öncesi liderleriDemirel, Ecevit, Erbakan, Türkeş 11 yıl sonra yine liderleriDemirel, Ecevit, Erbakan, Türkeş 11 yıl sonra yine tam kadro TBMM’de yerlerini almalarıydı. RP’nin göz ka- tam kadro TBMM’de yerlerini almalarıydı. RP’nin göz ka- maştırıcı yükselişi, oylarını yüzde 19.1’e çıkardığı, İstanbul maştırıcı yükselişi, oylarını yüzde 19.1’e çıkardığı, İstanbul (Recep Tayyip Erdoğan) ve Ankara (Melih Gökçek) dahil (Recep Tayyip Erdoğan) ve Ankara (Melih Gökçek) dahil olmak üzere 29 il merkezindeki belediye başkanlıklarını ka- olmak üzere 29 il merkezindeki belediye başkanlıklarını ka-

18 Tanör, Bülent ve Boratav, Korkut ve Akşin, Sina, 2008, s.91 18 Tanör, Bülent ve Boratav, Korkut ve Akşin, Sina, 2008, s.91

113 113 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler kazandığı 1994 yerel seçimlerinde gerçekleşti; bu, laikçi kazandığı 1994 yerel seçimlerinde gerçekleşti; bu, laikçi kurulu düzen bakımından büyük bir şoktu.”17 kurulu düzen bakımından büyük bir şoktu.”17 “Bu seçimden önce İstanbul Belediye Başkan adayı olan “Bu seçimden önce İstanbul Belediye Başkan adayı olan Recep Tayyip Erdoğan İstanbul Abdi İpekçi Kapalı spor Recep Tayyip Erdoğan İstanbul Abdi İpekçi Kapalı spor salonunda yaptığı konuşmada, İstanbul’da da halkın temiz salonunda yaptığı konuşmada, İstanbul’da da halkın temiz su, temiz yönetim, rüşvetten, yolsuzluktan, adam kayırma- su, temiz yönetim, rüşvetten, yolsuzluktan, adam kayırma- dan arınmış bir idare istediklerini söylemiştir ve “Taklitçi- dan arınmış bir idare istediklerini söylemiştir ve “Taklitçi- lerin korkuları boşuna değil. Evet, onlar gidecek, Refah ge- lerin korkuları boşuna değil. Evet, onlar gidecek, Refah ge- lecek. Çünkü bizim gücümüz inancımızdan, haklı davamız- lecek. Çünkü bizim gücümüz inancımızdan, haklı davamız- dan ve halkın desteğinden geliyor. Demiştir.”18 dan ve halkın desteğinden geliyor. Demiştir.”18 Refah Partisi İktidarı Refah Partisi İktidarı “1995 Milletvekili Genel Seçimleri ise Refah Partisi’nin “1995 Milletvekili Genel Seçimleri ise Refah Partisi’nin tam olarak sıçrama yaptığı seçimdir. Oyların %21’ni almış- tam olarak sıçrama yaptığı seçimdir. Oyların %21’ni almış- tır. Refah Partisi’nin seçim zaferi düzen için müthiş bir aç- tır. Refah Partisi’nin seçim zaferi düzen için müthiş bir aç- mazdı. MSP, 1974’te Ecevit’in CHP’siyle hükümete ortak mazdı. MSP, 1974’te Ecevit’in CHP’siyle hükümete ortak olmuş ve o zaman bazı Atatürkçüler bu davranışı bir rezalet olmuş ve o zaman bazı Atatürkçüler bu davranışı bir rezalet olarak algılamışlardır. Fakat MSP o hükümetin küçük ortağı olarak algılamışlardır. Fakat MSP o hükümetin küçük ortağı durumundaydı, Ecevit Başbakandı. Şimdi ise Erbakan’ın durumundaydı, Ecevit Başbakandı. Şimdi ise Erbakan’ın başbakan olması söz konusuydu. Kimileri RP’nin oyların başbakan olması söz konusuydu. Kimileri RP’nin oyların yalnız %21’ini almasıyla, geriye kalan %79’un İslamcı ol- yalnız %21’ini almasıyla, geriye kalan %79’un İslamcı ol- mamasıyla avunuyordu.”19 mamasıyla avunuyordu.”19

17 Yage, s.91 17 Yage, s.91 18 Soydan, Ali, Dünden Bugüne ve Yarına Türkiye’nin Refah Gerçeği, 18 Soydan, Ali, Dünden Bugüne ve Yarına Türkiye’nin Refah Gerçeği, Birey Yayıncılık, 1994, s.104 Birey Yayıncılık, 1994, s.104 19 Tanör, Boratav, ve Akşin, 2008 s.169 19 Tanör, Boratav, ve Akşin, 2008 s.169

114 114 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Erbakan – Çiller Hükümeti Erbakan – Çiller Hükümeti Önceleri Erbakan bir ortak bulamadı ve Mesut Yılmaz’ın Önceleri Erbakan bir ortak bulamadı ve Mesut Yılmaz’ın başkanlığında ANAP, DYP ile bir hükümet kurdu. Bir süre başkanlığında ANAP, DYP ile bir hükümet kurdu. Bir süre sonra Çiller, Yılmaz’ın yerine geçecekti. Fakat Anayasa sonra Çiller, Yılmaz’ın yerine geçecekti. Fakat Anayasa Mahkemesi Güven oylamasında yeterli oyların sağlanama- Mahkemesi Güven oylamasında yeterli oyların sağlanama- dığına karar verince, ANAYOL (ANAP+DYP) Hükümeti 6 dığına karar verince, ANAYOL (ANAP+DYP) Hükümeti 6 Haziran 1996’da sona erdi. Erbakan’a hükümeti kurma gö- Haziran 1996’da sona erdi. Erbakan’a hükümeti kurma gö- revi verildiğinde, ANAP, Çiller’in örtülü ödeneğiyle ilgili revi verildiğinde, ANAP, Çiller’in örtülü ödeneğiyle ilgili bir önerge sunmuş bulunuyordu. RP önergeye karşı oy ve- bir önerge sunmuş bulunuyordu. RP önergeye karşı oy ve- rince. Erbakan Çiller’i hükümete katılmaya ikna edebildi. rince. Erbakan Çiller’i hükümete katılmaya ikna edebildi. Oysa seçimlerde Çiller partisinin laikliğin güvencesi olaca- Oysa seçimlerde Çiller partisinin laikliğin güvencesi olaca- ğını söylemiş ve RP ile işbirliğini kesin olarak reddetmişti. ğını söylemiş ve RP ile işbirliğini kesin olarak reddetmişti. Karar DYP’de ufak bir isyana yol açtı. Dört milletvekili Karar DYP’de ufak bir isyana yol açtı. Dört milletvekili ANAP’a geçti, on tanesi güvenoyu vermedi, beş tanesi çe- ANAP’a geçti, on tanesi güvenoyu vermedi, beş tanesi çe- kimser kaldı.”20 kimser kaldı.”20 Merkez Sağda kurulan bu ittifaktan sonra “Erbakan’ın Merkez Sağda kurulan bu ittifaktan sonra “Erbakan’ın başbakanlığındaki RP-DYP hükümeti ancak 11 ay sürdü ve başbakanlığındaki RP-DYP hükümeti ancak 11 ay sürdü ve 1997’de ordunun ve önde gelen birçok laik sivil toplum 1997’de ordunun ve önde gelen birçok laik sivil toplum kuruluşunun baskısı altında istifaya mecbur edildi. Erbakan kuruluşunun baskısı altında istifaya mecbur edildi. Erbakan hükümetinin düşmesine yol açan süreç, Milli Güvenlik Ku- hükümetinin düşmesine yol açan süreç, Milli Güvenlik Ku- rulu’nun hükümete pek de örtülü olmayan bir ultimatom rulu’nun hükümete pek de örtülü olmayan bir ultimatom verdiği 28 Şubat 1997 tarihli toplatısına atıfla, genellikle ‘’ verdiği 28 Şubat 1997 tarihli toplatısına atıfla, genellikle ‘’ 28 Şubat süreci’’ olarak adlandırılmaktadır. RP-DYP hükü- 28 Şubat süreci’’ olarak adlandırılmaktadır. RP-DYP hükü- metinin düşmesini, 1998’de RP’nin laiklik karşıtı faaliyetleri metinin düşmesini, 1998’de RP’nin laiklik karşıtı faaliyetleri nedeniyle Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılması izledi. nedeniyle Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılması izledi.

20 Tanör, Bülent ve Boratav, Korkut ve Akşin, Sina, 2008s. 169 20 Tanör, Bülent ve Boratav, Korkut ve Akşin, Sina, 2008s. 169

115 115 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Anayasa Mahkemesi ayrıca, Anayasanın 69. Maddesi uya- Anayasa Mahkemesi ayrıca, Anayasanın 69. Maddesi uya- rınca Erbakan ve diğer 6 ileri gelen RP üyesinin (bunlara iki rınca Erbakan ve diğer 6 ileri gelen RP üyesinin (bunlara iki başkan yardımcısı ve üç milletvekili dahildir) beş yıllık bir başkan yardımcısı ve üç milletvekili dahildir) beş yıllık bir süre için siyasal faaliyetlerini yasakladı. 28 Şubat 1997 sü- süre için siyasal faaliyetlerini yasakladı. 28 Şubat 1997 sü- reci, din eğitimi ve islamcı eğilimli şirketlerin faaliyetleri reci, din eğitimi ve islamcı eğilimli şirketlerin faaliyetleri üzerine bir dizi kısıtlama konulmasını da beraberinde ge- üzerine bir dizi kısıtlama konulmasını da beraberinde ge- tirdi.21 tirdi.21 Refah Partisi’nin kapanmasına neden olan 9 saatlik MGK Refah Partisi’nin kapanmasına neden olan 9 saatlik MGK toplantısından çıkan bildiride ise; toplantısından çıkan bildiride ise; 1. Anayasamızda Cumhuriyetin temel nitelikleri arasında 1. Anayasamızda Cumhuriyetin temel nitelikleri arasında yer alan ve yine anayasanın 4'üncü maddesi ile teminat al- yer alan ve yine anayasanın 4'üncü maddesi ile teminat al- tına alınan laiklik ilkesi büyük bir titizlik ve hassasiyetle tına alınan laiklik ilkesi büyük bir titizlik ve hassasiyetle korunmalı, bunun korunması için mevcut yasalar hiçbir korunmalı, bunun korunması için mevcut yasalar hiçbir ayrım gözetmeksizin uygulanmalı, mevcut yasalar uygula- ayrım gözetmeksizin uygulanmalı, mevcut yasalar uygula- mada yetersiz görülüyorsa yeni düzenlemeler yapılmalıdır. mada yetersiz görülüyorsa yeni düzenlemeler yapılmalıdır. 2. Tarikatlarla bağlantılı özel yurt, vakıf ve okullar, dev- 2. Tarikatlarla bağlantılı özel yurt, vakıf ve okullar, dev- letin yetkili organlarınca denetim altına alınarak Tevhid-i letin yetkili organlarınca denetim altına alınarak Tevhid-i Tedrisat kanunu gereği Millî Eğitim Bakanlığı'na devri Tedrisat kanunu gereği Millî Eğitim Bakanlığı'na devri sağlanmalıdır. sağlanmalıdır. 3. Genç nesillerin körpe dimağlarının öncelikle cumhuri- 3. Genç nesillerin körpe dimağlarının öncelikle cumhuri- yet, Atatürk, vatan ve millet sevgisi, Türk milletini çağdaş yet, Atatürk, vatan ve millet sevgisi, Türk milletini çağdaş uygarlık düzeyine çıkarma ülkü ve amacı doğrultusunda uygarlık düzeyine çıkarma ülkü ve amacı doğrultusunda bilinçlendirilmesi ve çeşitli mihrakların etkisinden korun- bilinçlendirilmesi ve çeşitli mihrakların etkisinden korun- ması bakımından: ması bakımından:

21 Ergun, Özbudun ve William, Hale, 2010, s. 33 21 Ergun, Özbudun ve William, Hale, 2010, s. 33

116 116 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

a) 8 yıllık kesintisiz eğitim, tüm yurtta uygulamaya ko- a) 8 yıllık kesintisiz eğitim, tüm yurtta uygulamaya ko- nulmalı. nulmalı. b) Temel eğitimi almış çocukların, ailelerinin isteğine b) Temel eğitimi almış çocukların, ailelerinin isteğine bağlı olarak, devam edebileceği Kuran kurslarının Millî bağlı olarak, devam edebileceği Kuran kurslarının Millî Eğitim Bakanlığı sorumluluğu ve kontrolünde faaliyet gös- Eğitim Bakanlığı sorumluluğu ve kontrolünde faaliyet gös- termeleri için gerekli idari ve yasal düzenlemeler yapılmalı- termeleri için gerekli idari ve yasal düzenlemeler yapılmalı- dır. dır. 4. Cumhuriyet rejimine ve Atatürk ilke ve inkılaplarına 4. Cumhuriyet rejimine ve Atatürk ilke ve inkılaplarına sadık, aydın din adamları yetiştirmekle yükümlü, milli eğitim sadık, aydın din adamları yetiştirmekle yükümlü, milli eğitim kuruluşlarımız, Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun özüne uygun kuruluşlarımız, Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun özüne uygun ihtiyaç düzeyinde tutulmalıdır. ihtiyaç düzeyinde tutulmalıdır. 5. Yurdun çeşitli yerlerinde yapılan dini tesisler belli çev- 5. Yurdun çeşitli yerlerinde yapılan dini tesisler belli çev- relere mesaj vermek amacıyla gündemde tutularak siyasi relere mesaj vermek amacıyla gündemde tutularak siyasi istismar konusu yapılmamalı, bu tesislere ihtiyaç varsa, istismar konusu yapılmamalı, bu tesislere ihtiyaç varsa, bunlar Diyanet İşleri Başkanlığı'nca incelenerek mahalli bunlar Diyanet İşleri Başkanlığı'nca incelenerek mahalli yönetimler ve ilgili makamlar arasında koordine edilerek yönetimler ve ilgili makamlar arasında koordine edilerek gerçekleştirilmelidir. gerçekleştirilmelidir. 6. Mevcudiyetleri 677 sayılı yasa ile men edilmiş tari- 6. Mevcudiyetleri 677 sayılı yasa ile men edilmiş tari- katların ve bu kanunda belirtilen tüm unsurların faaliyetle- katların ve bu kanunda belirtilen tüm unsurların faaliyetle- rine son verilmeli, toplumun demokratik, siyasi ve sosyal rine son verilmeli, toplumun demokratik, siyasi ve sosyal hukuk düzeninin zedelenmesi önlenmelidir. hukuk düzeninin zedelenmesi önlenmelidir. 7. İrticai faaliyetleri nedeniyle Yüksek Askerî Şûra ka- 7. İrticai faaliyetleri nedeniyle Yüksek Askerî Şûra ka- rarları ile Türk Silahlı Kuvvetleri'nden (TSK) ilişkileri kesi- rarları ile Türk Silahlı Kuvvetleri'nden (TSK) ilişkileri kesi- len personel konusu istismar edilerek TSK'yi dine karşıymış len personel konusu istismar edilerek TSK'yi dine karşıymış gibi göstermeye çalışan bazı medya gruplarının silahlı kuv- gibi göstermeye çalışan bazı medya gruplarının silahlı kuv- vetler ve mensupları aleyhindeki yayınları kontrol altına vetler ve mensupları aleyhindeki yayınları kontrol altına alınmalıdır. alınmalıdır.

117 117 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

8. İrticai faaliyetleri, disiplinsizlikleri veya yasa dışı ör- 8. İrticai faaliyetleri, disiplinsizlikleri veya yasa dışı ör- gütlerle irtibatları nedeniyle TSK'den ilişkileri kesilen per- gütlerle irtibatları nedeniyle TSK'den ilişkileri kesilen per- sonelin diğer kamu kurum ve kuruluşlarında istihdamı ile sonelin diğer kamu kurum ve kuruluşlarında istihdamı ile teşvik unsuruna imkan verilmemelidir. teşvik unsuruna imkan verilmemelidir. 9. TSK'ye aşırı dinci kesimden sızmaları önlemek için 9. TSK'ye aşırı dinci kesimden sızmaları önlemek için mevcut mevzuat çerçevesinde alınan tedbirler; diğer kamu mevcut mevzuat çerçevesinde alınan tedbirler; diğer kamu kurum ve kuruluşları, özellikle üniversite ve diğer eğitim kurum ve kuruluşları, özellikle üniversite ve diğer eğitim kurumları ile bürokrasinin her kademesinde ve yargı kuru- kurumları ile bürokrasinin her kademesinde ve yargı kuru- luşlarında da uygulanmalıdır. luşlarında da uygulanmalıdır. 10. Bu maddenin tam metnini Türkiye'nin uluslararası 10. Bu maddenin tam metnini Türkiye'nin uluslararası ilişkilerini ilgilendirdiği için yayınlayamıyoruz. ilişkilerini ilgilendirdiği için yayınlayamıyoruz. 11. Aşırı dinci kesimin Türkiye'de mezhep ayrılıklarını 11. Aşırı dinci kesimin Türkiye'de mezhep ayrılıklarını körüklemek suretiyle toplumda kutuplaşmalara neden olacak körüklemek suretiyle toplumda kutuplaşmalara neden olacak ve dolayısıyla milletimizin düşmanca kamplara ayrılmasına ve dolayısıyla milletimizin düşmanca kamplara ayrılmasına yol açacak çok tehlikeli faaliyetler yasal ve idari yollarla yol açacak çok tehlikeli faaliyetler yasal ve idari yollarla mutlaka önlenmelidir. mutlaka önlenmelidir. 12. T.C. Anayasası, Siyasi Partiler Yasası, Türk Ceza Ya- 12. T.C. Anayasası, Siyasi Partiler Yasası, Türk Ceza Ya- sası ve bilhassa Belediyeler Yasası'na aykırı olarak sergile- sası ve bilhassa Belediyeler Yasası'na aykırı olarak sergile- nen olayların sorumluları hakkında gerekli yasal ve idari nen olayların sorumluları hakkında gerekli yasal ve idari işlemler kısa zamanda sonuçlandırılmalı ve bu tür olayların işlemler kısa zamanda sonuçlandırılmalı ve bu tür olayların tekrarlanmaması için her kademede kesin önlemler alınma- tekrarlanmaması için her kademede kesin önlemler alınma- lıdır. lıdır. 13. Kıyafetle ilgili kanuna aykırı olarak ortaya çıkan ve 13. Kıyafetle ilgili kanuna aykırı olarak ortaya çıkan ve Türkiye'yi çağ dışı bir görünüme yöneltecek uygulamalara Türkiye'yi çağ dışı bir görünüme yöneltecek uygulamalara mani olunmalı, bu konudaki kanun ve Anayasa Mahkemesi mani olunmalı, bu konudaki kanun ve Anayasa Mahkemesi kararları taviz verilmeden öncelikle ve özellikle kamu kurum kararları taviz verilmeden öncelikle ve özellikle kamu kurum ve kuruluşlarında titizlikle uygulanmalıdır. ve kuruluşlarında titizlikle uygulanmalıdır.

118 118 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

14. Çeşitli nedenlerle verilen, kısa ve uzun namlulu si- 14. Çeşitli nedenlerle verilen, kısa ve uzun namlulu si- lahlara ait ruhsat işlemleri polis ve jandarma bölgeleri esas lahlara ait ruhsat işlemleri polis ve jandarma bölgeleri esas alınarak yeniden düzenlenmeli, bu konuda kısıtlamalar geti- alınarak yeniden düzenlenmeli, bu konuda kısıtlamalar geti- rilmeli, özellikle pompalı tüfeklere olan talep dikkatle de- rilmeli, özellikle pompalı tüfeklere olan talep dikkatle de- ğerlendirilmelidir. ğerlendirilmelidir. 15. Kurban derilerinin, mali kaynak sağlamayı amaçla- 15. Kurban derilerinin, mali kaynak sağlamayı amaçla- yan ve denetimden uzak rejim aleyhtarı örgüt ve kuruluşlar yan ve denetimden uzak rejim aleyhtarı örgüt ve kuruluşlar tarafından toplanmasına mani olunmalı, kanunla verilmiş tarafından toplanmasına mani olunmalı, kanunla verilmiş yetki dışında kurban derisi toplattırılmamalıdır. yetki dışında kurban derisi toplattırılmamalıdır. 16. Özel üniforma giydirilmiş korumalar ve buna neden 16. Özel üniforma giydirilmiş korumalar ve buna neden olan sorumlular hakkında yasal işlemler ivedilikle so- olan sorumlular hakkında yasal işlemler ivedilikle so- nuçlandırılmalı ve bu tür yasa dışı uygulamaların ulaşabile- nuçlandırılmalı ve bu tür yasa dışı uygulamaların ulaşabile- ceği vahim boyutlar dikkate alınarak, yasa ile öngörülmemiş ceği vahim boyutlar dikkate alınarak, yasa ile öngörülmemiş bütün özel korumalar kaldırılmalıdır. bütün özel korumalar kaldırılmalıdır. 17. Ülke sorunlarının çözümünü "Millet kavramı yerine 17. Ülke sorunlarının çözümünü "Millet kavramı yerine ümmet kavramı" bazında ele alarak sonuçlandırmayı ümmet kavramı" bazında ele alarak sonuçlandırmayı amaçlayan ve bölücü terör örgütüne de aynı bazda yaklaşa- amaçlayan ve bölücü terör örgütüne de aynı bazda yaklaşa- rak onları cesaretlendiren girişimler yasal ve idari yollar- rak onları cesaretlendiren girişimler yasal ve idari yollar- dan önlenmelidir. dan önlenmelidir. 18. Büyük Kurtarıcı Atatürk'e karşı yapılan saygısızlık- 18. Büyük Kurtarıcı Atatürk'e karşı yapılan saygısızlık- lar ve ATATÜRK aleyhine işlenen suçlar hakkındaki 5816 lar ve ATATÜRK aleyhine işlenen suçlar hakkındaki 5816 sayılı kanunun istismar edilmesine fırsat verilmemelidir.22 sayılı kanunun istismar edilmesine fırsat verilmemelidir.22 deniliyordu. deniliyordu.

22 http://www.mgk.gov.tr 22 http://www.mgk.gov.tr

119 119 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Fazilet Partisine Geçiş Fazilet Partisine Geçiş Kapatılan RP’de inanılmaz bir parti içi disiplin hakimdi. Kapatılan RP’de inanılmaz bir parti içi disiplin hakimdi. Bunun yenilikçiler üzerinde yaşattığı baskı, sonunda AKP Bunun yenilikçiler üzerinde yaşattığı baskı, sonunda AKP ile SP adıyla iki ayrı parti kurulmasına yol açacaktı. ile SP adıyla iki ayrı parti kurulmasına yol açacaktı. “Fazilet partisi, 17 Aralık 1997 tarihinde, RP’nin kapa- “Fazilet partisi, 17 Aralık 1997 tarihinde, RP’nin kapa- tılması ihtimaline karşı Milli Görüş çizgisini devam ettirici tılması ihtimaline karşı Milli Görüş çizgisini devam ettirici bir parti olarak İsmail Alptekin başkanlığında kuruldu. Re- bir parti olarak İsmail Alptekin başkanlığında kuruldu. Re- fah Partisi 16 Ocak 1998’de Anayasa Mahkemesi tarafından fah Partisi 16 Ocak 1998’de Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılması ile, bağımsız kalan 150’ye yakın milletvekili kapatılması ile, bağımsız kalan 150’ye yakın milletvekili Fazilet Partisi’ne geçti. FP Kurucular Kurulu kararı ile Recai Fazilet Partisi’ne geçti. FP Kurucular Kurulu kararı ile Recai Kutan 14 Mayıs 1998’de Genel Başkanlığa getirildi.”23 Kutan 14 Mayıs 1998’de Genel Başkanlığa getirildi.”23 “Fazilet Partisi1999 yılında, yapılan yerel seçimlerde “Fazilet Partisi1999 yılında, yapılan yerel seçimlerde elindeki belediyeleri büyük ölçüde korusa da, genel seçim- elindeki belediyeleri büyük ölçüde korusa da, genel seçim- lerde Refah Partisinin 1995'teki oy oranının ve milletvekili lerde Refah Partisinin 1995'teki oy oranının ve milletvekili sayısının altında kaldı. 2 Mayıs 1999'da, Fazilet Partisi İs- sayısının altında kaldı. 2 Mayıs 1999'da, Fazilet Partisi İs- tanbul milletvekili Merve Kavakçı'nın TBMM'deki yemin tanbul milletvekili Merve Kavakçı'nın TBMM'deki yemin töreni sırasında genel kurula başörtüsüyle girmesi krize ne- töreni sırasında genel kurula başörtüsüyle girmesi krize ne- den oldu.”24 den oldu.”24 “17 Mayıs 2000 tarihinde yapılan FP kongresi, ilk defa “17 Mayıs 2000 tarihinde yapılan FP kongresi, ilk defa parti liderliği için açık bir yarışmaya sahne oldu. Bu Tür- parti liderliği için açık bir yarışmaya sahne oldu. Bu Tür- kiye’deki İslamcı partilerin tarihinde bir ilktir. Erdoğan’ın kiye’deki İslamcı partilerin tarihinde bir ilktir. Erdoğan’ın desteklediği Gül adaylık, kampanyasında parti içi demokra- desteklediği Gül adaylık, kampanyasında parti içi demokra- siyi ve yarışma ihtiyacını vurguladı. Bütün baskı ve mani- siyi ve yarışma ihtiyacını vurguladı. Bütün baskı ve mani- pülasyonlara rağmen Gül yarışı çok küçük bir farkla, Kutan’ın pülasyonlara rağmen Gül yarışı çok küçük bir farkla, Kutan’ın

23 http://www.milligorusportal.com/forumdisplay.php?f=178 23 http://www.milligorusportal.com/forumdisplay.php?f=178 24 http://www.timeturk.com/tr/2011/02/27/iste-milli-gorus-partileri.html 24 http://www.timeturk.com/tr/2011/02/27/iste-milli-gorus-partileri.html

120 120 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

633 oyuna karşılık 521 oyla kaybetti. Böyle yakın bir yarış 633 oyuna karşılık 521 oyla kaybetti. Böyle yakın bir yarış FP içindeki önlenemez bölünmenin habercisiydi. Bunun için FP içindeki önlenemez bölünmenin habercisiydi. Bunun için uygun fırsat, FP’nin 22 Haziran 2001’de Anayasa uygun fırsat, FP’nin 22 Haziran 2001’de Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılmasıyla ortaya çıktı. Gelenek- Mahkemesi tarafından kapatılmasıyla ortaya çıktı. Gelenek- çiler Saadet Partisi’ni (SP) kurarken, yenilikçiler derhal yeni çiler Saadet Partisi’ni (SP) kurarken, yenilikçiler derhal yeni bir parti için çalışmaya başladı. AKP 14 Ağustos 2001’de bir parti için çalışmaya başladı. AKP 14 Ağustos 2001’de resmen kuruldu. 16 Ağustos tarihi itibariyle, SP’yi seçen 48 resmen kuruldu. 16 Ağustos tarihi itibariyle, SP’yi seçen 48 milletvekiline karşılık 51 milletvekili AKP’ye katılmıştır.25 milletvekiline karşılık 51 milletvekili AKP’ye katılmıştır.25 SAADET PARTİSİ SAADET PARTİSİ “Millî Görüş hareketinin siyasî partisi olan Saadet Partisi “Millî Görüş hareketinin siyasî partisi olan Saadet Partisi (SP), 20 Temmuz 2001 tarihinde Ankara’da kuruldu. Recai (SP), 20 Temmuz 2001 tarihinde Ankara’da kuruldu. Recai Kutan kurucu genel başkanlığa getirildi. Fazilet Partisi'nin Kutan kurucu genel başkanlığa getirildi. Fazilet Partisi'nin Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılmasından sonra ba- Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılmasından sonra ba- ğımsız kalan 105 milletvekilinden yarıya yakını Saadet Par- ğımsız kalan 105 milletvekilinden yarıya yakını Saadet Par- tisi'ne geçti.”26 tisi'ne geçti.”26 2002 Seçimleri 2002 Seçimleri “SP, 2002 Erken Genel Seçimleri'nde yüzde 2.5 oy ora- “SP, 2002 Erken Genel Seçimleri'nde yüzde 2.5 oy ora- nıyla TBMM dışında kaldı. 11 Mayıs 2003'te yapılan 1 Ola- nıyla TBMM dışında kaldı. 11 Mayıs 2003'te yapılan 1 Ola- ğan Kongre'de aday olmayan Recai Kutan'ın yerine Nec- ğan Kongre'de aday olmayan Recai Kutan'ın yerine Nec- mettin Erbakan Genel Başkanlığa seçildi. Ancak Aralık mettin Erbakan Genel Başkanlığa seçildi. Ancak Aralık 2003'te Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı, Erbakan'ın ke- 2003'te Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı, Erbakan'ın ke- sinleşmiş hapis cezası nedeniyle parti üyeliğinden ayrılma- sinleşmiş hapis cezası nedeniyle parti üyeliğinden ayrılma- sını istedi, bunun üzerine Erbakan 30 Ocak 2004'te parti sını istedi, bunun üzerine Erbakan 30 Ocak 2004'te parti üyeliğinden ve genel başkanlıktan istifa etti. Yerine tekrar üyeliğinden ve genel başkanlıktan istifa etti. Yerine tekrar

25 Özbudun Ergun / Hale William, Türkiye’de İslamcılık Demokrasi ve 25 Özbudun Ergun / Hale William, Türkiye’de İslamcılık Demokrasi ve Liberalizm, Doğan Kitap, İstanbul 2010, s. 55-56 Liberalizm, Doğan Kitap, İstanbul 2010, s. 55-56 26 http://www.timeturk.com/tr/2011/02/27/iste-milli-gorus-partileri.html 26 http://www.timeturk.com/tr/2011/02/27/iste-milli-gorus-partileri.html

121 121 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Recai Kutan getirildi.SP, 2004'teki Yerel Seçimler'de yüzde Recai Kutan getirildi.SP, 2004'teki Yerel Seçimler'de yüzde 4.77 oy oranıyla 63 belediye başkanlığı kazandı. 8 Nisan 4.77 oy oranıyla 63 belediye başkanlığı kazandı. 8 Nisan 2006'da yapılan 2. Büyük Olağan Kongre'de Genel Başkan- 2006'da yapılan 2. Büyük Olağan Kongre'de Genel Başkan- lık görevini vekaleten yürüten Kutan, bu göreve seçildi. lık görevini vekaleten yürüten Kutan, bu göreve seçildi. 2007 Genel Seçimleri'nde SP oyların yüzde 2.34’ünü aldı.”27 2007 Genel Seçimleri'nde SP oyların yüzde 2.34’ünü aldı.”27 “26 Ekim 2008'de yapılan 3. Büyük Kongre'de Partinin “26 Ekim 2008'de yapılan 3. Büyük Kongre'de Partinin Genel Başkan Yardımcısı Numan Kurtulmuş Genel Başkan- Genel Başkan Yardımcısı Numan Kurtulmuş Genel Başkan- lığa seçildi.29 Mart 2009 tarihinde yapılan Yerel Seçimlerde lığa seçildi.29 Mart 2009 tarihinde yapılan Yerel Seçimlerde ise SP oy oranını yüzde 90 oranında arttırarak yüzde 5,2 oy ise SP oy oranını yüzde 90 oranında arttırarak yüzde 5,2 oy aldı. Otoriteler tarafından bu seçimlerin en başarılı partileri aldı. Otoriteler tarafından bu seçimlerin en başarılı partileri arasında gösterildi.11 Temmuz 2010'da Ankara'da yapılan 4. arasında gösterildi.11 Temmuz 2010'da Ankara'da yapılan 4. Olağanüstü Kongre'ye tek aday olarak katılan Numan Olağanüstü Kongre'ye tek aday olarak katılan Numan Kurtulmuş, yeniden Genel Başkanlığa seçildi.”28 Kurtulmuş, yeniden Genel Başkanlığa seçildi.”28 “Ankara 10. Sulh Hukuk Mahkemesi, 11 Temmuz “Ankara 10. Sulh Hukuk Mahkemesi, 11 Temmuz 2010’da yapılan Olağanüstü Kongre’de üsulsüzlük iddiasıyla 2010’da yapılan Olağanüstü Kongre’de üsulsüzlük iddiasıyla yapılan itirazı karara bağladı. Bunun sonucunda Saadet Par- yapılan itirazı karara bağladı. Bunun sonucunda Saadet Par- tisi’nin yönetiminin kayyuma devredilmesine ve Numan tisi’nin yönetiminin kayyuma devredilmesine ve Numan Kurtulmuş'un Genel Başkanlık görevinden alınmasına karar Kurtulmuş'un Genel Başkanlık görevinden alınmasına karar verdi.Numan Kurtulmuş, 1 Ekim 2010'da yaptığı basın top- verdi.Numan Kurtulmuş, 1 Ekim 2010'da yaptığı basın top- lantısında Genel Başkanlık görevi ve Saadet Partisi'nden istifa lantısında Genel Başkanlık görevi ve Saadet Partisi'nden istifa ettiğini açıkladı ve Mustafa Kamalak Genel Başkanlığa se- ettiğini açıkladı ve Mustafa Kamalak Genel Başkanlığa se- çildi. 27 Şubat 2011'de Hakkın rahmetine kavuşan Prof Dr çildi. 27 Şubat 2011'de Hakkın rahmetine kavuşan Prof Dr Necmettin Erbakan 17 Ekim 2010'da genel başkan seçil- Necmettin Erbakan 17 Ekim 2010'da genel başkan seçil- mişti.”29 mişti.”29

27 http://www.timeturk.com/tr/2011/02/27/iste-milli-gorus-partileri.htm 27 http://www.timeturk.com/tr/2011/02/27/iste-milli-gorus-partileri.htm 28 http://www.timeturk.com/tr/2011/02/27/iste-milli-gorus-partileri.html 28 http://www.timeturk.com/tr/2011/02/27/iste-milli-gorus-partileri.html 29 http://www.timeturk.com/tr/2011/02/27/iste-milli-gorus-partileri.html 29 http://www.timeturk.com/tr/2011/02/27/iste-milli-gorus-partileri.html

122 122 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Saadet Partisi Programı Saadet Partisi Programı Milli görüş anlayışına uygun olarak hazırlanan Saadet Milli görüş anlayışına uygun olarak hazırlanan Saadet Partisi programına göre, Partisi programına göre, “İnsan yaratılmışların en şereflisidir. Diğer varlıklardan “İnsan yaratılmışların en şereflisidir. Diğer varlıklardan farklı olarak akıl, şuur ve irade ile donatılmış; iyiyi kötüden, farklı olarak akıl, şuur ve irade ile donatılmış; iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan, faydalıyı zararlıdan, adaleti zulümden doğruyu yanlıştan, faydalıyı zararlıdan, adaleti zulümden ayırt edebilme yeteneği verilmiştir. İnsanın kendisini ifade ayırt edebilme yeteneği verilmiştir. İnsanın kendisini ifade edebilmesi, diğer insanlara faydalı olabilmesi ve kemale edebilmesi, diğer insanlara faydalı olabilmesi ve kemale erebilmesi, aklını ve iradesini iyiden, güzelden, doğrudan, erebilmesi, aklını ve iradesini iyiden, güzelden, doğrudan, faydalıdan ve adaletten yana kullanması ile mümkündür. faydalıdan ve adaletten yana kullanması ile mümkündür. Bunun için insanların bazı reddedilmez hakları ve özgür- Bunun için insanların bazı reddedilmez hakları ve özgür- lüklerinin olması ve bunların diğer insanların tasallutundan lüklerinin olması ve bunların diğer insanların tasallutundan korunması gerekmektedir. korunması gerekmektedir. İnsan ayni zamanda tek başına yaşayamayan sosyal bir İnsan ayni zamanda tek başına yaşayamayan sosyal bir varlıktır. Hayatını sürdürebilmesi için tek başına karşılaya- varlıktır. Hayatını sürdürebilmesi için tek başına karşılaya- mayacağı çok çeşitli ihtiyaçları vardır. Bu nedenle insan, mayacağı çok çeşitli ihtiyaçları vardır. Bu nedenle insan, aileden devlete kadar çeşitli sosyal ve siyasi oluşumların aileden devlete kadar çeşitli sosyal ve siyasi oluşumların üyesi olmak zorundadır. üyesi olmak zorundadır. Tarih boyunca, değişik şekillerde de olsa, bir siyasi or- Tarih boyunca, değişik şekillerde de olsa, bir siyasi or- ganizasyon olarak devlet, insan hayatında hep önemli bir ganizasyon olarak devlet, insan hayatında hep önemli bir yer işgal etmiştir. Siyaset; meşruiyetini bireylerin hak ve yer işgal etmiştir. Siyaset; meşruiyetini bireylerin hak ve özgürlüklerini koruma amacından alan, en üst siyasi organi- özgürlüklerini koruma amacından alan, en üst siyasi organi- zasyon olan devlet eliyle, hak ve adalet ilkeleri çerçevesinde zasyon olan devlet eliyle, hak ve adalet ilkeleri çerçevesinde insanlara hizmet etme işidir.İnsanın özlemi ise, yeryüzünün insanlara hizmet etme işidir.İnsanın özlemi ise, yeryüzünün en önemli değeri olan saadet içinde yaşamaktır. Saadet, en önemli değeri olan saadet içinde yaşamaktır. Saadet, ancak sevgi ve kardeşlik, hak ve özgürlük, adalet, refah ve ancak sevgi ve kardeşlik, hak ve özgürlük, adalet, refah ve saygınlık ortamında gerçekleşebilir.”30 saygınlık ortamında gerçekleşebilir.”30

30 http://www.saadet.org.tr/kurumsal/program/678 30 http://www.saadet.org.tr/kurumsal/program/678

123 123 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Milli Görüş İdeolojisi Milli Görüş İdeolojisi “Milli görüş faizin olmadığı bir serbest piyasa ekonomi- “Milli görüş faizin olmadığı bir serbest piyasa ekonomi- sini öngörür. Paranın mal gibi alınıp satılmasını reddeder. sini öngörür. Paranın mal gibi alınıp satılmasını reddeder. Bu durumun adaleti bozduğunu, güçlüyü daha güçlü yaptı- Bu durumun adaleti bozduğunu, güçlüyü daha güçlü yaptı- ğını savunur. Üretime dayalı çok ortaklı yapıları güçlendi- ğını savunur. Üretime dayalı çok ortaklı yapıları güçlendi- rilmesi esastır. Devletinde faizsiz kredi vermesi görüşünü rilmesi esastır. Devletinde faizsiz kredi vermesi görüşünü benimser. Milli Görüş’ün ve Milli Görüş Partilerinin genel benimser. Milli Görüş’ün ve Milli Görüş Partilerinin genel hak anlayışı ise Temel İnsan Haklarına (Yaşama, Mülkiyet, hak anlayışı ise Temel İnsan Haklarına (Yaşama, Mülkiyet, Neslin Muhafazası, Aklın Muhafazası vb.) haklarına saygılı Neslin Muhafazası, Aklın Muhafazası vb.) haklarına saygılı ve bağımlı olmayıda gerektirir.”31 ve bağımlı olmayıda gerektirir.”31 “Milli görüş ideolojinde lidere tam anlamıyla bağlılık ha- “Milli görüş ideolojinde lidere tam anlamıyla bağlılık ha- kimdir. Partililer biat kültürü ile lidere bağlıdırlar, Öyleki kimdir. Partililer biat kültürü ile lidere bağlıdırlar, Öyleki Genel Başkanın partinin başında olmadığı, yasaklı süreç- Genel Başkanın partinin başında olmadığı, yasaklı süreç- lerde dahi partinin mutlak hakimiydi. Bu süreçlerde Recai lerde dahi partinin mutlak hakimiydi. Bu süreçlerde Recai Kutan ‘emanetçi’ olarak bu görevi yürütüyordu. Parti içi Kutan ‘emanetçi’ olarak bu görevi yürütüyordu. Parti içi örgütlenmede de dini konular önemli yer tutar öyle ki Milli örgütlenmede de dini konular önemli yer tutar öyle ki Milli Görüş’te hesap soran çok büyük tepkiler alır ve süreç parti- Görüş’te hesap soran çok büyük tepkiler alır ve süreç parti- den ihraç edilmeye kadar uzanmaktaydı.”32 den ihraç edilmeye kadar uzanmaktaydı.”32

31 http://arsiv.sabah.com.tr/2008/03/15/haber,0E0014F9515341A98B5A 31 http://arsiv.sabah.com.tr/2008/03/15/haber,0E0014F9515341A98B5A 573C4568CE0D.html 573C4568CE0D.html 32 http://t24.com.tr/yazi/milli-goruste-hesap-soran-hainlikle-dinsizlikle- 32 http://t24.com.tr/yazi/milli-goruste-hesap-soran-hainlikle-dinsizlikle- suclanir/4957 suclanir/4957

124 124 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Milli Görüş’ün Genel Seçimlerde Aldığı Oy Oranları Milli Görüş’ün Genel Seçimlerde Aldığı Oy Oranları

Seçim Parti Genel Alınan Alınan Milletvekili Seçim Parti Genel Alınan Alınan Milletvekili Tarihi Başkan Oy Oy Sayısı Tarihi Başkan Oy Oy Sayısı Sayısı Oranı Sayısı Oranı 12 Saadet Mustafa 534,463 %1.24 0 12 Saadet Mustafa 534,463 %1.24 0 Haziran Partisi Kamalak Haziran Partisi Kamalak 2011 2011 22 Saadet Recai 820,289 %2.34 0 22 Saadet Recai 820,289 %2.34 0 Temmuz Partisi Kutan Temmuz Partisi Kutan 2007 2007 3 Kasım Saadet Recai 784,087 %2.49 0 3 Kasım Saadet Recai 784,087 %2.49 0 2002 Partisi Kutan 2002 Partisi Kutan 8 Nisan Fazilet Recai 4,805,381 %15,41 111 8 Nisan Fazilet Recai 4,805,381 %15,41 111 1999 Partisi Kutan 1999 Partisi Kutan 24 Refah Necmettin 6,012,450 %21,38 158 24 Refah Necmettin 6,012,450 %21,38 158 Aralık Partisi Erbakan Aralık Partisi Erbakan 1995 1995 20 Ekim Refah Necmettin 4,121,355 %16,88 62 20 Ekim Refah Necmettin 4,121,355 %16,88 62 1991 Partisi Erbakan 1991 Partisi Erbakan 9 Kasım Refah Necmettin 1,717,425 %7,16 0 9 Kasım Refah Necmettin 1,717,425 %7,16 0 1987 Partisi Erbakan 1987 Partisi Erbakan 5 Ha- Milli Necmettin 1,269,918 %8.56 24 5 Ha- Milli Necmettin 1,269,918 %8.56 24 ziran Selamet Erbakan ziran Selamet Erbakan 1977 Partisi 1977 Partisi 14 Ekim Milli Süleyman 1,265,771 %11.8 48 14 Ekim Milli Süleyman 1,265,771 %11.8 48 1973 Selamet Arif Emre 1973 Selamet Arif Emre Partisi Partisi

125 125 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Kaynaklar Kaynaklar  Özbudun, Ergun / Hale, William, Türkiye’de İslamcılık Demokrasi ve  Özbudun, Ergun / Hale, William, Türkiye’de İslamcılık Demokrasi ve Liberalizm, Doğan Kitap, 2010 Liberalizm, Doğan Kitap, 2010  Tanör, Bülent / Boratav, Korkut / Akşin,Sina, Türkiye Tarihi ,5.Cilt,  Tanör, Bülent / Boratav, Korkut / Akşin,Sina, Türkiye Tarihi ,5.Cilt, Cem Yayınevi, 8. Basım: Kasım 2008 Cem Yayınevi, 8. Basım: Kasım 2008  Soydan, Mehmet Ali, Dünden Bugüne ve Yarına Türkiye’nin Refah  Soydan, Mehmet Ali, Dünden Bugüne ve Yarına Türkiye’nin Refah Gerçeği, Birey Yayıncılık, 1994 Gerçeği, Birey Yayıncılık, 1994  http://www.mgk.gov.tr  http://www.mgk.gov.tr  http://www.milligorusportal.com/forumdisplay.php?f=178  http://www.milligorusportal.com/forumdisplay.php?f=178  http://www.timeturk.com/tr/2011/02/27/iste-milli-gorus-  http://www.timeturk.com/tr/2011/02/27/iste-milli-gorus- partileri.html partileri.html  http://www.timeturk.com/resim/detayresim/image/partiler/partiler.jpg  http://www.timeturk.com/resim/detayresim/image/partiler/partiler.jpg  http://www.saadet.org.tr/kurumsal/program/678  http://www.saadet.org.tr/kurumsal/program/678  http://t24.com.tr/yazi/milli-goruste-hesap-soran-hainlikle-dinsizlikle-  http://t24.com.tr/yazi/milli-goruste-hesap-soran-hainlikle-dinsizlikle- suclanir/4957 suclanir/4957

126 126 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

ANAVATAN PARTİSİ ANAVATAN PARTİSİ

Deniz Demircioğlu Deniz Demircioğlu Anavatan Partisi 20 Mayıs 1983 yılında Turgut Özal li- Anavatan Partisi 20 Mayıs 1983 yılında Turgut Özal li- derliğinde 37 kişi tarafından kurulmuştur.1 Milli Güvenlik derliğinde 37 kişi tarafından kurulmuştur.1 Milli Güvenlik Konseyi Genel Sekreterliği, Anavatan Partisi'nde "veto" Konseyi Genel Sekreterliği, Anavatan Partisi'nde "veto" edileceklerin arasına Turgut Özal'ı da dahil etmiş, ancak liste edileceklerin arasına Turgut Özal'ı da dahil etmiş, ancak liste Cumhurbaşkanı Evren'in huzuruna getirilince, " Özal, yöne- Cumhurbaşkanı Evren'in huzuruna getirilince, " Özal, yöne- timimizin başbakan yardımcılığını yaptı. Yanlış anlamalara timimizin başbakan yardımcılığını yaptı. Yanlış anlamalara meydan vermeyelim. Veto edilecekler arasından ismini çıka- meydan vermeyelim. Veto edilecekler arasından ismini çıka- ralım"2 demiştir. 30 kurucu üye onaylanarak partinin kuru- ralım"2 demiştir. 30 kurucu üye onaylanarak partinin kuru- luşu tamamlanmıştır. Partinin Genel Başkanlığını Turgut luşu tamamlanmıştır. Partinin Genel Başkanlığını Turgut Özal, Genel Sekreterliğini Veysel Atasoy, Genel Merkez Özal, Genel Sekreterliğini Veysel Atasoy, Genel Merkez sözcülüğünü ise Mükerrem Taşçıoğlu üstlenmiştir. Turgut sözcülüğünü ise Mükerrem Taşçıoğlu üstlenmiştir. Turgut Özal kurduğu yeni partiyi şu şekilde kamuoyuna açıklamıştır: Özal kurduğu yeni partiyi şu şekilde kamuoyuna açıklamıştır: “Anavatan Partisi; Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, in- “Anavatan Partisi; Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, in- san Hakları Beyannamesi; Siyasi Partiler Kanunu ve diğer san Hakları Beyannamesi; Siyasi Partiler Kanunu ve diğer kanunların esas sınırları içerisinde faaliyet gösteren bir kanunların esas sınırları içerisinde faaliyet gösteren bir siyasi teşekküldür. Partinin sembolü bal petekleriyle dona- siyasi teşekküldür. Partinin sembolü bal petekleriyle dona- tılmış Türkiye haritası ve bal arısıdır. Arı çalışkanlığı; petek, tılmış Türkiye haritası ve bal arısıdır. Arı çalışkanlığı; petek,

1 Kurucular: Hüsnü Doğan, Erol Aksoy, Yener Ulusoy, Veysel Atasoy, 1 Kurucular: Hüsnü Doğan, Erol Aksoy, Yener Ulusoy, Veysel Atasoy, Adnan Kahveci, Vural Arıkan, Şadi Pehlivanoğlu, Abdullah Tenekeci, Adnan Kahveci, Vural Arıkan, Şadi Pehlivanoğlu, Abdullah Tenekeci, Mükerrem Taşçıoğlu. Daha sonra kurucu kişilerden yedisi Milli Mükerrem Taşçıoğlu. Daha sonra kurucu kişilerden yedisi Milli Güvenlik Konseyi tarafından veto edilmiştir. Bunlar Erol Aksoy, Güvenlik Konseyi tarafından veto edilmiştir. Bunlar Erol Aksoy, Cemil Çiçek, Cavit Kavak, Hüsnü Doğan, Muzaffer Atılgan, Adnan Cemil Çiçek, Cavit Kavak, Hüsnü Doğan, Muzaffer Atılgan, Adnan Kahveci ve Şadi Pehlivanoğlu'dur. Kahveci ve Şadi Pehlivanoğlu'dur. 2 Turgut, Hulusi, 12 Eylül Partileri, ABC Yayınlan, İstanbul, 1986, 2 Turgut, Hulusi, 12 Eylül Partileri, ABC Yayınlan, İstanbul, 1986, s.142 s.142

127 127 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler aziz vatanımızın en ücra köşesine kadar mamur hale getiril- aziz vatanımızın en ücra köşesine kadar mamur hale getiril- mesini ifade etmektedir”.3 mesini ifade etmektedir”.3 Partiye “Anavatan” isminin verilişini Turgut Özal şu şe- Partiye “Anavatan” isminin verilişini Turgut Özal şu şe- kilde anlatmaktadır: kilde anlatmaktadır: “Anavatan birleştirici bir isimdir. Şu anda Türkiye’nin “Anavatan birleştirici bir isimdir. Şu anda Türkiye’nin birleştirici hareketlere ve sembollere ihtiyacı vardır. birleştirici hareketlere ve sembollere ihtiyacı vardır. 1950’lerde Türkiye’nin demokrasiye ihtiyacı vardı. 1950’lerde Türkiye’nin demokrasiye ihtiyacı vardı. 1940’larda başladı bu ihtiyaç, Demokrat Parti işte bu ihti- 1940’larda başladı bu ihtiyaç, Demokrat Parti işte bu ihti- yaçtan doğdu ve parti bu sebeple bu ismi aldı o zaman. yaçtan doğdu ve parti bu sebeple bu ismi aldı o zaman. 1960’larda memleketin adalete ihtiyacı vardı bu sefer. Ada- 1960’larda memleketin adalete ihtiyacı vardı bu sefer. Ada- let Partisi de bu ihtiyacın neticesinde kuruldu ve adını bu let Partisi de bu ihtiyacın neticesinde kuruldu ve adını bu sebepten aldı. Demokrasi geçildi, adalet geçildi, 1980’lerde sebepten aldı. Demokrasi geçildi, adalet geçildi, 1980’lerde Türkiye parçalanmayla karşı karşıya kaldı. Şimdi vatanın Türkiye parçalanmayla karşı karşıya kaldı. Şimdi vatanın bütünlüğünün sembolize edilmesi lazımdır. Bu bütünlüğü en bütünlüğünün sembolize edilmesi lazımdır. Bu bütünlüğü en iyi belirten Anavatan’dır. Şimdi vatana sahip çıkmak lü- iyi belirten Anavatan’dır. Şimdi vatana sahip çıkmak lü- zumludur. Onun için de partimizin adı Anavatan olacaktır4.” zumludur. Onun için de partimizin adı Anavatan olacaktır4.” Partisinin kuruluşunu tamamlayan Özal, eşini ve birkaç Partisinin kuruluşunu tamamlayan Özal, eşini ve birkaç arkadaşını yanına alarak yurt gezisine çıkar. Özal'ın her git- arkadaşını yanına alarak yurt gezisine çıkar. Özal'ın her git- tiği yerde büyük kalabalıklar tarafından" Başbakan" diye tiği yerde büyük kalabalıklar tarafından" Başbakan" diye büyük coşkuyla karşılanması, Milli Güvenlik Konseyi tara- büyük coşkuyla karşılanması, Milli Güvenlik Konseyi tara- fından emekli orgeneral Turgut Sunalp'e kurdurulan Milli- fından emekli orgeneral Turgut Sunalp'e kurdurulan Milli- yetçi Demokrasi Partisi'nin seçimleri kazanıp iktidara gele- yetçi Demokrasi Partisi'nin seçimleri kazanıp iktidara gele- ceğine kesin gözüyle bakanları hayal kırıklığına uğratır. ceğine kesin gözüyle bakanları hayal kırıklığına uğratır. Özal'a bazı çevreler ve dostları, Evren'le bir kez daha görüş- Özal'a bazı çevreler ve dostları, Evren'le bir kez daha görüş-

3 Turgut Özal’ın kuruluş dilekçesini verdikten sonra yaptığı konuşma. 3 Turgut Özal’ın kuruluş dilekçesini verdikten sonra yaptığı konuşma. 4 Doğan, Yalçın, Dar Sokakta Siyaset (1980-1983), 1. Baskı, İstanbul, 4 Doğan, Yalçın, Dar Sokakta Siyaset (1980-1983), 1. Baskı, İstanbul, Eylül,1985, s. 332-333 Eylül,1985, s. 332-333

128 128 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler mesini önerirler. Çünkü, Özal'a yönelik yoğun ilgi, başta mesini önerirler. Çünkü, Özal'a yönelik yoğun ilgi, başta Konsey üyeleri olmak üzere çok kişinin kulağına kar suyu Konsey üyeleri olmak üzere çok kişinin kulağına kar suyu kaçırmıştır ve ANAP-MDP birleşmesi gündeme getirilmiş- kaçırmıştır ve ANAP-MDP birleşmesi gündeme getirilmiş- tir. Özal buna kesinlikle yanaşmaz. Evren'e, Ağustos 1983'te tir. Özal buna kesinlikle yanaşmaz. Evren'e, Ağustos 1983'te yaptıkları son görüşmede, şunları söyler: yaptıkları son görüşmede, şunları söyler: “Bakın Paşam, biz birleşmeyiz. Hiç kimseyle birleşmeyiz. “Bakın Paşam, biz birleşmeyiz. Hiç kimseyle birleşmeyiz. Unutmayın 6 Kasım seçimleri önemli değil, seçimden sonra Unutmayın 6 Kasım seçimleri önemli değil, seçimden sonra şu veya bu kazanır, mühim olan seçimden sonraki beş sene. şu veya bu kazanır, mühim olan seçimden sonraki beş sene. Yasakladığınız isimler o beş sene içinde ortaya çıkacaktır. O Yasakladığınız isimler o beş sene içinde ortaya çıkacaktır. O zaman yasaklılarla mücadeleyi Sunalp Paşa ve ekibi yapa- zaman yasaklılarla mücadeleyi Sunalp Paşa ve ekibi yapa- maz. Bu mücadele yapılacaksa bizim yapma şansımız var.”5 maz. Bu mücadele yapılacaksa bizim yapma şansımız var.”5 O görüşmede, belirlenen milletvekili adaylarının veto O görüşmede, belirlenen milletvekili adaylarının veto edilip edilmeyecekleri de Özal tarafından gündeme getirilir. edilip edilmeyecekleri de Özal tarafından gündeme getirilir. Çünkü ANAP'a, çok sayıda veto geleceği söylentileri yayıl- Çünkü ANAP'a, çok sayıda veto geleceği söylentileri yayıl- mıştır. Bu görüşmeden sonra ANAP-MDP birleşmesi de mıştır. Bu görüşmeden sonra ANAP-MDP birleşmesi de gündemden çıkacaktır. gündemden çıkacaktır. ANAP Kurucuları ANAP Kurucuları Türk siyasi hayatında sahneye çıkan partilerin kurucuları Türk siyasi hayatında sahneye çıkan partilerin kurucuları incelendiğinde kurucuların büyük bir çoğunluğunun o dö- incelendiğinde kurucuların büyük bir çoğunluğunun o dö- nemde mevcut olan bir partinin içerisindeki çekişmeden nemde mevcut olan bir partinin içerisindeki çekişmeden dolayı o partiden ayrılan insanlar oldukları görülmektedir. dolayı o partiden ayrılan insanlar oldukları görülmektedir. Siyasal yasakların etkisi ile ANAP, kurucuları bakımından o Siyasal yasakların etkisi ile ANAP, kurucuları bakımından o güne kadar kurulan partilerden farklı bir yapı sergilemekte- güne kadar kurulan partilerden farklı bir yapı sergilemekte- dir. ANAP’ın kurucu heyetinde, kurucuların büyük bir kısmı dir. ANAP’ın kurucu heyetinde, kurucuların büyük bir kısmı daha önce her hangi bir siyasi parti çatısı altında yer almamış daha önce her hangi bir siyasi parti çatısı altında yer almamış

5 http://www.tha.com.tr/turgutozal/sayfa80.htm 5 http://www.tha.com.tr/turgutozal/sayfa80.htm

129 129 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler kişilerdir. Bunun diğer nedeni de, ANAP’ın hiçbir partinin kişilerdir. Bunun diğer nedeni de, ANAP’ın hiçbir partinin devamı olmadığının kamuoyuna gösterilmek istenmesidir. devamı olmadığının kamuoyuna gösterilmek istenmesidir. Ayrıca Özal, yeni yüzler, yıpranmamış isimler ve genç Ayrıca Özal, yeni yüzler, yıpranmamış isimler ve genç insanlardan oluşan bir ekiple, kamuoyunun karşısına çıkmak insanlardan oluşan bir ekiple, kamuoyunun karşısına çıkmak istemiştir. Diğer bir neden ise, Özal bir parti kurmaya karar istemiştir. Diğer bir neden ise, Özal bir parti kurmaya karar verdiğinde, o günkü askeri yönetimin bu partiye seçimlere verdiğinde, o günkü askeri yönetimin bu partiye seçimlere girme izni verip vermeyeceği ve kurucularını veto edip et- girme izni verip vermeyeceği ve kurucularını veto edip et- meyeceği belli olmadığından pek çok kişi ANAP kurucusu meyeceği belli olmadığından pek çok kişi ANAP kurucusu olmayı riskli olarak görmüşler ve kurucu olmak istememiş- olmayı riskli olarak görmüşler ve kurucu olmak istememiş- lerdir.6 lerdir.6 Turgut özal partiyi kuracağı kadroyu özen göstererek Turgut özal partiyi kuracağı kadroyu özen göstererek dikkatle oluşturmaya çalışmıştır. Eskiden birlikte çalıştığı dikkatle oluşturmaya çalışmıştır. Eskiden birlikte çalıştığı DPT kadrolarına, iş çevrelerine bakmıştır. Çünkü bu çevre- DPT kadrolarına, iş çevrelerine bakmıştır. Çünkü bu çevre- lerle Başbakan Yardımcılığı görevi esnasında sıkı ilişkiler lerle Başbakan Yardımcılığı görevi esnasında sıkı ilişkiler geliştirmiş ve onları iş yapanları tanımıştır.7 ANAP’ çok geliştirmiş ve onları iş yapanları tanımıştır.7 ANAP’ çok tanınmış olmasa da geniş bir kurucu kadrosu vardır.8 Bu tanınmış olmasa da geniş bir kurucu kadrosu vardır.8 Bu kadro devlet ve özel sektör deneyimi sırasında Özal'la bir- kadro devlet ve özel sektör deneyimi sırasında Özal'la bir- likte çalışmış teknokratlarla, Milli Selamet Partisi (MSP), likte çalışmış teknokratlarla, Milli Selamet Partisi (MSP), Milliyetçi Hareket Partisi (MHP), Adalet Partisi (AP) ve Milliyetçi Hareket Partisi (MHP), Adalet Partisi (AP) ve hatta Cumhuriyet Halk Partisi'nden (CHP) gelme, 1980 önce- hatta Cumhuriyet Halk Partisi'nden (CHP) gelme, 1980 önce-

6 http://www.mustafatasar.gen.tr/ 6 http://www.mustafatasar.gen.tr/ 7 http://www.tha.com.tr/turgutozal/sayfa78.htm 7 http://www.tha.com.tr/turgutozal/sayfa78.htm 8 Turgut Özal, Erol Aksoy, Berettin Doğancan Akyürek, Mehmet 8 Turgut Özal, Erol Aksoy, Berettin Doğancan Akyürek, Mehmet Altınsoy, H.Cahit Aral, Abdülhalim Aras, Veysel Atasoy, Muzaffer Altınsoy, H.Cahit Aral, Abdülhalim Aras, Veysel Atasoy, Muzaffer Atılgan, Kamil Tuğrul Coşkunoğlu, Aycan Çakıroğulları, Cemil Çiçek, Atılgan, Kamil Tuğrul Coşkunoğlu, Aycan Çakıroğulları, Cemil Çiçek, Bedrettin Dalan, Ferudun Demsoy, M.Vehbi Dinçerler, H.Hüsnü Bedrettin Dalan, Ferudun Demsoy, M.Vehbi Dinçerler, H.Hüsnü Doğan, M.Necat Eldem, Metin Emiroğlu, Ferruh İlter, Adnan Kahveci, Doğan, M.Necat Eldem, Metin Emiroğlu, Ferruh İlter, Adnan Kahveci, M.Cavit Kavak, Alaattin Kısakürek, R.Ercüment Konukmaz, Leyla M.Cavit Kavak, Alaattin Kısakürek, R.Ercüment Konukmaz, Leyla Yeniay Köseoğlu, Kazım Oksay, İbrahim Özdemir, Şadi Pehlivanoğlu, Yeniay Köseoğlu, Kazım Oksay, İbrahim Özdemir, Şadi Pehlivanoğlu, Fahir Sabuniş, Halil Şıvgın, Güneş Taner, Ali Tanrıyar, Mustafa R. Fahir Sabuniş, Halil Şıvgın, Güneş Taner, Ali Tanrıyar, Mustafa R. Taşar, Mükerrem Taşçıoğlu, Abdullah Tenekeci, Sudi Neşe Türel, Taşar, Mükerrem Taşçıoğlu, Abdullah Tenekeci, Sudi Neşe Türel, Yener Ulusoy, A.Mesut Yılmaz, Vural Arıkan. Yener Ulusoy, A.Mesut Yılmaz, Vural Arıkan.

130 130 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler si dönemde fazla ön planda olmayan siyasetçilerden olu- si dönemde fazla ön planda olmayan siyasetçilerden olu- şuyordu.9 şuyordu.9 1983 Seçimleri 1983 Seçimleri Seçimler, 1982 Anayasası doğrultusunda çıkarılan Siyasi Seçimler, 1982 Anayasası doğrultusunda çıkarılan Siyasi Partiler ve Seçim Kanunlarına göre 6 Kasım 1983 Pazar Partiler ve Seçim Kanunlarına göre 6 Kasım 1983 Pazar günü yapılmıştır. Vetolar yüzünden aday listelerini güçlükle günü yapılmıştır. Vetolar yüzünden aday listelerini güçlükle tamamlayan, bazı yerlerde yedek bulamayan parti seçime tamamlayan, bazı yerlerde yedek bulamayan parti seçime eksik adayla katılmıştır. Kampanya Özal'ın belirlediği doğ- eksik adayla katılmıştır. Kampanya Özal'ın belirlediği doğ- rultuda yürütülmüştür. rultuda yürütülmüştür. ANAP, toplumda farklı siyasal partilere yönelmiş “dört ANAP, toplumda farklı siyasal partilere yönelmiş “dört eğilimi”10 bir araya getirmeyi planlamıştır. Turgut Özal, eğilimi”10 bir araya getirmeyi planlamıştır. Turgut Özal, siyasal ve ideolojik ayrılıklar nedeniyle yaşanan acıların siyasal ve ideolojik ayrılıklar nedeniyle yaşanan acıların verdiği ders ve tecrübeden ilham alarak, "denge unsuru" verdiği ders ve tecrübeden ilham alarak, "denge unsuru" olarak nitelendirdiği Anavatan Partisi için, dört eğilimi bir olarak nitelendirdiği Anavatan Partisi için, dört eğilimi bir araya getirmeyi temel sloganlardan biri yapar. Amaç, eski araya getirmeyi temel sloganlardan biri yapar. Amaç, eski Adalet Partilileri, Cumhuriyet Halk Partilileri, Milliyetçi Adalet Partilileri, Cumhuriyet Halk Partilileri, Milliyetçi Hareket Partilileri, Milli Selamet Partilileri bir araya Hareket Partilileri, Milli Selamet Partilileri bir araya getirerek, ANAP çatısı altında uzlaştırmaktır. Özal, her getirerek, ANAP çatısı altında uzlaştırmaktır. Özal, her konuşmasında, daha önceki siyasal eğilimleri partisinde konuşmasında, daha önceki siyasal eğilimleri partisinde birleştireceğini söyler ve dört aynı eğilim sahiplerini birleştireceğini söyler ve dört aynı eğilim sahiplerini partisinde birleşmeye çağırır.11 partisinde birleşmeye çağırır.11 Partinin seçimde ağırlık verdiği toplumsal kesim Partinin seçimde ağırlık verdiği toplumsal kesim “ortadirek” olarak adlandırılan ve toplumun büyük bir bö- “ortadirek” olarak adlandırılan ve toplumun büyük bir bö- lümünü oluşturan orta gelirli aileler ve vatandaşlardır. Özal, lümünü oluşturan orta gelirli aileler ve vatandaşlardır. Özal,

9 http://www.secim80.com/index.php/partiler 9 http://www.secim80.com/index.php/partiler 10 Dört eğilim: Liberal AP, muhafazakar MSP, milliyetçi MHP ve sosyal 10 Dört eğilim: Liberal AP, muhafazakar MSP, milliyetçi MHP ve sosyal adaletçi CHP. adaletçi CHP. 11 http://www.tha.com.tr/turgutozal/sayfa84.htm 11 http://www.tha.com.tr/turgutozal/sayfa84.htm

131 131 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

orta sınıfın refahını artırabilecek olgunun ekonomiden geçti- orta sınıfın refahını artırabilecek olgunun ekonomiden geçti- ğini ve partisinin ekonomik politikasını bu kesime hitap ğini ve partisinin ekonomik politikasını bu kesime hitap ettiğini belirtmiştir. ettiğini belirtmiştir. 1980 Askeri darbesinden sonra yapılan ilk seçime Milli 1980 Askeri darbesinden sonra yapılan ilk seçime Milli Güvenlik Konseyi’nin izin verdiği üç parti katılmıştır. 6 Güvenlik Konseyi’nin izin verdiği üç parti katılmıştır. 6 Kasım 1983 yılında yapılan genel seçim sonuçları ve parti- Kasım 1983 yılında yapılan genel seçim sonuçları ve parti- nin aldığı oy oranı, çıkardığı milletvekili sayısı şu şekildedir: nin aldığı oy oranı, çıkardığı milletvekili sayısı şu şekildedir: TABLO 1: 1983 MİLLETVEKLİ SEÇİMİ SONUÇLARI TABLO 1: 1983 MİLLETVEKLİ SEÇİMİ SONUÇLARI PARTİ OY ORANI TOPLAM MİLLETVEKİLİ PARTİ OY ORANI TOPLAM MİLLETVEKİLİ ADI OY SAYISI ADI OY SAYISI ANAP 45.14 7.833.148 211 ANAP 45.14 7.833.148 211 HP 30.46 5.285.814 117 HP 30.46 5.285.814 117 MDP 23.27 4.036.970 71 MDP 23.27 4.036.970 71 ANAP 212 Milletvekilliği kazanmıştır. Ancak Bingöl ANAP 212 Milletvekilliği kazanmıştır. Ancak Bingöl listesindeki isim eksikliği nedeniyle 1 milletvekili eksik listesindeki isim eksikliği nedeniyle 1 milletvekili eksik çıkarmıştır.12 Toplamda 400 olan milletvekili sayısının çıkarmıştır.12 Toplamda 400 olan milletvekili sayısının 211’ini alan ANAP tek başına iktidar olmuş ve Turgut Özal, 211’ini alan ANAP tek başına iktidar olmuş ve Turgut Özal, Cumhurbaşkanı Kenan Evren tarafından Başbakan olarak Cumhurbaşkanı Kenan Evren tarafından Başbakan olarak Hükümeti kurmakla görevlendirilmiştir. Hükümeti kurmakla görevlendirilmiştir.

ANAP Birinci Olağan Kongresi ANAP Birinci Olağan Kongresi ANAP birinci büyük kongresi 13 Nisan 1985 günü Anka- ANAP birinci büyük kongresi 13 Nisan 1985 günü Anka- ra'da Atatürk Spor Salonu'nda toplanmıştır. Yapılan seçimler- ra'da Atatürk Spor Salonu'nda toplanmıştır. Yapılan seçimler-

12 http://www.konrad.org.tr/secim/ayrinti.php?yil_id=9 12 http://www.konrad.org.tr/secim/ayrinti.php?yil_id=9

132 132 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler de, Özal, oybirliğiyle Genel Başkan seçilir.13 Böylelikle de, Özal, oybirliğiyle Genel Başkan seçilir.13 Böylelikle siyasi partiler kanununa göre ilk defa kongre yaparak ANAP siyasi partiler kanununa göre ilk defa kongre yaparak ANAP partileşme sürecini tamamlamış oldu.14 partileşme sürecini tamamlamış oldu.14 1987 Genel Seçimleri 1987 Genel Seçimleri Milletvekili genel seçimlerine gidilmeden önce siyasette Milletvekili genel seçimlerine gidilmeden önce siyasette yasakların kalkması istenmektedir. l Ocak 1987'de İstan- yasakların kalkması istenmektedir. l Ocak 1987'de İstan- bul'da toplanan Dünya Ekonomik Forumu'nun yuvarlak bul'da toplanan Dünya Ekonomik Forumu'nun yuvarlak masa toplantısında, siyasi yasaklarla ilgili bir soruya Özal şu masa toplantısında, siyasi yasaklarla ilgili bir soruya Özal şu yanıtı verir: "Bu yasağa karşı olduğumu ifade edeyim. An- yanıtı verir: "Bu yasağa karşı olduğumu ifade edeyim. An- cak bu yasak halk tarafından kabul edilmiştir. Kararı halk cak bu yasak halk tarafından kabul edilmiştir. Kararı halk verebilir."15 Eğer yasaklar kalkar ise, Özal’ın düşüncesi verebilir."15 Eğer yasaklar kalkar ise, Özal’ın düşüncesi yasaklar kalktıktan hemen sonra erken seçim yaparak diğer yasaklar kalktıktan hemen sonra erken seçim yaparak diğer partileri hazırlıksız yakalamak ve seçimleri kazanmaktır. partileri hazırlıksız yakalamak ve seçimleri kazanmaktır. Siyasi yasakların kaldırılmasıyla, Süleyman Demirel Siyasi yasakların kaldırılmasıyla, Süleyman Demirel Doğru Yol Partisi'nin, Bülent Ecevit Demokratik Sol Parti'- Doğru Yol Partisi'nin, Bülent Ecevit Demokratik Sol Parti'- nin, Necmettin Erbakan Refah Partisi'nin, Alparslan Türkeş nin, Necmettin Erbakan Refah Partisi'nin, Alparslan Türkeş o zamanki Milliyetçi Çalışma Partisi'nin başına geçerler. o zamanki Milliyetçi Çalışma Partisi'nin başına geçerler.

13 Mesut Yılmaz, Zeki Yavuztürk, Mehmet Keçeciler, Hüsnü Doğan, 13 Mesut Yılmaz, Zeki Yavuztürk, Mehmet Keçeciler, Hüsnü Doğan, Kâzım Oksay, Şadi Pehlivanoğlu, Vehbi Dinçerler, Mustafa Taşar, Kâzım Oksay, Şadi Pehlivanoğlu, Vehbi Dinçerler, Mustafa Taşar, Veysel Atasoy, Ali Tanrıyar, Haydar Özalp, Eyüp Aşık, Mustafa Veysel Atasoy, Ali Tanrıyar, Haydar Özalp, Eyüp Aşık, Mustafa Kalemli, Halil Şıvgın, Necat Eldem, İlhan Aküzüm, Şükrü Yürür, Kalemli, Halil Şıvgın, Necat Eldem, İlhan Aküzüm, Şükrü Yürür, Metin Emiroğlu, Safa Giray, Mükerrem Taşçıoğlu, Ayçan Metin Emiroğlu, Safa Giray, Mükerrem Taşçıoğlu, Ayçan Çakıroğulları, Doğancan Akyürek, İlker Tuncay, Cengiz Tuncer, Çakıroğulları, Doğancan Akyürek, İlker Tuncay, Cengiz Tuncer, Akgün Albayrak, Güneş Taner, Metin Gürdere, Leyla Yeniay Akgün Albayrak, Güneş Taner, Metin Gürdere, Leyla Yeniay Köseoğlu, Kâzım Yücelen, Alaattin Kısakürek, Ali Dizdaroğlu, Oltan Köseoğlu, Kâzım Yücelen, Alaattin Kısakürek, Ali Dizdaroğlu, Oltan Sungurlu, Fahir Sabuniş, Süha Tanık, Sabahattin Araş, İbrahim Sungurlu, Fahir Sabuniş, Süha Tanık, Sabahattin Araş, İbrahim Özdemir, Bülent Akarcalı, Ferruh İlter, İsmet Oktay. Özdemir, Bülent Akarcalı, Ferruh İlter, İsmet Oktay. 14 http://gecmisgazete.com/?ANAP__12_Eylul-den_bu_yana_ Siyasi_ 14 http://gecmisgazete.com/?ANAP__12_Eylul-den_bu_yana_ Siyasi_ Parti_ huviyetine_kavusan_ilk_parti_oldu&icerik=9330 Parti_ huviyetine_kavusan_ilk_parti_oldu&icerik=9330 15 http://www.tha.com.tr/turgutozal/sayfa154.htm 15 http://www.tha.com.tr/turgutozal/sayfa154.htm

133 133 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

29 Kasım 1987 tarihinde yapılan seçimlerin sonuçları 29 Kasım 1987 tarihinde yapılan seçimlerin sonuçları aşağıdaki tablodadır: aşağıdaki tablodadır: TABLO 2: 1987 MİLLETVEKİLİ SEÇİMİ SONUÇLARI TABLO 2: 1987 MİLLETVEKİLİ SEÇİMİ SONUÇLARI PARTİ OY OY SAYISI MİLLETVEKİLİ PARTİ OY OY SAYISI MİLLETVEKİLİ ADI ORANI SAYISI ADI ORANI SAYISI ANAP 36.31 8.704.335 292 ANAP 36.31 8.704.335 292 SHP 24.74 5.931.000 99 SHP 24.74 5.931.000 99 DYP 19.14 4.587.062 59 DYP 19.14 4.587.062 59 Bu seçimle, 12 Eylül Darbesi'nden sonra siyaset yasağı Bu seçimle, 12 Eylül Darbesi'nden sonra siyaset yasağı konan eski liderlerin partilerinin başında girdiği ilk seçim- konan eski liderlerin partilerinin başında girdiği ilk seçim- lerdir. Seçimlerden önce yürürlüğe giren Anayasa değişikli- lerdir. Seçimlerden önce yürürlüğe giren Anayasa değişikli- ğiyle milletvekili sayısı 450'ye yükseltilirken, %10'luk seçim ğiyle milletvekili sayısı 450'ye yükseltilirken, %10'luk seçim barajına ilaveten seçim çevresi barajı da konulmuştur. Se- barajına ilaveten seçim çevresi barajı da konulmuştur. Se- çimlerden galip çıkan Anavatan Partisi, yeni seçim sistemi çimlerden galip çıkan Anavatan Partisi, yeni seçim sistemi sayesinde 1983 seçimlerine göre oy oranı 8 puan gerileme- sayesinde 1983 seçimlerine göre oy oranı 8 puan gerileme- sine rağmen, bir önceki seçimlere göre TBMM'deki temsil sine rağmen, bir önceki seçimlere göre TBMM'deki temsil oranını artırmıştır.1987 seçimler sonucunda, eski politikacı- oranını artırmıştır.1987 seçimler sonucunda, eski politikacı- lardan Süleyman Demirel yeniden parlementoya girmeyi lardan Süleyman Demirel yeniden parlementoya girmeyi başarırken; Bülent Ecevit, Necmettin Erbakan ve Alparslan başarırken; Bülent Ecevit, Necmettin Erbakan ve Alparslan Türkeş seçimi kaybederler. Özal, Cumhurbaşkanı Evren Türkeş seçimi kaybederler. Özal, Cumhurbaşkanı Evren tarafından tekrar hükümeti kurmakla görevlendirilir. Özal tarafından tekrar hükümeti kurmakla görevlendirilir. Özal meclisten güvenoyu alarak tekrar Başbakan olur. meclisten güvenoyu alarak tekrar Başbakan olur. ANAP’ın İkinci Olağan Kongresi ANAP’ın İkinci Olağan Kongresi Kongre Özal’a suikast girişimne sahne olmuştur. Parma- Kongre Özal’a suikast girişimne sahne olmuştur. Parma- ğından yaralanan Özal, hastaneye götürülmesi gerektiği yo- ğından yaralanan Özal, hastaneye götürülmesi gerektiği yo- lundaki tüm ısrarlara rağmen, kürsüye çıkarak konuşmasına lundaki tüm ısrarlara rağmen, kürsüye çıkarak konuşmasına devam etmiştir. devam etmiştir.

134 134 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

1989 Cumhurbaşkanlığı Seçimi 1989 Cumhurbaşkanlığı Seçimi Kenan Evren’nin Cumhurbaşkanlığı görev süresinin Kenan Evren’nin Cumhurbaşkanlığı görev süresinin dolmasının ardından Turgut Özal bu göreve gelmeye karar dolmasının ardından Turgut Özal bu göreve gelmeye karar vermiştir. Özal’ın Cumhurbaşkanı adayı olacağını kamuo- vermiştir. Özal’ın Cumhurbaşkanı adayı olacağını kamuo- yuna ilk kez Halil Şıvgın açıklamıştır. Özal, il ve ilçe baş- yuna ilk kez Halil Şıvgın açıklamıştır. Özal, il ve ilçe baş- kanlarıyla yaptığı toplantılarda, Meclis Grubu’nda anketler kanlarıyla yaptığı toplantılarda, Meclis Grubu’nda anketler düzenliyordu. Bu şekilde adaylığı hakkında partililerin ne düzenliyordu. Bu şekilde adaylığı hakkında partililerin ne düşündüğünü öğrenmeye çalışmıştır. Anket sonuçları parti düşündüğünü öğrenmeye çalışmıştır. Anket sonuçları parti üyelerinin Özal’ın Cumhurbaşkanı olmasını onayladığı yö- üyelerinin Özal’ın Cumhurbaşkanı olmasını onayladığı yö- nünde çıkmıştır. Muhalefet ise bu konuya sert tepki göster- nünde çıkmıştır. Muhalefet ise bu konuya sert tepki göster- miştir. Cumhurbaşkanı’nın seçilebilmesi için önce Meclis’in miştir. Cumhurbaşkanı’nın seçilebilmesi için önce Meclis’in yenilenmesi gerektiğini söylemişlerdir. Özal, neden Cum- yenilenmesi gerektiğini söylemişlerdir. Özal, neden Cum- hurbaşkanı olmaya karar verdiğini, gazeteci Ertuğrul hurbaşkanı olmaya karar verdiğini, gazeteci Ertuğrul Özkök'e 1993 yılında şöyle anlatacaktı: Özkök'e 1993 yılında şöyle anlatacaktı: “Bu sorunun cevabı kolay değil. Ben de bu konuda uzun “Bu sorunun cevabı kolay değil. Ben de bu konuda uzun müddet kararsız kaldım. Hatta o zaman söylüyorum. Birkaç müddet kararsız kaldım. Hatta o zaman söylüyorum. Birkaç sebebi var. Bir tanesi benim mensup olduğum, kurduğum, sebebi var. Bir tanesi benim mensup olduğum, kurduğum, geliştirdiğim parti belli bir noktaya geliyor. Belli bir deği- geliştirdiğim parti belli bir noktaya geliyor. Belli bir deği- şime ihtiyacı her zaman olacak. Türkiye'de yanlış bir adet şime ihtiyacı her zaman olacak. Türkiye'de yanlış bir adet var. Ben farklısını görmedim. Devamlı bir partinin başında, var. Ben farklısını görmedim. Devamlı bir partinin başında, kaybedinceye kadar veya gidinceye kadar, yani herhangi bir kaybedinceye kadar veya gidinceye kadar, yani herhangi bir sebeple ayrılmadan devam ediyorlar. Hatta seçim kaybedi- sebeple ayrılmadan devam ediyorlar. Hatta seçim kaybedi- yorlar gene kalıyorlar. Ben bunun normal yolla olmasını, yorlar gene kalıyorlar. Ben bunun normal yolla olmasını, seçim kaybederek değil de, başka bir şekilde ayrılmanın seçim kaybederek değil de, başka bir şekilde ayrılmanın daha doğru olacağı kanaatine vardım. Cumhurbaşkanlığı daha doğru olacağı kanaatine vardım. Cumhurbaşkanlığı makamı bundan evvelki dönemlerde dört emekli general makamı bundan evvelki dönemlerde dört emekli general tarafından alınmış. Hepsinin gerekçesini biliyoruz. Nasıl tarafından alınmış. Hepsinin gerekçesini biliyoruz. Nasıl olduğunu biliyoruz. Bu yanlış bir görünüm veriyor. Bunun olduğunu biliyoruz. Bu yanlış bir görünüm veriyor. Bunun

135 135 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler düzeltilmesi lâzım . Bizim de bunu düzeltebilmemiz, yani bir düzeltilmesi lâzım . Bizim de bunu düzeltebilmemiz, yani bir sivilin buraya gelebileceğini göstermemiz lâzım. Biz parti sivilin buraya gelebileceğini göstermemiz lâzım. Biz parti olarak ekseriyetteydik. Anayasa da buna müsaitti. Üçte iki olarak ekseriyetteydik. Anayasa da buna müsaitti. Üçte iki çoğunluk istemiyordu. Üçte iki çoğunluk isteseydi, belki bir çoğunluk istemiyordu. Üçte iki çoğunluk isteseydi, belki bir uzlaşmaya gidilir, yine eski usul bir Cumhurbaşkanı getiri- uzlaşmaya gidilir, yine eski usul bir Cumhurbaşkanı getiri- lebilirdi. Ama 2/3 istemediğine göre, sizin de bunu seçecek lebilirdi. Ama 2/3 istemediğine göre, sizin de bunu seçecek çoğunluğunuz olduğuna göre, eğer biz bunu seçmeseydik, o çoğunluğunuz olduğuna göre, eğer biz bunu seçmeseydik, o vakit partinin gücünden, birliğinden herkes şüphe ederdi. vakit partinin gücünden, birliğinden herkes şüphe ederdi. Partiyi de zayıflatırdık. Ve başkasının yaptığı hatayı yap- Partiyi de zayıflatırdık. Ve başkasının yaptığı hatayı yap- mamak için, bir kere baştan itibaren şunu söyledim: Bu se- mamak için, bir kere baştan itibaren şunu söyledim: Bu se- çim bizim partimizin içinden olacak.”16 çim bizim partimizin içinden olacak.”16 Özal, 17 Ekim 1987’de ANAP Meclis Grubu’nda adaylı- Özal, 17 Ekim 1987’de ANAP Meclis Grubu’nda adaylı- ğını açıklamıştır. Sosyaldemokrat Halkçı Parti ve Doğru Yol ğını açıklamıştır. Sosyaldemokrat Halkçı Parti ve Doğru Yol Partisi meclise girmeyerek seçimi boykot etti.17 İlk turda Partisi meclise girmeyerek seçimi boykot etti.17 İlk turda Turgut Özal 247, ANAP Burdur Milletvekili Fethi Çelikbaş Turgut Özal 247, ANAP Burdur Milletvekili Fethi Çelikbaş 18 oy aldı. 17 oy boş çıkarken 3 oy geçersiz sayıldı. İkinci 18 oy aldı. 17 oy boş çıkarken 3 oy geçersiz sayıldı. İkinci turunda 284 milletvekilinin katıldığı oylamada adaylardan turunda 284 milletvekilinin katıldığı oylamada adaylardan Başbakan Turgut Özal 256 oy alırken, Çelikbaş 17 oy aldı. 2 Başbakan Turgut Özal 256 oy alırken, Çelikbaş 17 oy aldı. 2 oy geçersiz sayılırken 9 oy boş çıktı. 31 Ekim 1989 tarihinde oy geçersiz sayılırken 9 oy boş çıktı. 31 Ekim 1989 tarihinde gene muhalefetin katılmadığı 3. tur oylamasında Turgut gene muhalefetin katılmadığı 3. tur oylamasında Turgut Özal 263 oy alarak Türkiye Cumhuriyeti'nin 8'inci Cumhur- Özal 263 oy alarak Türkiye Cumhuriyeti'nin 8'inci Cumhur- başkanı oldu. 9 Kasım 1989 tarihinde resmi olarak görevine başkanı oldu. 9 Kasım 1989 tarihinde resmi olarak görevine başladı. Özal, boşalan Parti Genel Başkanı ve Başbakanlık başladı. Özal, boşalan Parti Genel Başkanı ve Başbakanlık görevleri için Yıldırım Akbulut’u seçmiştir. Yıldırım Akbulut görevleri için Yıldırım Akbulut’u seçmiştir. Yıldırım Akbulut

16 Ertuğrul Özkök, "Özal Anlatıyor", Hürriyet Gazetesi, 21 Nisan 1993 16 Ertuğrul Özkök, "Özal Anlatıyor", Hürriyet Gazetesi, 21 Nisan 1993 17 Boykot etme nedeni; 1989 yerel seçimleri sonucu ANAP’ın düşen 17 Boykot etme nedeni; 1989 yerel seçimleri sonucu ANAP’ın düşen oyları ile birlikte Meclis’teki oy dağılımının geçersiz olduğunu oyları ile birlikte Meclis’teki oy dağılımının geçersiz olduğunu düşünmeleridir. düşünmeleridir.

136 136 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Özal’ın verdiği direktif ile Meclis Başkanlığı görevinden Özal’ın verdiği direktif ile Meclis Başkanlığı görevinden istifa ederek ANAP Genel Başkanı ve Türkiye Cumhuriyeti istifa ederek ANAP Genel Başkanı ve Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı olmuştur. Yıldırım Akbulut daha sonra şu Başbakanı olmuştur. Yıldırım Akbulut daha sonra şu ifadelerle Özal’ın ona söylediklerini paylaşmıştır: ifadelerle Özal’ın ona söylediklerini paylaşmıştır: “Rahmetli Özal, Çankaya'ya cumhurbaşkanı olarak çık- “Rahmetli Özal, Çankaya'ya cumhurbaşkanı olarak çık- tığı zaman bana özel olarak şunları söylemişti. Bunu ilk kez tığı zaman bana özel olarak şunları söylemişti. Bunu ilk kez aktarıyorum. 'Her devletin doğup, büyüyüp, öldüğü gibi aktarıyorum. 'Her devletin doğup, büyüyüp, öldüğü gibi siyasi partiler de doğarlar, büyürler ve ölürler. ANAP şimdi siyasi partiler de doğarlar, büyürler ve ölürler. ANAP şimdi öldü'. Özal bana böyle dedi ama 'öldü' dediği partinin ba- öldü'. Özal bana böyle dedi ama 'öldü' dediği partinin ba- şına da beni geçirdi.”18 şına da beni geçirdi.”18 Akbulut 1989-1991 tarihleri arasında ANAP Genel Baş- Akbulut 1989-1991 tarihleri arasında ANAP Genel Baş- kanlığını yürütmüştür. Kısa süreli Genel Başkanlığın ardın- kanlığını yürütmüştür. Kısa süreli Genel Başkanlığın ardın- dan bu göreve Mesut Yılmaz gelmiştir. dan bu göreve Mesut Yılmaz gelmiştir. 1991 Genel Seçimleri 1991 Genel Seçimleri Bu seçimde parti genel başkanlığında Yıldırım Akbulut Bu seçimde parti genel başkanlığında Yıldırım Akbulut yerine Mesut Yılmaz geçmiştir. Mesut Yılmaz dönemindeki yerine Mesut Yılmaz geçmiştir. Mesut Yılmaz dönemindeki ilk genel seçimde parti, oy oranı ve milletvekili sayısı kay- ilk genel seçimde parti, oy oranı ve milletvekili sayısı kay- bederek kuruluşundan bu yana ilk defa iktidarın dışında bederek kuruluşundan bu yana ilk defa iktidarın dışında kalmıştır. 1991 tarihinde yapılan seçim sonuçları şu şekilde- kalmıştır. 1991 tarihinde yapılan seçim sonuçları şu şekilde- dir: dir:

18 http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/haber-8486-33-anapta-bu- 18 http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/haber-8486-33-anapta-bu- kadar.html kadar.html

137 137 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

TABLO 3: 1991 MİLLETVEKİLİ SEÇİMİ SONUÇLARI TABLO 3: 1991 MİLLETVEKİLİ SEÇİMİ SONUÇLARI PARTİ OY ORANI OY SAYISI MİLLETVEKİLİ PARTİ OY ORANI OY SAYISI MİLLETVEKİLİ ADI SAYISI ADI SAYISI DYP 27.23 6.600.726 178 DYP 27.23 6.600.726 178 ANAP 24.01 5.862.623 115 ANAP 24.01 5.862.623 115 SHP 20.75 5.066.571 88 SHP 20.75 5.066.571 88 RP 16.88 4.121.355 62 RP 16.88 4.121.355 62 DSP 10.75 2.624.301 7 DSP 10.75 2.624.301 7 Seçimlere DEP SHP listelerinden, MÇP ve IDP de RP Seçimlere DEP SHP listelerinden, MÇP ve IDP de RP listelerinden girdiler. En yüksek oyu alan DYP’nin lideri listelerinden girdiler. En yüksek oyu alan DYP’nin lideri olan Süleyman Demirel hükümeti kurmakla görevlendirildi. olan Süleyman Demirel hükümeti kurmakla görevlendirildi. Demirel Başbakanlığı’nda DYP – SHP koalisyonu kuruldu. Demirel Başbakanlığı’nda DYP – SHP koalisyonu kuruldu. 1995 Genel Seçimleri 1995 Genel Seçimleri BBP adaylarını da listesine aldığı 24 Aralık 1995 se- BBP adaylarını da listesine aldığı 24 Aralık 1995 se- çimlerinden sonra Anavatan Partisi oy bakımından % 19,65 çimlerinden sonra Anavatan Partisi oy bakımından % 19,65 ile 2. parti konumunu korusa da, meclisteki koltuk bakımın- ile 2. parti konumunu korusa da, meclisteki koltuk bakımın- dan 132 milletvekili ile üçüncü parti olmuştur. dan 132 milletvekili ile üçüncü parti olmuştur. TABLO 4: 1995 MİLLETVEKİLİ SEÇİMİ SONUÇLARI TABLO 4: 1995 MİLLETVEKİLİ SEÇİMİ SONUÇLARI PARTİ OY OY SAYISI MİLLETVEKİLİ PARTİ OY OY SAYISI MİLLETVEKİLİ ADI ORANI SAYISI ADI ORANI SAYISI RP 21,38 6.012.450 158 RP 21,38 6.012.450 158 ANAP 19,65 5.527.288 132 ANAP 19,65 5.527.288 132 DYP 19,18 5.396.000 135 DYP 19,18 5.396.000 135 DSP 14,64 4.118.025 76 DSP 14,64 4.118.025 76 CHP 10,71 3.011.076 49 CHP 10,71 3.011.076 49 Refah Partisi ile ANAP arasında yürütülen koalisyon gö- Refah Partisi ile ANAP arasında yürütülen koalisyon gö- rüşmelerinin başarısızlıkla noktalanması üzerine, DYP ile rüşmelerinin başarısızlıkla noktalanması üzerine, DYP ile ANAP ANAYOL hükümeti kurmuştur. Refah Partisi'nin ANAP ANAYOL hükümeti kurmuştur. Refah Partisi'nin

138 138 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Anayasa Mahkemesi'ne yaptığı başvuru sonucunda Anayasa Mahkemesi'ne yaptığı başvuru sonucunda ANAYOL hükümetinin güven oylamasının iptal edilmesiyle ANAYOL hükümetinin güven oylamasının iptal edilmesiyle ancak 4 ay sürebildi. Refah Partisi ile Doğru Yol Partisi ancak 4 ay sürebildi. Refah Partisi ile Doğru Yol Partisi arasında kurulan REFAHYOL Hükümeti'nin sona ermesinin arasında kurulan REFAHYOL Hükümeti'nin sona ermesinin ardından, 2 Temmuz 1997'de Mesut Yılmaz'ın başkanlığında ardından, 2 Temmuz 1997'de Mesut Yılmaz'ın başkanlığında kurulan koalisyon hükümetinde Demokratik Sol Parti ve kurulan koalisyon hükümetinde Demokratik Sol Parti ve Demokrat Türkiye Partisi de yer aldı (ANASOL-D). Ancak Demokrat Türkiye Partisi de yer aldı (ANASOL-D). Ancak bu hükümet de toplam 18,5 ay kadar sürdü. 25 Kasım bu hükümet de toplam 18,5 ay kadar sürdü. 25 Kasım 1998'de Mesut Yılmaz için verilen gensoru önergesinin 1998'de Mesut Yılmaz için verilen gensoru önergesinin TBMM'de kabul edilmesinden sonra Yılmaz istifa etti. Yıl- TBMM'de kabul edilmesinden sonra Yılmaz istifa etti. Yıl- maz'ın başkanlığındaki 55. Hükümet, Cumhuriyet tarihinin maz'ın başkanlığındaki 55. Hükümet, Cumhuriyet tarihinin gensoruyla düşürülen ilk hükümeti olarak tarihe geçmiştir. gensoruyla düşürülen ilk hükümeti olarak tarihe geçmiştir. 1999 Genel Seçimleri 1999 Genel Seçimleri TABLO 5: 1999 MİLLETVEKİLİ SEÇİMİ SONUÇLARI TABLO 5: 1999 MİLLETVEKİLİ SEÇİMİ SONUÇLARI PARTİ OY OY SAYISI MİLLETVEKİLİ PARTİ OY OY SAYISI MİLLETVEKİLİ ADI ORANI SAYISI ADI ORANI SAYISI DSP 22,19 6.919.668 136 DSP 22,19 6.919.668 136 MHP 17,98 5.606.634 129 MHP 17,98 5.606.634 129 FP 15,41 4.805.384 111 FP 15,41 4.805.384 111 ANAP 13,22 3.745.417 86 ANAP 13,22 3.745.417 86 DYP 12,01 3.745.417 85 DYP 12,01 3.745.417 85 18 Nisan 1999 genel seçimleri sonucu yüzde 13,22 ile 86 18 Nisan 1999 genel seçimleri sonucu yüzde 13,22 ile 86 milletvekilliği kazanan ANAP TBMM'deki 4. büyük parti milletvekilliği kazanan ANAP TBMM'deki 4. büyük parti olmuştur. Anavatan Partisi, 28 Mayıs 1999'da Bülent Ece- olmuştur. Anavatan Partisi, 28 Mayıs 1999'da Bülent Ece- vit'in başkanlığında kurulan DSP-MHP-ANAP koalisyo- vit'in başkanlığında kurulan DSP-MHP-ANAP koalisyo- nunda yer almıştır. ANAP Genel Başkanı Mesut Yılmaz nunda yer almıştır. ANAP Genel Başkanı Mesut Yılmaz kurulan 57'nci Hükümet'te 13 Temmuz 2000 tarihinden 3 kurulan 57'nci Hükümet'te 13 Temmuz 2000 tarihinden 3 Kasım 2002 tarihine kadar Devlet Bakanı ve Başbakan Yar- Kasım 2002 tarihine kadar Devlet Bakanı ve Başbakan Yar- dımcısı olarak görev yapmıştır. dımcısı olarak görev yapmıştır.

139 139 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

2002 Seçimleri 2002 Seçimleri ANAP, 2000 ve 2001 ekonomik krizlerinin etkisiyle ANAP, 2000 ve 2001 ekonomik krizlerinin etkisiyle 2002 genel seçimlerinde ilk defa meclisin dışında kalmıştır. 2002 genel seçimlerinde ilk defa meclisin dışında kalmıştır. Bu keskin oy düşüşünün sonunda Parti Genel Başkanı Mesut Bu keskin oy düşüşünün sonunda Parti Genel Başkanı Mesut Yılmaz görevinden istifa etmiştir. Seçimlerden sonra 11 Yılmaz görevinden istifa etmiştir. Seçimlerden sonra 11 Ocak 2003'te yapılan 3. Olağanüstü Kongre'de, aday olma- Ocak 2003'te yapılan 3. Olağanüstü Kongre'de, aday olma- yan Mesut Yılmaz'ın yerine Ali Talip Özdemir seçilmiştir. yan Mesut Yılmaz'ın yerine Ali Talip Özdemir seçilmiştir. Özdemir'in aynı yıl içinde istifa etmesiyle genel başkanlığa Özdemir'in aynı yıl içinde istifa etmesiyle genel başkanlığa Nesrin Nas seçildi. Şubat 2005'te Kültür ve Turizm Bakan- Nesrin Nas seçildi. Şubat 2005'te Kültür ve Turizm Bakan- lığı ve Adalet ve Kalkınma Partisi'nden istifa eden Isparta lığı ve Adalet ve Kalkınma Partisi'nden istifa eden Isparta milletvekili Erkan Mumcu, 2 Nisan 2005 tarihinde yapılan milletvekili Erkan Mumcu, 2 Nisan 2005 tarihinde yapılan kongrede tek aday olarak Genel Başkanlığa seçildi. Aynı yıl kongrede tek aday olarak Genel Başkanlığa seçildi. Aynı yıl içinde logosunu ve ANAP olan kısaltmasını ANAVATAN içinde logosunu ve ANAP olan kısaltmasını ANAVATAN olarak değiştirmiştir. olarak değiştirmiştir. ANAP DP Birleşmesi ANAP DP Birleşmesi Demokrat Parti ve Anavatan Partisinin bütünleşme kong- Demokrat Parti ve Anavatan Partisinin bütünleşme kong- resinde, iki parti DP çatısı altında birleşti. DP ile Anavatan resinde, iki parti DP çatısı altında birleşti. DP ile Anavatan Partisinin bütünleşme kongresi Atatürk Spor Salonu'nda Partisinin bütünleşme kongresi Atatürk Spor Salonu'nda gerçekleştirildi. Kongre sonucunda, 20 Mayıs 1983 tarihinde gerçekleştirildi. Kongre sonucunda, 20 Mayıs 1983 tarihinde kurulan Anavatan Partisi'nin tüzel kişiliği sona ererek, DP kurulan Anavatan Partisi'nin tüzel kişiliği sona ererek, DP ile birleşti. Anavatan Partisi Kongresinde alınan kararda ile birleşti. Anavatan Partisi Kongresinde alınan kararda şöyle denildi: şöyle denildi: “20 Mayıs 1983 tarihinde kurulmuş olan Anavatan Par- “20 Mayıs 1983 tarihinde kurulmuş olan Anavatan Par- tisi'nin Demokrat Parti ile birleşmesi amacıyla tüzel kişiliği- tisi'nin Demokrat Parti ile birleşmesi amacıyla tüzel kişiliği- nin sona ermesine, bu birleşme nedeniyle Anavatan Partisi'- nin sona ermesine, bu birleşme nedeniyle Anavatan Partisi'- nin Türkiye Cumhuriyeti Kanunları gereğince edindiği mal nin Türkiye Cumhuriyeti Kanunları gereğince edindiği mal

140 140 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler varlığını oluşturan taşınır-taşınmaz mallar, haklar, alacak- varlığını oluşturan taşınır-taşınmaz mallar, haklar, alacak- lar ve borçlar ile kamu ve özel hukuk kişileri, gerçek kişiler lar ve borçlar ile kamu ve özel hukuk kişileri, gerçek kişiler ve mahkemeler nezdinde, üyelik formlarında ve bunlarla ve mahkemeler nezdinde, üyelik formlarında ve bunlarla ilgili her türlü evraktaki haklar, yetkiler ve yükümlülüklerin ilgili her türlü evraktaki haklar, yetkiler ve yükümlülüklerin bütün sonuçlarıyla birlikte Demokrat Parti'yle, Demokrat bütün sonuçlarıyla birlikte Demokrat Parti'yle, Demokrat Parti addı altında birleşmesine karar verilmiştir.” Parti addı altında birleşmesine karar verilmiştir.” Kararın DP'liler tarafından da onaylanmasının ardından, Kararın DP'liler tarafından da onaylanmasının ardından, DP ile Anavatan Partisi, resmen DP çatısı altında ve Hüsa- DP ile Anavatan Partisi, resmen DP çatısı altında ve Hüsa- mettin Cindoruk Başkanlığı'nda birleşmiş oldu. DP Genel mettin Cindoruk Başkanlığı'nda birleşmiş oldu. DP Genel Başkanı Hüsamettin Cindoruk yaptığı teşekkür konuşma- Başkanı Hüsamettin Cindoruk yaptığı teşekkür konuşma- sında, şimdi eskisinden de güçlü bir Demokrat Parti'nin var sında, şimdi eskisinden de güçlü bir Demokrat Parti'nin var olduğunu söyleyerek, "Olmaz diyorladı işte oldu, seçenek olduğunu söyleyerek, "Olmaz diyorladı işte oldu, seçenek yok diyorlardı işte seçenek" dedi. Eski Anavatan Genel Baş- yok diyorlardı işte seçenek" dedi. Eski Anavatan Genel Baş- kanı Salih Uzun konuşmasında, "Merkez sağın fetret devri kanı Salih Uzun konuşmasında, "Merkez sağın fetret devri bugün bu salonda sona erdi"19 diye konuştu. bugün bu salonda sona erdi"19 diye konuştu. DP ile Anavatan Partisi'nin resmen birleşmesinin ardın- DP ile Anavatan Partisi'nin resmen birleşmesinin ardın- dan, bağımsız Rize milletvekili olan Mesut Yılmaz DP’ye dan, bağımsız Rize milletvekili olan Mesut Yılmaz DP’ye katıldı ve DP’nin meclisteki tek milletvekilini temsil etti. katıldı ve DP’nin meclisteki tek milletvekilini temsil etti. 7 Eylül 2011 tarihinde aynı adla tekrar kurulan partinin 7 Eylül 2011 tarihinde aynı adla tekrar kurulan partinin Genel Başkanı İbrahim Çelebi’dir. Genel Başkanı İbrahim Çelebi’dir. Liderlik Liderlik ANAP, siyasal yasaklı eski liderlerin olduğu bir ortamda ANAP, siyasal yasaklı eski liderlerin olduğu bir ortamda karizmatik bir kişi olan Özal tarafından kurulmuş bir lider karizmatik bir kişi olan Özal tarafından kurulmuş bir lider partisidir. ANAP, kurulduğu günden itibaren kurucusu olan partisidir. ANAP, kurulduğu günden itibaren kurucusu olan

19 http://www.sabah.com.tr/Siyaset/2009/10/31/merkez_sag_birlesiyor 19 http://www.sabah.com.tr/Siyaset/2009/10/31/merkez_sag_birlesiyor

141 141 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

“Özal’ın partisi” olarak adlandırılmıştır. Bu şekilde adlandı- “Özal’ın partisi” olarak adlandırılmıştır. Bu şekilde adlandı- rılmasında Özal’ın payı büyüktür. Bir konuşmasında Özal rılmasında Özal’ın payı büyüktür. Bir konuşmasında Özal liderliği ısrarla istediğini şu sözleriyle dile getirmiştir: liderliği ısrarla istediğini şu sözleriyle dile getirmiştir: “Arkadaşlar ben bu işe lider olarak soyundum. Başı çe- “Arkadaşlar ben bu işe lider olarak soyundum. Başı çe- keceğim. Bu kararımın tartışmasını yapmadan kervana ka- keceğim. Bu kararımın tartışmasını yapmadan kervana ka- tılmak isteyenler buyursun demiştir.”20 tılmak isteyenler buyursun demiştir.”20 Cumhurbaşkanı görevine kadar ANAP Genel Başkanı Cumhurbaşkanı görevine kadar ANAP Genel Başkanı olan Özal parti liderliğini Yıldırım Akbulut’a devretmiştir. olan Özal parti liderliğini Yıldırım Akbulut’a devretmiştir. Daha sonra Genel Başkan olan Mesut Yılmaz, Turgut Özal Daha sonra Genel Başkan olan Mesut Yılmaz, Turgut Özal gibi liderlik yapamamıştır. gibi liderlik yapamamıştır. Anavatan Partisi’nin İdeolojisi Anavatan Partisi’nin İdeolojisi ANAVATAN Partisi milliyetçi, muhafazakar, milli ve ANAVATAN Partisi milliyetçi, muhafazakar, milli ve manevi değerlere bağlı, rekabete dayalı serbest Pazar eko- manevi değerlere bağlı, rekabete dayalı serbest Pazar eko- nomisini esas alan, sosyal adaletçi bir partidir. Parti anlayı- nomisini esas alan, sosyal adaletçi bir partidir. Parti anlayı- şına göre iktisadi ve sosyal gelişmenin hedefi insanların şına göre iktisadi ve sosyal gelişmenin hedefi insanların daha mutlu hale gelmesine, insanların yücelmesine yönelik- daha mutlu hale gelmesine, insanların yücelmesine yönelik- tir. Parti tüzüğünde kuruluş amacı şu sözlerle belirtilmiştir: tir. Parti tüzüğünde kuruluş amacı şu sözlerle belirtilmiştir: “Anavatan Partisi; Milli iradenin tecellisinin ve millet “Anavatan Partisi; Milli iradenin tecellisinin ve millet hakimiyetinin tesisinin ancak halkın serbest oyunun esas hakimiyetinin tesisinin ancak halkın serbest oyunun esas olduğu hür demokratik düzen içerisinde mümkün olabilece- olduğu hür demokratik düzen içerisinde mümkün olabilece- ğine inanan, insan temel hak ve hürriyetlerini vazgeçilmez ğine inanan, insan temel hak ve hürriyetlerini vazgeçilmez kabul eden “Adalet mülkün temelidir” anlayışına sahip, kabul eden “Adalet mülkün temelidir” anlayışına sahip, Milliyetçiliği; milli ve manevi değerlere bağlılığı düstur Milliyetçiliği; milli ve manevi değerlere bağlılığı düstur ittihaz eden, Cumhuriyetimizin kurucusu büyük önder Ata- ittihaz eden, Cumhuriyetimizin kurucusu büyük önder Ata-

20 Hulusi Turgut 12 Eylül Partileri ABC Ajansı yay. ,2. Baskı, İstanbul, 20 Hulusi Turgut 12 Eylül Partileri ABC Ajansı yay. ,2. Baskı, İstanbul, Mayıs, 1986 Mayıs, 1986

142 142 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler türk’ün ilke ve inkılapları istikametinde muasır medeniyet türk’ün ilke ve inkılapları istikametinde muasır medeniyet seviyesine erişmeyi hedef alan, “Asıl olan fertlerin ve top- seviyesine erişmeyi hedef alan, “Asıl olan fertlerin ve top- lumun mutluluğudur” görüşü içerisinde sosyal adalete ve lumun mutluluğudur” görüşü içerisinde sosyal adalete ve fırsat eşitliğine inanmış, iktisadi kalkınmanın hızlandırılma- fırsat eşitliğine inanmış, iktisadi kalkınmanın hızlandırılma- sını, işsizliğin ve fakirliğin kaldırılmasını, gelir dağılımı sını, işsizliğin ve fakirliğin kaldırılmasını, gelir dağılımı farklılıklarının azaltılarak, refahın yaygınlaştırılmasını ön- farklılıklarının azaltılarak, refahın yaygınlaştırılmasını ön- gören, İktisadi gelişmede fertlerin teşebbüs gücünü esas gören, İktisadi gelişmede fertlerin teşebbüs gücünü esas kabul eden, Geleceğimizin teminatı olan gençlerimizin mo- kabul eden, Geleceğimizin teminatı olan gençlerimizin mo- dern ve ileri Türkiye idealine bağlı, milli ve ahlaki değerle- dern ve ileri Türkiye idealine bağlı, milli ve ahlaki değerle- rimizi benimsemiş, ilmi düşünceye sahip, herkese karşı sevgi rimizi benimsemiş, ilmi düşünceye sahip, herkese karşı sevgi saygı ve müsamaha besleyen medeni bir insan olarak yetiş- saygı ve müsamaha besleyen medeni bir insan olarak yetiş- melerini Milli Eğitimin esası sayan, Demokratik siyasi mü- melerini Milli Eğitimin esası sayan, Demokratik siyasi mü- cadelede tek yolu ikna, uzlaşma ve fikirlere hürmet olarak cadelede tek yolu ikna, uzlaşma ve fikirlere hürmet olarak gören hür bağımsız, gelişmiş, itibarlı, büyük ve güçlü Tür- gören hür bağımsız, gelişmiş, itibarlı, büyük ve güçlü Tür- kiye idealine ulaşmayı gaye edinmiş bir siyasi partidir. Par- kiye idealine ulaşmayı gaye edinmiş bir siyasi partidir. Par- timizin programında ve b programda belirtilen esasların timizin programında ve b programda belirtilen esasların ışığı altında öngörülen hususların gerçekleşmesi maksadıyla ışığı altında öngörülen hususların gerçekleşmesi maksadıyla her çeşit sosyal, iktisadi, hukuki, politik ve diğer tedbirlerin her çeşit sosyal, iktisadi, hukuki, politik ve diğer tedbirlerin alınması ve uygulanması için çalışmayı ve mücadele etmeyi alınması ve uygulanması için çalışmayı ve mücadele etmeyi aziz milletimize karşı vazgeçilmez görevimiz sayar, siyasi aziz milletimize karşı vazgeçilmez görevimiz sayar, siyasi parti oluşumuzun sebebi görürüz.”21 parti oluşumuzun sebebi görürüz.”21 Sonuç Sonuç ANAP siyasi yaşamına askeri darbeden sonra kurulan ve ANAP siyasi yaşamına askeri darbeden sonra kurulan ve kurulduktan sonra girdiği ilk seçimlerde iktidara gelen bir kurulduktan sonra girdiği ilk seçimlerde iktidara gelen bir partidir. Parti kuruluşu itibarı ile ülkedeki seçkin isimlerden partidir. Parti kuruluşu itibarı ile ülkedeki seçkin isimlerden oluşturulmuştur. Kurucu lider Özal, partiyi kurarken iş adam- oluşturulmuştur. Kurucu lider Özal, partiyi kurarken iş adam-

21 Mustafa Taşar, 1983’ten 2000’li yıllara ANAVATAN http://www. 21 Mustafa Taşar, 1983’ten 2000’li yıllara ANAVATAN http://www. mustafatasar.gen.tr/ mustafatasar.gen.tr/

143 143 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler larını ve diğer partilerde aktif rol almayan kişileri partiye larını ve diğer partilerde aktif rol almayan kişileri partiye davet etmiştir. Askeri darbe nedeniyle parti değiştirmek davet etmiştir. Askeri darbe nedeniyle parti değiştirmek zorunda kalan kişiler belirli bir parti kültürü geliştireme- zorunda kalan kişiler belirli bir parti kültürü geliştireme- mişlerdir. Özal parti ile tamamiyle özdeşleşmiştir. ANAP, mişlerdir. Özal parti ile tamamiyle özdeşleşmiştir. ANAP, Özal’ın partisi olarak adlandırılmıştır. Parti Genel Başkanı Özal’ın partisi olarak adlandırılmıştır. Parti Genel Başkanı ve lideri konumundaki Özal ile parti arasında herhangi bir ve lideri konumundaki Özal ile parti arasında herhangi bir ayrım yapılmamıştır. Özal’ın liderlik ettiği dönemde parti içi ayrım yapılmamıştır. Özal’ın liderlik ettiği dönemde parti içi demokrasi de önemsenmemiştir. Örneğin, Özal Cumhurbaş- demokrasi de önemsenmemiştir. Örneğin, Özal Cumhurbaş- kanı seçildiği zaman parti Genel Başkanı’nı kendisi seçmiş- kanı seçildiği zaman parti Genel Başkanı’nı kendisi seçmiş- tir. Olması gereken ise, Genel Başkan’ın tüm delegelerin tir. Olması gereken ise, Genel Başkan’ın tüm delegelerin katılımıyla gerçekleşen bir kongrede oylayarak seçilmesi katılımıyla gerçekleşen bir kongrede oylayarak seçilmesi olmalıydı. Ancak Özal burada lider ağırlığını göstererek olmalıydı. Ancak Özal burada lider ağırlığını göstererek Genel Başkanı atamıştır. ANAP kurulduğu yıllarda ekono- Genel Başkanı atamıştır. ANAP kurulduğu yıllarda ekono- mik politikalara ağırlık vermiştir. Bu vurgu seçimleri ka- mik politikalara ağırlık vermiştir. Bu vurgu seçimleri ka- zanmasında etkili olmuştur. Partiyi iktidara taşıyan ekonomi zanmasında etkili olmuştur. Partiyi iktidara taşıyan ekonomi politikaları onun aynı zamanda sonunu da getirmiştir. 2000 politikaları onun aynı zamanda sonunu da getirmiştir. 2000 ve 2001 yıllarında gerçekleşen ekonomik krizler nedeniyle ve 2001 yıllarında gerçekleşen ekonomik krizler nedeniyle parti 2002 genel seçimlerinde barajın altında kalmıştır. parti 2002 genel seçimlerinde barajın altında kalmıştır.

KAYNAKÇA KAYNAKÇA  http://anavatanpartisi.org.tr/  http://anavatanpartisi.org.tr/  http://www.sabah.com.tr/Siyaset/2009/10/31/merkez_sag_birlesiyor  http://www.sabah.com.tr/Siyaset/2009/10/31/merkez_sag_birlesiyor  http://tr.wikipedia.org/wiki/1999_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A  http://tr.wikipedia.org/wiki/1999_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A 7imleri 7imleri  http://tr.wikipedia.org/wiki/1995_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A  http://tr.wikipedia.org/wiki/1995_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A 7imleri 7imleri  http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/KUTUPHANE  http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/KUTUPHANE DE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/KITAPLAR/SI DE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/KITAPLAR/SI YASI%20PARTI%20YAYINLARI/199106304%20ANAVATAN%2 YASI%20PARTI%20YAYINLARI/199106304%20ANAVATAN%2 0PARTISI%20SECIM%20BEYANNAMESI/199106304%20ANAV 0PARTISI%20SECIM%20BEYANNAMESI/199106304%20ANAV ATAN%20PARTISI%20SECIM%20BEYANNAMESI.pdf ATAN%20PARTISI%20SECIM%20BEYANNAMESI.pdf

144 144 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

 http://tr.wikipedia.org/wiki/1991_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A  http://tr.wikipedia.org/wiki/1991_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A 7imleri 7imleri  http://www.dp.org.tr/anasayfa/genel-baskanlarimiz/12-mesut-y-lmaz-  http://www.dp.org.tr/anasayfa/genel-baskanlarimiz/12-mesut-y-lmaz- anavatan-partisi anavatan-partisi  http://www.tha.com.tr/turgutozal/sayfa188.htm  http://www.tha.com.tr/turgutozal/sayfa188.htm  http://gecmisgazete.com/?ANAP__12_Eylulden_bu_yana_Siyasi_Part  http://gecmisgazete.com/?ANAP__12_Eylulden_bu_yana_Siyasi_Part i_huviyetine_kavusan_ilk_parti_oldu&icerik=9330 i_huviyetine_kavusan_ilk_parti_oldu&icerik=9330  http://tr.wikipedia.org/wiki/1987_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A  http://tr.wikipedia.org/wiki/1987_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A 7imleri 7imleri  http://tr.wikipedia.org/wiki/1983_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A  http://tr.wikipedia.org/wiki/1983_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A 7imleri 7imleri  http://www.mustafatasar.gen.tr/  http://www.mustafatasar.gen.tr/  TAŞAR Mustafa 1983'DEN 2000'Lİ YILLARA ANAVATAN  TAŞAR Mustafa 1983'DEN 2000'Lİ YILLARA ANAVATAN  http://www.mustafatasar.gen.tr/  http://www.mustafatasar.gen.tr/  http://www.belgeler.com/blg/1fs1/zal-dneminde-sosyal-politika-1983-  http://www.belgeler.com/blg/1fs1/zal-dneminde-sosyal-politika-1983- 1989-scial-policies-in-zal-period-1983-1989 1989-scial-policies-in-zal-period-1983-1989  http://www.belgeler.com/blg/12p6/anavatan-partisi-nin-kuruluu-ve-  http://www.belgeler.com/blg/12p6/anavatan-partisi-nin-kuruluu-ve- iktidara-gelii-the-establishment-and-coming-to-power-of-anavatan- iktidara-gelii-the-establishment-and-coming-to-power-of-anavatan- party http://belgenet.net/ayrinti.php?yil_id=15 party http://belgenet.net/ayrinti.php?yil_id=15  http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html  http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html

145 145 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

HALKÇI PARTİ – SODEP – SHP HALKÇI PARTİ – SODEP – SHP

Ahmet Volkan Gürbüz Ahmet Volkan Gürbüz Türkiye’de 70’li yılların sonlarında görülen çatışmaların, Türkiye’de 70’li yılların sonlarında görülen çatışmaların, kavgaların ve kamplaşmaların sorumlusu olarak siyasi par- kavgaların ve kamplaşmaların sorumlusu olarak siyasi par- tiler gösterilerek 12 Eylül 1980 tarihinde, Türk Silahlı Kuv- tiler gösterilerek 12 Eylül 1980 tarihinde, Türk Silahlı Kuv- vetlerinin komuta kademesi, Milli Güvenlik Konseyi vetlerinin komuta kademesi, Milli Güvenlik Konseyi (MGK) adıyla ve emir komuta zinciri içinde yönetime el (MGK) adıyla ve emir komuta zinciri içinde yönetime el koymuştur. Darbe’nin amacı ülkenin bütünlüğünü, devletin koymuştur. Darbe’nin amacı ülkenin bütünlüğünü, devletin otoritesini yeniden tesis etmek ve yeniden demokratik düze- otoritesini yeniden tesis etmek ve yeniden demokratik düze- nin işlerlik kazandırılmasına zemin hazırlamak olarak göste- nin işlerlik kazandırılmasına zemin hazırlamak olarak göste- rilmiştir. Anayasa askıya alınmış ve şiddetin sorumlusu rilmiştir. Anayasa askıya alınmış ve şiddetin sorumlusu olarak görülen siyasi partiler kapatılarak parti liderleri tu- olarak görülen siyasi partiler kapatılarak parti liderleri tu- tuklanmıştır. Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonun ve tuklanmıştır. Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonun ve aşırı sağcı Milliyetçi İşçi Sendikaları Konfederasyonun faa- aşırı sağcı Milliyetçi İşçi Sendikaları Konfederasyonun faa- liyetleri durdurulmuştur. Parlamento feshedilerek milletve- liyetleri durdurulmuştur. Parlamento feshedilerek milletve- killerinin dokunulmazlığı kaldırılmış, bütün yurtta sıkıyöne- killerinin dokunulmazlığı kaldırılmış, bütün yurtta sıkıyöne- tim ilan edilmiştir. MGK tarafından darbeden bir hafta tim ilan edilmiştir. MGK tarafından darbeden bir hafta sonra eski Deniz Kuvvetleri Komutanı emekli oramiral Bü- sonra eski Deniz Kuvvetleri Komutanı emekli oramiral Bü- lent Ulusu’nun başkanlığında 27 üyeli bir kabine atanmıştır. lent Ulusu’nun başkanlığında 27 üyeli bir kabine atanmıştır. Kabine bürokratlar ve emekli subaylardan oluşmuştur. Kabine bürokratlar ve emekli subaylardan oluşmuştur. MGK ilan ettiği bir yasal düzenleme ile yasama ve yürütme MGK ilan ettiği bir yasal düzenleme ile yasama ve yürütme yetkilerini kendisinde toplandığını duyurmuştur.1 yetkilerini kendisinde toplandığını duyurmuştur.1 1983’te siyasi partilerin kurulması serbest bırakılmıştır. 1983’te siyasi partilerin kurulması serbest bırakılmıştır. Kurulan siyasi partiler arasında Milliyetçi Demokrasi Partisi Kurulan siyasi partiler arasında Milliyetçi Demokrasi Partisi

1 Oğuz, Veysi, Türkiye'de Siyasal Partiler Çerçevesinde Politik Yozlaş- 1 Oğuz, Veysi, Türkiye'de Siyasal Partiler Çerçevesinde Politik Yozlaş- ma ve Etik Sorunu, Karaman, 2011, s.52-54 ma ve Etik Sorunu, Karaman, 2011, s.52-54 146 146 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

(MDP), Büyük Türkiye Partisi (BTP), Halkçı Parti (HP), (MDP), Büyük Türkiye Partisi (BTP), Halkçı Parti (HP), Anavatan Partisi (ANAP), Sosyal Demokrasi Partisi Anavatan Partisi (ANAP), Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP), Muhafazakar Parti ve Refah Partisi (RP) vardır. (SODEP), Muhafazakar Parti ve Refah Partisi (RP) vardır. BTP’nin kısa bir süre sonra askeri yönetimce kapatılması ile BTP’nin kısa bir süre sonra askeri yönetimce kapatılması ile birlikte aynı kadro Doğru Yol Partisini (DYP) kurmuştur. birlikte aynı kadro Doğru Yol Partisini (DYP) kurmuştur.

HALKÇI PARTİ HALKÇI PARTİ Halkçı Parti, 20 Mayıs 1983′te kurulmuş, Cumhuriyet Halkçı Parti, 20 Mayıs 1983′te kurulmuş, Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP) 12 Eylül darbesinden sonra kapatıl- Halk Partisi’nin (CHP) 12 Eylül darbesinden sonra kapatıl- masının siyasal yaşamda yarattığı boşluğu doldurmayı masının siyasal yaşamda yarattığı boşluğu doldurmayı amaçlamıştır. Halkçı Parti 12 Eylül 1980 darbesinden sonra amaçlamıştır. Halkçı Parti 12 Eylül 1980 darbesinden sonra Başbakanlık Müsteşarlığı yapan, CHP’nin İkinci Genel Baş- Başbakanlık Müsteşarlığı yapan, CHP’nin İkinci Genel Baş- kanı İsmet İnönü’nün de Özel Kalem Müdürlüğünü yapmış kanı İsmet İnönü’nün de Özel Kalem Müdürlüğünü yapmış olan Necdet Calp ve arkadaşları tarafından kuruldu. Mucip olan Necdet Calp ve arkadaşları tarafından kuruldu. Mucip Ataklı, Kemal Aydar, Engin Aydın, Neriman Elgin, Fahret- Ataklı, Kemal Aydar, Engin Aydın, Neriman Elgin, Fahret- tin Özdilek, Mustafa Kemal Palaoğlu, Bahriye Üçok da ku- tin Özdilek, Mustafa Kemal Palaoğlu, Bahriye Üçok da ku- rucular arasındaydı. Calp Genel Başkan, Yılmaz Hastürk de rucular arasındaydı. Calp Genel Başkan, Yılmaz Hastürk de Genel Sekreter oldular.2 Genel Sekreter oldular.2 MGK, 6 Kasım 1983 seçimlerine üç siyasal partinin ka- MGK, 6 Kasım 1983 seçimlerine üç siyasal partinin ka- tılmasını kararlaştırmıştır. Bu partiler Anavatan Partisi tılmasını kararlaştırmıştır. Bu partiler Anavatan Partisi (ANAP), Halkçı Parti (HP) ve Milliyetçi Demokrasi Parti- (ANAP), Halkçı Parti (HP) ve Milliyetçi Demokrasi Parti- siydi (MDP).3 siydi (MDP).3

2 http://www.sozkonusu.net/bilinmeyen-siyasi-partiler.html 2 http://www.sozkonusu.net/bilinmeyen-siyasi-partiler.html 3 Oğuz, Yage., s.52-54 3 Oğuz, Yage., s.52-54

147 147 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Calp, Milli Güvenlik Konseyi generalleri tarafından ül- Calp, Milli Güvenlik Konseyi generalleri tarafından ül- kenin sol oyları kendisine çekmesi beklenen bir partinin kenin sol oyları kendisine çekmesi beklenen bir partinin potansiyel lideri rolüne uygun olarak değerlendirilmekteydi. potansiyel lideri rolüne uygun olarak değerlendirilmekteydi. Ancak, daha sonra generallerin beklentisinin aksine partinin Ancak, daha sonra generallerin beklentisinin aksine partinin oylarını büyütemeyeceği anlaşılacaktı. Tersine, MGK’nın oylarını büyütemeyeceği anlaşılacaktı. Tersine, MGK’nın onayı, partinin ve o dönemdeki üyelerinin "icazetliler" ola- onayı, partinin ve o dönemdeki üyelerinin "icazetliler" ola- rak damgalanmasına neden olacaktı.4 rak damgalanmasına neden olacaktı.4 SODEP SODEP 6 Haziran 1983 günü 42 kurucu üyesinin ismiyle birlikte 6 Haziran 1983 günü 42 kurucu üyesinin ismiyle birlikte kuruluş bildirgesini İçişleri Bakanlığına veren Sosyal De- kuruluş bildirgesini İçişleri Bakanlığına veren Sosyal De- mokrasi Partisi(SODEP) 23 Haziranda MGK’nın veto kara- mokrasi Partisi(SODEP) 23 Haziranda MGK’nın veto kara- rıyla sarsıldı. Aralarında Genel Başkan Erdal İnönü'nün de rıyla sarsıldı. Aralarında Genel Başkan Erdal İnönü'nün de bulunduğu 21 kurucu veto edilmişti. SODEP, bu koşullarda bulunduğu 21 kurucu veto edilmişti. SODEP, bu koşullarda 5 Kasımda yapılacak genel seçimlere katılabilmek için yo- 5 Kasımda yapılacak genel seçimlere katılabilmek için yo- ğun bir çalışma işine girdi. MGK kararına göre, 24 Ağustos ğun bir çalışma işine girdi. MGK kararına göre, 24 Ağustos 1983 tarihine kadar 30 kurucusunu tamamlayamayan partiler, 1983 tarihine kadar 30 kurucusunu tamamlayamayan partiler, seçimlere katılamayacaktı. SODEP, bu tarihe kadar konseye seçimlere katılamayacaktı. SODEP, bu tarihe kadar konseye dört kez daha yeni kurucular bildirdi. Ancak her seferinde dört kez daha yeni kurucular bildirdi. Ancak her seferinde yeni isimlerden bazıları ya da tümü veto edilerek SODEP'in yeni isimlerden bazıları ya da tümü veto edilerek SODEP'in kurucu sayısının 30’a ulaşması engellendi. MGK vetolarının kurucu sayısının 30’a ulaşması engellendi. MGK vetolarının ardından, Partide, faaliyete devam edip etmeme, edilirse ardından, Partide, faaliyete devam edip etmeme, edilirse kimin liderliğinde devam konusunda yoğun bir tartışma kimin liderliğinde devam konusunda yoğun bir tartışma başlamıştır. Kurucular arasındaki genel eğilim mücadeleye başlamıştır. Kurucular arasındaki genel eğilim mücadeleye devam etme doğrultusundadır. Genel başkanlık için iki isim devam etme doğrultusundadır. Genel başkanlık için iki isim öne çıkmaktadır. Cezmi Kartay ve İsmail Hakkı Birler.5 öne çıkmaktadır. Cezmi Kartay ve İsmail Hakkı Birler.5

4 Yıldırım, Erdoğan, Türkiye' de Siyaset Süreci ve Profesyonel Siyasette 4 Yıldırım, Erdoğan, Türkiye' de Siyaset Süreci ve Profesyonel Siyasette Benliğin Bozulması, Ark Yayınevi, 1995, s.47 Benliğin Bozulması, Ark Yayınevi, 1995, s.47 5 Kömürcü, Derya,Türkiye'de Sosyaldemokrasi Arayışı SODEP ve SHP 5 Kömürcü, Derya,Türkiye'de Sosyaldemokrasi Arayışı SODEP ve SHP Deneyimleri, Agora Kitaplığı, 2010, s.228-232 Deneyimleri, Agora Kitaplığı, 2010, s.228-232

148 148 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Kartay, 12 Eylül darbesinin ardından siyasal partilerin fa- Kartay, 12 Eylül darbesinin ardından siyasal partilerin fa- aliyetlerinin yasaklandığında MGK tarafından CHP Kay- aliyetlerinin yasaklandığında MGK tarafından CHP Kay- yum Heyeti Başkanlığına atanmıştı. Bu özelliğiyle hem yum Heyeti Başkanlığına atanmıştı. Bu özelliğiyle hem MGK'nın güven duyduğu bir isim olarak öne çıkıyor hem de MGK'nın güven duyduğu bir isim olarak öne çıkıyor hem de kayyumluk görevi sırasında tabanın benimseyebileceği birisi kayyumluk görevi sırasında tabanın benimseyebileceği birisi olarak değerlendiriliyordu.6 Ancak MGK, SODEP'in bu olarak değerlendiriliyordu.6 Ancak MGK, SODEP'in bu yönetim ve yeni kurucularla da 6 Kasım seçimlerine katıl- yönetim ve yeni kurucularla da 6 Kasım seçimlerine katıl- masına izin vermedi. Seçimlerden kısa bir süre sonra, 17 masına izin vermedi. Seçimlerden kısa bir süre sonra, 17 Aralık 1983’te Kartay Genel Başkanlık görevini yeniden Aralık 1983’te Kartay Genel Başkanlık görevini yeniden İnönü’ye devretti.7 İnönü’ye devretti.7 SODEP’in kurulması, HP’nin gelişmesini önemli ölçüde SODEP’in kurulması, HP’nin gelişmesini önemli ölçüde engelledi. SODEP, HP’yi muvazaa ile suçluyordu. Ama engelledi. SODEP, HP’yi muvazaa ile suçluyordu. Ama Milli Güvenlik Konseyi SODEP’in kurucularını veto edip Milli Güvenlik Konseyi SODEP’in kurucularını veto edip partinin genel seçimlere katılamayacağı anlaşılınca, HP için partinin genel seçimlere katılamayacağı anlaşılınca, HP için gelişme olanağı doğdu. Bazı kurucuları Milli Güvenlik Kon- gelişme olanağı doğdu. Bazı kurucuları Milli Güvenlik Kon- seyi’nce veto edilmekle birlikte HP kurucu sayısını tamam- seyi’nce veto edilmekle birlikte HP kurucu sayısını tamam- ladı ve kendini sosyal demokrat ilan eden tek sol parti olarak ladı ve kendini sosyal demokrat ilan eden tek sol parti olarak seçime katıldı. HP seçime giren partiler arasında milletvekili seçime katıldı. HP seçime giren partiler arasında milletvekili aday listesi, Milli Güvenlik Konseyi’nce en çok veto edilen aday listesi, Milli Güvenlik Konseyi’nce en çok veto edilen partiydi. Veto edilen 84 adayın yerine yenileri ilan edildiyse partiydi. Veto edilen 84 adayın yerine yenileri ilan edildiyse de, yeni vetolar ile HP seçime 13 milletvekili adayı eksiği ile de, yeni vetolar ile HP seçime 13 milletvekili adayı eksiği ile katılabildi.8 katılabildi.8 6 Kasım 1983 Genel Seçimlerinde HP, 5,277,698 oy (% 6 Kasım 1983 Genel Seçimlerinde HP, 5,277,698 oy (% 30,46) alarak 400 kişilik TBMM’de 117 milletvekilliği elde 30,46) alarak 400 kişilik TBMM’de 117 milletvekilliği elde

6 Y.a.g.e., s:228-232 6 Y.a.g.e., s:228-232 7 Y.a.g.e., s:228-232 7 Y.a.g.e., s:228-232 8 http://www.sozkonusu.net/bilinmeyen-siyasi-partiler.html 8 http://www.sozkonusu.net/bilinmeyen-siyasi-partiler.html

149 149 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler etti ve ana muhalefet partisi durumuna geldi. Ama HP’nin etti ve ana muhalefet partisi durumuna geldi. Ama HP’nin muhalefeti parti dışında yetersiz görülüyor ve sürekli eleşti- muhalefeti parti dışında yetersiz görülüyor ve sürekli eleşti- riliyordu. Parti içinde de yönetime karşı eleştiriler vardı.9 28 riliyordu. Parti içinde de yönetime karşı eleştiriler vardı.9 28 Mart 1984 yerel seçimlerinde ise HP 1,524,667 oyla, toplam Mart 1984 yerel seçimlerinde ise HP 1,524,667 oyla, toplam oyların ancak % 8,87′sini aldı ve hiçbir yerde belediye baş- oyların ancak % 8,87′sini aldı ve hiçbir yerde belediye baş- kanlığı kazanamadı. Partinin oy kaybındaki artış seçime kanlığı kazanamadı. Partinin oy kaybındaki artış seçime SODEP’in de katılmasından ileri gelmiş, birkaç ay önce SODEP’in de katılmasından ileri gelmiş, birkaç ay önce genel seçimde kazanılan oyların çoğu SODEP’e kaymıştı.10 genel seçimde kazanılan oyların çoğu SODEP’e kaymıştı.10 1983 Genel Seçimleri 1983 Genel Seçimleri 12 Eylül askeri darbesinin ardından şekillenen ve 12 Eylül askeri darbesinin ardından şekillenen ve 1980’lere damgasını vuran yeni siyasal, iktisadi ve toplum- 1980’lere damgasını vuran yeni siyasal, iktisadi ve toplum- sal yapı, sosyal demokrat bir hareketin gelişimini önemli sal yapı, sosyal demokrat bir hareketin gelişimini önemli ölçüde kısıtlayan özellikler sergilemiştir. ‘Sol’un gelişimini ölçüde kısıtlayan özellikler sergilemiştir. ‘Sol’un gelişimini engellemeyi temel hedefleri arasında belirlemiş baskıcı bir engellemeyi temel hedefleri arasında belirlemiş baskıcı bir siyasal rejim, anti-demokratik bir Anayasa ve bütün unsurla- siyasal rejim, anti-demokratik bir Anayasa ve bütün unsurla- rıyla bastırılmış bir toplumsal muhalefet dönemin tipik özel- rıyla bastırılmış bir toplumsal muhalefet dönemin tipik özel- likleridir. Cuntanın yürürlüğe koyduğu ve Anavatan Partisi likleridir. Cuntanın yürürlüğe koyduğu ve Anavatan Partisi (ANAP) iktidarı tarafından tavizsiz uygulanan neo-liberal (ANAP) iktidarı tarafından tavizsiz uygulanan neo-liberal ekonomi politikaları ile siyasal, kültürel düzlemde milli- ekonomi politikaları ile siyasal, kültürel düzlemde milli- yetçi-muhafazakâr ideolojinin hızla topluma nüfuz etmesini yetçi-muhafazakâr ideolojinin hızla topluma nüfuz etmesini sağlayan yeni sağcı hegemonik proje sosyal demokratları sağlayan yeni sağcı hegemonik proje sosyal demokratları 1970’lerdekinden oldukça farklı bir mücadeleyle karşı kar- 1970’lerdekinden oldukça farklı bir mücadeleyle karşı kar- şıya bırakmıştır.11 şıya bırakmıştır.11

9 http://www.sozkonusu.net/bilinmeyen-siyasi-partiler.html 9 http://www.sozkonusu.net/bilinmeyen-siyasi-partiler.html 10 http://www.sozkonusu.net/bilinmeyen-siyasi-partiler.html 10 http://www.sozkonusu.net/bilinmeyen-siyasi-partiler.html 11 Kömürcü, yage, s. 5 11 Kömürcü, yage, s. 5

150 150 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Koşulların olumsuzluğuna rağmen sosyal demokratlar Koşulların olumsuzluğuna rağmen sosyal demokratlar 1983 yılında yeni partilerini kurarken, partinin geleceğini 1983 yılında yeni partilerini kurarken, partinin geleceğini CHP mirası üzerine inşa etmek yerine, açıkça sosyal demok- CHP mirası üzerine inşa etmek yerine, açıkça sosyal demok- ratlığa vurgu yapmayı tercih etmişlerdir. Yeni partinin ismi, ratlığa vurgu yapmayı tercih etmişlerdir. Yeni partinin ismi, ideolojisini ifade edecek biçimde Sosyal Demokrasi Partisi ideolojisini ifade edecek biçimde Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP) olarak belirlenmiş; amblemi, Altıok’tan farklı (SODEP) olarak belirlenmiş; amblemi, Altıok’tan farklı olarak yuvarlak bir daire içinde zeytin dalı ve dalın üzerin- olarak yuvarlak bir daire içinde zeytin dalı ve dalın üzerin- deki zeytin taneleri biçiminde tasarlanmıştır. Kuruluş bildir- deki zeytin taneleri biçiminde tasarlanmıştır. Kuruluş bildir- gesinde “batılı anlamda bir sosyal demokrat parti”nin inşası- gesinde “batılı anlamda bir sosyal demokrat parti”nin inşası- nın hedeflendiği belirtilmiş ve parti programında SODEP, nın hedeflendiği belirtilmiş ve parti programında SODEP, “emeğin kitle partisi” olarak tanımlanmıştır.12 “emeğin kitle partisi” olarak tanımlanmıştır.12

1984 Yerel Seçimleri 1984 Yerel Seçimleri SODEP 1984 yerel seçimlere hazırlanırken Seçim Bildir- SODEP 1984 yerel seçimlere hazırlanırken Seçim Bildir- gesinde konuttan, gençlik sorununa, sağlıktan, yerel yöne- gesinde konuttan, gençlik sorununa, sağlıktan, yerel yöne- timlere kadar birçok alanda görüşünü belirtmiş; bu konular timlere kadar birçok alanda görüşünü belirtmiş; bu konular arasında en çok ekonomi ve demokrasiye vurgu yapmıştır. arasında en çok ekonomi ve demokrasiye vurgu yapmıştır. Demokrasi üzerine söylemini dile getirirken, "tarladaki Demokrasi üzerine söylemini dile getirirken, "tarladaki köylüye, fabrikadaki işçiye, çarşıdaki esnafa, sokaktaki iş- köylüye, fabrikadaki işçiye, çarşıdaki esnafa, sokaktaki iş- size, mutfaktaki kadına, dairedeki memura, evdeki emekliye, size, mutfaktaki kadına, dairedeki memura, evdeki emekliye, yataktaki hastaya kadar" hizmet iddiasıyla yola çıkmıştır. Bu yataktaki hastaya kadar" hizmet iddiasıyla yola çıkmıştır. Bu dönemin en önemli temel hak ve özgürlük sorunlarını kuv- dönemin en önemli temel hak ve özgürlük sorunlarını kuv- vetli bir şekilde dile getirmiştir. Bunlar arasında "basın ya- vetli bir şekilde dile getirmiştir. Bunlar arasında "basın ya- sası, üniversite (YÖK) yasası, TRT yasası, siyasi partiler sası, üniversite (YÖK) yasası, TRT yasası, siyasi partiler yasası, dernekler yasası, toplantı ve gösteri yürüyüşleri yasa- yasası, dernekler yasası, toplantı ve gösteri yürüyüşleri yasa-

12 Yage, s.5 12 Yage, s.5

151 151 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler sı, sendikalar yasası, toplu sözleşme, grev ve lokavt yasası" sı, sendikalar yasası, toplu sözleşme, grev ve lokavt yasası" da bulunmaktadır.13 Parti, "Kamu kurumu niteliğindeki mes- da bulunmaktadır.13 Parti, "Kamu kurumu niteliğindeki mes- lek kuruluşlarıyla ilgili kanunun hükmünde kararnameler lek kuruluşlarıyla ilgili kanunun hükmünde kararnameler başta olmak üzere birçok yasada hem çağımızın gelenekleri başta olmak üzere birçok yasada hem çağımızın gelenekleri hem de ulusumuzun gelişmişlik düzeyine uygun düzenle- hem de ulusumuzun gelişmişlik düzeyine uygun düzenle- meler gerçekleştirme amacındadır."14 SODEP’in ekonomi- meler gerçekleştirme amacındadır."14 SODEP’in ekonomi- deki hedefi ise üretimin arttırılması, enflasyonun azaltılması, deki hedefi ise üretimin arttırılması, enflasyonun azaltılması, işsizliğin en alt düzeye indirilmesi, sosyal güvenliğin yay- işsizliğin en alt düzeye indirilmesi, sosyal güvenliğin yay- gınlaştırılması, gelir dağılımında adalet sağlanması, sonuç gınlaştırılması, gelir dağılımında adalet sağlanması, sonuç olarak sosyal refah devletine ulaşılmasıdır.15 olarak sosyal refah devletine ulaşılmasıdır.15 25 Mart 1984 yerel seçimlerinden solun en büyük ve 25 Mart 1984 yerel seçimlerinden solun en büyük ve Türkiye'nin ikinci büyük partisi olarak çıkan SODEP, Tür- Türkiye'nin ikinci büyük partisi olarak çıkan SODEP, Tür- kiye genelinde il genel meclisi sonuçlarına göre % 23,35 kiye genelinde il genel meclisi sonuçlarına göre % 23,35 oranında oy almıştır. 8 il, 105 ilçe ve 107 kasabada belediye oranında oy almıştır. 8 il, 105 ilçe ve 107 kasabada belediye başkanlığı kazanmıştır. 1984 yerel seçimi, SODEP'in Tür- başkanlığı kazanmıştır. 1984 yerel seçimi, SODEP'in Tür- kiye siyasal hayatında temelli bir yeri olup olmayacağına kiye siyasal hayatında temelli bir yeri olup olmayacağına

13 http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/ 13 http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/ KUTUPHANEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/ KUTUPHANEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/ KITAPLAR/SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI/198402342%20SO KITAPLAR/SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI/198402342%20SO DEP%20SECIM%20BILDIRGESI%201984/198402342%20SODEP% DEP%20SECIM%20BILDIRGESI%201984/198402342%20SODEP% 20SECIM%20BILDIRGESI%201984%200000_0032.pdf 20SECIM%20BILDIRGESI%201984%200000_0032.pdf 14 http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/ 14 http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/ KUTUPHANEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/ KUTUPHANEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/ KITAPLAR/SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI/198402342%20SO KITAPLAR/SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI/198402342%20SO DEP%20SECIM%20BILDIRGESI%201984/198402342%20SODEP% DEP%20SECIM%20BILDIRGESI%201984/198402342%20SODEP% 20SECIM%20BILDIRGESI%201984%200000_0032.pdf 20SECIM%20BILDIRGESI%201984%200000_0032.pdf 15 http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/ 15 http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/ KUTUPHANEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/ KUTUPHANEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/ KITAPLAR/SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI/198402342%20SO KITAPLAR/SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI/198402342%20SO DEP%20SECIM%20BILDIRGESI%201984/198402342%20SODEP% DEP%20SECIM%20BILDIRGESI%201984/198402342%20SODEP% 20SECIM%20BILDIRGESI%201984%200000_0032.pdf 20SECIM%20BILDIRGESI%201984%200000_0032.pdf

152 152 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler işaret etmesi açısından son derece önemliydi. Seçim sonunda işaret etmesi açısından son derece önemliydi. Seçim sonunda dağılma tehlikesiyle karşı karşıya kalan HP oldu. Türkiye dağılma tehlikesiyle karşı karşıya kalan HP oldu. Türkiye genelindeki oy oranı % 8.76’ya düşen HP, hiç bir ilde genelindeki oy oranı % 8.76’ya düşen HP, hiç bir ilde belediye başkanlığı kazanamadı. Ancak yine de iki partinin belediye başkanlığı kazanamadı. Ancak yine de iki partinin oyları toplamının %32 ye yaklaşması ve belediyeler bazında oyları toplamının %32 ye yaklaşması ve belediyeler bazında pek çok başkanlığın bu bölünmüşlük yüzünden sağ partilere pek çok başkanlığın bu bölünmüşlük yüzünden sağ partilere kaptırılması, seçimlerin hemen ardından solda birlik tartış- kaptırılması, seçimlerin hemen ardından solda birlik tartış- malarını gündeme getirdi.16 malarını gündeme getirdi.16 SODEP ile HP birleşmesi doğrultusunda atılan ilk adım- SODEP ile HP birleşmesi doğrultusunda atılan ilk adım- lar, 6 Temmuz 1984’ teki SODEP Kongresi ve 29-30 Hazi- lar, 6 Temmuz 1984’ teki SODEP Kongresi ve 29-30 Hazi- ran 1985 tarihinde gerçekleşen HP kongresidir. Her ne kadar ran 1985 tarihinde gerçekleşen HP kongresidir. Her ne kadar Temmuz ayında SODEP kongresinden tam yetki alan Genel Temmuz ayında SODEP kongresinden tam yetki alan Genel Başkan Erdal İnönü, HP Genel Başkanı Necdet Calp'ı ziya- Başkan Erdal İnönü, HP Genel Başkanı Necdet Calp'ı ziya- ret ederek birleşme konusunu görüşse de bu doğrultuda so- ret ederek birleşme konusunu görüşse de bu doğrultuda so- mut adımların atılabilmesi için HP Kongresinde taşların mut adımların atılabilmesi için HP Kongresinde taşların yerinden oynaması gerekmiştir.17 yerinden oynaması gerekmiştir.17 HP kongresinde Calp'a karşı genel başkan adayı olan HP kongresinde Calp'a karşı genel başkan adayı olan Aydın Güven Gürkan, 228'e karşı 427 oyla partinin yeni Aydın Güven Gürkan, 228'e karşı 427 oyla partinin yeni lideri seçildi. Bu gelişmenin ardından kamuoyu, yeni lide- lideri seçildi. Bu gelişmenin ardından kamuoyu, yeni lide- riyle birlikte yeni bir söylem ve vizyona kavuşan HP'nin riyle birlikte yeni bir söylem ve vizyona kavuşan HP'nin SODEP'in birleşme çağrısına nasıl bir yanıt vereceğini tar- SODEP'in birleşme çağrısına nasıl bir yanıt vereceğini tar- tışmaya başladı.18 tışmaya başladı.18 SODEP ile HP heyetleri arasında yapılan görüşmelerde SODEP ile HP heyetleri arasında yapılan görüşmelerde SODEP kanadından şaşırtıcı sayılabilecek derecede olumlu SODEP kanadından şaşırtıcı sayılabilecek derecede olumlu

16 Kömürcü, age., s.245 16 Kömürcü, age., s.245 17 Y.a.g.e 17 Y.a.g.e 18 A.g.e. s.245-248 18 A.g.e. s.245-248

153 153 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler bir birleşme modeli önerisi geldi.19 Önce Halkçı Parti, tüzü- bir birleşme modeli önerisi geldi.19 Önce Halkçı Parti, tüzü- ğünü, programını, adını ve amblemini SODEP doğrultu- ğünü, programını, adını ve amblemini SODEP doğrultu- sunda değiştirerek, bunu yaparken de tüzel kişiliğini koru- sunda değiştirerek, bunu yaparken de tüzel kişiliğini koru- duğu için ne milletvekillerinin durumlarında ne de hazine duğu için ne milletvekillerinin durumlarında ne de hazine yardımları açısından herhangi bir sorun çıkmayacaktı. yardımları açısından herhangi bir sorun çıkmayacaktı. SODEP üyeleri ondan sonra bu yeni partiye katılacaklar. SODEP üyeleri ondan sonra bu yeni partiye katılacaklar. Ama bu yeni parti, onların partisinden farksız hale gelmiş Ama bu yeni parti, onların partisinden farksız hale gelmiş olduğu için bir anlamda oldukları yerde kalacaklar. Yasal olduğu için bir anlamda oldukları yerde kalacaklar. Yasal açıdan iki parti birleşmiş olacaktı.20 açıdan iki parti birleşmiş olacaktı.20 Bu önerinin iki parti yetkili organlarında görüşülüp Bu önerinin iki parti yetkili organlarında görüşülüp onaylanmasının ardından 26 eylül 1985te Genel Başkanlar onaylanmasının ardından 26 eylül 1985te Genel Başkanlar birleşme protokolünü imzaladılar. Bu protokol doğrultu- birleşme protokolünü imzaladılar. Bu protokol doğrultu- sunda 2 Kasımda HP, 3 Kasımda da SODEP Olağanüstü sunda 2 Kasımda HP, 3 Kasımda da SODEP Olağanüstü Kurultaylarını topladılar. HP, gerekli tüzük, program, amb- Kurultaylarını topladılar. HP, gerekli tüzük, program, amb- lem değişikliklerini yaparak Sosyaldemokrat Halkçı Parti lem değişikliklerini yaparak Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP) ismini alırken, SODEP de kendisi feshederek SHP'ye (SHP) ismini alırken, SODEP de kendisi feshederek SHP'ye katıldı.21 katıldı.21 SHP ve Milletvekili Ara Seçimleri SHP ve Milletvekili Ara Seçimleri 28 Eylül 1986 milletvekili ara seçimleri, 26 Mart 1984 28 Eylül 1986 milletvekili ara seçimleri, 26 Mart 1984 yerel yönetim seçimleri kadar kapsamlı olmamakla ve bir yerel yönetim seçimleri kadar kapsamlı olmamakla ve bir iktidar değişikliğine yol açması beklenmemekle birlikte yine iktidar değişikliğine yol açması beklenmemekle birlikte yine de önemliydi. Ülke parlamentosunun küçük bir bölümünü de önemliydi. Ülke parlamentosunun küçük bir bölümünü oluşturacak olan milletvekilleri için verilecek oyların siyasal oluşturacak olan milletvekilleri için verilecek oyların siyasal yoklama değeri büyüktü. Seçim sonuçlarında ANAP, % 32,3 yoklama değeri büyüktü. Seçim sonuçlarında ANAP, % 32,3

19 A.g.e. s.245-248 19 A.g.e. s.245-248 20 A.g.e. s:245-248 20 A.g.e. s:245-248 21 A.g.e s.245-248 21 A.g.e s.245-248

154 154 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler ile 6 sandalye kazanırken, DYP % 23,5 ile 4, SHP ise % ile 6 sandalye kazanırken, DYP % 23,5 ile 4, SHP ise % 22,5 ile 1 milletvekili çıkarabilmişti.22 22,5 ile 1 milletvekili çıkarabilmişti.22 Seçim sonuçları anlamlıydı ve hemen etkilerini göster- Seçim sonuçları anlamlıydı ve hemen etkilerini göster- mekte de gecikmedi. İktidar partisinin 1983’te aldığını % 45 mekte de gecikmedi. İktidar partisinin 1983’te aldığını % 45 olan oy oranı şimdi % 32’ye inmişti. 1984 yerel seçimlerinin olan oy oranı şimdi % 32’ye inmişti. 1984 yerel seçimlerinin üçünü partisi olan DYP ikinciliğe terfi etmişti, SHP ise üçünü partisi olan DYP ikinciliğe terfi etmişti, SHP ise üçüncülükte kalmıştı. Sonuçlardan doğan tepkiler de buna üçüncülükte kalmıştı. Sonuçlardan doğan tepkiler de buna uygun oldu. DYP hemen erken genel seçim talebiyle ortaya uygun oldu. DYP hemen erken genel seçim talebiyle ortaya çıktı. Bekleneceği gibi ANAP ve Özal buna karşı çıktılar. çıktı. Bekleneceği gibi ANAP ve Özal buna karşı çıktılar. Başarısızlığa uğramış olan SHP'nin genel başkanı İnönü Başarısızlığa uğramış olan SHP'nin genel başkanı İnönü önce görevden çekildi, sonra Merkez Karar ve Yönetim Ku- önce görevden çekildi, sonra Merkez Karar ve Yönetim Ku- rulundan güvenoyu alınca göreve devam etti.23 rulundan güvenoyu alınca göreve devam etti.23 Siyasi Yasakların Kaldırılması Siyasi Yasakların Kaldırılması Hükümet Mayıs 1987'de eski liderlerin siyaset yasakları- Hükümet Mayıs 1987'de eski liderlerin siyaset yasakları- nın kalkmasıyla ilgili bir anayasa değişikliği paketini gün- nın kalkmasıyla ilgili bir anayasa değişikliği paketini gün- deme getirdi. Değişiklik paketi, siyaset yasaklarının kaldı- deme getirdi. Değişiklik paketi, siyaset yasaklarının kaldı- rılmasın yanı sıra milletvekili sayısının 400’den 450’e çıka- rılmasın yanı sıra milletvekili sayısının 400’den 450’e çıka- rılmasını, seçmen yaşının 21’ den 20’ ye indirilmesini ve rılmasını, seçmen yaşının 21’ den 20’ ye indirilmesini ve Anayasanın değiştirilmesine yönelik hükümlerin yeniden Anayasanın değiştirilmesine yönelik hükümlerin yeniden düzenlenmesini içeriyordu. Anayasa değişikliği, TBMM'de düzenlenmesini içeriyordu. Anayasa değişikliği, TBMM'de muhalefetin de desteğiyle kabul edildi. Ancak siyaset ya- muhalefetin de desteğiyle kabul edildi. Ancak siyaset ya- saklarının kalkması için ayrıca bir de halk oylamasına su- saklarının kalkması için ayrıca bir de halk oylamasına su- nulması gerekiyordu. SHP yasakların kaldırılması doğrul- nulması gerekiyordu. SHP yasakların kaldırılması doğrul- tunda tavrını açıkça ilan etti. Sonuçta çok küçük bir farkla tunda tavrını açıkça ilan etti. Sonuçta çok küçük bir farkla

22 Sina Akşin, Türkiye Tarihi Bugünkü Türkiye 1980-2013, cilt:5, Cem 22 Sina Akşin, Türkiye Tarihi Bugünkü Türkiye 1980-2013, cilt:5, Cem Yayınevi, 2008, s.70 Yayınevi, 2008, s.70 23 Y.a.g.e, s.70 23 Y.a.g.e, s.70

155 155 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler yasakların kaldırılması kararı çıktı: % 50.16 Evet, % 49.84 yasakların kaldırılması kararı çıktı: % 50.16 Evet, % 49.84 Hayır.24 Hayır.24 1987 Genel Seçimleri 1987 Genel Seçimleri 29 Kasım 1987 günü yapılan milletvekili genel seçi- 29 Kasım 1987 günü yapılan milletvekili genel seçi- minde, katılım oranı % 93’ü bulmuştur. Seçim sonucuna minde, katılım oranı % 93’ü bulmuştur. Seçim sonucuna göre, ANAP % 36.31 oyla TBMM’de % 64.89'luk temsil göre, ANAP % 36.31 oyla TBMM’de % 64.89'luk temsil imkanına sahip olmuş 292 sandalyeye kazanmıştır. ANAP imkanına sahip olmuş 292 sandalyeye kazanmıştır. ANAP yine tek başına iktidardaydı. SHP % 24 oyla 99 milletvekili yine tek başına iktidardaydı. SHP % 24 oyla 99 milletvekili elde etti (% 22). DYP ise % 19,14’ lük oranıyla Mecliste elde etti (% 22). DYP ise % 19,14’ lük oranıyla Mecliste %13,11’lik temsil imkanına kavuşmuştu ve TBMM’de san- %13,11’lik temsil imkanına kavuşmuştu ve TBMM’de san- dalye sayısı 59 oldu.25 dalye sayısı 59 oldu.25 1989 Yerel Seçimleri 1989 Yerel Seçimleri SHP, yerel seçimler öncesinde temel hedeflerini şöyle SHP, yerel seçimler öncesinde temel hedeflerini şöyle açıklamıştı: 1) Yerel seçimleri Özal ve ANAP iktidarına açıklamıştı: 1) Yerel seçimleri Özal ve ANAP iktidarına halk desteğinin bir ölçüsü olarak almak ve bu seçimde halk desteğinin bir ölçüsü olarak almak ve bu seçimde ANAP'ın toplamsal dayanaklarını kaybettiğini bir kez daha ANAP'ın toplamsal dayanaklarını kaybettiğini bir kez daha kanıtlamak, 2) Demokratikleşmeyi ve sanayileşmeyi esas kanıtlamak, 2) Demokratikleşmeyi ve sanayileşmeyi esas alan kendi siyasal programını sunmak; örgütüyle, progra- alan kendi siyasal programını sunmak; örgütüyle, progra- mıyla ve kadrosuyla iktidara aday olduğunu ilan etmek, 3) mıyla ve kadrosuyla iktidara aday olduğunu ilan etmek, 3) Sosyal demokrat politikaların uygulanmasında çok önemli Sosyal demokrat politikaların uygulanmasında çok önemli araçları oluşturan yerel yönetimleri ülke çapında yaygın araçları oluşturan yerel yönetimleri ülke çapında yaygın biçimde ele geçirerek iktidara giden kapıları açmak. biçimde ele geçirerek iktidara giden kapıları açmak. Yerel seçimler 26 Mart 1989’ da yapıldı. Seçimlerden Yerel seçimler 26 Mart 1989’ da yapıldı. Seçimlerden SHP birinci parti olarak çıktı. Onu DYP ve ANAP izledi. İk- SHP birinci parti olarak çıktı. Onu DYP ve ANAP izledi. İk-

24 Kömürcü, age., s.266 24 Kömürcü, age., s.266 25 Akşin, age, s.77 25 Akşin, age, s.77

156 156 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler tidar partisi "üçüncü parti" durumuna düşmüştü. SHP, tidar partisi "üçüncü parti" durumuna düşmüştü. SHP, İstanbul, Ankara, İzmir, Adana gibi büyük illerde de bele- İstanbul, Ankara, İzmir, Adana gibi büyük illerde de bele- diye başkanlıkları kazanmıştı. İller temel alındığında bele- diye başkanlıkları kazanmıştı. İller temel alındığında bele- diye başkanlıkları şöyle paylaşılmıştı: SHP 39, DYP 16, RP diye başkanlıkları şöyle paylaşılmıştı: SHP 39, DYP 16, RP 5, ANAP ise 2. 26 5, ANAP ise 2. 26 SHP, bu süreçte parti kimliğini, ideolojisini, söylemini SHP, bu süreçte parti kimliğini, ideolojisini, söylemini ve politikalarını, "iktidar hedefi" doğrultusunda yeniden ve politikalarını, "iktidar hedefi" doğrultusunda yeniden şekillendirdi. Söylemini radikal unsurlardan arındırarak şekillendirdi. Söylemini radikal unsurlardan arındırarak merkeze çekmek suretiyle revize eden SHP, "emeğin kitle merkeze çekmek suretiyle revize eden SHP, "emeğin kitle partisi" olma iddiasından uzaklaşarak, sermaye çevreleri de partisi" olma iddiasından uzaklaşarak, sermaye çevreleri de dahil olmak üzere tüm toplum kesimlerine güven veren bir dahil olmak üzere tüm toplum kesimlerine güven veren bir "Türkiye Partisi" olma hedefiyle 1989-1991 dönemini ge- "Türkiye Partisi" olma hedefiyle 1989-1991 dönemini ge- çirdi.27 çirdi.27 1991 Genel Seçimleri 1991 Genel Seçimleri 1991 seçimlerde solda iş birliği içinde gidilmiştir. SHP' 1991 seçimlerde solda iş birliği içinde gidilmiştir. SHP' den kopanların kurduğu HEP seçimlere katılmanın gerektir- den kopanların kurduğu HEP seçimlere katılmanın gerektir- diği koşuları yerine getirebilmiş değildi. Bu nedenle, HEP diği koşuları yerine getirebilmiş değildi. Bu nedenle, HEP kökenli adaylara SHP seçim listelerinde yer verilecekti. kökenli adaylara SHP seçim listelerinde yer verilecekti. Katılım oranının % 83,92 olduğu seçimlerde DYP % Katılım oranının % 83,92 olduğu seçimlerde DYP % 27,03 ile birinci parti çıkarken, 178 milletvekilini sahip ol- 27,03 ile birinci parti çıkarken, 178 milletvekilini sahip ol- muş, Mecliste % 39,56 gibi bir temsil imkanına kavuşmuş- muş, Mecliste % 39,56 gibi bir temsil imkanına kavuşmuş- tur. ANAP ikinci parti olarak % 24,01 oy ile 115 milletvekili tur. ANAP ikinci parti olarak % 24,01 oy ile 115 milletvekili çıkarmıştır.(TBMM’de temsil oranı %25,56) SHP ise ancak çıkarmıştır.(TBMM’de temsil oranı %25,56) SHP ise ancak üçüncü parti olabilmiş; oy oranı % 20,75e gerilemiş ve ancak üçüncü parti olabilmiş; oy oranı % 20,75e gerilemiş ve ancak

26 Y.a.g.e, s.81 26 Y.a.g.e, s.81 27 Kömürcü, Age., s.269-271 27 Kömürcü, Age., s.269-271

157 157 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

88 milletvekili çıkarabilmiştir.28 (TBMM’de temsil oranı: % 88 milletvekili çıkarabilmiştir.28 (TBMM’de temsil oranı: % 19,56) 19,56) Cumhurbaşkanı Turgut Özal'ın ölümü ile boşalan kol- Cumhurbaşkanı Turgut Özal'ın ölümü ile boşalan kol- tuğa, SHP ve Erdal İnönü’nün desteğiyle seçilen Demirel, tuğa, SHP ve Erdal İnönü’nün desteğiyle seçilen Demirel, hükümeti kurma görevini Tansu Çiller’e29 vermişti. Kurulan hükümeti kurma görevini Tansu Çiller’e29 vermişti. Kurulan DYP-SHP Hükümeti, farklı fikir, inanç ve programlara DYP-SHP Hükümeti, farklı fikir, inanç ve programlara sahip bir koalisyon hükümeti olmuştur. Hükümetin kurulma- sahip bir koalisyon hükümeti olmuştur. Hükümetin kurulma- sından kısa bir süre sonra hükümeti zor durumda bırakan ilk sından kısa bir süre sonra hükümeti zor durumda bırakan ilk olay, Sivas’ta Madımak Oteli’nin yakılmasıyla 37 kişinin olay, Sivas’ta Madımak Oteli’nin yakılmasıyla 37 kişinin yaşamını yitirmesidir. Hükümet, Sivas Valisi ve Belediye yaşamını yitirmesidir. Hükümet, Sivas Valisi ve Belediye Başkanı ile birlikte olaya müdahale etmekte gecikmiş ve Başkanı ile birlikte olaya müdahale etmekte gecikmiş ve olayın facia ile sonuçlanmasına önleyememiştir. 11 Eylül' de olayın facia ile sonuçlanmasına önleyememiştir. 11 Eylül' de yapılan Kurultayda dönemin Ankara Belediye Başkanı olan yapılan Kurultayda dönemin Ankara Belediye Başkanı olan Murat Karayalçın Genel Başkan olmuştur. 6 Haziran Murat Karayalçın Genel Başkan olmuştur. 6 Haziran 1993’te, siyasetten çekileceğini açıklayan Erdal İnönü, 1993’te, siyasetten çekileceğini açıklayan Erdal İnönü, "Onursal Genel Başkan” olmuştur.30 "Onursal Genel Başkan” olmuştur.30 Koalisyon Hükümetinin 1994 yılında ülkede yaşanan Koalisyon Hükümetinin 1994 yılında ülkede yaşanan ekonomik krizi aşmaya çabaladığı dönemde, siyasi partiler ekonomik krizi aşmaya çabaladığı dönemde, siyasi partiler yerel seçimlere odaklanmışlardır. 26 Mart’ta yapılan yerel yerel seçimlere odaklanmışlardır. 26 Mart’ta yapılan yerel seçimlerde Refah Partisi (RP) oylarını büyük oranda arttır- seçimlerde Refah Partisi (RP) oylarını büyük oranda arttır- mıştır. SHP başta olmak üzere sol partilerde de oy kaybı mıştır. SHP başta olmak üzere sol partilerde de oy kaybı yaşanmıştır. Koalisyon Hükümetinin Başbakanı Tansu Çiller yaşanmıştır. Koalisyon Hükümetinin Başbakanı Tansu Çiller ve Başbakan Yardımcısı Murat Karayalçın, 5 Nisan 1994’te ve Başbakan Yardımcısı Murat Karayalçın, 5 Nisan 1994’te

28 Akşin, age., s.90-91 28 Akşin, age., s.90-91 29 Süleyman Demirel’den sonra DYP Genel Başkanı ve Türkiye 29 Süleyman Demirel’den sonra DYP Genel Başkanı ve Türkiye Cumhuriyetinin ilk kadın Başbakanı. Cumhuriyetinin ilk kadın Başbakanı. 30 Akşin, Age., s. 90-91 30 Akşin, Age., s. 90-91

158 158 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

% 40 ile % 100’e varan zamları içeren ekonomik istikrar % 40 ile % 100’e varan zamları içeren ekonomik istikrar paketini açıklamışlardır.31 paketini açıklamışlardır.31 26 Mart 1994'te yerel seçimler yapıldı. DYP % 21,4, 26 Mart 1994'te yerel seçimler yapıldı. DYP % 21,4, ANAP % 21 oy aldı. SHP ise % 13,6 oy ile ancak dördüncü ANAP % 21 oy aldı. SHP ise % 13,6 oy ile ancak dördüncü olabildi. olabildi. 1995 yılında SHP'de önemli gelişmeler oldu. Parti 18 Şu- 1995 yılında SHP'de önemli gelişmeler oldu. Parti 18 Şu- bat'ta CHP ile birleşti. CHP lideri Deniz Baykal ve SHP bat'ta CHP ile birleşti. CHP lideri Deniz Baykal ve SHP Genel Başkanı Murat Karayalçın, Hikmet Çetin'in Genel Genel Başkanı Murat Karayalçın, Hikmet Çetin'in Genel Başkan olması konusunda anlaştılar.32 Böylelikle Sosyal- Başkan olması konusunda anlaştılar.32 Böylelikle Sosyal- demokrat Halkçı Parti (SHP) siyasi yaşantısına son vermiş demokrat Halkçı Parti (SHP) siyasi yaşantısına son vermiş oldu. oldu. Parti İdeolojileri Parti İdeolojileri SODEP Seçim Bildirgesine göre, demokratik sistemden SODEP Seçim Bildirgesine göre, demokratik sistemden vazgeçmeksizin, özgürlükleri kısmaksızın, insan onuruna vazgeçmeksizin, özgürlükleri kısmaksızın, insan onuruna saygı kavramını çiğnemeksizin, ekonomik hedeflere en kısa saygı kavramını çiğnemeksizin, ekonomik hedeflere en kısa zamanda ulaşabilmenin tek yolu, kaynakları en iyi şekilde zamanda ulaşabilmenin tek yolu, kaynakları en iyi şekilde değerlendirmek ve akla uygun şekilde kullanmaktır. SODEP değerlendirmek ve akla uygun şekilde kullanmaktır. SODEP bunun da kaçınılmaz olarak "Planlı Ekonomi" ile sağlanabi- bunun da kaçınılmaz olarak "Planlı Ekonomi" ile sağlanabi- leceği düşüncesindedir.33 leceği düşüncesindedir.33 SHP ise bireyler için "özgürlük ve eşitlik”, toplum için SHP ise bireyler için "özgürlük ve eşitlik”, toplum için “bağımsızlık ve demokrasi” istemektedir. SHP’ye göre, bu “bağımsızlık ve demokrasi” istemektedir. SHP’ye göre, bu

31 Veysi Oğuz, Türkiye'de Siyasal Partiler Çerçevesinde Politik 31 Veysi Oğuz, Türkiye'de Siyasal Partiler Çerçevesinde Politik Yozlaşma ve Etik Sorunu, Karaman,2011, s.58-59 Yozlaşma ve Etik Sorunu, Karaman,2011, s.58-59 32 Akşin, Age., s166-168 32 Akşin, Age., s166-168 33 http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/KUTUPHA 33 http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/KUTUPHA NEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/KITAPLAR/ NEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/KITAPLAR/ SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI/198402342%20SODEP%20SE SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI/198402342%20SODEP%20SE CIM%20BILDIRGESI%201984/198402342%20SODEP%20SECIM% CIM%20BILDIRGESI%201984/198402342%20SODEP%20SECIM% 20BILDIRGESI%201984%200000_0032.pdf 20BILDIRGESI%201984%200000_0032.pdf

159 159 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler amaçlara ulaşmada izlenecek yollar cumhuriyetçilik, milli- amaçlara ulaşmada izlenecek yollar cumhuriyetçilik, milli- yetçilik, halkçılık, devletçilik, laiklik ve devrimciliktir. Parti yetçilik, halkçılık, devletçilik, laiklik ve devrimciliktir. Parti programına dayanılarak hazırlanan broşürde, SHP’nin, in- programına dayanılarak hazırlanan broşürde, SHP’nin, in- sana en üstün değeri veren; gücünü halktan alan; insan hak- sana en üstün değeri veren; gücünü halktan alan; insan hak- larına, özgürlüklerine ve emeğine saygılı; demokrasiyi ya- larına, özgürlüklerine ve emeğine saygılı; demokrasiyi ya- şamın her alanına yayacak; üretimi arttırırken sosyal adaletin şamın her alanına yayacak; üretimi arttırırken sosyal adaletin de birlikte gerçekleştirecek, haksız kazancın önlendiği; sos- de birlikte gerçekleştirecek, haksız kazancın önlendiği; sos- yal dayanışmaya öncelik tanınan; ulusun bütünlüğü ve ba- yal dayanışmaya öncelik tanınan; ulusun bütünlüğü ve ba- ğımsızlığı güçlendirilirken, dünya barışına ve tüm insanlığa ğımsızlığı güçlendirilirken, dünya barışına ve tüm insanlığa katkıda bulunmaya çalışılan bir düzene ulaşmayı amaçladığı katkıda bulunmaya çalışılan bir düzene ulaşmayı amaçladığı belirtilmiştir.34 belirtilmiştir.34

Liderlik Liderlik Necdet Calp, 12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra Necdet Calp, 12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra 1983 yılında askerler tarafından ülkenin sol oylarını temsil 1983 yılında askerler tarafından ülkenin sol oylarını temsil etmesi amacıyla kurulan HP’nin Genel Başkanıdır. Siyaset etmesi amacıyla kurulan HP’nin Genel Başkanıdır. Siyaset yaşantısında kısa süreli varlık gösteren Halkçı Partide lider- yaşantısında kısa süreli varlık gösteren Halkçı Partide lider- lik yapmıştır. 1983 Seçimleri öncesinde liderlerin katıldığı lik yapmıştır. 1983 Seçimleri öncesinde liderlerin katıldığı bir TV programında ANAP lideri Turgut Özal’ın köprü geli- bir TV programında ANAP lideri Turgut Özal’ın köprü geli- rini satacağını açıklaması üzerine yapılan tartışmada, ma- rini satacağını açıklaması üzerine yapılan tartışmada, ma- saya yumruğunu vurarak “sattırmayacağını” söylemesi siya- saya yumruğunu vurarak “sattırmayacağını” söylemesi siya- sal yaşamındaki en önemli olaydır. sal yaşamındaki en önemli olaydır.

34 http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/KUTUPHANE 34 http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/KUTUPHANE DE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/KITAPLAR/SI DE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/KITAPLAR/SI YASI%20PARTI%20YAYINLARI/199301550%20SHP%20PROGR YASI%20PARTI%20YAYINLARI/199301550%20SHP%20PROGR AM%201985/199301550%20SHP%20PROGRAM%201985%200001 AM%201985/199301550%20SHP%20PROGRAM%201985%200001 _0064.pdf _0064.pdf

160 160 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Aydın Güven Gürkan, Necdet Calp’ten sonra Halkçı Par- Aydın Güven Gürkan, Necdet Calp’ten sonra Halkçı Par- tinin Genel Başkanı olmuş, solda bütünlüğü savunmuş ve bu tinin Genel Başkanı olmuş, solda bütünlüğü savunmuş ve bu yönde katkı sağlamıştır. İnönü ile ortak hareket etmesi ve yönde katkı sağlamıştır. İnönü ile ortak hareket etmesi ve SODEP HP birleşmesinden sonra liderlik koltuğunu Erdal SODEP HP birleşmesinden sonra liderlik koltuğunu Erdal İnönü’ye bırakması siyasette ender görünür bir özveridir. İnönü’ye bırakması siyasette ender görünür bir özveridir. Erdal İnönü, köklü bir aileden gelmesinin yanında son Erdal İnönü, köklü bir aileden gelmesinin yanında son derece mütevazi ve renkli bir kişiliğe sahiptir. Dünya ça- derece mütevazi ve renkli bir kişiliğe sahiptir. Dünya ça- pında tanınan bir fizik profesörüdür. Hem ilkeli bir akade- pında tanınan bir fizik profesörüdür. Hem ilkeli bir akade- misyen hem de sosyal demokrasinin ilkelerine bağlı bir ön- misyen hem de sosyal demokrasinin ilkelerine bağlı bir ön- derdir. Siyasetten uzak durmak istemesine rağmen, sosyal derdir. Siyasetten uzak durmak istemesine rağmen, sosyal demokratların isteği üzerine görevden kaçmamıştır. demokratların isteği üzerine görevden kaçmamıştır. Deniz Baykal ise 1980 askeri darbesinden sonra siyasi Deniz Baykal ise 1980 askeri darbesinden sonra siyasi yasaklı olmuştur. Siyasi yasakların kalkmasıyla politik ya- yasaklı olmuştur. Siyasi yasakların kalkmasıyla politik ya- şantısına devam eden Baykal, SHP Kurultayında Genel Baş- şantısına devam eden Baykal, SHP Kurultayında Genel Baş- kan İnönü’ye üç kere rakip olmuş ve kazanamamıştır. 9 Ey- kan İnönü’ye üç kere rakip olmuş ve kazanamamıştır. 9 Ey- lül 1992’ de, kapanmış siyasi partilerin yeniden açılmasıyla lül 1992’ de, kapanmış siyasi partilerin yeniden açılmasıyla CHP’ye Genel Başkan olmuştur. CHP’ye Genel Başkan olmuştur. Değerlendirme Değerlendirme 1980 Darbesiyle tüm siyasal partiler kapatılmıştır. Ancak 1980 Darbesiyle tüm siyasal partiler kapatılmıştır. Ancak bu süreçte, sol ve sosyal demokrasi üzerindeki baskılar daha bu süreçte, sol ve sosyal demokrasi üzerindeki baskılar daha yoğundur. Temel, hak ve özgürlüklerin ihlal edildiği ve yoğundur. Temel, hak ve özgürlüklerin ihlal edildiği ve özgürlüklerin kısıtlandığı bir dönemde solun nefes alması özgürlüklerin kısıtlandığı bir dönemde solun nefes alması çok zordu. Halkçı Parti darbecilerin yönlendirmesiyle kapa- çok zordu. Halkçı Parti darbecilerin yönlendirmesiyle kapa- nan CHP’nin oylarını toplamak amacıyla kuruldu. Diğer sol nan CHP’nin oylarını toplamak amacıyla kuruldu. Diğer sol partilerin seçime sokulmadığı dönemde solu Mecliste temsil partilerin seçime sokulmadığı dönemde solu Mecliste temsil etti. Sosyal demokratlar geçek partilerini SODEP ve SHP’de etti. Sosyal demokratlar geçek partilerini SODEP ve SHP’de

161 161 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler aradılar. SODEP, emeğin kitle örgütü olduğunu vurgulaya- aradılar. SODEP, emeğin kitle örgütü olduğunu vurgulaya- rak sosyal demokrasi ilkelerine bağlı bir hareket görüntüsü rak sosyal demokrasi ilkelerine bağlı bir hareket görüntüsü vermiştir. Askeri darbenin solda yaratığı dağınıklık yaşanan vermiştir. Askeri darbenin solda yaratığı dağınıklık yaşanan bir dizi parti birleşmesine rağmen hala giderilebilmiş değil- bir dizi parti birleşmesine rağmen hala giderilebilmiş değil- dir. dir.

162 162 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

DEMOKRATİK SOL PARTİ DEMOKRATİK SOL PARTİ

Refik Ömeroğlu Refik Ömeroğlu 12 Eylül 1980’deki askeri darbe partilerin siyasi faali- 12 Eylül 1980’deki askeri darbe partilerin siyasi faali- yetlerini durdurmuştur. Bülent Ecevit CHP Genel Başkanlı- yetlerini durdurmuştur. Bülent Ecevit CHP Genel Başkanlı- ğını bırakmış ve 16 Ekim 1981’de askeri yönetimce partiler ğını bırakmış ve 16 Ekim 1981’de askeri yönetimce partiler kapatılmadan önce CHP’den istifa etmiştir. Basın o dö- kapatılmadan önce CHP’den istifa etmiştir. Basın o dö- nemde bu istifayı anlamsız bulmuştur; bunu sorumluluktan nemde bu istifayı anlamsız bulmuştur; bunu sorumluluktan kaçma olarak nitelendirmiş, Ecevit’in yeni bir stratejiyle kaçma olarak nitelendirmiş, Ecevit’in yeni bir stratejiyle parti kuracağını sezememişti.1 parti kuracağını sezememişti.1 Demokratik Sol Parti’yi kurma çalışmaları yeni siyasi Demokratik Sol Parti’yi kurma çalışmaları yeni siyasi partilerin kurulmasına izin verilen 1983 yılında başladı. Par- partilerin kurulmasına izin verilen 1983 yılında başladı. Par- tinin kuruluş çalışmalarını yapanlar arasında Türk-İş Baş- tinin kuruluş çalışmalarını yapanlar arasında Türk-İş Baş- kanı Halil Tunç, iş adamı Murtaza Çelikel, Dr. Sedat Akman kanı Halil Tunç, iş adamı Murtaza Çelikel, Dr. Sedat Akman vardı. Ancak bu ekip Rahşan Ecevit’in baskıcı tutumundan vardı. Ancak bu ekip Rahşan Ecevit’in baskıcı tutumundan dolayı bu yeni siyasal hareketten ayrılmışlardı. Bunların dolayı bu yeni siyasal hareketten ayrılmışlardı. Bunların yerine Mimar Cahit Ülkü, Bülent Ecevit’in eski özel kalem yerine Mimar Cahit Ülkü, Bülent Ecevit’in eski özel kalem müdürü Salih Kurt ve THY Teftiş Kurulu eski Başkanı Ali müdürü Salih Kurt ve THY Teftiş Kurulu eski Başkanı Ali Ekber Eren, partinin kuruluş çalışmalarına katıldılar. Parti- Ekber Eren, partinin kuruluş çalışmalarına katıldılar. Parti- nin örgütlenme modeli İsveç’te Olof Palme’nin uyguladığı nin örgütlenme modeli İsveç’te Olof Palme’nin uyguladığı sandık çevresi modeliydi. Bu modele göre sandıkların ba- sandık çevresi modeliydi. Bu modele göre sandıkların ba- şında 12 farklı sosyal kesimin temsilcisi bulanacak ve Tür- şında 12 farklı sosyal kesimin temsilcisi bulanacak ve Tür- kiye’deki sandık sayısı düşünüldüğünde partinin kurucu kiye’deki sandık sayısı düşünüldüğünde partinin kurucu sayısı bir milyonu aşacaktı. Demokratik Sol Parti 14 Kasım sayısı bir milyonu aşacaktı. Demokratik Sol Parti 14 Kasım

1 Yücel, M. Serhan, Türkiye’nin Siyasal Partileri ( 1859-2005 ) , Alfa 1 Yücel, M. Serhan, Türkiye’nin Siyasal Partileri ( 1859-2005 ) , Alfa Yayınları, İstanbul, Şubat 2006, s.81 Yayınları, İstanbul, Şubat 2006, s.81

163 163 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

1985’te resmen kuruldu. Partinin Genel Başkanlığına Rah- 1985’te resmen kuruldu. Partinin Genel Başkanlığına Rah- şan Ecevit getirildi. Demokratik Sol Parti’nin ambleminde şan Ecevit getirildi. Demokratik Sol Parti’nin ambleminde gök mavisi zemin ve üzerinde kanat çırpan ak güvercin yer gök mavisi zemin ve üzerinde kanat çırpan ak güvercin yer alıyordu. Gök mavisi özgürlüğü, ak güvercin ise barış ve alıyordu. Gök mavisi özgürlüğü, ak güvercin ise barış ve sevgi mesajlarını içeriyordu. Bu amblem, 1980 öncesi Rah- sevgi mesajlarını içeriyordu. Bu amblem, 1980 öncesi Rah- şan Ecevit’in Başkanı olduğu “Köylü Derneğinin amblemine şan Ecevit’in Başkanı olduğu “Köylü Derneğinin amblemine çok benziyordu. Ancak onda zemin yeşildi ve güvercin çok benziyordu. Ancak onda zemin yeşildi ve güvercin ağzında bir başak taşıyordu. ağzında bir başak taşıyordu. 1987’de yapılan referandumda siyasi yasakların kalkması 1987’de yapılan referandumda siyasi yasakların kalkması ile birlikte 13 Eylül 1987’deki kurultayda Genel Başkanlığa ile birlikte 13 Eylül 1987’deki kurultayda Genel Başkanlığa Bülent Ecevit seçildi.2 Bülent Ecevit seçildi.2 DSP Bülent Ecevit önderliğinde ilk olarak 1987 seçimle- DSP Bülent Ecevit önderliğinde ilk olarak 1987 seçimle- rine katıldı. Seçim döneminde vaat olarak, demokratik sol rine katıldı. Seçim döneminde vaat olarak, demokratik sol iktidarın, “Halkı ezmeden yöneteceği, sömürmeden ürete- iktidarın, “Halkı ezmeden yöneteceği, sömürmeden ürete- ceği”, “dış borçların, üretim kapasitelerimizi ve borç ödeme ceği”, “dış borçların, üretim kapasitelerimizi ve borç ödeme gücümüzü artıracak biçimde kullanılmasına özen göstere- gücümüzü artıracak biçimde kullanılmasına özen göstere- ceği”, “ekonomide, pazar kurallarını özenle gözeteceği” ceği”, “ekonomide, pazar kurallarını özenle gözeteceği” sloganları kullanıldı. En çarpıcı seçim vaatlerinden biride sloganları kullanıldı. En çarpıcı seçim vaatlerinden biride “asgari ücretten vergi alınmayacağı” idi.3 Bu seçimlerde “asgari ücretten vergi alınmayacağı” idi.3 Bu seçimlerde DSP %8,5 oy alarak, seçim barajını aşamadığı için DSP %8,5 oy alarak, seçim barajını aşamadığı için milletvekili çıkartamadı. Koloğlu’na göre seçim milletvekili çıkartamadı. Koloğlu’na göre seçim sonucundaki başarısızlığı sadece halk ile bağ kuramamaya sonucundaki başarısızlığı sadece halk ile bağ kuramamaya ve maddi olanaksızlığa dayandırmak yeterli değildi. ve maddi olanaksızlığa dayandırmak yeterli değildi. DSP’nin CHP yanlılarını dışlaması ve serbest piyasa DSP’nin CHP yanlılarını dışlaması ve serbest piyasa düzenini tam benimseyememesinin de sonuçlarda etkisini ka- düzenini tam benimseyememesinin de sonuçlarda etkisini ka-

2 http://www.dsp.org.tr 2 http://www.dsp.org.tr 3 Koloğlu, Orhan, Kim bu Ecevit, Boyut Kitapları, İstanbul, 2001, s.660- 3 Koloğlu, Orhan, Kim bu Ecevit, Boyut Kitapları, İstanbul, 2001, s.660- 664 664

164 164 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler bul etmek gerekir.4 Seçim sonuçlarından dolayı 8 Mart bul etmek gerekir.4 Seçim sonuçlarından dolayı 8 Mart 1988’de toplanan DSP Olağanüstü Kurultayında Bülent 1988’de toplanan DSP Olağanüstü Kurultayında Bülent Ecevit Genel Başkanlıktan istifa etti. Kurultayda Hasan Ecevit Genel Başkanlıktan istifa etti. Kurultayda Hasan Bıyıklı ile yarışan Necdet Karababa 403 oy alarak Genel Bıyıklı ile yarışan Necdet Karababa 403 oy alarak Genel Başkan seçildi. Başkan seçildi. Karababa, Genel Başkan seçildikten sonra, çalışmala- Karababa, Genel Başkan seçildikten sonra, çalışmala- rında Rahşan ve Bülent Ecevit’in gölgesini hissetmiştir. rında Rahşan ve Bülent Ecevit’in gölgesini hissetmiştir. Bülent Ecevit’in Karababa’nın Genel Başkanlığa devam Bülent Ecevit’in Karababa’nın Genel Başkanlığa devam etmesini istemesine rağmen Necdet Karababa seçildikten 9 etmesini istemesine rağmen Necdet Karababa seçildikten 9 ay sonra istifa etmiştir. Bunun üzerine yapılan Olağanüstü ay sonra istifa etmiştir. Bunun üzerine yapılan Olağanüstü Kurultayda 15 Ocak 1989’da Bülent Ecevit tekrar Genel Kurultayda 15 Ocak 1989’da Bülent Ecevit tekrar Genel Başkanlığa geldi. Başkanlığa geldi. DSP Bülent Ecevit Genel Başkanlığında 1991 genel se- DSP Bülent Ecevit Genel Başkanlığında 1991 genel se- çimlerine katıldı. Seçimden önce Ecevit daha kapsamlı bir çimlerine katıldı. Seçimden önce Ecevit daha kapsamlı bir değişiklik önerisiyle toplumun önüne çıkma gereksinimi değişiklik önerisiyle toplumun önüne çıkma gereksinimi duydu. Büyük holdinglerin elinde ve tekelinde bulunan duydu. Büyük holdinglerin elinde ve tekelinde bulunan medyanın gücünü kullanmanın da gerekli olduğu kanısına medyanın gücünü kullanmanın da gerekli olduğu kanısına vardı. TÜSİAD'ın parti lideriyle yapacağı programdan bir vardı. TÜSİAD'ın parti lideriyle yapacağı programdan bir gün önce basına “ben değiştim” şeklinde demeç verdi. Bu gün önce basına “ben değiştim” şeklinde demeç verdi. Bu değişimi “eskiden devletçiydim artık piyasa ekonomisini değişimi “eskiden devletçiydim artık piyasa ekonomisini savunuyorum, pazara devlet müdahalesi olmalı ama yönlen- savunuyorum, pazara devlet müdahalesi olmalı ama yönlen- diricilik halkta kalmalıdır. Dinsel inanç ve tarikatlara karşı diricilik halkta kalmalıdır. Dinsel inanç ve tarikatlara karşı değilim, tarikatlar serbest kalmalıdır hiçbir parti ile koalis- değilim, tarikatlar serbest kalmalıdır hiçbir parti ile koalis- yon yapmam diye bir ön yargım yok” sözleriyle de açıklık yon yapmam diye bir ön yargım yok” sözleriyle de açıklık kazandırmıştır.5 DSP 1991 seçimlerinde %10,8 oy oranı kazandırmıştır.5 DSP 1991 seçimlerinde %10,8 oy oranı almış ve 7 milletvekili çıkarmıştır.6 almış ve 7 milletvekili çıkarmıştır.6

4 Yage, s.664 4 Yage, s.664 5 Yage., s.665 5 Yage., s.665 6 Yücel, Serhan, age, s.82 6 Yücel, Serhan, age, s.82

165 165 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

DYP-SHP Koalisyonunun kapatılan partilerin açılmasını DYP-SHP Koalisyonunun kapatılan partilerin açılmasını sağlayan yasayı çıkarıp eski partilerin açılmasına izin ver- sağlayan yasayı çıkarıp eski partilerin açılmasına izin ver- mesiyle, CHP tekrar açıldı. CHP’nin Genel Başkanlığına da mesiyle, CHP tekrar açıldı. CHP’nin Genel Başkanlığına da Deniz Baykal seçildi. Bu dönemde CHP’nin, SHP’ye veya Deniz Baykal seçildi. Bu dönemde CHP’nin, SHP’ye veya DSP ile birleşmesi gündemdeydi. 1995 yılına gelindiğinde DSP ile birleşmesi gündemdeydi. 1995 yılına gelindiğinde Murat Karayalçın Başkanlığındaki SHP ile Baykal’ın Genel Murat Karayalçın Başkanlığındaki SHP ile Baykal’ın Genel Başkan olduğu CHP, Hikmet Çetin’in Genel Başkanlığında Başkan olduğu CHP, Hikmet Çetin’in Genel Başkanlığında birleşti. Bir süre sonra parti Genel Başkanlığına yeniden birleşti. Bir süre sonra parti Genel Başkanlığına yeniden Deniz Baykal seçildi. Ecevit bu durumu “CHP’yi iç barışını Deniz Baykal seçildi. Ecevit bu durumu “CHP’yi iç barışını sağlayamayan ve bölücülerin ele geçirdiği bir parti” olarak sağlayamayan ve bölücülerin ele geçirdiği bir parti” olarak değerlendirdi. Bu yaklaşım, sol seçmen üzerinde çok etkili değerlendirdi. Bu yaklaşım, sol seçmen üzerinde çok etkili oldu. 24 Aralık 1995 seçimlerinde barajı kıl payı aşan CHP oldu. 24 Aralık 1995 seçimlerinde barajı kıl payı aşan CHP %10,71 oy aldı. DSP ise %14,6 oy oranıyla 76 milletvekili %10,71 oy aldı. DSP ise %14,6 oy oranıyla 76 milletvekili kazandı ve seçim sonrası kurulan ve ancak iki ay yaşayan kazandı ve seçim sonrası kurulan ve ancak iki ay yaşayan ANAP – DYP koalisyonuna dışarıdan destek verdi.7 ANAP – DYP koalisyonuna dışarıdan destek verdi.7 28 Haziran 1996'da Refah Partisi ile Doğru Yol Partisinin 28 Haziran 1996'da Refah Partisi ile Doğru Yol Partisinin koalisyonu Refahyol Hükümeti kuruldu. Hükümet 8 Tem- koalisyonu Refahyol Hükümeti kuruldu. Hükümet 8 Tem- muzda güvenoyu aldı. Ancak Erbakan Başbakanlığındaki bu muzda güvenoyu aldı. Ancak Erbakan Başbakanlığındaki bu Hükümet 28 Şubat 1997’de MGK toplantısında alınan ka- Hükümet 28 Şubat 1997’de MGK toplantısında alınan ka- rarları sonrasında istifaya zorlandı. MGK Refah Partisi baş- rarları sonrasında istifaya zorlandı. MGK Refah Partisi baş- kanlığındaki koalisyon hükümetinin, gerici, irticacı, anti-laik kanlığındaki koalisyon hükümetinin, gerici, irticacı, anti-laik ve Atatürk ilke ve inkılaplarına düşman cemaat ve tarikatla- ve Atatürk ilke ve inkılaplarına düşman cemaat ve tarikatla- rın ülkeyi böleceği bir ortam yarattığı düşüncesiyle Erbakan rın ülkeyi böleceği bir ortam yarattığı düşüncesiyle Erbakan hükümetinin istifasını istedi. Cumhurbaşkanı Demirel hü- hükümetinin istifasını istedi. Cumhurbaşkanı Demirel hü- kümeti kurma görevini ANAP Lideri Mesut Yılmaz’a verdi. kümeti kurma görevini ANAP Lideri Mesut Yılmaz’a verdi.

7 Yage, s.83 7 Yage, s.83

166 166 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

ANASOL-D Hükümeti kuruldu. ANASOL-D hükümetinin ANASOL-D Hükümeti kuruldu. ANASOL-D hükümetinin diğer ortakları DSP ve Demokrat Türkiye Partisiydi. diğer ortakları DSP ve Demokrat Türkiye Partisiydi. Bu bir azınlık koalisyon hükümetiydi. CHP ise hükümeti Bu bir azınlık koalisyon hükümetiydi. CHP ise hükümeti dışarıdan destekledi. Türkbank ihalesindeki yolsuzluk iddi- dışarıdan destekledi. Türkbank ihalesindeki yolsuzluk iddi- aları üzerine CHP hükümete desteğini geri çekti ve Mesut aları üzerine CHP hükümete desteğini geri çekti ve Mesut Yılmaz Hükümeti aleyhinde gensoru önergesi verdi. Önerge Yılmaz Hükümeti aleyhinde gensoru önergesi verdi. Önerge TBMM tarafından kabul edilince güvenoyu kalmayan TBMM tarafından kabul edilince güvenoyu kalmayan ANASOL-D hükümeti düştü. Bu düşüşün ardından Cum- ANASOL-D hükümeti düştü. Bu düşüşün ardından Cum- hurbaşkanı Süleyman Demirel hükümet kurma görevini DSP hurbaşkanı Süleyman Demirel hükümet kurma görevini DSP Genel Başkanı Bülent Ecevit’e verdi. Bülent Ecevit ilkin Genel Başkanı Bülent Ecevit’e verdi. Bülent Ecevit ilkin DYP’den destek istedi, fakat aradığı desteği bulamadı ve DYP’den destek istedi, fakat aradığı desteği bulamadı ve görevi iade etti. Demirel, bu kez Yalım Erez’e hükümeti görevi iade etti. Demirel, bu kez Yalım Erez’e hükümeti kurma görevini verdi. Fakat Tansu Çiller, Yalım Erez’in kurma görevini verdi. Fakat Tansu Çiller, Yalım Erez’in Başbakan olmasını istemediği için, Ecevit’in kuracağı hü- Başbakan olmasını istemediği için, Ecevit’in kuracağı hü- kümeti destekleyeceğini açıkladı. Bunun üzerine Demirel kümeti destekleyeceğini açıkladı. Bunun üzerine Demirel görevi tekrar Ecevit’e verdi. Ecevit 11 Ocak 1999’da 56. görevi tekrar Ecevit’e verdi. Ecevit 11 Ocak 1999’da 56. Hükümeti kurdu. Kurulan bu Azınlık Hükümeti 28 Mayıs Hükümeti kurdu. Kurulan bu Azınlık Hükümeti 28 Mayıs 1999’a kadar sürdü.8 1999’a kadar sürdü.8 Ecevit’in azınlık hükümeti döneminde PKK terör örgütü- Ecevit’in azınlık hükümeti döneminde PKK terör örgütü- nün Lideri Abdullah Öcalan 16 Şubat 1999 tarihinde nün Lideri Abdullah Öcalan 16 Şubat 1999 tarihinde Kenya’nın başkenti Nairobi’den Türk özel kuvvetlerince Kenya’nın başkenti Nairobi’den Türk özel kuvvetlerince alınıp Türkiye’ye getirilmiştir. alınıp Türkiye’ye getirilmiştir. Abdullah Öcalan’ın yakalanması üzerine Başbakan Bü- Abdullah Öcalan’ın yakalanması üzerine Başbakan Bü- lent Ecevit “ Dünyanın neresinde olursa olsun devletimizin lent Ecevit “ Dünyanın neresinde olursa olsun devletimizin onu ele geçireceğini söylemiştik. Bu devlet sözünü yerine onu ele geçireceğini söylemiştik. Bu devlet sözünü yerine getirdi, şehit analarına verilen sözü yerine getirdi ” demiştir.9 getirdi, şehit analarına verilen sözü yerine getirdi ” demiştir.9

8 Yage, s.83-84 8 Yage, s.83-84 9 http://dosyalar.hurriyet.com.tr/ 9 http://dosyalar.hurriyet.com.tr/

167 167 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Abdullah Öcalan’ın yakalanmasıyla büyük prim yapan Abdullah Öcalan’ın yakalanmasıyla büyük prim yapan DSP, 18 Nisan 1999 genel seçimlerinden zaferle çıkmıştır. DSP, 18 Nisan 1999 genel seçimlerinden zaferle çıkmıştır. DSP %22,2 oy oranı alarak tarihinde aldığı en yüksek oyla DSP %22,2 oy oranı alarak tarihinde aldığı en yüksek oyla parlamentonun birinci partisi olarak 136 milletvekili çıkar- parlamentonun birinci partisi olarak 136 milletvekili çıkar- mıştır. Seçimler sonrasında DSP, Ecevit Başbakanlığında mıştır. Seçimler sonrasında DSP, Ecevit Başbakanlığında MHP ve ANAP’ın içinde bulunduğu bir koalisyon hükümet MHP ve ANAP’ın içinde bulunduğu bir koalisyon hükümet kurdu. Koalisyon hükümeti döneminde Abdullah Öcalan kurdu. Koalisyon hükümeti döneminde Abdullah Öcalan idam cezasıyla yargılanıp, cezası onaylanmıştı. Ancak Av- idam cezasıyla yargılanıp, cezası onaylanmıştı. Ancak Av- rupa Birliği uyum yasaları gereğince idam cezası kaldırıldı. rupa Birliği uyum yasaları gereğince idam cezası kaldırıldı. Abdullah Öcalan ağırlaştırılmış müebbet cezasına çarptırıldı. Abdullah Öcalan ağırlaştırılmış müebbet cezasına çarptırıldı. 29 Nisan 2001 tarihinde DSP bir kurultay topladı. Ku- 29 Nisan 2001 tarihinde DSP bir kurultay topladı. Ku- rultayda genel başkan adayı olarak Ecevit’in karşısına Sema rultayda genel başkan adayı olarak Ecevit’in karşısına Sema Pişkinsüt çıktı. Ancak, Sema Pişkinsüt kurultayda konuştu- Pişkinsüt çıktı. Ancak, Sema Pişkinsüt kurultayda konuştu- rulmadı. Bu, kamuoyunda DSP’nin antidemokratik uygula- rulmadı. Bu, kamuoyunda DSP’nin antidemokratik uygula- ması olarak eleştirilmiştir.10 ması olarak eleştirilmiştir.10 2001 Ekonomik krizi, koalisyon hükümetini sona götüren 2001 Ekonomik krizi, koalisyon hükümetini sona götüren aşama oldu. Ülkede faiz oranları ve işsizlik arttı. Türkiye bir aşama oldu. Ülkede faiz oranları ve işsizlik arttı. Türkiye bir darboğaz içerisine girdi. 8 Temmuz 2002’de Hüsamettin darboğaz içerisine girdi. 8 Temmuz 2002’de Hüsamettin Özkan Başbakan Yardımcılığından ve DSP’den istifa etti. Özkan Başbakan Yardımcılığından ve DSP’den istifa etti. Ardı sıra bazı bakanlar ve milletvekilleri de istifa ettiler. Ardı sıra bazı bakanlar ve milletvekilleri de istifa ettiler. İstifacılar, DSP’nin Dışişleri Bakanı İsmail Cem’in kurduğu İstifacılar, DSP’nin Dışişleri Bakanı İsmail Cem’in kurduğu Yeni Türkiye Partisi çatısı altında birleştiler. Bu olayların Yeni Türkiye Partisi çatısı altında birleştiler. Bu olayların ardından hükümet ortakları MHP’nin ısrarıyla erken seçime ardından hükümet ortakları MHP’nin ısrarıyla erken seçime gitme kararı aldılar.11 gitme kararı aldılar.11

10 http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=-240558 10 http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=-240558 11 Yücel, Serhan, age, s.83-84 11 Yücel, Serhan, age, s.83-84

168 168 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

3 Kasım 2002 genel seçimlerinde DSP, diğer koalisyon 3 Kasım 2002 genel seçimlerinde DSP, diğer koalisyon ortağı partiler gibi tam bir hayal kırıklığı yaşadı, yüzde 1,22 ortağı partiler gibi tam bir hayal kırıklığı yaşadı, yüzde 1,22 oy alarak barajın altında kaldı. Halk, koalisyon hükümetini oy alarak barajın altında kaldı. Halk, koalisyon hükümetini ekonomik krizin sorumlusu olarak sandıkta cezalandırmıştı. ekonomik krizin sorumlusu olarak sandıkta cezalandırmıştı. 3 Kasım 2002 tarihinde yapılan erken genel seçimler, 3 Kasım 2002 tarihinde yapılan erken genel seçimler, Türk siyasal hayatında köklü değişikliklerin yaşanmasına Türk siyasal hayatında köklü değişikliklerin yaşanmasına sahne olmuştur. Ülke kırk iki yıl aradan sonra ilk kez iki sahne olmuştur. Ülke kırk iki yıl aradan sonra ilk kez iki partili bir meclise kavuşurken, son on yıla damgasını vuran partili bir meclise kavuşurken, son on yıla damgasını vuran çok partili koalisyonlar dönemini de sona erdirmiştir. çok partili koalisyonlar dönemini de sona erdirmiştir. Tayyip Erdoğan liderliğinde kurulan Adalet ve Kalkınma Tayyip Erdoğan liderliğinde kurulan Adalet ve Kalkınma Partisi(AKP) yüzde 34’lük bir oy oranı ile seçimlerin açık Partisi(AKP) yüzde 34’lük bir oy oranı ile seçimlerin açık galibi oldu ve mecliste üçte-ikilik bir çoğunluğa ulaştı.12 galibi oldu ve mecliste üçte-ikilik bir çoğunluğa ulaştı.12 2004 Yılında yapılan yerel seçimlerde ise DSP yüzde 2004 Yılında yapılan yerel seçimlerde ise DSP yüzde 2,12 oy aldı. Ecevit seçimlere girmeden önce seçimlerden 2,12 oy aldı. Ecevit seçimlere girmeden önce seçimlerden sonra siyaseti bırakacağını açıklamıştı. Seçim sonuçlarının sonra siyaseti bırakacağını açıklamıştı. Seçim sonuçlarının ardından Ecevit, sözünü tutarak DSP Genel Başkanlığından ardından Ecevit, sözünü tutarak DSP Genel Başkanlığından istifa etti. 25 Temmuz 2004 tarihinde yapılan DSP olağan istifa etti. 25 Temmuz 2004 tarihinde yapılan DSP olağan büyük kurultayında Zeki Sezer Genel Başkan oldu.13 büyük kurultayında Zeki Sezer Genel Başkan oldu.13 22 Temmuz 2007 seçimlerinde DSP tek başına seçime 22 Temmuz 2007 seçimlerinde DSP tek başına seçime girme yerine CHP ile seçim ittifakı yapma kararı aldı ve girme yerine CHP ile seçim ittifakı yapma kararı aldı ve DSP adayları CHP’nin listesinden seçime girdi. Seçimlerde DSP adayları CHP’nin listesinden seçime girdi. Seçimlerde CHP-DSP ittifakı %20,87 oy aldı. DSP’den 13 kişi parla- CHP-DSP ittifakı %20,87 oy aldı. DSP’den 13 kişi parla- mentoya girdi, daha sonra CHP’den istifa ederek DSP’ye mentoya girdi, daha sonra CHP’den istifa ederek DSP’ye katıldılar.14 katıldılar.14

12 Gökçe, Orhan, 3 Kasım Seçimlerinin Anatomisi: Türk Siyasetinde 12 Gökçe, Orhan, 3 Kasım Seçimlerinin Anatomisi: Türk Siyasetinde Süreklilik ve Değişim,SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Süreklilik ve Değişim,SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, PDF, s.1-2 Dergisi, PDF, s.1-2 13 www.radikal.com.tr 13 www.radikal.com.tr 14 www.aksam.com.tr 14 www.aksam.com.tr

169 169 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Demokratik Sol Parti, 2009 yerel seçimlerinde oy oranını Demokratik Sol Parti, 2009 yerel seçimlerinde oy oranını ve belediye başkanlığı sayısını artırmasına rağmen, seçim ve belediye başkanlığı sayısını artırmasına rağmen, seçim sonuçlarının beklenenin altında oldu. Bu sonuç, DSP içinde sonuçlarının beklenenin altında oldu. Bu sonuç, DSP içinde yeni tartışmaların başlamasına neden oldu. Ahmet Tan, Mü- yeni tartışmaların başlamasına neden oldu. Ahmet Tan, Mü- cahit Pehlivan, Tayfun İçli ve Recai Birgün DSP'nin seçim cahit Pehlivan, Tayfun İçli ve Recai Birgün DSP'nin seçim çalışmalarına katılmayıp CHP İstanbul Büyükşehir Beledi- çalışmalarına katılmayıp CHP İstanbul Büyükşehir Beledi- yesi başkan adayı Kemal Kılıçdaroğlu'nun seçim çalışmala- yesi başkan adayı Kemal Kılıçdaroğlu'nun seçim çalışmala- rına destek verdikleri gerekçesiyle Merkez Disiplin Kuru- rına destek verdikleri gerekçesiyle Merkez Disiplin Kuru- lu'na sevk edildiler. 14 Nisan 2009'da Ahmet Tan DSP'den lu'na sevk edildiler. 14 Nisan 2009'da Ahmet Tan DSP'den ihraç edilirken, diğer milletvekillerine uyarı cezası verildi.15 ihraç edilirken, diğer milletvekillerine uyarı cezası verildi.15 Zeki Sezer de 11 Nisan 2009 günü yaptığı basın toplantısıyla Zeki Sezer de 11 Nisan 2009 günü yaptığı basın toplantısıyla Genel Başkanlıktan istifasını açıkladı.16 İstifanın ardından Genel Başkanlıktan istifasını açıkladı.16 İstifanın ardından toplanan kurultayda Masum Türker Genel Başkanlığa se- toplanan kurultayda Masum Türker Genel Başkanlığa se- çildi.12 Haziran 2011 genel seçimlerine Masum Türker baş- çildi.12 Haziran 2011 genel seçimlerine Masum Türker baş- kanlığında giren DSP, yüzde 0,25 oy oranıyla baraj altında kanlığında giren DSP, yüzde 0,25 oy oranıyla baraj altında kaldı ve milletvekili çıkaramadı. kaldı ve milletvekili çıkaramadı. DSP’nin İdeolojisi DSP’nin İdeolojisi İsmet İnönü’nün, CHP’nin Genel Başkanlığı döneminde İsmet İnönü’nün, CHP’nin Genel Başkanlığı döneminde geliştirmiş olduğu Ortanın Solu Programı Türkiye’de Sosyal geliştirmiş olduğu Ortanın Solu Programı Türkiye’de Sosyal Demokrasi’nin başlangıcı olarak ele alınır. CHP’de “ortanın Demokrasi’nin başlangıcı olarak ele alınır. CHP’de “ortanın solu” çizgisine ve bu programa Genel Sekreter Ecevit sahip solu” çizgisine ve bu programa Genel Sekreter Ecevit sahip çıkmıştı. Bu program, 1980 sonrasında Bülent Ecevit’in çıkmıştı. Bu program, 1980 sonrasında Bülent Ecevit’in kurduğu Demokratik Sol Parti’nin ana ideolojik dayanağı kurduğu Demokratik Sol Parti’nin ana ideolojik dayanağı olmuştur. Ecevit bu yeni bir ideolojiyi halka anlatabildiği olmuştur. Ecevit bu yeni bir ideolojiyi halka anlatabildiği ölçüde de oylarını artırmayı ve iktidara sahip olmayı amaçlı- ölçüde de oylarını artırmayı ve iktidara sahip olmayı amaçlı-

15 www.hurriyet.com.tr 15 www.hurriyet.com.tr 16 http://www.cnnturk.com/2009/turkiye/04/11/dsp.lideri.zeki.sezer.istifa 16 http://www.cnnturk.com/2009/turkiye/04/11/dsp.lideri.zeki.sezer.istifa etti /521998.0/ etti /521998.0/

170 170 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler yordu. Çünkü“Demokratik Sol” söylemi o zamana kadar yordu. Çünkü“Demokratik Sol” söylemi o zamana kadar CHP’nin tabanında yer almayan işçileri, köylüleri ve gece- CHP’nin tabanında yer almayan işçileri, köylüleri ve gece- konduları DSP tabana kazandırmayı amaçlamaktaydı.17 konduları DSP tabana kazandırmayı amaçlamaktaydı.17 DSP, programına göre, siyasi yelpazede merkez solda yer DSP, programına göre, siyasi yelpazede merkez solda yer alan, parlamenter düzene ve anayasaya bağlı olan demokra- alan, parlamenter düzene ve anayasaya bağlı olan demokra- tik sol bir partidir. Demokratik sol öğeleri bünyesinde barın- tik sol bir partidir. Demokratik sol öğeleri bünyesinde barın- dırmakla birlikte Marksizm'den uzak bir ideolojisi vardır. dırmakla birlikte Marksizm'den uzak bir ideolojisi vardır. DSP ideolojisi Marksizm’den kaynaklanmayan yerli bir DSP ideolojisi Marksizm’den kaynaklanmayan yerli bir söylemdir. Partinin dayandığı diğer temel ideolojik unsurlar söylemdir. Partinin dayandığı diğer temel ideolojik unsurlar özgürlük ve bağımsızlık, adalet ve eşitlik, demokrasi, hakça özgürlük ve bağımsızlık, adalet ve eşitlik, demokrasi, hakça gelişme ve refah, dayanışma ve barış, sağlıklı ve güvenli gelişme ve refah, dayanışma ve barış, sağlıklı ve güvenli yaşamdır. Bu ilkeler DSP parti programında şöyle açıklan- yaşamdır. Bu ilkeler DSP parti programında şöyle açıklan- maktadır: maktadır: Özgürlük ve Bağımsızlık: Özgür toplum olabilmenin ilk Özgürlük ve Bağımsızlık: Özgür toplum olabilmenin ilk koşulu herkesin özgür olmasıdır. Böyle bir toplumda her koşulu herkesin özgür olmasıdır. Böyle bir toplumda her düşünce ve inanç özgürce yaşanır. İnsanlar kendi geleceğini düşünce ve inanç özgürce yaşanır. İnsanlar kendi geleceğini kendi belirler. İnsanın kişiliğinin özgürce gelişmesi yönün- kendi belirler. İnsanın kişiliğinin özgürce gelişmesi yönün- deki engeller kaldırılır. deki engeller kaldırılır. Adalet ve Eşitlik: Hakların ve özgürlüklerin eşit bir şe- Adalet ve Eşitlik: Hakların ve özgürlüklerin eşit bir şe- kilde korunması açısından adalete güvenilmeyen bir top- kilde korunması açısından adalete güvenilmeyen bir top- lumda devlete de güven sarsılır. Adalet devletin temeli ol- lumda devlete de güven sarsılır. Adalet devletin temeli ol- duğu kadar hakların ve özgürlüklerinde başlıca güvencesidir. duğu kadar hakların ve özgürlüklerinde başlıca güvencesidir. Demokrasi: Halkın kendini özgür iradesiyle yönettiği re- Demokrasi: Halkın kendini özgür iradesiyle yönettiği re- jim türüdür. Bunun olabilmesi için insanlar düşüncelerini jim türüdür. Bunun olabilmesi için insanlar düşüncelerini özgürce açıklayabilmeli ve tartışabilmelidir. Özgürlük hak özgürce açıklayabilmeli ve tartışabilmelidir. Özgürlük hak ve olanak eşitliği demokrasinin gereğidir. ve olanak eşitliği demokrasinin gereğidir.

17 Ecevit, Bülent, Ortanın Solu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 17 Ecevit, Bülent, Ortanın Solu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2009, s.1-4 İstanbul, 2009, s.1-4

171 171 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Hakça Gelişme ve Refah: Gelişme ekonomik, sosyal, Hakça Gelişme ve Refah: Gelişme ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal yönleriyle bir bütündür. Bu bütünlük ge- kültürel ve siyasal yönleriyle bir bütündür. Bu bütünlük ge- lişmenin hakça olmasını ve refah artışından tüm toplumun lişmenin hakça olmasını ve refah artışından tüm toplumun hakça bir düzen içerisinde yararlanmasını öngörür. hakça bir düzen içerisinde yararlanmasını öngörür. Dayanışma ve Barış: Demokratik dayanışmanın teme- Dayanışma ve Barış: Demokratik dayanışmanın teme- linde çoğulcu örgütlenme özgürlüğü vardır. Çoğulcu ve linde çoğulcu örgütlenme özgürlüğü vardır. Çoğulcu ve toplumsal dayanışma güçsüzlerin gücüdür. Dayanışma ve toplumsal dayanışma güçsüzlerin gücüdür. Dayanışma ve barış ulusal birliğin dayanağıdır. barış ulusal birliğin dayanağıdır. Sağlıklı ve Güvenli Yaşam: Sağlıklı ve güvenli yaşaya- Sağlıklı ve Güvenli Yaşam: Sağlıklı ve güvenli yaşaya- bilmek herkesin isteğidir ve hakkıdır. Bir ülkenin düzeni tüm bilmek herkesin isteğidir ve hakkıdır. Bir ülkenin düzeni tüm insanlarının sağlıklı ve güvenli yaşama isteğini karşılayabil- insanlarının sağlıklı ve güvenli yaşama isteğini karşılayabil- diği oranda başarılıdır.18 diği oranda başarılıdır.18 DSP ile SHP sol nitelikli partiler olarak, 1990' lığ yılların DSP ile SHP sol nitelikli partiler olarak, 1990' lığ yılların başlarından itibaren bazı benzerlikler ve farklılık göstermiş- başlarından itibaren bazı benzerlikler ve farklılık göstermiş- tir. Benzerlikleri; temel hak ve özgürlüklere dayalı, çoğulcu tir. Benzerlikleri; temel hak ve özgürlüklere dayalı, çoğulcu ve katılımcı demokrasiye bağlılık, milliyetçilik, hakça dü- ve katılımcı demokrasiye bağlılık, milliyetçilik, hakça dü- zen, yerel yönetimlerin güçlendirilip merkeziyetçiliğin azal- zen, yerel yönetimlerin güçlendirilip merkeziyetçiliğin azal- tılması, sınıf değil birey özgürlüğü, tekelleşme ve rantlara tılması, sınıf değil birey özgürlüğü, tekelleşme ve rantlara karşıtlık, tarıma devlet müdahalesinin gerekliliği, işsizlik karşıtlık, tarıma devlet müdahalesinin gerekliliği, işsizlik sorunlarını önemseme, yabancı sermayenin koşullu kabulü sorunlarını önemseme, yabancı sermayenin koşullu kabulü gibi konulardaki politikalarındadır. gibi konulardaki politikalarındadır. DSP’nin SHP ile farklılaştığı noktalar ise, Atatürk ve DSP’nin SHP ile farklılaştığı noktalar ise, Atatürk ve “altı okla” ilgilidir. En temel farklılık SHP’nin CHP’nin “altı okla” ilgilidir. En temel farklılık SHP’nin CHP’nin mirasına sahip çıkarak Atatürk ilkelerini andıran amble- mirasına sahip çıkarak Atatürk ilkelerini andıran amble- minde kırmızı zemin üzerine “altı oku” kullanmasıdır. DSP minde kırmızı zemin üzerine “altı oku” kullanmasıdır. DSP

18 DSP Parti Programı Kitapçığı, s.14-19 18 DSP Parti Programı Kitapçığı, s.14-19

172 172 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler ise Atatürk’ten parti programında bir defa kurallar bölü- ise Atatürk’ten parti programında bir defa kurallar bölü- münde bahsetmektedir. SHP devletçi ekonomiyi ve planla- münde bahsetmektedir. SHP devletçi ekonomiyi ve planla- macılığı tartışmıyor, KİT’lerin özerk olması da bahis konusu macılığı tartışmıyor, KİT’lerin özerk olması da bahis konusu değil, DSP ise sosyal adaletsizliği ve sömürü düzenini geti- değil, DSP ise sosyal adaletsizliği ve sömürü düzenini geti- receği için işçi diktatörlüğüne de karşı olduğunu belirtiyor. receği için işçi diktatörlüğüne de karşı olduğunu belirtiyor. DSP’nin dikkate aldığı ve hassas olduğu diğer bir konu DSP’nin dikkate aldığı ve hassas olduğu diğer bir konu Demokratik Sol ile Marksist Sol ayrımıdır. SHP Marksist Demokratik Sol ile Marksist Sol ayrımıdır. SHP Marksist kökten gelmediğini DSP kadar vurgulamamıştır. DSP’nin kökten gelmediğini DSP kadar vurgulamamıştır. DSP’nin talip olduğu oy potansiyelinin bir kısmı sağ partilerin taba- talip olduğu oy potansiyelinin bir kısmı sağ partilerin taba- nındaki halk kitlesidir. DSP, bu kesimlerin yavaş yavaş sos- nındaki halk kitlesidir. DSP, bu kesimlerin yavaş yavaş sos- yal demokrasi tabanına kayacağını öngörmüştür. Bu yüzden yal demokrasi tabanına kayacağını öngörmüştür. Bu yüzden SHP, DSP’yi faşistlikle, DSP de SHP’yi partinin içindeki SHP, DSP’yi faşistlikle, DSP de SHP’yi partinin içindeki Kürtçü fikirlere sahip olan kişiler sebebiyle, PKK’ya yakın- Kürtçü fikirlere sahip olan kişiler sebebiyle, PKK’ya yakın- lıkla suçlamıştır.19 lıkla suçlamıştır.19 DSP’de Liderlik DSP’de Liderlik DSP modelinin veya onu oluşturan Ecevit’in kendi tercih DSP modelinin veya onu oluşturan Ecevit’in kendi tercih ettiği sözcüklerle “demokratik sol” kültürün amacı, halkın ettiği sözcüklerle “demokratik sol” kültürün amacı, halkın iktidarının kurulması ve korunmasına yöneliktir. Bunu ger- iktidarının kurulması ve korunmasına yöneliktir. Bunu ger- çekleştirecek temel unsur ise parti örgütüdür. Oysa Haluk çekleştirecek temel unsur ise parti örgütüdür. Oysa Haluk Özdalga’ya göre“parti içi iktidarın temel amacı olarak kulla- Özdalga’ya göre“parti içi iktidarın temel amacı olarak kulla- nılmıştır.” nılmıştır.” DSP Genel Sekreterliği yapmış Özdalga’ya göre,“DSP DSP Genel Sekreterliği yapmış Özdalga’ya göre,“DSP modelinde örgütün tek bir görevi vardır: Tek kişinin parti modelinde örgütün tek bir görevi vardır: Tek kişinin parti içinde mutlak iktidarı ve bu iktidarın sürdürülmesi. Bunu içinde mutlak iktidarı ve bu iktidarın sürdürülmesi. Bunu

19 Yage, s.681-685 19 Yage, s.681-685

173 173 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler garantilemek için örgüt tam olarak kontrol altında tutulur. garantilemek için örgüt tam olarak kontrol altında tutulur. Örgütün sahip olması gereken diğer bütün özellik ve işlevler Örgütün sahip olması gereken diğer bütün özellik ve işlevler bu temel hedefe tabi kılınır. Hiçbir hukuki veya ahlaki kural bu temel hedefe tabi kılınır. Hiçbir hukuki veya ahlaki kural bu amaca ulaşmaya engel olamaz. “Modelin başarıyla işle- bu amaca ulaşmaya engel olamaz. “Modelin başarıyla işle- mesinin temel dayanağı kuralların uygulandığı kurumsal mesinin temel dayanağı kuralların uygulandığı kurumsal yapı yerine keyfi uygulamalardır. Yönetim kendisini hiçbir yapı yerine keyfi uygulamalardır. Yönetim kendisini hiçbir hukuk ve ahlaki kurala bağlı saymaz. Kurallar şeklen uyul- hukuk ve ahlaki kurala bağlı saymaz. Kurallar şeklen uyul- ması gereken şeylerdir. Kimin hangi görev makama nasıl ması gereken şeylerdir. Kimin hangi görev makama nasıl geleceği, niçin ve nasıl aday olabileceği, niçin ve nasıl gö- geleceği, niçin ve nasıl aday olabileceği, niçin ve nasıl gö- revden alınacağını Ecevitler dışında kimse bilemez. Örgüt- revden alınacağını Ecevitler dışında kimse bilemez. Örgüt- lerde görev alan kişilerin lidere bağlılığı temel ölçüttür.” Bu lerde görev alan kişilerin lidere bağlılığı temel ölçüttür.” Bu sadakatin yanı sıra kişilerin örgüt içinde kolay kontrol al- sadakatin yanı sıra kişilerin örgüt içinde kolay kontrol al- tında tutulabilen kişilerden seçilmesi önemlidir.20 tında tutulabilen kişilerden seçilmesi önemlidir.20 Toplumsal Taban Toplumsal Taban DSP kökeni bakımından CHP ile aynı gelenekten gelen DSP kökeni bakımından CHP ile aynı gelenekten gelen bir partidir. Bu nedenle iki partinin de toplumsal tabanlarının bir partidir. Bu nedenle iki partinin de toplumsal tabanlarının benzerlik göstermesi doğaldır. DSP, CHP ye göre biraz daha benzerlik göstermesi doğaldır. DSP, CHP ye göre biraz daha orta ve orta gelirin altındaki grupların oylarına talip olmuş- orta ve orta gelirin altındaki grupların oylarına talip olmuş- tur. İşçilerin ve emekçilerin seslerini duyurabilecekleri yeni tur. İşçilerin ve emekçilerin seslerini duyurabilecekleri yeni bir çatı olmaya çalışmıştır. Emeğin sömürülmesi karşıtlığı ve bir çatı olmaya çalışmıştır. Emeğin sömürülmesi karşıtlığı ve halkın içinden geldiğini sürekli vurgulaması, çalışan orta halkın içinden geldiğini sürekli vurgulaması, çalışan orta sınıf ve alt gelir gruplarını DSP ye kanalize etmiştir.21 sınıf ve alt gelir gruplarını DSP ye kanalize etmiştir.21

20 Özdalga, Haluk, Kötü Yönetilen Türkiye, Kitap Yayınevi, İstanbul, 20 Özdalga, Haluk, Kötü Yönetilen Türkiye, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2005, s.82-84 2005, s.82-84 21 Sitembölükbaşı, Şaban, 1995 ve 1999 Yıllarıyla Karşılaştırmalı Olarak 21 Sitembölükbaşı, Şaban, 1995 ve 1999 Yıllarıyla Karşılaştırmalı Olarak 3 Kasım 2002 Seçimlerinde Siyasal Partilerin Sosyoekonomik 3 Kasım 2002 Seçimlerinde Siyasal Partilerin Sosyoekonomik Tabanları, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2004, pdf, s.7 Tabanları, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2004, pdf, s.7

174 174 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Sonuç Sonuç DSP’yi kurduran ve daha sonra Genel Başkanı olan Bü- DSP’yi kurduran ve daha sonra Genel Başkanı olan Bü- lent Ecevit Türk siyasi hayatında çok önemli bir yere sahip- lent Ecevit Türk siyasi hayatında çok önemli bir yere sahip- tir. 1980 öncesinde CHP’ye yeni bir halkçılık anlayışı getir- tir. 1980 öncesinde CHP’ye yeni bir halkçılık anlayışı getir- miş, yaşamının sonuna dek “Karaoğlan” efsanesini hakkıyla miş, yaşamının sonuna dek “Karaoğlan” efsanesini hakkıyla sürdürmüştür. Ecevit, siyaseti çok iyi bilmesinin yanında, sürdürmüştür. Ecevit, siyaseti çok iyi bilmesinin yanında, birçok olayda devlet adamlığı vasfıyla hareket etmiştir. Türk birçok olayda devlet adamlığı vasfıyla hareket etmiştir. Türk halkını çok iyi analiz ederek, DSP’yi1980 öncesi CHP tec- halkını çok iyi analiz ederek, DSP’yi1980 öncesi CHP tec- rübesinden çıkardığı dersle farklı bir parti olarak kurmuştur. rübesinden çıkardığı dersle farklı bir parti olarak kurmuştur. Ecevit, sağlığı bozulana kadar partisine son derece hâkim ve Ecevit, sağlığı bozulana kadar partisine son derece hâkim ve halen yapılacak bir şeylerin olduğunu söyleyecek kadar halen yapılacak bir şeylerin olduğunu söyleyecek kadar umut dolu birisidir. Siyasete dürüstlüğü getirmiş ve bunu umut dolu birisidir. Siyasete dürüstlüğü getirmiş ve bunu kararlılıkla sürdürmüştür. Ancak DSP’yi kontrolde tutmak kararlılıkla sürdürmüştür. Ancak DSP’yi kontrolde tutmak için uygulanan politikalar nedeniyle Ecevit ve eşi kamuo- için uygulanan politikalar nedeniyle Ecevit ve eşi kamuo- yunda çok eleştirilmiştir. DSP bir lider partisi olarak Ecevit yunda çok eleştirilmiştir. DSP bir lider partisi olarak Ecevit ile birlikte parlamış ve sönmüştür. Ecevit’in vefatından ile birlikte parlamış ve sönmüştür. Ecevit’in vefatından sonra DSP hükümete yön veren parti olduğu dönemlere bir sonra DSP hükümete yön veren parti olduğu dönemlere bir daha geri dönememiştir. daha geri dönememiştir.

175 175 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

1990 SONRASI CUMHURİYET HALK PARTİSİ 1990 SONRASI CUMHURİYET HALK PARTİSİ

Burçak Şahin Burçak Şahin CHP’nin Yeniden Açılışı CHP’nin Yeniden Açılışı 12 Eylül’de kapatılan siyasi partilerin yeniden açılmasına 12 Eylül’de kapatılan siyasi partilerin yeniden açılmasına ad ve amblemlerini kullanabilmelerine olanak sağlayan yasal ad ve amblemlerini kullanabilmelerine olanak sağlayan yasal düzenlemeden sonra, 9 Eylül 1992 tarihinde CHP Kurultayı düzenlemeden sonra, 9 Eylül 1992 tarihinde CHP Kurultayı toplandı. CHP 25. Kurultay’ı partinin ad ve ambleminin toplandı. CHP 25. Kurultay’ı partinin ad ve ambleminin aynen kullanılarak açılması kararını alırken yapılan oyla- aynen kullanılarak açılması kararını alırken yapılan oyla- mada Deniz Baykal 679 oyla CHP’nin yeni Genel Başkanı mada Deniz Baykal 679 oyla CHP’nin yeni Genel Başkanı seçilmiştir. Baykal, Atatürk, İnönü ve Ecevit’ten sonra seçilmiştir. Baykal, Atatürk, İnönü ve Ecevit’ten sonra CHP’nin 4.Genel başkanı oldu. CHP’nin 4.Genel başkanı oldu. CHP, 11 yıl sonra yeniden siyaset sahnesine çıkmıştı. CHP, 11 yıl sonra yeniden siyaset sahnesine çıkmıştı. Atatürk’ün kurduğu CHP, şimdi üç parçaydı. CHP’nin eski Atatürk’ün kurduğu CHP, şimdi üç parçaydı. CHP’nin eski genel başkanı Bülent Ecevit, bir başka sol partinin, DSP’nin genel başkanı Bülent Ecevit, bir başka sol partinin, DSP’nin başındaydı. CHP örgütünün ve tabanının büyük bir bölümü başındaydı. CHP örgütünün ve tabanının büyük bir bölümü ise Erdal İnönü’nün başkanlığındaki SHP’deydi. Atatürk’ün ise Erdal İnönü’nün başkanlığındaki SHP’deydi. Atatürk’ün kurduğu CHP, şimdi üç parçaydı. kurduğu CHP, şimdi üç parçaydı. 9 Eylül 1992 tarihinde siyasal yaşama dönen CHP, bu 9 Eylül 1992 tarihinde siyasal yaşama dönen CHP, bu yıllarda “yeni sol, yeni CHP” sloganını benimsenmiş, gele- yıllarda “yeni sol, yeni CHP” sloganını benimsenmiş, gele- cek yıllara ilişkin uygulayıcı programı da “Yeni Hedefler cek yıllara ilişkin uygulayıcı programı da “Yeni Hedefler Yeni Türkiye” adıyla yayınlamıştır. Hazırlanan bu prog- Yeni Türkiye” adıyla yayınlamıştır. Hazırlanan bu prog- ramda CHP’nin yeni hedefleri şöyle özetlenmiştir: ramda CHP’nin yeni hedefleri şöyle özetlenmiştir: “CHP; özgürlük, eşitlik, gelişme ideallerinden hareketle, “CHP; özgürlük, eşitlik, gelişme ideallerinden hareketle, siyasete insan boyutunu, ahlak ölçüsünün gelişme dinamiz- siyasete insan boyutunu, ahlak ölçüsünün gelişme dinamiz-

176 176 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler mini getiren toplumu sevgi ve dayanışma, adalet mini getiren toplumu sevgi ve dayanışma, adalet özellikleriyle bütünleyen bu hedeflere akılcılığın yollarını özellikleriyle bütünleyen bu hedeflere akılcılığın yollarını döşeyen bir Türkiye’yi amaçlıyor. CHP, Türkiye’nin siyasal döşeyen bir Türkiye’yi amaçlıyor. CHP, Türkiye’nin siyasal tarihinde yeni bir dönem başlatmak işleviyle geçmişle gele- tarihinde yeni bir dönem başlatmak işleviyle geçmişle gele- ceği, bireyle toplumu, verimlilikle eşitliği, farklılıkla bütün- ceği, bireyle toplumu, verimlilikle eşitliği, farklılıkla bütün- lüğü, özgürlükle sorumluluğu, yeni sentezlerde birleştirme- lüğü, özgürlükle sorumluluğu, yeni sentezlerde birleştirme- nin iddiasıyla; yeni bir toplum öngörüsünü, yeni bir Türkiye nin iddiasıyla; yeni bir toplum öngörüsünü, yeni bir Türkiye modelini getirerek tarihsel misyonunun ifadesi olan değişi- modelini getirerek tarihsel misyonunun ifadesi olan değişi- min öncülüğünü yaparak Türkiye’ye bu hedefleri taşımayı min öncülüğünü yaparak Türkiye’ye bu hedefleri taşımayı görev bilmektedir.”1 görev bilmektedir.”1 1992 sonunda siyasal yelpazenin sol kanadı ilginç bir gö- 1992 sonunda siyasal yelpazenin sol kanadı ilginç bir gö- rünüm almıştı. Her şeyden önce CHP’nin altı oku paylaşıla- rünüm almıştı. Her şeyden önce CHP’nin altı oku paylaşıla- mıyordu. Hem CHP’nin hem SHP’nin ambleminde altı ok mıyordu. Hem CHP’nin hem SHP’nin ambleminde altı ok vardı. Çok geçmeden SHP’den CHP’ye bir akın başladı. vardı. Çok geçmeden SHP’den CHP’ye bir akın başladı. CHP, TBMM’nde grup kurdu. SHP’den CHP’ye ilk geçen CHP, TBMM’nde grup kurdu. SHP’den CHP’ye ilk geçen milletvekilleri arasında: Deniz Baykal, Ali Dinçer, Fuat Çay, milletvekilleri arasında: Deniz Baykal, Ali Dinçer, Fuat Çay, Mustafa Doğan, Çoşkun Gökalp, Atilla Hun, Hasan Akyol, Mustafa Doğan, Çoşkun Gökalp, Atilla Hun, Hasan Akyol, İsmail Cem yer almaktaydı. İsmail Cem yer almaktaydı. Yeni CHP, ilk Parti Meclisi toplantısını 15 Mart 1993 Yeni CHP, ilk Parti Meclisi toplantısını 15 Mart 1993 günü topladı. Genel Sekreterliğe Ertuğrul Günay seçildi. günü topladı. Genel Sekreterliğe Ertuğrul Günay seçildi. İsmail Cem, Erol Çevikçe, Adnan Keskin, Ali Topuz Genel İsmail Cem, Erol Çevikçe, Adnan Keskin, Ali Topuz Genel Başkan Yardımcıları oldu; Veli Aksoy, Hasan Akyol, Eşref Başkan Yardımcıları oldu; Veli Aksoy, Hasan Akyol, Eşref Erdem, İrfan Gürpınar, Haydar Oymak, Mehmet Sevigen de Erdem, İrfan Gürpınar, Haydar Oymak, Mehmet Sevigen de Genel Sekreter Yardımcıları oldular. Genel Sekreter Yardımcıları oldular.

1 Bila, Hikmet, CHP 1919-1999, s.164, Doğan Kitap, İstanbul, 1999 1 Bila, Hikmet, CHP 1919-1999, s.164, Doğan Kitap, İstanbul, 1999

177 177 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Bu sırada Erdal İnönü SHP Genel Başkanlığında ayrıldı. Bu sırada Erdal İnönü SHP Genel Başkanlığında ayrıldı. Erdal İnönü’nün yerine Ankara Büyükşehir Belediye Baş- Erdal İnönü’nün yerine Ankara Büyükşehir Belediye Baş- kanı Murat Karayalçın, SHP Genel Başkan seçildi. kanı Murat Karayalçın, SHP Genel Başkan seçildi. SHP ile birleşme SHP ile birleşme 1993 yılı solda birleşme tartışmalarının yoğunlaştığı yıl 1993 yılı solda birleşme tartışmalarının yoğunlaştığı yıl olmuştur. Murat Karayalçın’ın SHP Genel Başkanı olma- olmuştur. Murat Karayalçın’ın SHP Genel Başkanı olma- sıyla birlikte CHP ve SHP arasında birleşme görüşmeleri sıyla birlikte CHP ve SHP arasında birleşme görüşmeleri yapılmış uzun süren bu görüşmelerin ardından, SHP ile yapılmış uzun süren bu görüşmelerin ardından, SHP ile CHP’nin 28 Ocak 1995 tarihi’nde toplanacak ortak Bütün- CHP’nin 28 Ocak 1995 tarihi’nde toplanacak ortak Bütün- leşme Kurultayı’nda aynı çatı altında buluşmasına karar leşme Kurultayı’nda aynı çatı altında buluşmasına karar verilmiştir. Ancak bu kurultay hangi partide birleşeceği ve verilmiştir. Ancak bu kurultay hangi partide birleşeceği ve kimin genel başkan olacağı konularında anlaşma olmadığı kimin genel başkan olacağı konularında anlaşma olmadığı için gerçekleşmemiştir. CHP 18 Şubat 1995 tarihinde yeni için gerçekleşmemiştir. CHP 18 Şubat 1995 tarihinde yeni bir kurultay toplanmış ve bu kurultayda birleşme CHP çatısı bir kurultay toplanmış ve bu kurultayda birleşme CHP çatısı altında gerçekleşmiş; Hikmet Çetin’de CHP’nin yeni Genel altında gerçekleşmiş; Hikmet Çetin’de CHP’nin yeni Genel Başkanı seçilmiştir.2 Başkanı seçilmiştir.2 Ancak kısa bir süre sonra, 9 Eylül 1995’te toplanan Ancak kısa bir süre sonra, 9 Eylül 1995’te toplanan 27.Olağan Kurultayında, Hikmet Çetin, yerini yeniden CHP 27.Olağan Kurultayında, Hikmet Çetin, yerini yeniden CHP Genel Başkanı seçilen Deniz Baykal’a bırakmıştır.3 Genel Başkanı seçilen Deniz Baykal’a bırakmıştır.3 1995 Seçimleri 1995 Seçimleri 25 Aralık 1995 seçimlerinde CHP % 10,7 oy alarak 49 25 Aralık 1995 seçimlerinde CHP % 10,7 oy alarak 49 milletvekiliyle Meclise girmiş, kısa ömürlü bir DYP- ANAP milletvekiliyle Meclise girmiş, kısa ömürlü bir DYP- ANAP koalisyon hükümeti kurulmuş, ardından RP-DYP ile koalis- koalisyon hükümeti kurulmuş, ardından RP-DYP ile koalis- yona girilmiştir. Türkiye’de 28 Şubat süreci olarak bilinen yona girilmiştir. Türkiye’de 28 Şubat süreci olarak bilinen

2 Bila, yage., s.180 2 Bila, yage., s.180 3 Yage, s.181 3 Yage, s.181

178 178 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Milli Güvenlik Kurulu bildirisine kadar devam eden bu koa- Milli Güvenlik Kurulu bildirisine kadar devam eden bu koa- lisyon yerini, CHP’nin de dışarıdan desteklediği ANAP, lisyon yerini, CHP’nin de dışarıdan desteklediği ANAP, DSP ve Demokrat Türkiye Partisi koalisyonuna bırakmıştır. DSP ve Demokrat Türkiye Partisi koalisyonuna bırakmıştır. Koalisyona dışarıdan destek veren CHP, ANAP’lı devlet Koalisyona dışarıdan destek veren CHP, ANAP’lı devlet bakanı Eyüp Aşık’ın bir devlet bankasının ihalesiyle ilgili bakanı Eyüp Aşık’ın bir devlet bankasının ihalesiyle ilgili olarak yer altı dünyasından bir isimle konuştuğu ses bantla- olarak yer altı dünyasından bir isimle konuştuğu ses bantla- rının yayınlanması ve ANAP’lı bazı bakalar hakkındaki rının yayınlanması ve ANAP’lı bazı bakalar hakkındaki yolsuzluk iddiaları nedeniyle, bu desteğini çekmiş ve ANAP yolsuzluk iddiaları nedeniyle, bu desteğini çekmiş ve ANAP –DSP-DTP koalisyon Hükümeti yerini, DSP azınlık –DSP-DTP koalisyon Hükümeti yerini, DSP azınlık Hükümetine bırakmıştır.4 Hükümetine bırakmıştır.4 Bu dönemde CHP’nin ısrarıyla milletvekili seçimleri öne Bu dönemde CHP’nin ısrarıyla milletvekili seçimleri öne alınmıştır. Türkiye’de 18 Nisan 1999 erken seçimleri önce- alınmıştır. Türkiye’de 18 Nisan 1999 erken seçimleri önce- sinde PKK lideri Abdullah Öcalan’ın yakalanarak Tür- sinde PKK lideri Abdullah Öcalan’ın yakalanarak Tür- kiye’ye getirilmiştir. ABD’nin Irak’a karşı operasyon hazır- kiye’ye getirilmiştir. ABD’nin Irak’a karşı operasyon hazır- lıkları Türkiye’de erken seçimin istikrarı bozacağı tepkile- lıkları Türkiye’de erken seçimin istikrarı bozacağı tepkile- riyle karşılanmış ve erken seçimi zorladığı için de CHP Ge- riyle karşılanmış ve erken seçimi zorladığı için de CHP Ge- nel Başkan’ı Deniz Baykal eleştirilmiştir.5 nel Başkan’ı Deniz Baykal eleştirilmiştir.5 Bu atmosferde yapılan seçimlerde, CHP % 10 luk ülke Bu atmosferde yapılan seçimlerde, CHP % 10 luk ülke barajını geçememiş, aldığı % 8,7 oyla meclis dışında kal- barajını geçememiş, aldığı % 8,7 oyla meclis dışında kal- mıştır. Seçim yenilgisinin sorumluluğunu üzerine alan CHP mıştır. Seçim yenilgisinin sorumluluğunu üzerine alan CHP Genel Başkan’ı Deniz Baykal, Genel Başkanlık görevini Genel Başkan’ı Deniz Baykal, Genel Başkanlık görevini bırakmıştır. 22 Mayıs 1999 tarihinde yapılan 9. Olağanüstü bırakmıştır. 22 Mayıs 1999 tarihinde yapılan 9. Olağanüstü Kurultay’da Altan Öymen CHP Genel Başkan’ı seçilmiştir. Kurultay’da Altan Öymen CHP Genel Başkan’ı seçilmiştir. 26 Haziran 1999 tarihinde toplanan 10. Olaganüstü Kurul- 26 Haziran 1999 tarihinde toplanan 10. Olaganüstü Kurul- tayda ise parti meclisi seçimleri yapılmış, Tarhan Erdem tayda ise parti meclisi seçimleri yapılmış, Tarhan Erdem CHP’nin yeni Genel Sekreteri olmuştur.6 CHP’nin yeni Genel Sekreteri olmuştur.6

4 Yage, s.185 4 Yage, s.185 5 Özgür Gündem Haber, 14 Şubat 2013 5 Özgür Gündem Haber, 14 Şubat 2013 6 Güvenç, Nazım, Yine yeni yeniden CHP, s.110, Anahtarlar Kitapevi, 2002 6 Güvenç, Nazım, Yine yeni yeniden CHP, s.110, Anahtarlar Kitapevi, 2002

179 179 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Deniz Baykal'ın CHP'den ayrı kalması kısa sürdü. Yakla- Deniz Baykal'ın CHP'den ayrı kalması kısa sürdü. Yakla- şık bir buçuk yıl sonra 30 Eylül 2000 tarihinde toplanan 11. şık bir buçuk yıl sonra 30 Eylül 2000 tarihinde toplanan 11. Olağanüstü Kurultay'da Baykal Genel Başkanlığa döndü. Olağanüstü Kurultay'da Baykal Genel Başkanlığa döndü. CHP Genel Sekreterliğine ise Önder Sav seçildi.7 CHP Genel Sekreterliğine ise Önder Sav seçildi.7 CHP, TBMM dışında olmasına rağmen iktidardaki koa- CHP, TBMM dışında olmasına rağmen iktidardaki koa- lisyona karşı muhalefetini sürdürdü. Özellikle Şubat 2001 lisyona karşı muhalefetini sürdürdü. Özellikle Şubat 2001 ekonomik krizinden hükümeti sorumlu tutarak muhalefetini ekonomik krizinden hükümeti sorumlu tutarak muhalefetini şiddetlendirdi.8 şiddetlendirdi.8 2002 yılının Mayıs ayında Başbakan Bülent Ecevit rahat- 2002 yılının Mayıs ayında Başbakan Bülent Ecevit rahat- sızlandı. Ekonomik kriz nedeniyle zaten iyi değildi. Eko- sızlandı. Ekonomik kriz nedeniyle zaten iyi değildi. Eko- nomi, krizden sonra ABD 'den getirilen iktisatçı Kemal Der- nomi, krizden sonra ABD 'den getirilen iktisatçı Kemal Der- viş'e teslim edilmişti. Başbakanın sağlık durumunun bozul- viş'e teslim edilmişti. Başbakanın sağlık durumunun bozul- ması koalisyonda sarsıntıya neden oldu. Yaz aylarında koa- ması koalisyonda sarsıntıya neden oldu. Yaz aylarında koa- lisyon ortağı MHP, kendisinin bulunmadığı hükümet mo- lisyon ortağı MHP, kendisinin bulunmadığı hükümet mo- delleri konuşulmaya başlanınca 3 Kasım 2002'de erken se- delleri konuşulmaya başlanınca 3 Kasım 2002'de erken se- çime gidilmesini talep etti. Koalisyonun büyük ortağı çime gidilmesini talep etti. Koalisyonun büyük ortağı DSP'de ise Ecevit'in rahatsızlığından kaynaklanan iktidar DSP'de ise Ecevit'in rahatsızlığından kaynaklanan iktidar mücadelesi partiyi böldü. DSP grubunun yarısı, partiden mücadelesi partiyi böldü. DSP grubunun yarısı, partiden ayrılarak İsmail Cem İpekci Genel Başkanlığında Yeni Tür- ayrılarak İsmail Cem İpekci Genel Başkanlığında Yeni Tür- kiye Partisi’ni kurdu. kiye Partisi’ni kurdu. Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakanı Kemal Derviş ön- Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakanı Kemal Derviş ön- celeri YTP içinde siyaset yapacağının sinyallerini verse de celeri YTP içinde siyaset yapacağının sinyallerini verse de Ağustos ayında CHP'ye katıldı. Ayrıca 3 milletvekili de Ağustos ayında CHP'ye katıldı. Ayrıca 3 milletvekili de CHP'ye katılarak partinin TBMM'de temsil edilmesini sağ- CHP'ye katılarak partinin TBMM'de temsil edilmesini sağ- ladı. TBMM, Ağustos ayında toplanarak hem 3 Kasım'da ladı. TBMM, Ağustos ayında toplanarak hem 3 Kasım'da erken seçim kararı aldı, hem de Avrupa Birliği uyum yasala- erken seçim kararı aldı, hem de Avrupa Birliği uyum yasala-

7 Yage, s.110 7 Yage, s.110 8 Yage, s.112 8 Yage, s.112

180 180 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler rını çıkardı. CHP 3 Kasım 2002 Milletvekilliği Seçimleri'ne rını çıkardı. CHP 3 Kasım 2002 Milletvekilliği Seçimleri'ne umutla gidiyordu. Kemal Derviş'in CHP’ye katılımı partiye umutla gidiyordu. Kemal Derviş'in CHP’ye katılımı partiye ivme kazandırdı. Öte yandan Türk-İş başkanı Bayram Meral ivme kazandırdı. Öte yandan Türk-İş başkanı Bayram Meral sanatçı Zülfü Livaneli ve ilahiyatçı Prof. Dr. Yaşar Nuri sanatçı Zülfü Livaneli ve ilahiyatçı Prof. Dr. Yaşar Nuri Öztürk de partiye katılıp milletvekili adayı oldular.9 Öztürk de partiye katılıp milletvekili adayı oldular.9 2002 Seçimleri 2002 Seçimleri 3 Kasım 2002 genel seçimlerinde Recep Tayyip Erdo- 3 Kasım 2002 genel seçimlerinde Recep Tayyip Erdo- ğan'ın başında olduğu Adalet ve Kalkınma Partisi tek başına ğan'ın başında olduğu Adalet ve Kalkınma Partisi tek başına iktidara geldi. AKP seçimlerde yüzde 34,4 oy oranıyla 363 iktidara geldi. AKP seçimlerde yüzde 34,4 oy oranıyla 363 milletvekilliği kazanırken CHP yüzde 19,39 oyla 178 millet- milletvekilliği kazanırken CHP yüzde 19,39 oyla 178 millet- vekilliğinde kaldı. Diğer milletvekilliklerini bağımsızlar vekilliğinde kaldı. Diğer milletvekilliklerini bağımsızlar kazandı. Diğer partilerin hiçbiri yüzde 10 barajını aşamadı. kazandı. Diğer partilerin hiçbiri yüzde 10 barajını aşamadı. 2002 Kasımında TBMM yalnızca iki partiden oluşuyordu.10 2002 Kasımında TBMM yalnızca iki partiden oluşuyordu.10 İktidardaki AKP'nin Genel Başkan’ı Recep Tayyip Erdo- İktidardaki AKP'nin Genel Başkan’ı Recep Tayyip Erdo- ğan'ın milletvekili seçilmesi yasak olduğu için hükümeti ğan'ın milletvekili seçilmesi yasak olduğu için hükümeti AKP Kayseri milletvekili Abdullah Gül kurdu. Aralık ayında AKP Kayseri milletvekili Abdullah Gül kurdu. Aralık ayında Yüksek Seçim Kurulu Siirt ilindeki seçimleri bağımsız mil- Yüksek Seçim Kurulu Siirt ilindeki seçimleri bağımsız mil- letvekili Fadıl Akgündüz'ün yolsuzluk iddiaları yüzünden letvekili Fadıl Akgündüz'ün yolsuzluk iddiaları yüzünden iptal etti ve 1 AKP, 1 CHP, 1 de bağımsız 3 milletvekilinin iptal etti ve 1 AKP, 1 CHP, 1 de bağımsız 3 milletvekilinin üyeliği düştü.9 Mart 2003'te bu ilde seçimler yenilendi ve 3 üyeliği düştü.9 Mart 2003'te bu ilde seçimler yenilendi ve 3 milletvekilliğini de AKP kazandı. Tayyip Erdoğan'ın siyasi milletvekilliğini de AKP kazandı. Tayyip Erdoğan'ın siyasi yasağının kalkması için mecliste yapılan anayasa değişikli- yasağının kalkması için mecliste yapılan anayasa değişikli- ğine CHP destek verdi. Erdoğan, 9 Mart'ta Siirt'ten milletve- ğine CHP destek verdi. Erdoğan, 9 Mart'ta Siirt'ten milletve- kili seçilerek 15 Mart'ta başbakanlık koltuğuna oturdu.11 kili seçilerek 15 Mart'ta başbakanlık koltuğuna oturdu.11

9 2002 Yılı Genel Sonuçları, Belgenet.net 9 2002 Yılı Genel Sonuçları, Belgenet.net 10 2002 Yılı Genel Sonuçları, Belgenet.net 10 2002 Yılı Genel Sonuçları, Belgenet.net 11 2002 Yılı Genel Sonuçları, Belgenet.net 11 2002 Yılı Genel Sonuçları, Belgenet.net

181 181 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Ana muhalefetteki CHP ile iktidardaki AKP arasındaki Ana muhalefetteki CHP ile iktidardaki AKP arasındaki ilk ciddi tartışma 1 Mart 2003 günü Irak'a tezkere oylama- ilk ciddi tartışma 1 Mart 2003 günü Irak'a tezkere oylama- sında ortaya çıktı. ABD, Irak'ı işgal etmek niyetindeydi ve sında ortaya çıktı. ABD, Irak'ı işgal etmek niyetindeydi ve bu yüzden Türkiye topraklarını kullanmak ve Türk askerini bu yüzden Türkiye topraklarını kullanmak ve Türk askerini Irak'a sokmak istiyordu. CHP buna şiddetle karşı çıktı, AKP Irak'a sokmak istiyordu. CHP buna şiddetle karşı çıktı, AKP içinde de ciddi bir muhalefet vardı. 1 Mart günü CHP ve içinde de ciddi bir muhalefet vardı. 1 Mart günü CHP ve AKP'li bir grup milletvekilinin oylarıyla hükümet tezkeresi AKP'li bir grup milletvekilinin oylarıyla hükümet tezkeresi reddedildi. reddedildi. 2003 yılı Ekim ayında yapılan 30.CHP Olağan Kurultay- 2003 yılı Ekim ayında yapılan 30.CHP Olağan Kurultay- 'ın Baykal ve ekibi tekrar seçildiler. Tüzük değişikliği, sert 'ın Baykal ve ekibi tekrar seçildiler. Tüzük değişikliği, sert tartışmalara sebep olsa da kabul edildi ve Kemal Derviş parti tartışmalara sebep olsa da kabul edildi ve Kemal Derviş parti meclisine girdi. 28 Mart 2004 Yerel Seçimleri’nde meclisine girdi. 28 Mart 2004 Yerel Seçimleri’nde AKP %41 oy alırken CHP 1999 yerel seçimlerinde %13 AKP %41 oy alırken CHP 1999 yerel seçimlerinde %13 olan oyunu bu seçimde %18'e çıkardı. İllerin büyük çoğun- olan oyunu bu seçimde %18'e çıkardı. İllerin büyük çoğun- luğunda belediye başkanlıklarını AKP kazandı.12 luğunda belediye başkanlıklarını AKP kazandı.12 Seçimlerin ardından Baykal'a karşı muhalefet yükseldi. Seçimlerin ardından Baykal'a karşı muhalefet yükseldi. Muhalefetin başında ise İstanbul Şişli ilçe belediye başkan- Muhalefetin başında ise İstanbul Şişli ilçe belediye başkan- lığına yüzde 65 oy alarak seçilen Mustafa Sarıgül bulunu- lığına yüzde 65 oy alarak seçilen Mustafa Sarıgül bulunu- yordu. Sarıgül CHP'yi iktidara taşıyacağı söylemiyle Ana- yordu. Sarıgül CHP'yi iktidara taşıyacağı söylemiyle Ana- dolu’yu dolaşmaya başladı. Elbette bu eylem CHP Genel dolu’yu dolaşmaya başladı. Elbette bu eylem CHP Genel Merkezini rahatsız etti. Genel Başkan Deniz Baykal 3 Tem- Merkezini rahatsız etti. Genel Başkan Deniz Baykal 3 Tem- muz 2004'te XII. Olağanüstü kurultayı topladı, delegelerden muz 2004'te XII. Olağanüstü kurultayı topladı, delegelerden güvenoyu istedi. 781 oyla güvenoyu alan Baykal, Sarıgül'e güvenoyu istedi. 781 oyla güvenoyu alan Baykal, Sarıgül'e karşı güçlenmişti. 24 Ekim 2004'te Yeni Türkiye Partisi karşı güçlenmişti. 24 Ekim 2004'te Yeni Türkiye Partisi kendisini feshetti ve CHP'ye katıldı. Sarıgül ise parti içi mu- kendisini feshetti ve CHP'ye katıldı. Sarıgül ise parti içi mu- halefetini sürdürdü, CHP adına mitingler ve toplantılar yap- halefetini sürdürdü, CHP adına mitingler ve toplantılar yap-

12 2004 Yılı Yerel Seçim Sonuçları, Yerelnet.org.tr 12 2004 Yılı Yerel Seçim Sonuçları, Yerelnet.org.tr

182 182 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler maya devam etti. Bunun üzerine, CHP yönetimi Sarıgül'ü maya devam etti. Bunun üzerine, CHP yönetimi Sarıgül'ü disiplin kuruluna sevk etti. Kurul Sarıgül'ün ihracını 7'ye disiplin kuruluna sevk etti. Kurul Sarıgül'ün ihracını 7'ye karşı 8 oyla reddetti. Genel Başkan Deniz Baykal kararın karşı 8 oyla reddetti. Genel Başkan Deniz Baykal kararın rüşvetle alındığını belirterek, 29 Ocak 2005'te Olağanüstü rüşvetle alındığını belirterek, 29 Ocak 2005'te Olağanüstü Kurultayı topladı.13 Kurultayı topladı.13 Kurultay öncesinde Genel Başkanlığa aday olarak üç Kurultay öncesinde Genel Başkanlığa aday olarak üç isim ortaya çıktı: Deniz Baykal, Mustafa Sarıgül ve Zülfü isim ortaya çıktı: Deniz Baykal, Mustafa Sarıgül ve Zülfü Livaneli. Livaneli, daha sonra adaylıktan çekildi. Baykal ve Livaneli. Livaneli, daha sonra adaylıktan çekildi. Baykal ve Sarıgül'ün hesaplaştığı XIII. Olağanüstü Kurultay çok gergin Sarıgül'ün hesaplaştığı XIII. Olağanüstü Kurultay çok gergin geçti. Baykal ve Sarıgül arasında çok şiddetli tartışmalar geçti. Baykal ve Sarıgül arasında çok şiddetli tartışmalar oldu, kavgalar çıktı. Sonuçta Baykal 674 oyla güven taze- oldu, kavgalar çıktı. Sonuçta Baykal 674 oyla güven taze- ledi. Kurultaydan sonra Mustafa Sarıgül, 24 Mart 2005'te, ledi. Kurultaydan sonra Mustafa Sarıgül, 24 Mart 2005'te, CHP Yüksek Disiplin Kurulu tarafından “Kurultayı arbede CHP Yüksek Disiplin Kurulu tarafından “Kurultayı arbede ve şiddet ortamına çevirdiği” gerekçesiyle CHP'den ihraç ve şiddet ortamına çevirdiği” gerekçesiyle CHP'den ihraç edildi.14 edildi.14 Kurultay sonrası partiden bazı istifalar oldu ise de Meclis Kurultay sonrası partiden bazı istifalar oldu ise de Meclis Grubunun büyük kısmı partide kaldı. İstifa eden milletve- Grubunun büyük kısmı partide kaldı. İstifa eden milletve- killerinin bir kısmı bağımsız kalırken bir kısmı da SHP’ye killerinin bir kısmı bağımsız kalırken bir kısmı da SHP’ye geçti. 19-20 Kasım 2005'te toplanan 31. Olağan Kurultay'da geçti. 19-20 Kasım 2005'te toplanan 31. Olağan Kurultay'da Deniz Baykal 1158 oyun tamamını alarak Genel Başkanlı- Deniz Baykal 1158 oyun tamamını alarak Genel Başkanlı- ğına devam etti. ğına devam etti. CHP, bir yandan iç çalkantılar yaşarken diğer yandan CHP, bir yandan iç çalkantılar yaşarken diğer yandan AKP iktidarına karşı da sert muhalefet yapıyordu. Deniz AKP iktidarına karşı da sert muhalefet yapıyordu. Deniz Baykal ve Başbakan Recep Tayyip Erdoğan arasında gerek Baykal ve Başbakan Recep Tayyip Erdoğan arasında gerek TBMM'de gerekse diğer platformlarda çekişmeler sürüyordu. TBMM'de gerekse diğer platformlarda çekişmeler sürüyordu.

13 Sarıgül CHP’den ihraç edildi, Hürriyet, 25 Mart 2005 13 Sarıgül CHP’den ihraç edildi, Hürriyet, 25 Mart 2005 14 Milliyet.com.tr, 12 Aralık 2007 14 Milliyet.com.tr, 12 Aralık 2007

183 183 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

CHP seçimlerin 2006 yılı sonunda yenilenmesi konusunda CHP seçimlerin 2006 yılı sonunda yenilenmesi konusunda çaba gösterse de AKP buna yanaşmadı. CHP 2007 Nisan çaba gösterse de AKP buna yanaşmadı. CHP 2007 Nisan ayındaki cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Erdoğan’ın ayındaki cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Erdoğan’ın adaylığına şiddetle karşı çıktı ve bu yolda bütün anayasal adaylığına şiddetle karşı çıktı ve bu yolda bütün anayasal haklarını kullanacağını belirtti. 24 Nisan 2007 günü AKP haklarını kullanacağını belirtti. 24 Nisan 2007 günü AKP cumhurbaşkanı adayı olarak Abdullah Gül'ü belirleyince cumhurbaşkanı adayı olarak Abdullah Gül'ü belirleyince CHP bu konuda uzlaşılmadığı için TBMM'de yapılacak CHP bu konuda uzlaşılmadığı için TBMM'de yapılacak seçimi Anayasa Mahkemesi’ne götüreceğini açıkladı.15 27 seçimi Anayasa Mahkemesi’ne götüreceğini açıkladı.15 27 Nisan 2007 günkü oylamada 367 milletvekili yeter sayısı Nisan 2007 günkü oylamada 367 milletvekili yeter sayısı bulunamayınca CHP, mahkemeye başvurdu. Aynı gece Ge- bulunamayınca CHP, mahkemeye başvurdu. Aynı gece Ge- nelkurmay Başkanlığı laiklik ile ilgili sert bir açıklama yaptı. nelkurmay Başkanlığı laiklik ile ilgili sert bir açıklama yaptı. Cumhuriyet Halk Partisi, e-muhtıra olarak adlandırılan Ge- Cumhuriyet Halk Partisi, e-muhtıra olarak adlandırılan Ge- nelkurmay açıklamasını destekledi. nelkurmay açıklamasını destekledi. Anayasa Mahkemesi, 1 Mayıs 2007 günü CHP'nin tale- Anayasa Mahkemesi, 1 Mayıs 2007 günü CHP'nin tale- bini kabul ederek cumhurbaşkanlığı seçiminin ilk tur oyla- bini kabul ederek cumhurbaşkanlığı seçiminin ilk tur oyla- masını iptal etti. Bu gelişmeler üzerine cumhurbaşkanlığı masını iptal etti. Bu gelişmeler üzerine cumhurbaşkanlığı seçimi konusunda taktik değiştiren AKP, MHP ile uzlaşarak seçimi konusunda taktik değiştiren AKP, MHP ile uzlaşarak erken seçime gidilmesi ve cumhurbaşkanını iki kez üst üste erken seçime gidilmesi ve cumhurbaşkanını iki kez üst üste halkın seçmesi gibi değişiklikleri önerdi. Deniz Baykal ise halkın seçmesi gibi değişiklikleri önerdi. Deniz Baykal ise erken seçim kararını desteklemesine rağmen, Cumhur- erken seçim kararını desteklemesine rağmen, Cumhur- başkanı’nın halk tarafından seçilmesini onaylamadığını be- başkanı’nın halk tarafından seçilmesini onaylamadığını be- lirterek yeni cumhurbaşkanını, yeni meclisin seçmesi yö- lirterek yeni cumhurbaşkanını, yeni meclisin seçmesi yö- nünde taleplerde bulundu. Genel seçimlerin 22 Temmuz nünde taleplerde bulundu. Genel seçimlerin 22 Temmuz 2007'de yapılması kesinleştikten sonra solda güç birliği ara- 2007'de yapılması kesinleştikten sonra solda güç birliği ara- yışları hızlandı ve 17 Mayıs 2007 günü CHP ve DSP Genel yışları hızlandı ve 17 Mayıs 2007 günü CHP ve DSP Genel Başkanları Deniz Baykal ve Zeki Sezer seçimde güç birliği Başkanları Deniz Baykal ve Zeki Sezer seçimde güç birliği

15 Karakaş Ercan, CHP 2000 Yeniden Yapılanma, s.167, SODEV 15 Karakaş Ercan, CHP 2000 Yeniden Yapılanma, s.167, SODEV Yayınları, İstanbul, 2000 Yayınları, İstanbul, 2000

184 184 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler yapacaklarını açıkladılar. 8 Haziran 2007'de Yaşar Oku- yapacaklarını açıkladılar. 8 Haziran 2007'de Yaşar Oku- yan’ın Genel Başkan’ı olduğu Hürriyet ve Değişim Partisi yan’ın Genel Başkan’ı olduğu Hürriyet ve Değişim Partisi CHP'ye katılacağını açıkladı, ancak katılım gerçekleşemedi.16 CHP'ye katılacağını açıkladı, ancak katılım gerçekleşemedi.16 2007 Genel Seçimleri ve Sonrası 2007 Genel Seçimleri ve Sonrası Bu koşullar altında gidilen 22 Temmuz 2007 seçimle- Bu koşullar altında gidilen 22 Temmuz 2007 seçimle- rinde CHP'nin oyları % 20.88'e çıktı. Buna karşın iktidardaki rinde CHP'nin oyları % 20.88'e çıktı. Buna karşın iktidardaki AKP oyların % 46.58’ini alarak, 341 milletvekilliği kazandı. AKP oyların % 46.58’ini alarak, 341 milletvekilliği kazandı. CHP'nin kazandığı milletvekilliği sayısı 112 idi ve bunların CHP'nin kazandığı milletvekilliği sayısı 112 idi ve bunların 13’ü DSP’li isimlerdi. DSP’lilerin ayrılmaları ile CHP yeni 13’ü DSP’li isimlerdi. DSP’lilerin ayrılmaları ile CHP yeni döneme 99 milletvekili ile başladı.17 Basın ve parti içi döneme 99 milletvekili ile başladı.17 Basın ve parti içi muhalefet bu sonuçlardan dolayı Deniz Baykal’a sert eleşti- muhalefet bu sonuçlardan dolayı Deniz Baykal’a sert eleşti- rilerde bulundular, ancak seçimlerden iki gün sonra gazete- rilerde bulundular, ancak seçimlerden iki gün sonra gazete- cilerin karşısına geçen Deniz Baykal istifa etmeyeceğini cilerin karşısına geçen Deniz Baykal istifa etmeyeceğini açıkladı.18 açıkladı.18 Ülkeyi 22 Temmuz seçimlerine taşıyan cumhurbaşkanı Ülkeyi 22 Temmuz seçimlerine taşıyan cumhurbaşkanı seçememe sorunu devam ediyordu. Seçimden güçlenmiş bir seçememe sorunu devam ediyordu. Seçimden güçlenmiş bir biçimde çıkan AKP, adayını Dışişleri Bakanı Abdullah Gül biçimde çıkan AKP, adayını Dışişleri Bakanı Abdullah Gül olarak kararlaştırdı. Seçimde barajı geçen MHP’nin, oyla- olarak kararlaştırdı. Seçimde barajı geçen MHP’nin, oyla- malara katılacağını açıklaması ile de seçilmek için gerekli malara katılacağını açıklaması ile de seçilmek için gerekli 367 milletvekili yeter sayısı sorunu da çözüldü. CHP’nin 367 milletvekili yeter sayısı sorunu da çözüldü. CHP’nin boykot ettiği oylamaların üçüncüsünde, 28 Ağustos 2007’de boykot ettiği oylamaların üçüncüsünde, 28 Ağustos 2007’de AKP Kayseri milletvekili Abdullah Gül, Türkiye Cumhuri- AKP Kayseri milletvekili Abdullah Gül, Türkiye Cumhuri- yeti’nin 11. cumhurbaşkanlığına seçildi. CHP yeni cumhur- yeti’nin 11. cumhurbaşkanlığına seçildi. CHP yeni cumhur-

16 Yage, s.168 16 Yage, s.168 17 Yage, s.169 17 Yage, s.169 18 Yage, s.170 18 Yage, s.170

185 185 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler başkanı ile zorunlu haller dışında temaslarının olmayacağını başkanı ile zorunlu haller dışında temaslarının olmayacağını açıkladı.19 açıkladı.19 2008 yılının Ocak ayında Başbakan Recep Tayyip Erdo- 2008 yılının Ocak ayında Başbakan Recep Tayyip Erdo- ğan tarafından gündeme getirilen üniversitelerde başörtüsü ğan tarafından gündeme getirilen üniversitelerde başörtüsü serbestisi önerisine muhalefet partilerinden MHP destek serbestisi önerisine muhalefet partilerinden MHP destek verirken, CHP şiddetle karşı çıktı. Anayasa değişikliği Şubat verirken, CHP şiddetle karşı çıktı. Anayasa değişikliği Şubat ayı başlarında Meclis'ten geçerken CHP, Anayasa Mahke- ayı başlarında Meclis'ten geçerken CHP, Anayasa Mahke- mesi’ne başvurdu. 5 Haziran 2008'de Anayasa Mahkemesi mesi’ne başvurdu. 5 Haziran 2008'de Anayasa Mahkemesi CHP'nin talebini kabul ederek başörtüsü serbestisini engel- CHP'nin talebini kabul ederek başörtüsü serbestisini engel- ledi.20 ledi.20 Mart 2008’de yapılan CHP 32. Olağan Kurultayı önce- Mart 2008’de yapılan CHP 32. Olağan Kurultayı önce- sinde bir önceki dönemin Grup Başkanvekili, Samsun Mil- sinde bir önceki dönemin Grup Başkanvekili, Samsun Mil- letvekili Haluk Koç Genel Başkan aday adaylığını açıkladı. letvekili Haluk Koç Genel Başkan aday adaylığını açıkladı. 26-27 Nisan 2008'de, Ankara'da yapılan 32. Olağan Kurul- 26-27 Nisan 2008'de, Ankara'da yapılan 32. Olağan Kurul- tay'da aday adaylarından hiçbiri aday olabilmek için gerekli tay'da aday adaylarından hiçbiri aday olabilmek için gerekli 253 imzayı toplayamayınca 1016 delegenin imzası ile se- 253 imzayı toplayamayınca 1016 delegenin imzası ile se- çimlere tek aday olarak giren Deniz Baykal genel başkanlık çimlere tek aday olarak giren Deniz Baykal genel başkanlık seçiminde 1105 oyun 1021'ini alarak onuncu defa CHP Ge- seçiminde 1105 oyun 1021'ini alarak onuncu defa CHP Ge- nel Başkanı seçilmeyi başardı. 21 Aralık 2008 tarihinde An- nel Başkanı seçilmeyi başardı. 21 Aralık 2008 tarihinde An- kara'da toplanan CHP 14. Olağanüstü Kurultayı'nda program kara'da toplanan CHP 14. Olağanüstü Kurultayı'nda program ve tüzük değişiklikleri ele alındı. 1994'ten bu yana kullanılan ve tüzük değişiklikleri ele alındı. 1994'ten bu yana kullanılan parti programı değiştirildi.21 parti programı değiştirildi.21

19 Karakaş, Ercan, yage., s.171 19 Karakaş, Ercan, yage., s.171 20 Yage, s.172 20 Yage, s.172 21 Yage, s.175 21 Yage, s.175

186 186 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

2009 Yerel seçimlerine yaklaşılırken SHP Genel Başkanı 2009 Yerel seçimlerine yaklaşılırken SHP Genel Başkanı Murat Karayalçın partisinin genel başkanlığından ayrılarak 5 Murat Karayalçın partisinin genel başkanlığından ayrılarak 5 Aralık 2008 günü CHP'ye katıldı ve CHP’nin Ankara Bü- Aralık 2008 günü CHP'ye katıldı ve CHP’nin Ankara Bü- yükşehir Belediye Başkan adayı ilan edildi. yükşehir Belediye Başkan adayı ilan edildi. 2009 Yerel Seçimleri 2009 Yerel Seçimleri 2009 yerel seçimlerinde il genel meclisindeki oy oranları 2009 yerel seçimlerinde il genel meclisindeki oy oranları itibariyle iktidardaki Adalet ve Kalkınma Partisi'nin oy itibariyle iktidardaki Adalet ve Kalkınma Partisi'nin oy oranı %7,8 düşerken, CHP, kazandığı %23.12'lik oranla oranı %7,8 düşerken, CHP, kazandığı %23.12'lik oranla 2007 milletvekili seçimlerine göre Türkiye genelindeki oy 2007 milletvekili seçimlerine göre Türkiye genelindeki oy oranını %2.24 artırdı. CHP, özellikle İstanbul Büyükşehir oranını %2.24 artırdı. CHP, özellikle İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı seçimlerinde, seçimleri kaybetmesine Belediye Başkanlığı seçimlerinde, seçimleri kaybetmesine rağmen 2004’deki oy oranının üstüne %7.88 oy oranı ekledi rağmen 2004’deki oy oranının üstüne %7.88 oy oranı ekledi ve geçen seçimlerde AKP ile olan farkı %16,4’ten %7.54'e ve geçen seçimlerde AKP ile olan farkı %16,4’ten %7.54'e indirdi. Bu sonuçların alınmasından sonra CHP İstanbul İl indirdi. Bu sonuçların alınmasından sonra CHP İstanbul İl Başkanı Gürsel Tekin ve Belediye Başkanı adayı Kemal Başkanı Gürsel Tekin ve Belediye Başkanı adayı Kemal Kılıçdaroğlu parti içinde ve kamuoyunda daha çok ön plana Kılıçdaroğlu parti içinde ve kamuoyunda daha çok ön plana çıktı. Yine aynı seçimde, büyükşehir belediyeleri arasında, çıktı. Yine aynı seçimde, büyükşehir belediyeleri arasında, AKP'li Antalya CHP'ye geçerken, CHP'nin elindeki Trab- AKP'li Antalya CHP'ye geçerken, CHP'nin elindeki Trab- zon’un Belediye Başkanı ise AKP'li oldu.22 zon’un Belediye Başkanı ise AKP'li oldu.22 Kılıçdaroğlu Genel Başkan Kılıçdaroğlu Genel Başkan 22-23 Mayıs 2010 tarihlerinde toplanacak 33. Olağan 22-23 Mayıs 2010 tarihlerinde toplanacak 33. Olağan Kurultay'a iki haftadan az bir süre kala Genel Başkan Deniz Kurultay'a iki haftadan az bir süre kala Genel Başkan Deniz Baykal, yine bir CHP’li kadın milletvekili ile birlikte yer Baykal, yine bir CHP’li kadın milletvekili ile birlikte yer aldığı öne sürülen kasedin metacafe.com adlı internet site- aldığı öne sürülen kasedin metacafe.com adlı internet site- sinde 7 Mayıs 2010 günü yayınlanması sonucu, 10 Mayıs 2010 sinde 7 Mayıs 2010 günü yayınlanması sonucu, 10 Mayıs 2010

22 Karakaş, yage, s,180 22 Karakaş, yage, s,180

187 187 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler günü düzenlediği basın açıklamasıyla yaklaşık 15 yıl 8 ay günü düzenlediği basın açıklamasıyla yaklaşık 15 yıl 8 ay sürdürdüğü CHP Genel Başkanlığı görevinden istifa ettiğini sürdürdüğü CHP Genel Başkanlığı görevinden istifa ettiğini duyurdu.23 İstifadan iki gün sonra parti sözcüsü Mustafa duyurdu.23 İstifadan iki gün sonra parti sözcüsü Mustafa Özyürek, Baykal'ın kurultaya katılmayacağını ve Baykal'ın Özyürek, Baykal'ın kurultaya katılmayacağını ve Baykal'ın gönlündeki ismin de herkesin olduğu gibi CHP Grup Baş- gönlündeki ismin de herkesin olduğu gibi CHP Grup Baş- kanvekili Kemal Kılıçdaroğlu olduğunu söyledi. kanvekili Kemal Kılıçdaroğlu olduğunu söyledi. Kılıçdaroğlu ise, istifanın ve Özyürek'in açıklamasının ar- Kılıçdaroğlu ise, istifanın ve Özyürek'in açıklamasının ar- dından, parti içi dengeleri gözeterek iki kez kurultayda aday dından, parti içi dengeleri gözeterek iki kez kurultayda aday olmayacağını belirtti. Baykal'ın istifasının ardından, Baykal- olmayacağını belirtti. Baykal'ın istifasının ardından, Baykal- 'ın evinde çeşitli Merkez Yönetim Kurulu üyeleri ve millet- 'ın evinde çeşitli Merkez Yönetim Kurulu üyeleri ve millet- vekilleri ile partinin geleceğinin konuşulduğu görüşmelerde vekilleri ile partinin geleceğinin konuşulduğu görüşmelerde Genel Sekreter Önder Sav parti üyelerine Baykal'ı geri geti- Genel Sekreter Önder Sav parti üyelerine Baykal'ı geri geti- receklerini söyledi. Ancak Kılıçdaroğlu, kurultaya beş gün receklerini söyledi. Ancak Kılıçdaroğlu, kurultaya beş gün kala partinin hâlâ genel başkan adaysız kalmasından rahatsız kala partinin hâlâ genel başkan adaysız kalmasından rahatsız olan birçok partilinin isteğini ve halkın desteğini göz önünde olan birçok partilinin isteğini ve halkın desteğini göz önünde bulundurarak, 17 Mayıs 2010 tarihinde CHP Grup Başkan- bulundurarak, 17 Mayıs 2010 tarihinde CHP Grup Başkan- vekilliğinden istifa etti ve 33. Olağan Kurultay'da aday ola- vekilliğinden istifa etti ve 33. Olağan Kurultay'da aday ola- cağını açıkladı.24 cağını açıkladı.24 Sav'ın ardından, öncelikle diğer grup başkanvekilleri Sav'ın ardından, öncelikle diğer grup başkanvekilleri Kemal Anadol ve Hakkı Süha Okay’ın desteğini alan Kemal Anadol ve Hakkı Süha Okay’ın desteğini alan Kılıçdaroğlu; ardından sırasıyla 60 CHP milletvekilinin ve Kılıçdaroğlu; ardından sırasıyla 60 CHP milletvekilinin ve 81 il başkanının desteğini almıştır. 22 Mayıs'ta yapılan 33. 81 il başkanının desteğini almıştır. 22 Mayıs'ta yapılan 33. Olağan Kurultay'da Kemal Kılıçdaroğlu 1249 delegenin Olağan Kurultay'da Kemal Kılıçdaroğlu 1249 delegenin 1200'ünün imzasıyla tek aday olarak seçime girdi ve kulla- 1200'ünün imzasıyla tek aday olarak seçime girdi ve kulla- nılan 1197 oyun geçerli olan 1189'unu alarak CHP'nin 7. nılan 1197 oyun geçerli olan 1189'unu alarak CHP'nin 7. Genel Başkanı oldu. Kurultayda dikkat çeken bir başka önem- Genel Başkanı oldu. Kurultayda dikkat çeken bir başka önem-

23 NTV, 10 Mayıs 2010: “Ve Baykal İstifa Etti” 23 NTV, 10 Mayıs 2010: “Ve Baykal İstifa Etti” 24 Milliyet, 1 Haziran 2010: “Kılıçdaroğlu Adaylığını Açıkladı” 24 Milliyet, 1 Haziran 2010: “Kılıçdaroğlu Adaylığını Açıkladı”

188 188 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler li bir nokta ise kamuoyunda "küskünler" olarak bilinen bazı li bir nokta ise kamuoyunda "küskünler" olarak bilinen bazı eski sosyal demokrat ve sol görüşlü siyasetçilerin Kurultaya eski sosyal demokrat ve sol görüşlü siyasetçilerin Kurultaya katılması ve birlik mesajları vermeleridir. Kılıçdaroğlu, 1 katılması ve birlik mesajları vermeleridir. Kılıçdaroğlu, 1 Haziran'daki ilk grup konuşmasından önce Tunceli bağımsız Haziran'daki ilk grup konuşmasından önce Tunceli bağımsız milletvekili Kamer Genç ile DSP milletvekili Emrehan milletvekili Kamer Genç ile DSP milletvekili Emrehan Halıcı’ya parti rozetlerini taktı. 2 milletvekilinin de katılımı Halıcı’ya parti rozetlerini taktı. 2 milletvekilinin de katılımı ile CHP'nin sandalye sayısı 99'a yükselirken bağımsız ile CHP'nin sandalye sayısı 99'a yükselirken bağımsız milletvekili sayısı 10'a düştü.25 milletvekili sayısı 10'a düştü.25 12 Eylül 2010 yapılacak Anayasa halkoylamasından sa- 12 Eylül 2010 yapılacak Anayasa halkoylamasından sa- dece 4 ay önce Genel Başkan olan Kılıçdaroğlu hemen yurt dece 4 ay önce Genel Başkan olan Kılıçdaroğlu hemen yurt gezisine çıktı. Bu yurt gezilerinde halkın sorunlarını dinledi gezisine çıktı. Bu yurt gezilerinde halkın sorunlarını dinledi ve teşkilatını yerinde denetledi. Bu atmosferde halkoylama- ve teşkilatını yerinde denetledi. Bu atmosferde halkoylama- sında hazırlandı. Halkoylamasında Adalet ve Kalkınma Par- sında hazırlandı. Halkoylamasında Adalet ve Kalkınma Par- tisi'nin istediği yönde bir sonuç çıktı. Anayasa değişiklik- tisi'nin istediği yönde bir sonuç çıktı. Anayasa değişiklik- leri %58 oranla kabul edildi, Hayır oyları % 42 de kaldı. leri %58 oranla kabul edildi, Hayır oyları % 42 de kaldı. 11 Kasım 2010 tarihinde Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı 11 Kasım 2010 tarihinde Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı Abdurrahman Yalçınkaya, CHP'ye, 2008 yılında Olağanüstü Abdurrahman Yalçınkaya, CHP'ye, 2008 yılında Olağanüstü Tüzük Kurultayı'nda yapılan değişikliklerin uygulanarak Tüzük Kurultayı'nda yapılan değişikliklerin uygulanarak yönetimin buna göre düzenlenmesi gerektiğini belirten bir yönetimin buna göre düzenlenmesi gerektiğini belirten bir yazı gönderdi. Bunun üzerine Kılıçdaroğlu Mayıs ayında yazı gönderdi. Bunun üzerine Kılıçdaroğlu Mayıs ayında seçilen Merkez Yönetim Kuruluş yerine, tüzük gereğince seçilen Merkez Yönetim Kuruluş yerine, tüzük gereğince Genel Başkan, Genel Başkan yardımcıları ve Genel Sekre- Genel Başkan, Genel Başkan yardımcıları ve Genel Sekre- ter'den oluşan yeni MYK üyelerini açıkladı. Bu kurul'da ter'den oluşan yeni MYK üyelerini açıkladı. Bu kurul'da Genel Sekreter Önder Sav'a yer vermedi. Böylece Önder Genel Sekreter Önder Sav'a yer vermedi. Böylece Önder Sav'ın 10 ay süren Genel Sekreterlik görevi son buldu. 17 Sav'ın 10 ay süren Genel Sekreterlik görevi son buldu. 17 Kasım 2010 tarihinde Parti Meclisi'nin yeniden seçilmesi için Kasım 2010 tarihinde Parti Meclisi'nin yeniden seçilmesi için

25 Chp.org.tr 25 Chp.org.tr

189 189 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Olağanüstü Kurultay'a çağırdı. Yapılan PM seçiminde Önder Olağanüstü Kurultay'a çağırdı. Yapılan PM seçiminde Önder Sav, Kemal Anadol, Hakkı Süha Okay gibi partinin önemli Sav, Kemal Anadol, Hakkı Süha Okay gibi partinin önemli isimleri liste dışında kaldılar.26 isimleri liste dışında kaldılar.26 2011 Genel Seçimleri 2011 Genel Seçimleri 2011 genel seçimleri öncesinde Kılıçdaroğlu 81 ilin ta- 2011 genel seçimleri öncesinde Kılıçdaroğlu 81 ilin ta- mamını gezerek rekor kırdı. Fakat seçimlerde CHP başarısı mamını gezerek rekor kırdı. Fakat seçimlerde CHP başarısı sınırlı oldu. CHP bir önceki seçimlere göre oylarını 4 milyon sınırlı oldu. CHP bir önceki seçimlere göre oylarını 4 milyon arttırarak 25,98 oy alarak mecliste 135 sandalyeye sahip arttırarak 25,98 oy alarak mecliste 135 sandalyeye sahip oldu. CHP Ana muhalefet konumunu devam ettirdi. Fakat oldu. CHP Ana muhalefet konumunu devam ettirdi. Fakat CHP'den milletvekili seçilen Mustafa Balbay ile Mehmet CHP'den milletvekili seçilen Mustafa Balbay ile Mehmet Haberal'in tahliyelerinin reddedilmesiyle 28 Haziran'da Haberal'in tahliyelerinin reddedilmesiyle 28 Haziran'da Kılıçdaroğlu, CHP'nin basına kapalı grup toplantısından Kılıçdaroğlu, CHP'nin basına kapalı grup toplantısından sonra yaptığı açıklamada, "Halkın seçtiği milletvekillerinin sonra yaptığı açıklamada, "Halkın seçtiği milletvekillerinin yemin etmesine izin vermeyen, antidemokratik ve hukuk dışı yemin etmesine izin vermeyen, antidemokratik ve hukuk dışı uygulamaların parçası olmayacaklarını" ifade etti ve "Bu uygulamaların parçası olmayacaklarını" ifade etti ve "Bu anlayış, ilke ve demokrasi inancıyla yeminleri engellenen anlayış, ilke ve demokrasi inancıyla yeminleri engellenen milletvekili arkadaşlarımıza yemin etme yolu açılmadıkça, milletvekili arkadaşlarımıza yemin etme yolu açılmadıkça, biz CHP milletvekilleri de yemin etmeyeceğiz" diye biz CHP milletvekilleri de yemin etmeyeceğiz" diye ekledi.27 TBMM'de yeni dönemin ilk oturumu ve yemin ekledi.27 TBMM'de yeni dönemin ilk oturumu ve yemin töreni 28 Haziran'da yapıldı fakat CHP, Genel Kurul'a töreni 28 Haziran'da yapıldı fakat CHP, Genel Kurul'a katılmasına rağmen, geçici meclis başkanı olan Oktay Ekşi katılmasına rağmen, geçici meclis başkanı olan Oktay Ekşi hariç, diğer CHP'liler yemin etmedi. 8 ve 11 Temmuz 2011 hariç, diğer CHP'liler yemin etmedi. 8 ve 11 Temmuz 2011 tarihlerinde AK Parti ve CHP arasında yapılan görüşmelerin tarihlerinde AK Parti ve CHP arasında yapılan görüşmelerin ardından iki parti anlaşmaya varınca CHP'li milletvekilleri, ardından iki parti anlaşmaya varınca CHP'li milletvekilleri,

26 Chp.org.tr 26 Chp.org.tr 27 Chp.org.tr 27 Chp.org.tr

190 190 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

11 Temmuz'da Genel Kurul'a "Egemenlik Milletindir" 11 Temmuz'da Genel Kurul'a "Egemenlik Milletindir" kokartıyla gelerek yemin ettiler.28 kokartıyla gelerek yemin ettiler.28 30 Mart 2012 tarihinde yapılan Olağanüstü Tüzük Ku- 30 Mart 2012 tarihinde yapılan Olağanüstü Tüzük Ku- rultayı'nda CHP tüzüğü yenilendi. Ön seçim zorunlu hale rultayı'nda CHP tüzüğü yenilendi. Ön seçim zorunlu hale getirilerek örgütün milletvekili adaylarını belirleme gücü getirilerek örgütün milletvekili adaylarını belirleme gücü arttı. Yüzde 33 kadın kotası getirilerek yönetimde kadınların arttı. Yüzde 33 kadın kotası getirilerek yönetimde kadınların etkin görev almasının yolu açıldı. Yüzde 10 gençlik kotası etkin görev almasının yolu açıldı. Yüzde 10 gençlik kotası ile gençlerin partide genç yaşlarda tecrübe almasının yolu ile gençlerin partide genç yaşlarda tecrübe almasının yolu açıldı. Bunların hepsi Kemal Kılıçdaroğlu genel başkanlı- açıldı. Bunların hepsi Kemal Kılıçdaroğlu genel başkanlı- ğındaki CHP tarafından gerçekleştirildi.29 Kemal ğındaki CHP tarafından gerçekleştirildi.29 Kemal Kılıçdaroğlu, 17-18 Temmuz 2012 tarihinde yapılan 34. Kılıçdaroğlu, 17-18 Temmuz 2012 tarihinde yapılan 34. Olağan Genel Kurultayda 1164 oyun tamamını alarak yeni- Olağan Genel Kurultayda 1164 oyun tamamını alarak yeni- den Genel Başkanlığa seçildi. den Genel Başkanlığa seçildi. Değerlendirme Değerlendirme Cumhuriyet Halk Partisi kurulduğu günden bu yana Tür- Cumhuriyet Halk Partisi kurulduğu günden bu yana Tür- kiye için önemli olmuş ve Türkiye siyasetine damgasını kiye için önemli olmuş ve Türkiye siyasetine damgasını vurmuştur. CHP’nin Türkiye için taşıdığı önem, iktidar ol- vurmuştur. CHP’nin Türkiye için taşıdığı önem, iktidar ol- duğu dönemlerle muhalefette kaldığı dönemlerle muhale- duğu dönemlerle muhalefette kaldığı dönemlerle muhale- fette kaldığı yıllar arasında derece olarak farklılık gösterse fette kaldığı yıllar arasında derece olarak farklılık gösterse de meclis dışında kaldığı günlerde bile bir kenara itilmemiş, de meclis dışında kaldığı günlerde bile bir kenara itilmemiş, gözlerden ve tartışmalardan uzak kalmamıştır. gözlerden ve tartışmalardan uzak kalmamıştır. Deniz Baykal bugün için hiç bir siyasi beklenti ve talebi Deniz Baykal bugün için hiç bir siyasi beklenti ve talebi bulunmaksızın ısrarla, umutla, özenle ve dikkatle partisini bulunmaksızın ısrarla, umutla, özenle ve dikkatle partisini takip etmeye devam ediyor. Kemal Kılıçdaroğlu şimdilerde takip etmeye devam ediyor. Kemal Kılıçdaroğlu şimdilerde

28 Hürriyet, 4 Temmuz 2011: “TBMM sıralarında CHP var, yemin yok” 28 Hürriyet, 4 Temmuz 2011: “TBMM sıralarında CHP var, yemin yok” 29 Chp.org.tr 29 Chp.org.tr

191 191 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

ise ciddi anlamda bir muhalefet partisi yaptı ve eski partilere ise ciddi anlamda bir muhalefet partisi yaptı ve eski partilere göre partisini özenle çalıştırmaya çalışıyor. göre partisini özenle çalıştırmaya çalışıyor. Deniz Baykal ile Kemal Kılıçdaroğlu'nun yönetim anla- Deniz Baykal ile Kemal Kılıçdaroğlu'nun yönetim anla- yışları farklıdır. İkisi de partiyi farklı biçimde yönetmişler- yışları farklıdır. İkisi de partiyi farklı biçimde yönetmişler- dir. Her iki başkan’da ülkenin halkına daha iyi bir gelecek dir. Her iki başkan’da ülkenin halkına daha iyi bir gelecek sağlamak için daha iyi bir yönetim sunma çabasında olmuş- sağlamak için daha iyi bir yönetim sunma çabasında olmuş- lardır. lardır.

Kaynakça Kaynakça  Bila, Hikmet, CHP 1919-1999, Doğan Kitap, İstanbul, 1999  Bila, Hikmet, CHP 1919-1999, Doğan Kitap, İstanbul, 1999  Duverger, Maurice, Siyasi Partiler, Bilgi yayınevi, Ankara, 1993  Duverger, Maurice, Siyasi Partiler, Bilgi yayınevi, Ankara, 1993  Güvenç, Nazım, Yine Yeni Yeniden CHP, Anahtar Kitaplar Yayınevi,  Güvenç, Nazım, Yine Yeni Yeniden CHP, Anahtar Kitaplar Yayınevi, 2002 2002  Karakaş, Ercan, CHP 2000 Yeniden Yapılanma, SODEV Yayınları,  Karakaş, Ercan, CHP 2000 Yeniden Yapılanma, SODEV Yayınları, İstanbul, 2000 İstanbul, 2000

192 192 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

ADALET VE KALKINMA PARTİSİ ADALET VE KALKINMA PARTİSİ

Hüseyin Koç Hüseyin Koç

Bilinen gerçek anlamda İslam’ı referans alan ilk parti, Bilinen gerçek anlamda İslam’ı referans alan ilk parti, 1970’de Konya’dan bağımsız milletvekili seçilen Necmettin 1970’de Konya’dan bağımsız milletvekili seçilen Necmettin Erbakan tarafından kurulan Milli Nizam Partisi’dir. Parti Erbakan tarafından kurulan Milli Nizam Partisi’dir. Parti laiklik karşıtı söylemleri nedeniyle 12 Mart 1971 askeri mü- laiklik karşıtı söylemleri nedeniyle 12 Mart 1971 askeri mü- dahalesi döneminde Anayasa Mahkemesi tarafından kapa- dahalesi döneminde Anayasa Mahkemesi tarafından kapa- tılmıştır.1 Milli Nizam Partisi’nin kapatılmasından sonra 11 tılmıştır.1 Milli Nizam Partisi’nin kapatılmasından sonra 11 Ekim 1972’de Milli Selamet Partisi kuruldu. MSP ilk kez Ekim 1972’de Milli Selamet Partisi kuruldu. MSP ilk kez 1973’te seçimlere katıldı ve %11,8 oy oranıyla 45 milletve- 1973’te seçimlere katıldı ve %11,8 oy oranıyla 45 milletve- kili çıkardı. MSP, yaşanan hükümet krizinde çözüm anahtarı kili çıkardı. MSP, yaşanan hükümet krizinde çözüm anahtarı rolü üstlendi. Önce CHP ile koalisyon kurdu. Ancak bu koa- rolü üstlendi. Önce CHP ile koalisyon kurdu. Ancak bu koa- lisyonun dağılması üzerine AP, MHP ve CGP ile birlikte lisyonun dağılması üzerine AP, MHP ve CGP ile birlikte Süleyman Demirel’in Milliyetçi Cephe Hükümeti’nde yer Süleyman Demirel’in Milliyetçi Cephe Hükümeti’nde yer aldı. MSP, 12 Eylül 1980 askeri darbesi sonrası 1981 yılında aldı. MSP, 12 Eylül 1980 askeri darbesi sonrası 1981 yılında diğer partilerle birlikte Milli Güvenlik Konseyi (MGK) diğer partilerle birlikte Milli Güvenlik Konseyi (MGK) tarafından kapatıldı.2 tarafından kapatıldı.2 MGK’nın partilerin kurulmasına izin vermesi üzerine, MGK’nın partilerin kurulmasına izin vermesi üzerine, 1983 yılında Refah Partisi (RP) kuruldu. Ancak 1983 se- 1983 yılında Refah Partisi (RP) kuruldu. Ancak 1983 se- çimlerine katılmasına izin verilmedi. RP İlk kez 1984’teki çimlerine katılmasına izin verilmedi. RP İlk kez 1984’teki yerel seçimlere katıldı ve %4,4 oy aldı. 1987’deki milletveki- yerel seçimlere katıldı ve %4,4 oy aldı. 1987’deki milletveki-

1 Yavuz, Hakan, Islamic Political Idienty in Turkey, Oxford University 1 Yavuz, Hakan, Islamic Political Idienty in Turkey, Oxford University Press, New York, 2003, s.141 Press, New York, 2003, s.141 2 Özbudun, Ergun, Türkiye’de İslamcılık, Demokrasi ve Liberalizm, AKP 2 Özbudun, Ergun, Türkiye’de İslamcılık, Demokrasi ve Liberalizm, AKP OLAYI, Doğan Kitap Yayıncılık, İstanbul, 2011, s.31 OLAYI, Doğan Kitap Yayıncılık, İstanbul, 2011, s.31

193 193 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler li seçimlerinde oylarını yükseltse de %7,2 oy alarak barajın li seçimlerinde oylarını yükseltse de %7,2 oy alarak barajın altında kaldı ve milletvekili çıkaramadı. 1991 seçimlerinde altında kaldı ve milletvekili çıkaramadı. 1991 seçimlerinde ise Islahatçı Demokrasi Partisi (IDP) ve Milliyetçi Hareket ise Islahatçı Demokrasi Partisi (IDP) ve Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) ile iş birliği yaparak seçime girdi. Bu seçimde Partisi (MHP) ile iş birliği yaparak seçime girdi. Bu seçimde üç parti oyların %16,9’unu aldılar. Seçim sonrası MHP’li üç parti oyların %16,9’unu aldılar. Seçim sonrası MHP’li adaylar istifa edip MHP grubunu kurunca mecliste 40 adaylar istifa edip MHP grubunu kurunca mecliste 40 milletvekili ile temsil şansı buldu. milletvekili ile temsil şansı buldu. 1995 seçimlerinde ise oylarını büyük oranda artırarak 1995 seçimlerinde ise oylarını büyük oranda artırarak %21,4 oy aldı. 158 milletvekili çıkardığı seçim sonrası hü- %21,4 oy aldı. 158 milletvekili çıkardığı seçim sonrası hü- kümet kurma çabaları laik cephe tarafından engellenmek kümet kurma çabaları laik cephe tarafından engellenmek istense de 1996 yılında Doğru Yol Partisi (DP) ile koalisyon istense de 1996 yılında Doğru Yol Partisi (DP) ile koalisyon kurmayı başardı.3 İktidarda kaldığı süre boyunca milli kurmayı başardı.3 İktidarda kaldığı süre boyunca milli ekonomiyi güçlendirme yoluna giden RP, diğer yandan laik- ekonomiyi güçlendirme yoluna giden RP, diğer yandan laik- lik karşıtı eylemlerin odağı olmuştur. Bu nedenle 28 Şubat lik karşıtı eylemlerin odağı olmuştur. Bu nedenle 28 Şubat 1997 tarihindeki Milli Güvenlik Kurulu’nda açıkça tehditle- 1997 tarihindeki Milli Güvenlik Kurulu’nda açıkça tehditle- rin hedefi olan parti, laiklik karşıtı eylemleri nedeniyle 27 rin hedefi olan parti, laiklik karşıtı eylemleri nedeniyle 27 Mart 1998 tarihinde Anayasa Mahkemesi tarafından kapa- Mart 1998 tarihinde Anayasa Mahkemesi tarafından kapa- tıldı. Erbakan ve partinin ileri gelen 6 milletvekiline 5 yıl tıldı. Erbakan ve partinin ileri gelen 6 milletvekiline 5 yıl süreyle siyasi yasak getirildi.4 süreyle siyasi yasak getirildi.4 RP’nin kapatılması üzerine, RP’de ki kadroların hemen RP’nin kapatılması üzerine, RP’de ki kadroların hemen hepsinin katılımıyla Fazilet Partisi (FP) kuruldu. Recai Ku- hepsinin katılımıyla Fazilet Partisi (FP) kuruldu. Recai Ku- tan’ın önderliğinde kurulan parti, RP’ye göre daha ılımlı bir tan’ın önderliğinde kurulan parti, RP’ye göre daha ılımlı bir yapıya sahipti. Parti içerisinde bir süre sonra partide ki gele- yapıya sahipti. Parti içerisinde bir süre sonra partide ki gele- nekçiler ile yenilikçiler arasında bir iktidar yarışı başladı. nekçiler ile yenilikçiler arasında bir iktidar yarışı başladı.

3 Çakır, Ruşen, Ne Şeriat Ne Demokrasi, Metis Yayınları, İstanbul, 3 Çakır, Ruşen, Ne Şeriat Ne Demokrasi, Metis Yayınları, İstanbul, 1994, s.21 1994, s.21 4 Çakır, Ruşen, Ayet ve Slogan: Türkiye’de İslami Oluşumlar, Metis 4 Çakır, Ruşen, Ayet ve Slogan: Türkiye’de İslami Oluşumlar, Metis Yayınları, İstanbul, 1990, s.70-72 Yayınları, İstanbul, 1990, s.70-72

194 194 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

FP’nin 2000 yılında yaptığı kongre bu yarışın açıkça görül- FP’nin 2000 yılında yaptığı kongre bu yarışın açıkça görül- düğü yer olmuştur. Bu kongrede yenilikçilerin adayı Abdul- düğü yer olmuştur. Bu kongrede yenilikçilerin adayı Abdul- lah Gül, gelenekçilerin adayı ve partinin Genel Başkanı olan lah Gül, gelenekçilerin adayı ve partinin Genel Başkanı olan Recai Kutan ile parti liderliği için yarışa girmiş ve kaybet- Recai Kutan ile parti liderliği için yarışa girmiş ve kaybet- miştir. Bu Adalet ve Kalkınma Partisi’nin kurulmasına giden miştir. Bu Adalet ve Kalkınma Partisi’nin kurulmasına giden yolda ki en önemli olaydır.5 yolda ki en önemli olaydır.5 FP, başörtüsü konusundaki çalışmaları nedeniyle 2001 FP, başörtüsü konusundaki çalışmaları nedeniyle 2001 yılında Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılmıştır. Kapa- yılında Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılmıştır. Kapa- tılan partinin kadrolarından, yenilikçilerin olduğu Ak Parti tılan partinin kadrolarından, yenilikçilerin olduğu Ak Parti ve gelenekçileri içinde barındıran Saadet Partisi kuruldu. ve gelenekçileri içinde barındıran Saadet Partisi kuruldu. FP’nin milletvekillerinden 48’i Saadet Partisi’ne geçerken, FP’nin milletvekillerinden 48’i Saadet Partisi’ne geçerken, 51’i AKP’ye geçmiştir. Parti kurulduğu dönem ile 2002 51’i AKP’ye geçmiştir. Parti kurulduğu dönem ile 2002 seçimleri arasında ki dönemde Milli Görüş geleneği ile ara- seçimleri arasında ki dönemde Milli Görüş geleneği ile ara- larındaki farkları vurgulamaya çalışmıştır. Kendilerine bütün larındaki farkları vurgulamaya çalışmıştır. Kendilerine bütün ülkeyi temsil edebilecek bir parti imajı vermeye çalışmışlar- ülkeyi temsil edebilecek bir parti imajı vermeye çalışmışlar- dır.6 dır.6 2002 Seçimleri 2002 Seçimleri AKP, 2002 seçimlerinde %34,43 oy aldı ve 363 milletve- AKP, 2002 seçimlerinde %34,43 oy aldı ve 363 milletve- kili çıkardı. Cumhurbaşkanı hükümeti kurma görevini Ab- kili çıkardı. Cumhurbaşkanı hükümeti kurma görevini Ab- dullah Gül’e verdi. AKP Hükümeti görevi aldığı ilk günden dullah Gül’e verdi. AKP Hükümeti görevi aldığı ilk günden itibaren, demokratikleşme ve Türkiye’nin AB üyeliği itibaren, demokratikleşme ve Türkiye’nin AB üyeliği önünde ki engelleri kaldırmayı kendisine öncelikli hedef önünde ki engelleri kaldırmayı kendisine öncelikli hedef olarak belirledi. Bu bağlamda anayasa değişiklikleri ve bazı olarak belirledi. Bu bağlamda anayasa değişiklikleri ve bazı uyum paketleri meclisten geçirildi. uyum paketleri meclisten geçirildi.

5 Özbudun, yage., s.33 - 34 5 Özbudun, yage., s.33 - 34 6 Çakır, Ruşen ve Çalmuk, Fehmi, Recep Tayyip Erdoğan: Bir 6 Çakır, Ruşen ve Çalmuk, Fehmi, Recep Tayyip Erdoğan: Bir Dönüşümün Öyküsü, Metis Yayınları, İstanbul, 2001, s.92-96 Dönüşümün Öyküsü, Metis Yayınları, İstanbul, 2001, s.92-96

195 195 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

AKP’nin anayasada yaptığı ilk değişiklik milletvekili se- AKP’nin anayasada yaptığı ilk değişiklik milletvekili se- çilme koşulları üzerine olmuştur. Tayyip Erdoğan’ın 1998 çilme koşulları üzerine olmuştur. Tayyip Erdoğan’ın 1998 yılında okuduğu bir şiirle halkı kin ve düşmanlığa tahrik yılında okuduğu bir şiirle halkı kin ve düşmanlığa tahrik ettiği gerekçesiyle hapis cezasına mahkum edilmişti. İlgili ettiği gerekçesiyle hapis cezasına mahkum edilmişti. İlgili yasaya göre ‘’ideolojik ve anarşik eylemler’’ nedeniyle hü- yasaya göre ‘’ideolojik ve anarşik eylemler’’ nedeniyle hü- küm giymiş kümse milletvekili seçilemiyordu. Bu sebeple küm giymiş kümse milletvekili seçilemiyordu. Bu sebeple Erdoğan milletvekili seçimlerine girememişti. 22 Aralık Erdoğan milletvekili seçimlerine girememişti. 22 Aralık 2002’de kabul edilen anayasa değişikliğiyle ‘’ideolojik ve 2002’de kabul edilen anayasa değişikliğiyle ‘’ideolojik ve anarşik eylemler’’ yerine ‘’terör eylemleri’’ ifadesi kabul anarşik eylemler’’ yerine ‘’terör eylemleri’’ ifadesi kabul edildi. CHP’nin de destek verdiği bu değişiklikle Siirt’te edildi. CHP’nin de destek verdiği bu değişiklikle Siirt’te yapılan ara seçimle Tayip Erdoğan milletvekili seçildi ve yapılan ara seçimle Tayip Erdoğan milletvekili seçildi ve başbakanlık yolu açıldı.7 başbakanlık yolu açıldı.7 Yine CHP’nin desteği ile 2004 yılında Anayasanın 10 Yine CHP’nin desteği ile 2004 yılında Anayasanın 10 maddesin de değişiklik yapıldı. Bunların en önemlileri sivil maddesin de değişiklik yapıldı. Bunların en önemlileri sivil – asker ilişkilerini ilgilendirmekteydi. 1982 Anayasası’nda – asker ilişkilerini ilgilendirmekteydi. 1982 Anayasası’nda silahlı kuvvetler Sayıştay’ın denetiminden muaf tutulmuştu. silahlı kuvvetler Sayıştay’ın denetiminden muaf tutulmuştu. Bu durum 2004 Anayasası ile ortadan kaldırıldı. Türk Silahlı Bu durum 2004 Anayasası ile ortadan kaldırıldı. Türk Silahlı Kuvvetleri ile ilgili bir diğer değişiklik ise, 2004 yılında ki Kuvvetleri ile ilgili bir diğer değişiklik ise, 2004 yılında ki anayasa değişikliğiyle Yüksek Öğretim Kurulu’ndan silahlı anayasa değişikliğiyle Yüksek Öğretim Kurulu’ndan silahlı kuvvetler temsilcisinin çıkarılmasıyla yapıldı.8 Bu değişik- kuvvetler temsilcisinin çıkarılmasıyla yapıldı.8 Bu değişik- liklerden sonra AB yolunda çok önemli olan uyum paketleri liklerden sonra AB yolunda çok önemli olan uyum paketleri meclisten geçirildi. Bu uyum paketleri ifade özgürlüğünü, meclisten geçirildi. Bu uyum paketleri ifade özgürlüğünü, din ve vicdan özgürlüğünü, azınlık haklarının anayasayla din ve vicdan özgürlüğünü, azınlık haklarının anayasayla korunması gibi önemli sorunları çözmeyi amaçlıyordu.9 korunması gibi önemli sorunları çözmeyi amaçlıyordu.9

7 Özbudun, Yage., s.105 7 Özbudun, Yage., s.105 8 Özbudun, Sibel, ‘’AKP’nin ‘’Anayasa Reformu’’ Paketi’’, Ütopya 8 Özbudun, Sibel, ‘’AKP’nin ‘’Anayasa Reformu’’ Paketi’’, Ütopya Yayınevi, Ankara, 2012, s.24 Yayınevi, Ankara, 2012, s.24 9 Özbudun, Ergun, yage., s.107 - 112 9 Özbudun, Ergun, yage., s.107 - 112

196 196 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

AKP- Ordu İlişkileri AKP- Ordu İlişkileri 2002 seçimleri sonrası tek başına iktidara gelen AKP’nin 2002 seçimleri sonrası tek başına iktidara gelen AKP’nin en büyük şansı Hilmi Özkök’ün Genelkurmay Başkanı ol- en büyük şansı Hilmi Özkök’ün Genelkurmay Başkanı ol- masıydı. Ergenekon soruşturmasında ortaya çıkan darbe masıydı. Ergenekon soruşturmasında ortaya çıkan darbe girişimlerini engelleyen kişinin Özkök olduğu bilinmektedir. girişimlerini engelleyen kişinin Özkök olduğu bilinmektedir. Özkök’ün AKP’ye karşı yumuşak bir duruş gösterdiğini Özkök’ün AKP’ye karşı yumuşak bir duruş gösterdiğini düşünenlerin en büyük umudu bir sonra ki Genelkurmay düşünenlerin en büyük umudu bir sonra ki Genelkurmay Başkanı adayı olan Orgeneral Yaşar Büyükanıt’tı. Laiklik Başkanı adayı olan Orgeneral Yaşar Büyükanıt’tı. Laiklik konusunda hassas olan Büyükanıt’ın 28 Şubat sürecinin konusunda hassas olan Büyükanıt’ın 28 Şubat sürecinin devamını getireceği düşünülüyordu. Buna karşın, Büyük- devamını getireceği düşünülüyordu. Buna karşın, Büyük- anıt’ın Genelkurmay Başkanı olmasını istemeyen taraf ise anıt’ın Genelkurmay Başkanı olmasını istemeyen taraf ise karalama kampanyaları başlattı. Bu çatışma içerisinde karalama kampanyaları başlattı. Bu çatışma içerisinde Erdoğan’ın imzasıyla, Büyükanıt Genelkurmay Başkanı Erdoğan’ın imzasıyla, Büyükanıt Genelkurmay Başkanı oldu.10 oldu.10 2007 Seçimleri Sonrası Yeni Anayasa Girişimi 2007 Seçimleri Sonrası Yeni Anayasa Girişimi AKP, 2007 seçimlerinde %46,58 oy aldı ve 341 milletve- AKP, 2007 seçimlerinde %46,58 oy aldı ve 341 milletve- kili çıkardı. Hükümeti kurma görevi Recep Tayyip Erdo- kili çıkardı. Hükümeti kurma görevi Recep Tayyip Erdo- ğan’a verildi. AKP’nin 2007 seçimlerinde ki en önemli va- ğan’a verildi. AKP’nin 2007 seçimlerinde ki en önemli va- atlerinden biri sivil anayasa yapılması konusuydu. Seçimden atlerinden biri sivil anayasa yapılması konusuydu. Seçimden zaferle çıkan AKP bu yönde çalışmalara başladı ve Prof. zaferle çıkan AKP bu yönde çalışmalara başladı ve Prof. Ergün Özbudun’dan yeni bir anayasa taslağı hazırlamasını Ergün Özbudun’dan yeni bir anayasa taslağı hazırlamasını istedi. Bunun üzerine Özbudun, 137 maddeden oluşan yeni istedi. Bunun üzerine Özbudun, 137 maddeden oluşan yeni taslağı oluşturdu.11 taslağı oluşturdu.11

10 http://haber.gazetevatan.com/AKPORDU_iliskileri1_192601_4/19260 10 http://haber.gazetevatan.com/AKPORDU_iliskileri1_192601_4/19260 1/4/yazarlar 1/4/yazarlar 11 http://www.cnnturk.com/2007/turkiye/09/12/ozbudun.anayasa.taslagi 11 http://www.cnnturk.com/2007/turkiye/09/12/ozbudun.anayasa.taslagi ni. acikladi/390600.0/index.html ni. acikladi/390600.0/index.html

197 197 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Özbudun, yeni anayasanın din ve inanç hürriyeti konu- Özbudun, yeni anayasanın din ve inanç hürriyeti konu- sunda çok büyük değişiklikler içermediğini vurgulamıştır. sunda çok büyük değişiklikler içermediğini vurgulamıştır. Bu anayasa da sanılanın aksine laikle ve din ve vicdan hürri- Bu anayasa da sanılanın aksine laikle ve din ve vicdan hürri- yetinin daha sağlam temellere oturtulduğunu vurguladı.12 yetinin daha sağlam temellere oturtulduğunu vurguladı.12 Yeni taslakta devletin dili yerine resmi dil tabiri kullanıl- Yeni taslakta devletin dili yerine resmi dil tabiri kullanıl- mıştır. Özbudun taslakta üniter devlet yapısını zedeleyecek mıştır. Özbudun taslakta üniter devlet yapısını zedeleyecek hiçbir maddenin bulunmadığı vurgulamıştır. Taslakta Türk hiçbir maddenin bulunmadığı vurgulamıştır. Taslakta Türk kavramının yerine ‘’anayasal sadakat’’ ve ‘’vatandaşlık’’ kavramının yerine ‘’anayasal sadakat’’ ve ‘’vatandaşlık’’ kelimeleri kullanılmıştır. Özbudun’un hazırladığı yeni ana- kelimeleri kullanılmıştır. Özbudun’un hazırladığı yeni ana- yasanın en önemli konusu okullarda türban meselesiydi. Bu yasanın en önemli konusu okullarda türban meselesiydi. Bu taslak, kılık kıyafetinden dolayı kimsenin eğitimden mahrum taslak, kılık kıyafetinden dolayı kimsenin eğitimden mahrum bırakılmamasına yönelik bir maddeyi içeriyordu. Bunların bırakılmamasına yönelik bir maddeyi içeriyordu. Bunların yanında taslak yargı bağımsızlığına da vurgu yapmıştır. yanında taslak yargı bağımsızlığına da vurgu yapmıştır. Anayasa Mahkemesi’nin yapısı değiştiriliyor. Yüksek Mah- Anayasa Mahkemesi’nin yapısı değiştiriliyor. Yüksek Mah- kemenin’nin 8 üyesinin meclis tarafından belirlenmesi kemenin’nin 8 üyesinin meclis tarafından belirlenmesi hükmü getiriliyor. Taslakta YÖK’ün sadece planlama ve hükmü getiriliyor. Taslakta YÖK’ün sadece planlama ve koordinasyon görevini üstlenmesi planlanmış, rektör seçim- koordinasyon görevini üstlenmesi planlanmış, rektör seçim- leri ise üniversitelere bırakılmıştı.13 leri ise üniversitelere bırakılmıştı.13 2007 Seçimleri Sonrası 2007 Seçimleri Sonrası 2007 – 2008 yıllarına iki olay damgasını vurmuştur. 2007 – 2008 yıllarına iki olay damgasını vurmuştur. Bunlardan birincisi 27 Nisan 2007 gecesi TSK’nın e-muhtıra Bunlardan birincisi 27 Nisan 2007 gecesi TSK’nın e-muhtıra ile cumhurbaşkanlığı seçimine müdahale etmesi ve bu konu- ile cumhurbaşkanlığı seçimine müdahale etmesi ve bu konu- nun ağırlıkla konuşulduğu 5 Mayıs 2007 yılında ki Erdoğan nun ağırlıkla konuşulduğu 5 Mayıs 2007 yılında ki Erdoğan – Büyükanıt zirvesiydi. Bu zirve sonrası gelişen süreçte Ab- – Büyükanıt zirvesiydi. Bu zirve sonrası gelişen süreçte Ab-

12 Özbudun,Ergun,yage., s.119 12 Özbudun,Ergun,yage., s.119 13 http://www.cnnturk.com/2007/turkiye/09/12/ozbudun.anayasa.taslagi 13 http://www.cnnturk.com/2007/turkiye/09/12/ozbudun.anayasa.taslagi ni.acikladi/390600.0/index.html ni.acikladi/390600.0/index.html

198 198 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler dullah Gül Cumhurbaşkanı oldu. Bu dönemde PKK’nın dullah Gül Cumhurbaşkanı oldu. Bu dönemde PKK’nın saldırılarının artması Hükümet ile ordu arasında iş birliğinin saldırılarının artması Hükümet ile ordu arasında iş birliğinin pekiştirilmesi gereğini doğurdu. Bu işbirliği AKP ile ordu pekiştirilmesi gereğini doğurdu. Bu işbirliği AKP ile ordu üst yönetimi arasındaki ilişkileri pekiştirirken, muhalefetin üst yönetimi arasındaki ilişkileri pekiştirirken, muhalefetin ordu üst kademesi ile ilişkilerini zayıflatmıştır.14 ordu üst kademesi ile ilişkilerini zayıflatmıştır.14 Kapatma Davası Kapatma Davası AKP 2008 yılında Anayasa Mahkemesi’nin kapatma da- AKP 2008 yılında Anayasa Mahkemesi’nin kapatma da- vasıyla karşılaştı. Bu davanın dayandığı gerekçelerden birin- vasıyla karşılaştı. Bu davanın dayandığı gerekçelerden birin- cisi AKP’nin imam – hatip okulları ile ilgili yaptığı düzen- cisi AKP’nin imam – hatip okulları ile ilgili yaptığı düzen- lemelerdir. Erdoğan’ın da mezun olduğu İmam Hatip liseleri lemelerdir. Erdoğan’ın da mezun olduğu İmam Hatip liseleri için en önemli düzenleme 2004 yılında yapıldı. 2004 yılında için en önemli düzenleme 2004 yılında yapıldı. 2004 yılında Yükseköğretim Kanunu’nun bazı maddelerinde değişiklikler Yükseköğretim Kanunu’nun bazı maddelerinde değişiklikler yapan kanunu kabul ederek, tüm meslek liseli öğrencilerinin yapan kanunu kabul ederek, tüm meslek liseli öğrencilerinin (imam-hatip lisesi dahil) üniversite giriş sınavlarında ki şan- (imam-hatip lisesi dahil) üniversite giriş sınavlarında ki şan- sını normal liseliler ile eşit duruma gelmesi sağlandı. Ancak sını normal liseliler ile eşit duruma gelmesi sağlandı. Ancak bu madde dönemin Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer bu madde dönemin Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer tarafından veto edildi. Bunun üzerine AKP bu yasayı değiş- tarafından veto edildi. Bunun üzerine AKP bu yasayı değiş- tirmekten vazgeçti.15 tirmekten vazgeçti.15 Bir diğer sorunlu düzenleme çabası ise zina konusunda Bir diğer sorunlu düzenleme çabası ise zina konusunda yapıldı. Zina eski TCK’da suç olarak kabul görmüştü ancak yapıldı. Zina eski TCK’da suç olarak kabul görmüştü ancak öngörülen cezalar kadın – erkek eşitsizliğine neden olduğu öngörülen cezalar kadın – erkek eşitsizliğine neden olduğu gerekçesiyle anayasaya aykırı bulunmuştu. AKP yeni bir gerekçesiyle anayasaya aykırı bulunmuştu. AKP yeni bir yasal düzenlemeyle kadın – erkek eşitliğini sağlayacak bir yasal düzenlemeyle kadın – erkek eşitliğini sağlayacak bir kanun çıkarmaya çalıştı. Önce CHP dahil bütün muhalefet kanun çıkarmaya çalıştı. Önce CHP dahil bütün muhalefet

14 http://haber.gazetevatan.com/AKPORDU_iliskileri1_192601_4/192 14 http://haber.gazetevatan.com/AKPORDU_iliskileri1_192601_4/192 601/4/yazarlar 601/4/yazarlar 15 Çakır, Ruşen, İmam Hatip Liseleri: Efsaneler ve Gerçekler, TESEV 15 Çakır, Ruşen, İmam Hatip Liseleri: Efsaneler ve Gerçekler, TESEV Yayınları, İstanbul, 2004, s.10 Yayınları, İstanbul, 2004, s.10

199 199 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler partileri destek verse de, AB’den gelen mesajlar sebebiyle partileri destek verse de, AB’den gelen mesajlar sebebiyle bu girişiminden vazgeçmek zorunda kaldı.16 bu girişiminden vazgeçmek zorunda kaldı.16 En büyük tartışmalar ise türban konusunda ki girişimde En büyük tartışmalar ise türban konusunda ki girişimde yaşandı. AKP ilk seçim döneminde bu konuya hiç değin- yaşandı. AKP ilk seçim döneminde bu konuya hiç değin- memişti. Ancak 2008 yılında ki en önemli gündemlerinden memişti. Ancak 2008 yılında ki en önemli gündemlerinden biri türban konusuydu. AKP yasaya yapılacak ufak bir deği- biri türban konusuydu. AKP yasaya yapılacak ufak bir deği- şiklikle türbanın kamu görevlileri de dahil olmak üzere her- şiklikle türbanın kamu görevlileri de dahil olmak üzere her- kese serbest olabileceğini vurguladı ve bu değişikliği yaptı- kese serbest olabileceğini vurguladı ve bu değişikliği yaptı- lar. Ancak CHP ve DSP’nin itirazıyla konu Anayasa Mah- lar. Ancak CHP ve DSP’nin itirazıyla konu Anayasa Mah- kemesi’ne taşındı. Anayasa Mahkemesi 5 Haziran 2008 kemesi’ne taşındı. Anayasa Mahkemesi 5 Haziran 2008 tarihinde anayasa değişikliğini iptal etti.17 tarihinde anayasa değişikliğini iptal etti.17 14 Mart 2008 tarihinde Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı, 14 Mart 2008 tarihinde Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı, AKP’nin laikliği ortadan kaldırmaya yönelik anayasaya AKP’nin laikliği ortadan kaldırmaya yönelik anayasaya aykırı faaliyetlerde bulunduğu gerekçesiyle, Anayasanın 68. aykırı faaliyetlerde bulunduğu gerekçesiyle, Anayasanın 68. ve 69. Maddelerine dayanarak AKPnin kapatılması istemiyle ve 69. Maddelerine dayanarak AKPnin kapatılması istemiyle dava açtı. Başsavcının gösterdiği delillerin büyük bir kısmı dava açtı. Başsavcının gösterdiği delillerin büyük bir kısmı doğruluğu kanıtlanamamış gazete kupürlerinden oluşmak- doğruluğu kanıtlanamamış gazete kupürlerinden oluşmak- taydı. Bunların yanında Partililerin parti kurulmadan çok taydı. Bunların yanında Partililerin parti kurulmadan çok önceki görüntüleriyle, Partili olmayan bazı kamu görevlile- önceki görüntüleriyle, Partili olmayan bazı kamu görevlile- rinin açıklamalarını da delil olarak mahkemeye sunmuştur.18 rinin açıklamalarını da delil olarak mahkemeye sunmuştur.18 Anayasa Mahkemesi 30 Haziran 2008 tarihinde, AKP Anayasa Mahkemesi 30 Haziran 2008 tarihinde, AKP aleyhine açılan kapatma davası hakkındaki kararını açıkladı. aleyhine açılan kapatma davası hakkındaki kararını açıkladı. On bir hakimin altısı partinin kapatılmasından yana oy On bir hakimin altısı partinin kapatılmasından yana oy kullanmasına rağmen, nitelikli oy çoğunluğu sağlanamadığı kullanmasına rağmen, nitelikli oy çoğunluğu sağlanamadığı

16 Özbudun, Ergun, yage., s.124-125 16 Özbudun, Ergun, yage., s.124-125 17 Yage., s.127-128 17 Yage., s.127-128 18 Yage., s.129-130 18 Yage., s.129-130

200 200 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler için parti kapatılmadı. Buna karşın, on hakim AKP’nin için parti kapatılmadı. Buna karşın, on hakim AKP’nin anayasal yasakları ihlal ettiğine ve laikliğe aykırı eylemlerde anayasal yasakları ihlal ettiğine ve laikliğe aykırı eylemlerde bulunduğuna kanaat getirerek, partiyi devlet yardımının bir bulunduğuna kanaat getirerek, partiyi devlet yardımının bir kısmından mahrum bırakmaya karar verdi.19 kısmından mahrum bırakmaya karar verdi.19 2010 Anayasa Değişiklikleri 2010 Anayasa Değişiklikleri AKP’nin kuruluşundan beri gerek parti tüzüğünde ge- AKP’nin kuruluşundan beri gerek parti tüzüğünde ge- rekse de partililerin söylemlerinde var olan sivil Anayasa rekse de partililerin söylemlerinde var olan sivil Anayasa yapma isteği 2010 yılında bir sonuca varmıştır. Bu dönemde yapma isteği 2010 yılında bir sonuca varmıştır. Bu dönemde 26 maddelik Anayasa değişiklik paketi meclisten geçmiştir. 26 maddelik Anayasa değişiklik paketi meclisten geçmiştir. Ancak CHP tarafından Anayasa Mahkemesi’ne iptal iste- Ancak CHP tarafından Anayasa Mahkemesi’ne iptal iste- ğiyle açılan dava Temmuz ayında sonuçlanmış ve Anayasa ğiyle açılan dava Temmuz ayında sonuçlanmış ve Anayasa Mahkemesi, Anayasa paketinin bir bölümünü reddetmiştir. Mahkemesi, Anayasa paketinin bir bölümünü reddetmiştir. Bu durum karşısında geri adım atmayan AKP, Anayasa Pa- Bu durum karşısında geri adım atmayan AKP, Anayasa Pa- keti Meclisten bir kez daha geçirmiş ve referanduma götür- keti Meclisten bir kez daha geçirmiş ve referanduma götür- müştür. %77,1 katılımla yapılan referandumda halkın müştür. %77,1 katılımla yapılan referandumda halkın %57,9’u Evet derken, %42,1’i Hayır oyu kullanmıştır. Bu %57,9’u Evet derken, %42,1’i Hayır oyu kullanmıştır. Bu sonuçla Anayasa değişikliği paketi referandumla kabul sonuçla Anayasa değişikliği paketi referandumla kabul edilmiştir.20 edilmiştir.20 Yapılan değişiklikler ile Anayasa Mahkemesi’nin yapısı Yapılan değişiklikler ile Anayasa Mahkemesi’nin yapısı değişmiş, üye sayısı 17’yi çıkarılmıştır. Bu üyelerin değişmiş, üye sayısı 17’yi çıkarılmıştır. Bu üyelerin ondördünün Cumhurbaşkanı tarafından, üçünün ise meclis- ondördünün Cumhurbaşkanı tarafından, üçünün ise meclis- ten tarafından seçilmesi kararlaştırılmıştır. Bunun yanında ten tarafından seçilmesi kararlaştırılmıştır. Bunun yanında Anayasa Mahkemesi’ne seçilebilme özellikleri, yapısı ve Anayasa Mahkemesi’ne seçilebilme özellikleri, yapısı ve görevlerinde de değişiklikler yapılmıştır. Yargı alanında ki görevlerinde de değişiklikler yapılmıştır. Yargı alanında ki

19 Anayasa Mahkemesi kararı, E.2008/l, K,2008/2, 30 Temmuz 2008, 19 Anayasa Mahkemesi kararı, E.2008/l, K,2008/2, 30 Temmuz 2008, Resmi Gazete, 24 Ekim 2008, sayı 27034 Resmi Gazete, 24 Ekim 2008, sayı 27034 20 http://file.setav.org/Files/Pdf/2010-referandumu-siyasi-partilerin- 20 http://file.setav.org/Files/Pdf/2010-referandumu-siyasi-partilerin- tutumlari.pdf tutumlari.pdf 201 201 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler bir diğer değişiklik Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulunda bir diğer değişiklik Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulunda yapılmış, kurulun üye sayısı ve işleyişiyle ilgili değişiklikler yapılmış, kurulun üye sayısı ve işleyişiyle ilgili değişiklikler yapılmıştır. Bunlarında dışında sendikalaşma ve grev konu- yapılmıştır. Bunlarında dışında sendikalaşma ve grev konu- larında da yeni anayasal düzenlemeler getirilmiştir.21 larında da yeni anayasal düzenlemeler getirilmiştir.21 Kürt Açılımı Kürt Açılımı Sosyal medya yazarlarına göre, “2002 yılında meclise tek Sosyal medya yazarlarına göre, “2002 yılında meclise tek başına iktidarı için gereken bir çoğunluk elde ederek hükü- başına iktidarı için gereken bir çoğunluk elde ederek hükü- mete gelen Adalet ve Kalkınma Partisinin kadroları ve özel- mete gelen Adalet ve Kalkınma Partisinin kadroları ve özel- likle de çekirdek kadrosu ağırlıklı olarak, “cemaat-tarikat ve likle de çekirdek kadrosu ağırlıklı olarak, “cemaat-tarikat ve Kürt” ittifakından oluşuyordu. Bu yeni iktidar; özellikle de Kürt” ittifakından oluşuyordu. Bu yeni iktidar; özellikle de 28 Şubat sürecini yaşamış olmanın deneyimi sayesinde, 28 Şubat sürecini yaşamış olmanın deneyimi sayesinde, hükümeti kazasız belasız sürdürebilmek için dikkatli bir hükümeti kazasız belasız sürdürebilmek için dikkatli bir politik hat izlemeleri gerektiğinin farkındaydılar.”22 politik hat izlemeleri gerektiğinin farkındaydılar.”22 AKP, Kürt Sorunu konusunda bir takım kültürel haklara AKP, Kürt Sorunu konusunda bir takım kültürel haklara vererek bu sorunun geçiştirmeyi amaçlamıştır. Kürt Açılımı vererek bu sorunun geçiştirmeyi amaçlamıştır. Kürt Açılımı diye adlandırılan bu süreçte, Kürtçe konuşmanın ve şarkı diye adlandırılan bu süreçte, Kürtçe konuşmanın ve şarkı söylemenin önündeki engellerin kaldırılması ve Kürtçe ya- söylemenin önündeki engellerin kaldırılması ve Kürtçe ya- yın yapan televizyon kanalı kurulması gibi adımlar atıldı. Bu yın yapan televizyon kanalı kurulması gibi adımlar atıldı. Bu adımların bölge halkından büyük destek almasındaki en adımların bölge halkından büyük destek almasındaki en büyük neden daha önce Özal Hükümeti dışında hiçbir hü- büyük neden daha önce Özal Hükümeti dışında hiçbir hü- kümetin böyle bir girişimde bulunmamasıdır. kümetin böyle bir girişimde bulunmamasıdır. AKP çatışmaları durdurmak için bazı önemli adımlar attı. AKP çatışmaları durdurmak için bazı önemli adımlar attı. PKK ve Öcalan ile resmi görüşmeler yapıldı. Bu görüşmele- PKK ve Öcalan ile resmi görüşmeler yapıldı. Bu görüşmele-

21 http://www.sosyalbilgiler.gen.tr/2010-anayasa-degisikligi-maddeleri/ 21 http://www.sosyalbilgiler.gen.tr/2010-anayasa-degisikligi-maddeleri/ 22 http://www.gercekgundem.com/?c=70653 22 http://www.gercekgundem.com/?c=70653

202 202 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler rin yapıldığı basın yoluyla duyuruldu, muhalefet eleştirdi rin yapıldığı basın yoluyla duyuruldu, muhalefet eleştirdi ama Erdoğan inkâr etti.23 ama Erdoğan inkâr etti.23 2009 yerel seçimlerinde Kürt hareketlerinin sağladığı ye- 2009 yerel seçimlerinde Kürt hareketlerinin sağladığı ye- rel başarılar süreci etkiledi. Arap Baharı ile başlayan isyan rel başarılar süreci etkiledi. Arap Baharı ile başlayan isyan dalgası ve AKP’nin Doğu ve Güneydoğu’da ki oy potansi- dalgası ve AKP’nin Doğu ve Güneydoğu’da ki oy potansi- yelini koruma çabası nedeniyle süreç başka bir viraja girdi. yelini koruma çabası nedeniyle süreç başka bir viraja girdi. Bu nedenlerden dolayı Oslo Görüşmeleri yapıldı, İmralı ile Bu nedenlerden dolayı Oslo Görüşmeleri yapıldı, İmralı ile pazarlık masasına oturuldu. Bunun yanında İmralı ile Kandil pazarlık masasına oturuldu. Bunun yanında İmralı ile Kandil arasında mektup alışverişlerinin önü açıldı.24 2011 seçimleri arasında mektup alışverişlerinin önü açıldı.24 2011 seçimleri sonrası hız kazanan açılım süreci kapsamında pazarlıklar hız sonrası hız kazanan açılım süreci kapsamında pazarlıklar hız kazanmış durumda ve bu pazarlıklar sonucu varılan anlaşma kazanmış durumda ve bu pazarlıklar sonucu varılan anlaşma ile PKK silahlarıyla birlikte ülkeden çekilme kararı ile PKK silahlarıyla birlikte ülkeden çekilme kararı almıştır.25 almıştır.25 AKP, 2011 seçimlerinde oylarını arttırarak büyük bir za- AKP, 2011 seçimlerinde oylarını arttırarak büyük bir za- fer kazandı. 2011 seçimlerinde oyların %49,95’ini alarak fer kazandı. 2011 seçimlerinde oyların %49,95’ini alarak 327 milletvekili çıkardı. Bu zaferi eşsiz yapan ise Tür- 327 milletvekili çıkardı. Bu zaferi eşsiz yapan ise Tür- kiye’de ilk kez bir partinin 3 seçim arka arkaya oylarını yük- kiye’de ilk kez bir partinin 3 seçim arka arkaya oylarını yük- selterek seçim kazanmış olmasıdır. AKP yapılan araştırma- selterek seçim kazanmış olmasıdır. AKP yapılan araştırma- lara göre bu seçimde, 2007 seçiminde ki seçmenlerinin çok lara göre bu seçimde, 2007 seçiminde ki seçmenlerinin çok büyük bir kısmını korumuştur. 2007 sonrası artarak devam büyük bir kısmını korumuştur. 2007 sonrası artarak devam eden kutuplaşma AKP’nin tabanını korumasını sağlayan en eden kutuplaşma AKP’nin tabanını korumasını sağlayan en önemli faktörlerden biri olmuştur.26 önemli faktörlerden biri olmuştur.26

23 Yage. 23 Yage. 24 http://www.gercekgundem.com/?c=70653 24 http://www.gercekgundem.com/?c=70653 25 Yage. 25 Yage. 26 http://cilekagaci.com/2011/06/25/2011-secim-analizleri-2/ 26 http://cilekagaci.com/2011/06/25/2011-secim-analizleri-2/

203 203 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

Partinin İdeolojisi Partinin İdeolojisi Adalet ve Kalkınma Partisi 2001 yılında Recep Tayyip Adalet ve Kalkınma Partisi 2001 yılında Recep Tayyip Erdoğan’ın başkanlığında kuruldu. Parti tüzüğünde resmi Erdoğan’ın başkanlığında kuruldu. Parti tüzüğünde resmi kısaltması Ak Parti’dir. Partinin amblemi ise sarı ve siyah kısaltması Ak Parti’dir. Partinin amblemi ise sarı ve siyah renklerden oluşan ampuldür. renklerden oluşan ampuldür. Parti 2002 seçimlerine girerken kendisini ‘’Muhafazakâr Parti 2002 seçimlerine girerken kendisini ‘’Muhafazakâr Demokrat’’ olarak tanımladı. Partinin Başkanı Recep Demokrat’’ olarak tanımladı. Partinin Başkanı Recep Tayyip Erdoğan, partisinin, geçmişte ANAP, RP, FP, DSP Tayyip Erdoğan, partisinin, geçmişte ANAP, RP, FP, DSP vb. partilerde siyaset yapmış kişilerden oluştuğunu vurgula- vb. partilerde siyaset yapmış kişilerden oluştuğunu vurgula- mış, “İdeolojimizi komünist, sosyalist, siyasal İslamcı, mil- mış, “İdeolojimizi komünist, sosyalist, siyasal İslamcı, mil- liyetçi, sosyal demokrat diye sınırlayamazdık” demiştir.27 liyetçi, sosyal demokrat diye sınırlayamazdık” demiştir.27 Erdoğan, partisinin FP’nin devamı olmadığını dile getir- Erdoğan, partisinin FP’nin devamı olmadığını dile getir- miştir. Partisinin 2. Olağan Kurucular Kurulunda konuşma miştir. Partisinin 2. Olağan Kurucular Kurulunda konuşma yapan Erdoğan, “En yeniyiz, çünkü gerek yapılanma, gerek yapan Erdoğan, “En yeniyiz, çünkü gerek yapılanma, gerek siyaset anlayışımız olarak eski partilerden farklıyız. Partimiz siyaset anlayışımız olarak eski partilerden farklıyız. Partimiz en özgündür, çünkü gerek hazırlanma aşamasında, gerekse en özgündür, çünkü gerek hazırlanma aşamasında, gerekse tüzük, program ve ilkeleriyle Türkiye siyasetine yeni bir tüzük, program ve ilkeleriyle Türkiye siyasetine yeni bir soluk ve anlayış getirmiştir” diyerek partisinin yapısını soluk ve anlayış getirmiştir” diyerek partisinin yapısını açıklamıştır.28 açıklamıştır.28 AKP’nin kendisini farklı olarak nitelendirmesi aslında AKP’nin kendisini farklı olarak nitelendirmesi aslında çokta yanlış değildir. Bunun en güzel örneklerinde biri laik- çokta yanlış değildir. Bunun en güzel örneklerinde biri laik- lik ile ilgili hem tüzük ve parti programında hem de partilile- lik ile ilgili hem tüzük ve parti programında hem de partilile- rin söylemlerindeki farklılıktır. Bunun yanında AB’ye girme rin söylemlerindeki farklılıktır. Bunun yanında AB’ye girme

27 http://www.habervitrini.com/haber/ak-partinin-ideolojisi-muhafazakar- 27 http://www.habervitrini.com/haber/ak-partinin-ideolojisi-muhafazakar- demokrat-15963/ demokrat-15963/ 28 http://www.habervitrini.com/haber/ak-partinin-ideolojisi-muhafazakar- 28 http://www.habervitrini.com/haber/ak-partinin-ideolojisi-muhafazakar- demokrat-15963/ demokrat-15963/

204 204 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler konusunda ki çabaları da kendisini, devamı olarak nitelendi- konusunda ki çabaları da kendisini, devamı olarak nitelendi- rilen diğer partilerden ayıran bir diğer özelliğidir. AKP’nin rilen diğer partilerden ayıran bir diğer özelliğidir. AKP’nin tüzüğünde dikkat çeken bir diğer özellik ise bugün gündem tüzüğünde dikkat çeken bir diğer özellik ise bugün gündem de olan demokrasi ve sivil anayasa vurgusudur. Özellikle de olan demokrasi ve sivil anayasa vurgusudur. Özellikle demokrasi vurgusu onun FP’nin devamı olmadığının en net demokrasi vurgusu onun FP’nin devamı olmadığının en net göstergesidir.29 Bütün bunların yanında Erdoğan’ın “Milli göstergesidir.29 Bütün bunların yanında Erdoğan’ın “Milli Görüş gömleğinin çıkardık” söylemi, AKP’nin Refah, Fazi- Görüş gömleğinin çıkardık” söylemi, AKP’nin Refah, Fazi- let ve Saadet Partilerinden farklı bir yapıya sahip olduğunun let ve Saadet Partilerinden farklı bir yapıya sahip olduğunun açık bir ifadesidir. açık bir ifadesidir. Liderlik ve Örgütsel Yapı Liderlik ve Örgütsel Yapı AKP’nin örgütsel modeli Siyasi Partiler Kanun tarafın- AKP’nin örgütsel modeli Siyasi Partiler Kanun tarafın- dan belirlenmiş standartlarda olduğu için diğer partilerle dan belirlenmiş standartlarda olduğu için diğer partilerle hemen hemen aynı özelliklere sahiptir. AKP’yi diğerlerin- hemen hemen aynı özelliklere sahiptir. AKP’yi diğerlerin- den ayıran özelliği ise örgüt kültürüdür. Türkiye’de ki den ayıran özelliği ise örgüt kültürüdür. Türkiye’de ki partilerin çoğu kadro, kartel ve herkese açık (cath-all) partilerin çoğu kadro, kartel ve herkese açık (cath-all) partilerin özelliklerini taşımaktadır. Buna karşın AKP kütle partilerin özelliklerini taşımaktadır. Buna karşın AKP kütle partisi özelliklerini bünyesinde çok daha fazla taşır. Her ne partisi özelliklerini bünyesinde çok daha fazla taşır. Her ne kadar AKP’liler kütle partisi olmadıklarını söyleseler de kadar AKP’liler kütle partisi olmadıklarını söyleseler de kütle partisi olduklarını gösteren en önemli özelliği partinin kütle partisi olduklarını gösteren en önemli özelliği partinin üye sayısıdır. AKP’nin kayıtlarına göre 1 200 000’i kadın üye sayısıdır. AKP’nin kayıtlarına göre 1 200 000’i kadın olmak üzere 3 688 761 üyesi vardır.30 olmak üzere 3 688 761 üyesi vardır.30 Bir kütle partisi ile diğer parti türleri arasında ki en Bir kütle partisi ile diğer parti türleri arasında ki en önemli fark ise, kütle partisinin parti içi eğitimi ve partinin önemli fark ise, kütle partisinin parti içi eğitimi ve partinin doktrinini aşılama politikasıdır. AKP bu açıdan diğer partile- doktrinini aşılama politikasıdır. AKP bu açıdan diğer partile- rin çok önündedir. Partinin Genel Başkan yardımcılarından rin çok önündedir. Partinin Genel Başkan yardımcılarından

29 Özbudun, Ergun, yage, s.57 -72 29 Özbudun, Ergun, yage, s.57 -72 30 Özbudun, Ergun, yage, s.95 30 Özbudun, Ergun, yage, s.95

205 205 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler biri Ar-Ge faaliyetlerinden sorumludur.31 Medyadaki yaygın biri Ar-Ge faaliyetlerinden sorumludur.31 Medyadaki yaygın düşünceye göre, “Çok partili siyasi hayatın gördüğü en düşünceye göre, “Çok partili siyasi hayatın gördüğü en güçlü liderin Erdoğan olduğu söylemek yanlış olmasa gerek. güçlü liderin Erdoğan olduğu söylemek yanlış olmasa gerek. Gerçekten de, 1950’lerden itibaren sağ siyaset kitleleri arka- Gerçekten de, 1950’lerden itibaren sağ siyaset kitleleri arka- sında kenetleyen Menderes, Demirel, Özal gibi birçok ka- sında kenetleyen Menderes, Demirel, Özal gibi birçok ka- rizmatik lider çıkardı, ama bu liderlerden hiçbiri Erdoğan rizmatik lider çıkardı, ama bu liderlerden hiçbiri Erdoğan gibi devlete egemen bir konum elde edemedi. Hükümettiler gibi devlete egemen bir konum elde edemedi. Hükümettiler ama iktidar değildiler; bu nedenle çok kırılgan bir hat üze- ama iktidar değildiler; bu nedenle çok kırılgan bir hat üze- rinde yürüyorlardı. Oysa Erdoğan, devleti de kontrolü altına rinde yürüyorlardı. Oysa Erdoğan, devleti de kontrolü altına aldı ve tam manasıyla iktidar oldu.”32 aldı ve tam manasıyla iktidar oldu.”32 AKP’nin Sosyal Tabanı AKP’nin Sosyal Tabanı AKP eski partilerden hiçbirinin doğrudan mirasçısı ol- AKP eski partilerden hiçbirinin doğrudan mirasçısı ol- mamıştır. Zaten partinin ileri gelenleri de hiçbir zaman bu mamıştır. Zaten partinin ileri gelenleri de hiçbir zaman bu yönde bir tutum izlememiştir. 2002 seçimlerinden önce ya- yönde bir tutum izlememiştir. 2002 seçimlerinden önce ya- pılan bir ankette oylarını daha önce FP’ye vermiş olan seç- pılan bir ankette oylarını daha önce FP’ye vermiş olan seç- menlerin sadece %27,4’ünün AKP’ye oy vermeyi düşün- menlerin sadece %27,4’ünün AKP’ye oy vermeyi düşün- düklerini ortaya koymuştur. Benzer şekilde yapılan bir diğer düklerini ortaya koymuştur. Benzer şekilde yapılan bir diğer ankete göreyse eski FP seçmenlerinin %57’si, eski MHP’li ankete göreyse eski FP seçmenlerinin %57’si, eski MHP’li seçmenlerin %30,5’i, eski DYP’lilerin %16,8’i, eski seçmenlerin %30,5’i, eski DYP’lilerin %16,8’i, eski ANAP’lıların %16,7’si ve eski DSP’li seçmenlerin %10,8’i, ANAP’lıların %16,7’si ve eski DSP’li seçmenlerin %10,8’i, 2002 seçimlerinde AKP’ye oy verme niyetlerini belirtmiş- 2002 seçimlerinde AKP’ye oy verme niyetlerini belirtmiş- lerdir.33 lerdir.33 Bu bulgulara bakarak AKP’nin, eski merkez sağ seç- Bu bulgulara bakarak AKP’nin, eski merkez sağ seç- menleri, ılımlı İslamcıları, ılımlı milliyetçileri ve en önemlisi menleri, ılımlı İslamcıları, ılımlı milliyetçileri ve en önemlisi

31 Yage., s.96 31 Yage., s.96 32 http://www.radikal.com.tr/radikal.aspx?atype=radikaldetayv3& 32 http://www.radikal.com.tr/radikal.aspx?atype=radikaldetayv3& articleid=1107347&categoryid=42 articleid=1107347&categoryid=42 33 Yage, s.82 -83 33 Yage, s.82 -83

206 206 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler eski merkez solunda bir kısmını bir araya getirerek, Özal- eski merkez solunda bir kısmını bir araya getirerek, Özal- ANAP koalisyonunu yeniden inşa ettiğini söyleyebiliriz.34 ANAP koalisyonunu yeniden inşa ettiğini söyleyebiliriz.34 AKP aynı zamanda farklı sosyolojik grupların da koalis- AKP aynı zamanda farklı sosyolojik grupların da koalis- yonudur. AKP kırsal kesimin büyük bir bölümünü, şehirli ve yonudur. AKP kırsal kesimin büyük bir bölümünü, şehirli ve taşra esnaf ve zanaatkârlarının bir bölümünü, kentsel alanda taşra esnaf ve zanaatkârlarının bir bölümünü, kentsel alanda ki gecekondu sakinlerinin ve hızla gelişen İslami burjuva- ki gecekondu sakinlerinin ve hızla gelişen İslami burjuva- ziyi,35 küçük ve orta boyutlu işletmecileri, bunun yanında ziyi,35 küçük ve orta boyutlu işletmecileri, bunun yanında işçi sınıfının da büyük bölümünü kapsayan ‘’yeni orta sınıfın işçi sınıfının da büyük bölümünü kapsayan ‘’yeni orta sınıfın temsilcisi’’ ve sınıflar arası bir koalisyon olarak nitelendi- temsilcisi’’ ve sınıflar arası bir koalisyon olarak nitelendi- rilmiştir.36 rilmiştir.36 Değerlendirme Değerlendirme AKP, temeli 1970’lere dayanan, kendi söylemeleriyle AKP, temeli 1970’lere dayanan, kendi söylemeleriyle Milli Görüş gömleğini çıkarmış ama İslami düşünceleri ye- Milli Görüş gömleğini çıkarmış ama İslami düşünceleri ye- nilikçi söylemlerle vurgulayan bir parti görünümündedir. nilikçi söylemlerle vurgulayan bir parti görünümündedir. İktidara geldiği günden beri kendisinden önceki partilerin İktidara geldiği günden beri kendisinden önceki partilerin akıbetine uğramamak için sessiz bir görüntü çizmiş ancak akıbetine uğramamak için sessiz bir görüntü çizmiş ancak ülke içersindeki kurumlarda güçlendikçe söylemleri de ve ülke içersindeki kurumlarda güçlendikçe söylemleri de ve eylemleri de sertleşmeye başlamıştır. Partinin bu noktaya eylemleri de sertleşmeye başlamıştır. Partinin bu noktaya gelmesinde liderin rolü çok büyüktür. Günümüzde sivil ana- gelmesinde liderin rolü çok büyüktür. Günümüzde sivil ana- yasa ve Kürt açılımı gibi iki hassas konu ile uğraşan yasa ve Kürt açılımı gibi iki hassas konu ile uğraşan AKP’nin yakın gelecekte büyük bir oy kaybı yaşaması bek- AKP’nin yakın gelecekte büyük bir oy kaybı yaşaması bek- lenmemektedir. lenmemektedir.

34 Çarkoğlu, Ali, The New Generation Pro-İslamists in Turkey, 2006, 34 Çarkoğlu, Ali, The New Generation Pro-İslamists in Turkey, 2006, s.163-167 s.163-167 35 Öniş, Ziya, The Political Economy of Turkey’s Justice and 35 Öniş, Ziya, The Political Economy of Turkey’s Justice and Development Party, 2006, s.2007 Development Party, 2006, s.2007 36 İnsel, Ahmet, “The AKP and normalizing democracy in Turkey”, 36 İnsel, Ahmet, “The AKP and normalizing democracy in Turkey”, South Atlantic Quarterly, 2003, s.255-256 South Atlantic Quarterly, 2003, s.255-256

207 207 Türkiye’de Siyasal Partiler Türkiye’de Siyasal Partiler

AKP’nin Yıllara Göre Oy Dağılımı AKP’nin Yıllara Göre Oy Dağılımı

2002 2007 2011 2002 2007 2011

AKP 34,43 46,58 49,95 AKP 34,43 46,58 49,95

CHP 19,41 20,87 25,94 CHP 19,41 20,87 25,94

MHP 8,35 14,27 13,01 MHP 8,35 14,27 13,01

DYP 9,54 - 0,15 DYP 9,54 - 0,15

ANAP 5,11 - - ANAP 5,11 - -

GP 7,25 3,03 - GP 7,25 3,03 -

DSP 1,22 - 0,25 DSP 1,22 - 0,25

DEHAP 6,14 - - DEHAP 6,14 - -

BAĞIMSIZLAR 0,96 5,23 6,58 BAĞIMSIZLAR 0,96 5,23 6,58

SP 2,49 2,34 1,25 SP 2,49 2,34 1,25

HAS - - 0,76 HAS - - 0,76

DP - 5,41 0,65 DP - 5,41 0,65

BBP 1,02 - 0,74 BBP 1,02 - 0,74

208 208