Rijdschrift Voor De Geschiedenis Van De Cartografie 26STE JAARGANG 2007 NR
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
rijdschrift voor de Geschiedenis van de Cartografie 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 CAERT-THRESOOR Inhoud Redactie Dr. Patricia Alkhoven, dr. Henk Deys, Capt. Hans Kok, Frans Depuydt drs. Sjoerd de Meer, Ron Guleij, drs. Elger Heere, ing. Henk Schipper, drs. Martijn Storms. 1 Aard- en hemelglobes in de Antwerpse schilderkunst Correctie summaries: Francis Herbert (Londen). Peer-reviewers Peter H. Meurer Dr. Marcel van den Broecke, Prof.dr. Frans Depuydt, Prof.dr. Paul Hoftijzer, 9 Een atlas van Gelderland door Jacob van Biesen Prof.dr. Ferjan Ormeling, Prof.dr. Günter Schilder en Dr. Peter van der Krogt. (Arnhem 1672) Internet http://www.maphist.nl/ct (inhoud en samenvattingen vanaf 1982, aanwijzingen voor auteurs, enzovoort). Ferjan Ormeling Secretariaat en Stichting Ondersteuning Caert-Thresoor 12 De Atlas van de Nederlandse Ontdekkingen van Bennet H. Schipper, Faculteit Geowetenschappen, Postbus 80.115,3508 TC Utrecht; en Van Wijk (1829) e-mail: [email protected] Stichting Ondersteuning Caert-Thresoor: ABN Amrote Lisse Rek.nr: 53.33.43.798 15 @ la Carte SOC postadres: p/a J.D.A. Kok, Poelwaai 15,2162 HA Lisse Abonnementen en administratie: Abonnementen (alleen per hele jaargang van vier nummers) € 23,00; 16 Varia Cartographica België € 27,00; buitenland € 35,00. Losse nummers € 8,00. Betaling EU-landen middels bankoverschrijving. 20 Speciale studiedag ter ere van Günter Schilder Overige landen d.m.v. Visa of Mastercard. Opgave van abonnementen, adreswijzigingen en bestellingen van losse nummers aan: Caert-Thresoor, Postbus 68,2400 AB Alphen aan den Rijn, 23 Besprekingen telefoon 0172-444667, fax 0172-440209, e-mail: [email protected] Postbank 5253901, IBAN: NL02PSTB 0005253901, SWIFT/BIC: PSTBNL21 ISSN 0167-4994 26 Nieuwe literatuur en facsimile-uitgaven Copyright Het overnemen of vermenigvuldigen van artikelen is slechts geoorloofd na schriftelijke toestemming van de redactie. Afbeelding omslag: Advertentietarieven Noordwestkust van India. Detail anonieme VOC-kaart Op aanvraag. op perkament ca. 1670. Corpus Christi collectie, De uitgave van dit nummer is mede mogelijk gemaakt door een subsidie Maritiem Museum Rotterdam, invnr. K4073. van de Stichting Historische Cartografie van de Nederlanden. De redactie dankt de onderstaande Vrienden van M. Ostermann, Monnickendam Restauratie en conservering van papier, leer en perkament G. van Loon, Antwerpen • Boeken, in leer en perkament H. Kok, Lisse • Charters en zegels • Prenten en tekeningen • Kaarten en affiches A. de Zeeuw, Zutphen • Massaconservering • Inbinden van rapporten en tijdschriften D. de Pagter, Telluride, USA Ondersteuning bij calamiteiten P. van der Krogt, Delft • Brand- en waterschade • Schimmelbestrijding Bubb Kuyper Auctions, Haarlem • Uw rechtstreekse partner voor gammastraling www.bubbkuyper.com 24 uur bereikbaar op : *3i (o)6 - 53 65 00 07 Brepols Publishers, Turnhout Tijdens kantooruren : +31 (0)492 - 55 39 90 www.brepols.net Uw waardevolle documenten gaan bij ons door vakkundige handen. Boekhandel de Bengel, Dordrecht www.debengel.net Panovenweg 40, 5708 HR Helmond (NL) Tel. : +31 (0)492 - 55 39 90 Leen Helmink, Amersfoort Fax : +31 (0)492 - 55 24 42 www.helmink.com E-mail: info®restauratie-atelierhelmond.nl internet: www.restauratie-atelierhelmond.nl De schilderkunst in de Zuid- en Frans Depuydt Westeuropese Renaissance en Barok zit vol met symbolische afbeeldingen. Zowel portretten als huiselijke interieurs van gegoede Aard- en hemelglobes burgers of van edellieden zijn menigmaal omkranst of versierd met objecten die de mentaliteit en in de de levenssfeer uit de desbetref fende periode moeten illustreren. Niet zelden dragen die sierele- Antwerpse schilderkunst menten een impliciete symboliek in zich en verwijzen ze naar bepaalde kwaliteiten en eigen ven:'der Erdapfel'.2 Het Nürnbergse geschilderde portret in te passen. Deze schappen of alluderen ze op Germanische Nationalmuseum bezit dit ruimtevoorstellingen van de wereld en persoonlijke of tijdsgebonden pronkstuk, dat wellicht niet toevallig in de hemelkoepel zijn een uitdrukking van 1492 tot stand kwam, maar dat nog geen wetenschappelijke activiteit, ook al kenmerken en situaties, die voor gewag maakt van de ophefmakende ont gebruikt de afgebeelde wetenschapper de huidige kunstliefhebber niet dekkingen die in datzelfde jaar Amerika dit instrument niet rechtstreeks, zoals de steeds vanzelfsprekend tot uiting letterlijk op de kaart hadden gezet. Vrij afbeelding in het Rijksmuseum te komen.1 Aard- en hemelglobes vlug nadien volgden aangevulde en Amsterdam van de bioloog Anton van horen ook wel eens tot deze gecorrigeerde versies van deze vorm van Leeuwenhoek door Jan Verkolje (eind categorie van picturale symbolen. ruimtelijke wereldvoorstellingen in Zuid- 17de eeuw). Hier verwijst de globe naar Duitsland en Italië. Ook de Zuidelijke de eruditie van de voorgestelde persoon. Nederlanden, met onder andere de over Een andere keer staat de globe symbool ij de iconografie van aard- of bekende geografen/kosmografen Gemma voor het universele van bijvoorbeeld het hemelglobes is het niet altijd dui Frisius en zijn leerling Gerardus Christendom, onder andere geïllustreerd Bdelijk of deze objecten gewoon Mercator, bleven niet achter.3 Deze door het kunstwerk van Maarten Vos, als sieraden dan wel als werkinstrumen expertise verhuisde kort nadien van met name 'Sint-Lucas schildert het por ten of zelfs als verwijzingen in beeld de zuidelijke- naar de noordelijke tret van de Madonna' (1602) of ver gebracht zijn. In de 16de en 17de eeuw Provincies. De hele 17de 'gouden' eeuw beeldt de globe gewoon de macht van was de interesse voor de nieuwe geogra lang, en ook nadien, produceerden de de geschilderde wereldheerser zoals in fische ontdekkingen bijzonder groot en Hollandse kartografen steeds vernieuwde het werk van Jan IJkens uit 1659 'De dus bijna vanzelfsprekend ook voor de en bijgewerkte globes in allerhande allegorische verheerlijking van de schaalgebonden ruimtelijke voorstellin afmetingen: van zakformaten tot meters- geboorte van een prins' (zie verder). gen en afbeeldingen hiervan in globes en grote exemplaren. Niet alleen aardglobes Typisch ook is de geschilderde 'kunsten kaarten. Het is dan ook niet verwonder werden geconstrueerd maar tevens kamer' van bijvoorbeeld Willem van lijk dat de Nederlanden in die periode, hemelglobes en veelal zelfs beiden Haecht (1628) in het Antwerpse die meteen ook overeenkomt met een samen als globepaar.We wijzen bij deze Rubenshuis, van Adriaen van Stalbemt economische en artistieke bloei van deze gelegenheid er ook op dat de hemelglo (eind 16de eeuw) in het Madrileense gewesten, bijzonder productief waren op bes, met de afbeelding van de toen Museo del Prado of nog van verschillen het vlak van zowel de constructie van gekende sterren en sterrenbeelden, een de leden van de schildersfamilie die wetenschappelijke instrumenten als voorstelling zijn van de hemelkoepel, Francken in het begin van de 17de eeuw, van de voorstelling ervan op hun schil- bekeken van buitenaf. Dit geeft dus een waarvan enkele werken hangen in het dersdoeken. spiegelbeeld van wat wij normaliter zien Brusselse Koninklijk Museum voor De algemeen aanvaarde primeur van de als we naar de hemelkoepel kijken. Schone Kunsten van België. Telkens aardglobe-constructie in Europa wordt Tal van voorbeelden zijn gekend van wordt op deze doeken de globe discreet aan de Duitse Martin Behaim toegeschre- schilderwerken waarop diplomaten, opgesteld aan de rand of in een hoek geleerden of kunstenaars zijn afgebeeld van het kunstwerk, maar meestal met in het gezelschap van aard- of hemelglo duidelijke belangstelling van omstaan- F. Depuydt is Emeritus Professor bes. Denken we maar aan Hans Holbeins ders. aan de KULeuven. Hij was belast 'Die Gesandten' van 1533 (National We beperken ons hier verder tot de met de opleiding cartografie en Gallery, Londen), Jan Vermeers schilderwerken van de vaste collectie doceerde aan de faculteiten Geo- f*s 'Astronoom' van 1669 (Stüdelsches van het Koninklijk Museum voor wetenschappen, Ingenieursweten Kunstintitut, Frankfurt a.M.) of 'La fon Schone Kunsten te Antwerpen, waarin schappen, Biowetenschappen en dation de l'Académie des Sciences' van aard- en hemelglobes expliciet in beeld Historische Wetenschappen. Mo Henri Testelin uit ca. 1680 (Musée gebracht zijn. Ze worden hier chronolo 4 menteel houdt hij zich nog bezig Versailles). Ook in Vlaanderen kenden gisch ten tonele gevoerd, waarbij de aan met de Archeologische kartering de grafische kunstenaars deze gewoonte dacht alleen wordt toegespitst op de en de historische cartografie. om globes in de werkkamer van het mogelijke herkomst van de afgebeelde CAERT-THRESOOR 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 1a. Legende van St.-Christoffelvan de Zuidnederlandse school, ca. 1550: totaalbeeld wereld- of hemelbollen, die hiervoor continent'Amerika in beeld te brengen model stonden. omdat de contouren nog al te zeer onze ker waren. Antwerpen, dat toentertijd 'De legende van Sint-Christoffel', het Westeuropese centrum was van de Zuidnederlandse school, ca. 1550 cartografie en ook op economisch en artistiek niveau van zeer grote betekenis Dit olieverfschilderij op hout van 69 bij was, zou mogelijk ook de leverancier 118 cm (fig.l) stelt een passage voor uit kunnen geweest zijn van het globemodel. St.-Christoffels leven cf. de Legende Met Leuven als West-Europees weten Aurea.5 In het linkergedeelte van het schappelijk centrum, ook van de globe schilderij steekt de heilige de rivier over constructie, is het aangewezen dat we in met de wereld