rijdschrift voor de Geschiedenis van de Cartografie 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 CAERT-THRESOOR Inhoud Redactie Dr. Patricia Alkhoven, dr. Henk Deys, Capt. Hans Kok, Frans Depuydt drs. Sjoerd de Meer, Ron Guleij, drs. Elger Heere, ing. Henk Schipper, drs. Martijn Storms. 1 Aard- en hemelglobes in de Antwerpse schilderkunst Correctie summaries: Francis Herbert (Londen).
Peer-reviewers Peter H. Meurer Dr. Marcel van den Broecke, Prof.dr. Frans Depuydt, Prof.dr. Paul Hoftijzer, 9 Een atlas van Gelderland door Jacob van Biesen Prof.dr. Ferjan Ormeling, Prof.dr. Günter Schilder en Dr. Peter van der Krogt. (Arnhem 1672) Internet http://www.maphist.nl/ct (inhoud en samenvattingen vanaf 1982, aanwijzingen voor auteurs, enzovoort).
Ferjan Ormeling Secretariaat en Stichting Ondersteuning Caert-Thresoor 12 De Atlas van de Nederlandse Ontdekkingen van Bennet H. Schipper, Faculteit Geowetenschappen, Postbus 80.115,3508 TC Utrecht; en Van Wijk (1829) e-mail: [email protected] Stichting Ondersteuning Caert-Thresoor: ABN Amrote Lisse Rek.nr: 53.33.43.798 15 @ la Carte SOC postadres: p/a J.D.A. Kok, Poelwaai 15,2162 HA Lisse Abonnementen en administratie: Abonnementen (alleen per hele jaargang van vier nummers) € 23,00; 16 Varia Cartographica België € 27,00; buitenland € 35,00. Losse nummers € 8,00. Betaling EU-landen middels bankoverschrijving. 20 Speciale studiedag ter ere van Günter Schilder Overige landen d.m.v. Visa of Mastercard. Opgave van abonnementen, adreswijzigingen en bestellingen van losse nummers aan: Caert-Thresoor, Postbus 68,2400 AB Alphen aan den Rijn, 23 Besprekingen telefoon 0172-444667, fax 0172-440209, e-mail: [email protected] Postbank 5253901, IBAN: NL02PSTB 0005253901, SWIFT/BIC: PSTBNL21
ISSN 0167-4994 26 Nieuwe literatuur en facsimile-uitgaven Copyright Het overnemen of vermenigvuldigen van artikelen is slechts geoorloofd na schriftelijke toestemming van de redactie.
Afbeelding omslag: Advertentietarieven Noordwestkust van India. Detail anonieme VOC-kaart Op aanvraag. op perkament ca. 1670. Corpus Christi collectie, De uitgave van dit nummer is mede mogelijk gemaakt door een subsidie Maritiem Museum Rotterdam, invnr. K4073. van de Stichting Historische Cartografie van de Nederlanden.
De redactie dankt de onderstaande Vrienden van
M. Ostermann, Monnickendam Restauratie en conservering van papier, leer en perkament G. van Loon, Antwerpen • Boeken, in leer en perkament H. Kok, Lisse • Charters en zegels • Prenten en tekeningen • Kaarten en affiches A. de Zeeuw, Zutphen • Massaconservering • Inbinden van rapporten en tijdschriften D. de Pagter, Telluride, USA Ondersteuning bij calamiteiten P. van der Krogt, Delft • Brand- en waterschade • Schimmelbestrijding Bubb Kuyper Auctions, Haarlem • Uw rechtstreekse partner voor gammastraling www.bubbkuyper.com 24 uur bereikbaar op : *3i (o)6 - 53 65 00 07 Brepols Publishers, Turnhout Tijdens kantooruren : +31 (0)492 - 55 39 90 www.brepols.net Uw waardevolle documenten gaan bij ons door vakkundige handen. Boekhandel de Bengel, Dordrecht www.debengel.net Panovenweg 40, 5708 HR Helmond (NL) Tel. : +31 (0)492 - 55 39 90 Leen Helmink, Amersfoort Fax : +31 (0)492 - 55 24 42 www.helmink.com E-mail: info®restauratie-atelierhelmond.nl internet: www.restauratie-atelierhelmond.nl De schilderkunst in de Zuid- en Frans Depuydt Westeuropese Renaissance en Barok zit vol met symbolische afbeeldingen. Zowel portretten als huiselijke interieurs van gegoede Aard- en hemelglobes burgers of van edellieden zijn menigmaal omkranst of versierd met objecten die de mentaliteit en in de de levenssfeer uit de desbetref fende periode moeten illustreren. Niet zelden dragen die sierele- Antwerpse schilderkunst menten een impliciete symboliek in zich en verwijzen ze naar bepaalde kwaliteiten en eigen ven:'der Erdapfel'.2 Het Nürnbergse geschilderde portret in te passen. Deze schappen of alluderen ze op Germanische Nationalmuseum bezit dit ruimtevoorstellingen van de wereld en persoonlijke of tijdsgebonden pronkstuk, dat wellicht niet toevallig in de hemelkoepel zijn een uitdrukking van 1492 tot stand kwam, maar dat nog geen wetenschappelijke activiteit, ook al kenmerken en situaties, die voor gewag maakt van de ophefmakende ont gebruikt de afgebeelde wetenschapper de huidige kunstliefhebber niet dekkingen die in datzelfde jaar Amerika dit instrument niet rechtstreeks, zoals de steeds vanzelfsprekend tot uiting letterlijk op de kaart hadden gezet. Vrij afbeelding in het Rijksmuseum te komen.1 Aard- en hemelglobes vlug nadien volgden aangevulde en Amsterdam van de bioloog Anton van horen ook wel eens tot deze gecorrigeerde versies van deze vorm van Leeuwenhoek door Jan Verkolje (eind categorie van picturale symbolen. ruimtelijke wereldvoorstellingen in Zuid- 17de eeuw). Hier verwijst de globe naar Duitsland en Italië. Ook de Zuidelijke de eruditie van de voorgestelde persoon. Nederlanden, met onder andere de over Een andere keer staat de globe symbool ij de iconografie van aard- of bekende geografen/kosmografen Gemma voor het universele van bijvoorbeeld het hemelglobes is het niet altijd dui Frisius en zijn leerling Gerardus Christendom, onder andere geïllustreerd Bdelijk of deze objecten gewoon Mercator, bleven niet achter.3 Deze door het kunstwerk van Maarten Vos, als sieraden dan wel als werkinstrumen expertise verhuisde kort nadien van met name 'Sint-Lucas schildert het por ten of zelfs als verwijzingen in beeld de zuidelijke- naar de noordelijke tret van de Madonna' (1602) of ver gebracht zijn. In de 16de en 17de eeuw Provincies. De hele 17de 'gouden' eeuw beeldt de globe gewoon de macht van was de interesse voor de nieuwe geogra lang, en ook nadien, produceerden de de geschilderde wereldheerser zoals in fische ontdekkingen bijzonder groot en Hollandse kartografen steeds vernieuwde het werk van Jan IJkens uit 1659 'De dus bijna vanzelfsprekend ook voor de en bijgewerkte globes in allerhande allegorische verheerlijking van de schaalgebonden ruimtelijke voorstellin afmetingen: van zakformaten tot meters- geboorte van een prins' (zie verder). gen en afbeeldingen hiervan in globes en grote exemplaren. Niet alleen aardglobes Typisch ook is de geschilderde 'kunsten kaarten. Het is dan ook niet verwonder werden geconstrueerd maar tevens kamer' van bijvoorbeeld Willem van lijk dat de Nederlanden in die periode, hemelglobes en veelal zelfs beiden Haecht (1628) in het Antwerpse die meteen ook overeenkomt met een samen als globepaar.We wijzen bij deze Rubenshuis, van Adriaen van Stalbemt economische en artistieke bloei van deze gelegenheid er ook op dat de hemelglo (eind 16de eeuw) in het Madrileense gewesten, bijzonder productief waren op bes, met de afbeelding van de toen Museo del Prado of nog van verschillen het vlak van zowel de constructie van gekende sterren en sterrenbeelden, een de leden van de schildersfamilie die wetenschappelijke instrumenten als voorstelling zijn van de hemelkoepel, Francken in het begin van de 17de eeuw, van de voorstelling ervan op hun schil- bekeken van buitenaf. Dit geeft dus een waarvan enkele werken hangen in het dersdoeken. spiegelbeeld van wat wij normaliter zien Brusselse Koninklijk Museum voor De algemeen aanvaarde primeur van de als we naar de hemelkoepel kijken. Schone Kunsten van België. Telkens aardglobe-constructie in Europa wordt Tal van voorbeelden zijn gekend van wordt op deze doeken de globe discreet aan de Duitse Martin Behaim toegeschre- schilderwerken waarop diplomaten, opgesteld aan de rand of in een hoek geleerden of kunstenaars zijn afgebeeld van het kunstwerk, maar meestal met in het gezelschap van aard- of hemelglo duidelijke belangstelling van omstaan- F. Depuydt is Emeritus Professor bes. Denken we maar aan Hans Holbeins ders. aan de KULeuven. Hij was belast 'Die Gesandten' van 1533 (National We beperken ons hier verder tot de met de opleiding cartografie en Gallery, Londen), Jan Vermeers schilderwerken van de vaste collectie doceerde aan de faculteiten Geo- f*s 'Astronoom' van 1669 (Stüdelsches van het Koninklijk Museum voor wetenschappen, Ingenieursweten Kunstintitut, Frankfurt a.M.) of 'La fon Schone Kunsten te Antwerpen, waarin schappen, Biowetenschappen en dation de l'Académie des Sciences' van aard- en hemelglobes expliciet in beeld Historische Wetenschappen. Mo Henri Testelin uit ca. 1680 (Musée gebracht zijn. Ze worden hier chronolo 4 menteel houdt hij zich nog bezig Versailles). Ook in Vlaanderen kenden gisch ten tonele gevoerd, waarbij de aan met de Archeologische kartering de grafische kunstenaars deze gewoonte dacht alleen wordt toegespitst op de en de historische cartografie. om globes in de werkkamer van het mogelijke herkomst van de afgebeelde
CAERT-THRESOOR 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 1a. Legende van St.-Christoffelvan de Zuidnederlandse school, ca. 1550: totaalbeeld
wereld- of hemelbollen, die hiervoor continent'Amerika in beeld te brengen model stonden. omdat de contouren nog al te zeer onze ker waren. Antwerpen, dat toentertijd 'De legende van Sint-Christoffel', het Westeuropese centrum was van de Zuidnederlandse school, ca. 1550 cartografie en ook op economisch en artistiek niveau van zeer grote betekenis Dit olieverfschilderij op hout van 69 bij was, zou mogelijk ook de leverancier 118 cm (fig.l) stelt een passage voor uit kunnen geweest zijn van het globemodel. St.-Christoffels leven cf. de Legende Met Leuven als West-Europees weten Aurea.5 In het linkergedeelte van het schappelijk centrum, ook van de globe schilderij steekt de heilige de rivier over constructie, is het aangewezen dat we in met de wereld op zijn schouders. Dit deze middens het betreffende model was toentertijd, sinds de 14de eeuw, een moeten gaan zoeken. zeer gebruikelijk attribuut van deze Reeds in de jaren 1526-27 graveerde de wadende heilige, die aldus door verschil Leuvense instrumentenmaker en goud lende Vlaamse meesters werd voorge smid Gaspard van der Heyden kaartseg- steld; op de gedragen aardglobe zat dik menten, getekend door een zekere wijls nog het kindjezus er bovenop, Monachus (zie verder), die op een globe zoals op het doek van Jan Wellens Cock van bepleisterde papier-maché werden van 1540.6 De bij benadering 9 cm grote opgeplakt. Ook professor Gemma Frisius geschetste globe wordt weerkaatst in het zou daartoe opdracht gegeven hebben, rivierwater en geeft een vermoedelijk uitgaande van de basistekening van getrouw beeld van het toen gekende Mercator.7 Weliswaar kende men in oostelijke halfrond (fig. 2). Het gebied Antwerpen ook de wijdverspreide Zuid- tussen de oostkust van Afrika en de duitse uitgaven van de Johann Schöner Indonesische archipel, met in het cen globes, de enige die uitgingen van trum de Indische oceaan, is herkenbaar gedrukte segmenten, of de creaties van weergegeven. Het globale beeld spoort de Mechelse minderbroeder Franciscus meteen aan om te zoeken naar het glo Monachus, maar het wereldbeeld van 1b. Legende van St.-Christoffel van de bemodel dat de kunstenaar hiertoe deze beide geleerden week wel enigszins Zuidnederlandse school, ca. 1550, detail gebruikt heeft. Wellicht heeft de tekenaar af van wat het schilderij ons laat vermoe St-Christoffel met globe zich niet laten verleiden om het 'nieuwe den. Inderdaad, Monachus is weliswaar
26STE JAARGANG 2007 NR. 1 CAERT-THRESOOR de eerste die een groot zuidelijk conti inderdaad ook in die juiste positie dat overwicht migreren van Leuven naar nent benoemde, zoals dit ook in beeld deze indrukwekkende rivier geschetst is Leiden en het commerciële centrum van gebracht is door de Vlaamse schilder, op het werk van de Vlaamse meester- Antwerpen naar Amsterdam. Het is de maar van een driehoekvormig Indië was schilder. Het verschil echter met historische overgangsperiode na de slui bij hem nog geen sprake;Amerika en Ptolemaeus is dat Ptolemaeus nog steeds ting van de Antwerpse haven (1585) in Azië zag hij ook wel als één continent, de omsluiting van de Indische oceaan de Spaanse Nederlanden en de oprich maar dat kunnen we jammer genoeg niet veronderstelde door een landmassa die ting van de Verenigde Oostindische nagaan op het schilderij. Zijn grote rivaal Oost-Azië met Afrika verbindt, een idee Compagnie (1602), die in het noorden Gemma Frisius werkte samen met dat in het kunstwerk niet meer is weer meer bloei en welstand bracht. Jodocus Mercator aan zowel een hemel- als een houden. Hondius uit Wakken trekt met zijn zwa aardglobe. Die zouden in de jaren 1536-37 We kunnen dus aannemen dat de ger de graveur Petrus Kaerius (Pieter van tot stand gekomen zijn, na een eerste Vlaamse schilder beroep deed op een in den Keere uit Gent) naar het noorden - kosmografische wereldvoorstelling op Vlaanderen verspreide aardglobe, die na eerst een ommetje over Londen - en een aardglobe van enkele jaren eerder zeer waarschijnlijk een verdwenen vormt samen met ondermeer de families waarop eveneens sterrenbeelden gepro Frisiusglobe moet zijn van 1536, die een Blaeu,Janssonius en van Langren de jecteerd waren. Van deze laatste is echter diameter had van 37 cm, maar die hier nieuwe kern van de kaart-, atlas- en niets teruggevonden, zoals trouwens ook weliswaar op het schilderij tot ongeveer globeproductie. Arnold Floris van Langren niet van Monachus zijn creaties. Ze zou één vierde is herleid. Als dat zo is zouden en zijn zoon Michael migreren weliswaar den alle ongeveer hetzelfde formaat we daaruit eveneens mogen afleiden dat zuidwaarts naar Brussel, op de vlucht gehad hebben als bij Schoner: 27 cm van het kunstwerk zeker na 1536 zou zijn voor hun Hollandse schuldeisers, maar Mercators producten van 1541 en 1551, gecreëerd. toch blijft de hoofdproductie van aard respectievelijk aard- en hemelglobe, zijn en hemelglobes vanaf nu in de Noorde er nog enkele tientallen exemplaren lijke Provincies. De Antwerpenaren wereldwijd bekend.8 Ze zijn 4 cm groter 'Sint-Lucas schildert het portret van Gerard en Cornelis de Jode, vader en dan Frisius' creaties, waarvan alleen nog de Madonna', Maarten De Vos, l602 zoon, en de uit Utrecht afkomstige één aardglobe van 1536 bestaat in het Roomse priester Franciscus Haraeus heb Weense Globenmuseum van de Österrei• Deze Antwerpse schilder maakte op ben eveneens enige activiteit in verband chische Nationalbibliothek met een dia 70-jarige leeftijd dit altaarstuk op hout met globes ontwikkeld in het zuiden, meter van 37 cm. met afmetingen 270 x 217 cm (fig.3). maar van ernstige commerciële versprei Een ander, intussen vernietigd, Frisius- Het is een heel klassiek werk met cen ding van hun producten is gewoon geen exemplaar is indertijd goed bestudeerd traal rechts en meer op het achterplan sprake, zeker niet vóór 1600. De uitgeve geweest,9 waardoor we het ons goed een hemelglobe van zowat 21 cm diame rij Plantijn-Moretus verkocht weliswaar voor de geest kunnen halen en een vrij ter, staande op een tafel, die tegen de ook globes, maar het waren meestal behoorlijke vergelijking kunnen maken wand aan geplaatst is. Een opengeslagen oudere producten van o.a. Mercator.11 met het wel gekende beeld van Mercators boek, de bijbel, staat ernaast op een leze Als we aannemen dat Maarten de Vos globe. Vooreerst in verband met Zuid- en naar opgesteld. De globe zelf (fig o is in voor zijn schilderscompositie een actue Zuidoost-Azië: de meningen van beide werkelijkheid bijna dubbel zo groot dan lere globe verkoos dan wat Frisius of geleerden liepen enigszins uiteen,10 op het paneel, gezien de verhouding tot Mercator geproduceerd hadden en we zodat men op basis daarvan het geschil de omringende personen en objecten. bemerken daarbij op zijn schilderij de derde beeld van de Vlaamse schilder een De globe wordt gedragen door - wat Hollandse globestoel, dan kunnen we ons duidiger kan interpreteren. De Afrikaanse men noemt - een Hollandse stoel of inderdaad concentreren op de productie, oostkust met aansluitend het eiland montuur, bestaande uit een horizonring, die uitging van de vermelde cartografen- Madagascar, het grote zuidelijke 'terra die ondersteund wordt door vermoede families. Omwille van de inhoudelijke incognita' en het Indisch driehoekig con lijk vier verticale gedraaide houten poot voorstellingswijze van de sterrenbeelden tinent zijn voor beiden gelijkaardig uitge jes, die op hun beurt gewoonlijk op een en de grootte van de globe zelf sluiten tekend geweest. Het vermoedelijke Sri ronde of veelhoekige basisplaat zijn we een aantal andere minder bekende en Lanka, het oude Taprobana Insula, lijkt gemonteerd. Een messing meridiaanring meer bescheiden globeproducenten uit weliswaar wat overdreven groot op het past in de horizonring en bezit aan de zoals Joannes Oterschaden of Christoph kunstwerk voor te komen, wat dan eer hemelpool een uurring, ogenschijnlijk Jamnitzer, alsook de pas vermelde der een terugblik is op de Ptolemeus- met wijzer. De astronomische sterren Haraeus en De Jode. voorstelling van dit gebied. Of wordt beelden zijn ingekleurd en de sterren Jacob Floris en zoon Arnold Floris van hier Sumatra bedoeld? Ook het geschil worden geaccentueerd door lichtende Langren produceerden reeds in 1586, derde vaartuig in de Indische oceaan omkransingen, zoals op enkele ons nog te Amsterdam, een hemelglobe van lijkt wat te zeer uitgerekt om overeen te bekende hemelglobes voorkomen. Een 32 cm diameter. Later (ca. 1630) gaf komen met de toen gangbare voorstel onleesbare cartouche tussen de Ursa Arnold nieuwe bijgewerkte versies uit ling op kaart. Wat op het schilderij ver Major (Grote Beer) en Auriga (Voerman) met een diameter van 52,5 cm. Ook moedelijk de Ganges voorstelt, plaatst draagt het geheim van de globemaker. Jodocus Hondius zou, toen hij nog in Mercator foutief ten oosten van Achter- Het begin van de 17de eeuw luidt de Londen vertoefde, in concurrentie met Indië, terwijl Frisius die rivier correcter verschuiving in van het zwaartepunt van van Langren, in 1592 een exemplaar (34 tekent tussen Voor- en Achter-Indië, zoals zowel de kaartproductie als van de glo- cm) gecreëerd hebben.12 Daaruit zou hij trouwens ook al veel vroeger door bemakerij. De zuidelijke provincies zien dan ook later in 1600 een 35,5 cm-globe Ptolemaeus gesuggereerd werd. Het is het wetenschappelijke cartografische hebben afgeleid, die weliswaar ook werd
CAERT-THRESOOR 26STE JAARGANG 2007 NR. 1**31 jfi- IHK3H* ' 'À- '"'•:' • ? M ~-t-^^S§HK * BHf -W« Kin ," • ' H 1 •V ^^btnttu-b H/M -^••••KPW• /- 2b. St. Lucas schildert het portret van de Madonna van Maarten De Vos, 1602, detail hemelglobe de globe van Jodocus Hondius Sr.: zijn tweede uitgave van 1600 in Amsterdam met een diameter van 35,5 cm of mis schien nog eerder zijn 21 cm-globe van een jaar later. Dit vermoeden wordt nog versterkt door het feit dat hij ze reali seerde in samenwerking met de Antwerpse uitgever J.B Vriendt. Is het toeval dat de geschilderde globe precies hetzelfde formaat heeft als de laatstver- noemde bol van 21 cm, zodat grafische overname op het doek eenvoudiger werd? 2a. St. Lucas schildert het portret van de Madonna van Maarten De Vos, 1602: totaalbeeld 'Allegorische verheerlijking geïnspireerd door de hemelglobe van de zuidelijke was toentertijd minder van de geboorte van een prins', Blaeu. Picturaal lijken ze alle op het goed bekend. De sterrrenbeelden en de Joannes IJkens, 1659 geschilderde exemplaar van Maarten de samenstellende sterren waren dan meest Vos. Beide zonen van Jodocus en zijn al gebaseerd op de recentste bevindin Jan IJkens was net als zijn vader Melchior schoonzoon Johannes Janssonius zouden gen van de Deense grootmeester Tycho ook beeldhouwer te Antwerpen. Het samen met Adriaen Veen, respectievelijk Brahe, de belangrijkste astronoom uit de geschilderde doek van 167 bij 232 cm Abraham Goos het werk van Jodocus late 16de eeuw. Deze verwijzing stond moet een verheerlijking zijn van de Hondius sr. voortzetten. zeer dikwijls ook vermeld in de cartou Spaanse koninklijke familie, omringd Er is weinig twijfel hierover dat het werk che, maar hier heeft de schilder enkel de door meerdere allegorische figuren (fig. van Maarten de Vos op één van de titel van de cartouche effectief weerge 5). Op de achtergrond, op een podium, is bovengenoemde producties gebaseerd geven en verder alleen maar een tekst een vrij grote globe opgesteld die in zou zijn, althans die van vóór 1600. gesuggereerd! 'Globus coe[lestibus]' is werkelijkheid een diameter van ongeveer Vooral bij hemelglobes is het picturale ook meestal de aanhef van de cartouche 80 cm heeft (op het schilderij ca. 35 cm) aspect bij alle tijdgenoten nogal gelijklo tekst in Hondius' hemelglobes. De overi en bedoeld lijkt te zijn om de Spaanse pend. Daar komt nog bij dat ook hier de ge teksten zijn in het Latijn, wat gebrui bezittingen in Afrika en Latijns Amerika kunstschilder zelf zijn eigen fantasie kelijk was voor die tijd. Zo lezen we te etaleren. Amerika ligt weliswaar letter zodanig kon laten werken of zijn eigen Circulus [equinoctialis] en enkele ster lijk in de schaduw en zijn westkust be penseeltrek tot uiting bracht dat eendui renbeelden zoals Ursus Major, Cancer, vindt zich voorbij de globeronding, zodat dige toewijzing bijzonder moeilijk Orion, etc. Al deze gegevens en vooral de toen nog gebrekkige continentsvorm wordt. Veiligheidshalve heeft de schilder de gedrapeerde onderrandversiering van niet kan afgelezen worden van het kunst de noordelijke sterrenhemel afgebeeld; de cartouche doet ons sterk geloven in werk (fig.6). 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 4 CAERT-THRESOOR De eerste helft van de 17de eeuw bevestigt van Hondius van 1613 (53 cm) zouden zijn.14 Het lijkt dan ook weinig waar de suprematie van de Noord-Nederlandse in dat opzicht in aanmerking kunnen schijnlijk dat één van die exemplaren cartografen en globemakers. De reeds komen. Het draagstel of stoel is in elk model zou gestaan hebben voor de gra vermelde familiegeneraties blijven de geval van het Hollandse type. De Engelse fiek van Jan IJkens. De meest logische globemarkt beheersen. Het relatief grote voet, waarbij de meridiaanring op één verwijzing lijkt ons naar Arnold van formaat van de globe op het doek van enkele poot steunt, laat dus een aantal Langren, waarbij een wat vereenvoudigd IJkens zou de neiging verwekken alleen vreemde exemplaren uitsluiten. Enkele geografisch beeld werd geschetst door bij dié producenten te zoeken, die derge details wijzen er wellicht op dat we iets de kunstschilder en waarbij hij vooral de lijk omvangrijke voorstellingen hebben concreter kunnen zijn. Het herkenbaar Spaanse gebieden van Afrika (centraal in gemaakt. Dan denkt men onwillekeurig en leesbaar rondschrift van bijvoorbeeld het beeld extra belicht!) letterlijk in het aan de 68 cm-grote aardglobe van Willem de Oceanus Aethiopicus (Atlantische zonnetje wilde plaatsen. Bijkomend argu Jansz Blaeu die vanaf 1617 verschillende Oceaan) laat de directe Vlaamse volgelin ment voor deze veronderstelling is het edities op zijn naam zet en samen met gen van Mercator (zoals bijv. Hondius), feit dat Arnold Floris van Langren in 1608 zijn zoon de productie ervan gedurende meester in dit soort schrift, eerder in naar Antwerpen en uiteindelijk in Brussel 65 jaar volhoudt.13 Ook Van Langrens aanmerking komen dan bijvoorbeeld terechtkwam en zich 'Sphérographe de aardglobes vanaf 1589 (52,5 cm) of die Blaeu en zijn omgeving. De weinige leurs Altesses' (Albrecht en Isabella) detaillering van het geografische beeld mocht noemen! Ook kan de geschilder zou dan ook kunnen laten vermoeden de globe één van de afgeleide producten dat kleinere globeformaten, waarbij een zijn (heruitgaven) van Hondius jr. of van meer gegeneraliseerd beeld tot uiting Kaerius/Plancius die door Johannes komt, in aanmerking zouden kunnen Janssonius, schoonzoon van Hondius sr., komen. Zo bestaan er bijvoorbeeld - werden uitgevoerd. naast de kleinere modellen van de voor noemde globemakers - van Gulielmus Nicolai, een in Frankrijk wonende 'Het atelier van de schilder', Gerard Antwerpenaar, of van de Friese Pybe Thomas, ca. 1700 Wouters kleinere modellen, die echter slechts van gering belang waren. Ook Dit doek vormt samen met het volgend buitenlandse globes, die in Nederland op werk een tweeluik. Elk van deze olieverf de markt gebracht werden moeten mis schilderijen (fig.7 en 9) is 66 x 84 cm schien mee overwogen worden, zoals die groot en werd door de Antwerpse kun van Matthäus Greuter uit Frankrijk. Geen stenaar Gerard Thomas verwezenlijkt van die globes vindt men in de Zuide toen hij ongeveer 50 jaar oud was. Op de lijke Nederlanden nu nog terug. Dit is rand van het beeld, in de benedenhoek ook het geval voor andere globes, die links, staat een relatief grote hemelglobe 3b. Allegorische verheerlijking van de geboorte thans in Nederland nog aanwezig zijn opgesteld, waarop een jongen een van een prins van Jan IJkens, 1659, detail globe maar in Vlaanderen niet terug te vinden bepaald sterrenbeeld aanwijst. In werke lijkheid moet deze globe zowat een zeventigtal cm groot geweest zijn; op het doek heeft hij maar ongeveer 10 cm doorsnede. Met een hoekpasser meet de jongen de afstand of hoek tussen het sterrenbeeld 'de kreeft' en 'de leeuw': een bepaalde symboliek of toespeling op de verjaardag van iets of iemand? De hemelglobe is één van de artistieke accessoires van het atelier, naast antieke beelden, een grote vaas enz. Het enige verschil met de overige sieraden is dat iemand heel expliciet de globe aanwijst (fig. 8) en op die manier wordt iets nadrukkelijker de openheid of de erudi tie van de schilder in het licht gesteld. In de tweede helft van de 17de eeuw is het westerse geografische beeld van de continentsgrenzen vrij goed bekend dankzij de verbeterde lengtemetingen, het binnenland van grote delen van Afrika, Zuid-Amerika en Centraal-Azië weliswaar heel wat minder. Heruitgaven van kaarten en atlassen waren kenmer 3a. Allegorische verheerlijking van de geboorte van een prins van Jan IJkens, 1659: totaalbeeld kend voor de Nederlanden en echte ver- CAERT-THRESOOR 5 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 4a. Het atelier van de schildervart Gerard Thomas, ca. 1700: totaalbeeld ding, respectievelijk invloed, kwam van thans nog bekend zijn in Nederland en de opeenvolgende cosmografengenera- België en afkomstig zijn van een twintig ties Cassini. Hierdoor kreeg ook de astro tal uitgevers, is meer dan 40% afkomstig nomie, naast de cartografie, een flinke van de Valk-familie!18 duw voorwaarts.15 Rond die tijd doet Veronderstellen we dat de kunstenaar Johannes Hevelius in het Danzig-observa- Gerard Thomas beroep deed op een torium van Polen merkwaardige nieuwe recente hemelglobe, dan is het niet astronomische vaststellingen. Dit leidt denkbeeldig dat hij trots was de pas uit logischerwijze tot betere hemelglobes en gegeven globe van Valk (in 1700) - met een grotere belangstelling voor het heel enkele nieuwe sterrenbeelden - te kun al.16 Is dit de reden waarom we op de nen weergeven in zijn werk. Weliswaar beide laatste schilderijen hier in studie was de Valk-globe van het jaar 1700 maar een voorkeur voor de sterrenhemel kun 23 cm groot en die van 1707 39 cm, nen vaststellen? maar misschien wist Thomas wel dat er In de Nederlanden was het de familie grotere modellen bestonden zoals bij Valk, die de eer hoog hield op het vlak voorbeeld die van Coronelli (één van van de 'planeetspheren '. Vincenzo 108 cm en zelfs één van 385 cm diame Coronelli, een Italiaanse franciscanerpa ter)!19 Toch maakte Thomas er geen ter, maakte weliswaar in de tweede helft gebruik van, zo menen we, omdat Valks 4b. Het atelier van de schildervan Gerard Thomas, van de 17de eeuw in heel Europa furore globes, in tegenstelling tot oudere glo ca. 1700: detail globe met aanwijzende man met zijn soms reuzengrote globes, behal bes, het sterrenbeeld Lynx al in beeld ve in de Nederlanden, omdat de realisa (wellicht een nieuw-benoemd beeld) had ties van Gerard Valk en zoon Leonard gebracht, daar waar op het schilderij een nieuwing bleef achterwege, waardoor de inhoudelijk geenszins moesten onder cartouche te vinden is. Normaliter ver Nederlanden op dat vlak hun leidersposi doen voor die van de Italiaanse concur wacht men een dergelijke cartouche op tie verloren. Dat was anders in Frankrijk rent. Hun globes overheersten de toen een plaats waar enigszins wat ruimte waar onder impuls van Lodewijk XIV de malige markt in de Nederlanden.17 Dit voorkomt. Dit was het geval voor oudere Académie Royale des Sciences in 1666 wordt geïllustreerd door het volgende. globes, waar dit sterrenbeeld nog niet werd opgericht en vrij vlug onder lei Van zowat 200 globes van vóór 1750, die voorkwam. Daarom menen we hier eer- 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 CAERT-THRESOOR der te doen te hebben met een oudere omtrent dit schilderij (fig. 9) en de voor de. Daarbij is de globe zelf hier iets globe van Hondius.Van Langren of Blaeu. gestelde globe in het bijzonder (fig. 10). anders gedraaid, maar het getoonde Iets concreter kunnen we stellen dat wat Op een zelfde manier als hierboven gaat globeveld is identiek, wat eveneens het de positie en de vorm van de cartouche het om een hemelglobe, die in dit geval geval is voor de cartouche. Ook hier aangaat, de voorkeur zou gaan naar deze echter meer centraal is gepositioneerd wordt weerom de aandacht van de laatste (Blaeu's 34 cm-globe).20 De 35,5 cm door de kunstenaar. Het is zelfs zeer en de 53,5 cm-globe van Hondius geven opvallend dat een arbeidende beeldhou we ook nog wel enige kans omdat ze - wer (leerling?) veel meer naar de hoek zoals we eerder zagen - gebaseerd zijn van het werk is verwezen, daar waar in op die van Blaeu, zeker als we daarbij het vorige werk de globe werd geëxpo bedenken dat de kunstschilder Thomas seerd. Volgens sommigen zou de globe mogelijk zich wat artistieke vrijheid per gewoon als een signatuur van Thomas mitteerde. Dus zou de Valk-globe hier net beschouwd moeten worden.21 Weer te laat gekomen zijn om nog in Thomas' anderen zien hem als een symbool voor werk te zijn opgenomen. Is dit dan de harmonie in de natuur tegenover de mogelijk een aanwijzing dat dit schilderij antieke beelden, die de harmonie van de niet later dan in 1700 is gerealiseerd? door mensen gemaakte objecten moeten Verder onderzoek zou dit moeten kun vastleggen.22 Het gaat hier om dezelfde nen uitwijzen! globe als in het pas besproken pendant, waarbij de Hollandse stoel beter tot uiting komt dan in het vorige werk. Ook 'Het atelier van een beeldhouwer', de horizonring, de meridiaanring en hier Gerard Thomas, ca. 1700 op de uurring met wijzer zijn duidelijk aanwezig. De weergave van het onder Als pendant van het bovenvermelde stel of stoel komt overeen in beide geval kunstwerk, kunnen we hier enkel een len; m.a.w. het gezichtspunt, van waaruit 5b. Het atelier van een beeldhouwer van Gerard paar aanvullende opmerkingen maken de draagstoel wordt bekeken is hetzelf Thomas, detail van globe met ontmantelende man 5a. Het atelier van een beeldhouwer van Gerard Thomas: totaalbeeld CAERT-THRESOOR 7 26STE JAARGANG 2007 NR. museumbezoeker getrokken op de globe H&S- Utrecht, 231 blz. rulers, or in paintings of scientific, cultural door een man die de indruk geeft dat hij Krogt, Peter van der, 1993: Globi Neerlandici, environments, or in living rooms significantly het laken, waarmee de globe was afge H&S- Utrecht, 647 blz. decreases. dekt, expliciet er afneemt om zo de ster Pelletier, M„ 1980: Les globes de Louis XIV à renhemel aan de kijker te exposeren. Beaubourg, Wien Der Globusfreund 28-29, blz. 63-66. Noten Slotbeschouwing 1. L. Beheydt, Eén en toch appart, DF-Leuven Summary 2002. De vijf besproken voorbeelden geven 2. A. Fauser, Altere Erd- und Himmelsgloben in een mooi overzicht van het modelge- Earth and celestial globes in Antwerp paintings/ Bayern, Stuttgart 1964. bruik van de hemel- en aardglobe in de Frans Depuydt 3. A. De Smet, Mercator à Louvain 1530-1552, schilderkunst van halverwege de 16de In the 16th and 17th centuries interest in new Duisb. Forsch. VI-1962. tot begin 18de eeuw, dit is vanaf het geographical discoveries was so considerable 4. A. Fauser, Kulturgeschichte des Globus, begin van de globeconstructie in de that several painters included terrestrial and Vollmer Verlag München 1973. Nederlanden tot op het ogenblik dat de celestial globes as parts of the living quarters of 5. G. de Tervarent, De la méthode iconologique, grote wereldontdekkingen vanuit West- high-ranking citizens. Five examples by Antwerp Brussel 1961 en A.de Mirimonde, Un Saint Europa quasi voorbij waren. Vanaf dat painters are in the permanent collection of the Christophe novateur de l'école flamande du ogenblik schijnt, ook internationaal, een Royal Museum of Fine Arts in Antwerp. We XVlième siècle, Antwerpen 1979. verminderde interesse te bestaan bij de presume that the extremely truthful depiction of 6. Jan Wellens Cock, collectie Bissing te schilders om de globe nog systematisch the globes refer to actually constructed models München. te betrekken bij het portretteren van that the artists painted 'from life'. This 7. A. De Smet, Der Goldsmied in Löwen im wetenschappers, kunstenaars, wereld presumption leads naturally to an identification ersten Drittel des XVIe Jahrhunderts, Der heersers of edellieden. of these globes and of their authors. Globusfreund 13, Wien 1964. Figure 1 represents the 'Saint Christopher's 8. Een globepaar is o.a. aanwezig in het legend' (Flemish school, ca 1550). The saint bears Mercator-museum te St. Nikiaas. Literatuur a terrestrial globe on his shoulder (figure 2). The 9. o.a. R. Haardt, The globe of Gemma Frisius, painting is supposed to have been made after Imago Mundi 9 (1952). Bautier, 1945: Bibliographie Nationale 1866-1944, Gemma Frisius's model, the description of which 10. P. van der Krogt, Globi Neerlandici, H&S- kol. 86-87, Brussel. is known although the globe itself is said to have Utrecht 1989 en 1993. Beheydt, L, 2002: Eén en toch apart, uitg. disappeared. 11. P. van der Krogt 1989/1993 (zoals geciteerd in Davidsfonds Leuven, 248 blz. Figure 4 may be the representation of a celestial noot 10). Campbell, T, 1976: A descriptive census of Willem globe by J. Hondius Sr. (ca 1600), and is a part of 12. P. van der Krogt, Old globes in the Blaeu's sixty-eight cm globes, Imago Mundi 28, the famous work by Maarten de Vos: 'Saint Luke Netherlands, H&S- Utrecht 1984 en P. van der London, blz. 21-50. painting the Madonna' (1602-figure 3). Since Krogt 1989 (zoals geciteerd in noot 10). De Smet, A„ 1962: Mercator à Louvain 1530-1552, other contemporaries in the Netherlands created 13. T. Campbell, A descriptive census of Willem Duisburger Forschungen 6, blz. 28-90. similar globes as well it would not be Blaeu's sixty-eight cm globes. Imago Mundi De Smet, A., 1964: Der Goldsmied und Graveu scientifically justified to assign this globe to a 28, London 1976. Gaspar van der Heyden und die Konstruktion von specific person. 14. F. Depuydt, G. Hennebert en L. Leeman, Oude Globen in Löwen im ersten Drittel des XVIe The Antwerp artist Joannes Ukens - both globes in Belgische verzamelingen, Acta Jahrhunderts, Wien Der Globusfreund 13, blz. 38-48. painter and sculptor - painted the 'Allegorical Geogr.Lovan. 1992. De Tervarent, G., 1979: De la méthode glorification of the birth of a prince' in 1659 15. J. Konvitz, Cartography in France 1660-1848: iconologique, Brussel Kon. Academie v. België, (figure 5). In this work he includes a magnificent science, engineering and statecraft, Verh. XII-4. depiction of the terrestrial globe ('Sphérographe Univ.Chicago Press 1987. Depuydt, F., 1991: Oude aard- en hemelglobes: de leurs Altesses' = Albert and Isabelle), dating 16. P. van der Krogt, Globi Neerlandici, H&S- Historische instrumenten of zeldzaam geworden from the 16th century (figure 6), that was Utrecht 1989, blz.269-273. s/erade/??Kultuurleven 5 Leuven, blz. 58-61. constructed probably by A.F. van Langren rather 17. P. van der Krogt, Globi Neerlandici, H&S- Depuydt, F., Hennebert, G., & Leeman, L, 1992: than by other contemporaries like J. Hondius Utrecht 1989, blz.279-286. Oude globes in Belgische verzamelingen, Acta (and W.J. Blaeu?) who should not, however, be 18. F. Depuydt et al., Oude globes in Belgische Geogr. Lovaniensia 33, blz. 623-651. completely excluded. verzamelingen, Acta Geogr. Lovan. 1992 ,blz. Fauser, A. 1964: Ältere Erd- und Himmelsgloben The diptych 'A painter's studio" (figure 7) and 'A 638. in Bayern, Stuttgart. sculptor's studio' (figure 9) was painted by 19. M. Pelletier, Les globes de Louis XIV à Beau Fauser, A., 1973: Kulturgeschichte des Globus, Gerard Thomas (Antwerp, ca 1700). We attribute bourg, Der Globusfreund 28-29, Wien 1980. Vollmer Verlag München, 184 blz. the celestial globes (figures 8 and 10) on both 20. P. van der Krogt: mondelinge mededeling. Filipczak, Z., 1986: Picturing art in Antwerp 1550- paintings to W.J. Blaeu (as from 1603) or to J. 21. Bautier, Bibliographie Nationale 1866-1944, 1700. Hondius who was inspired by Blaeu. The well- 1945 kol. 86-87. Konvitz, J., Cartography in France 1660-1848: known Valk globes, which were completely 22. Z. Filipczak, Picturing art in Antwerp 1550- science, engineering and statecraft, Univ. innovatory for their time, would probably have 1700,1986 blz.182. Chicago Press. been too late to be taken as a model by the Krogt, Peter van der, 1984: Old globes in the painter. Netherlands, H&S- Utrecht, 290 blz. From the 18th century the habit of depicting Krogt, Peter van der, 1989: Globi Neerlandici, globes in the portraits of scholars or powerful 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 CAERT-THRESOOR De atlasbibliografische basis- Peter H. Meurer werkzaamheden van Cornells Koeman en Peter van der Krogt duurt al meer dan een halve eeuw. Men zou daarom kunnen denken Een atlas van Gelderland dat er van elke atlas die in de Nederlanden gedrukt is, er in de loop van de jaren toch minstens door Jacob van Biesen één exemplaar aan het daglicht gekomen is. Des te groter was dus (Arnhem 1672) mijn verassing toen ik een atlas vond in de Keulse universiteits bibliotheek, die nog nergens vermeld is en thans hier kort beschreven wordt. P.H. Meurer, Kaarthistoricus, Duitsland. 1. Titelpagina van Van Biesens atlas van Gelderland CAERT-THRESOOR 26STE JAARGANG 2007 NR. Gr. 4° (29 x 19 cm), titelblad + 19 •te. H JV T T TJ M . (recte: 20) dubbele bladen met kaarten, stadsplattegronden en -profielen in kopergravure \ (elk ca. 24,5 x 34 cm). Exemplaar: Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (1 L 1164). [1] (Kaart van het kwartier van Nijmegen; ontbreekt in dit exemplaar). [2] NIEUMEGEN (profiel) / NIEUMEGEN (plattegrond). [3] TYEL (profiel) /TYEL (plattegrond). [4] BOMMEL (profiel) / BOMMEL (plattegrond). [5] SCHENCKEN SCHANS (plattegrond) / t'Fort NASSAV oft DE VOORN (plattegrond) / S.ANDMES (plattegrond). [6] RUERMOND Het OverVierdeel van GELDERLANDT (kaart). [7] ROERMOND (profiel) / plattegrond van Roermond zonder naam. [8] VENLOA (profiel) / VENLOA (plattegrond). [9] DOESBURG (profiel) / plattegrond van Doesburg zonder naam. [10]DOTEKOM (vogelperspectief) / LOCHEM (vogelperspectief) / GROLLA (plattegrond) / BREEVOORT (plattegrond). [11] Syn Hocheyts Wiltbaen tot Dyren is A.° 1648. ende 49. meest gemaeckt ende bestaet uyt 7 Bossen ende is in den omganck yA uyr gaens. [12] De VELOUWE Het leste Vierdeel van GELDERLANDT. [13]Mew Stadt mit omgeving zonder titel (vogelperspectief) / GELRE (plattegrond) / STRAELEN Jfl1j-'3jit'P'"fl1 —• .- n j^ (plattegrond) / MONTFORT (vogelperspectief). [14]WACHTENDONCK (plattegrond) / ERKELENS (plattegrond) / t Fort S' STEVENS WAERT (kaart). 2. Blad met plattegrond van Hartem en perspectief van Elburg (nr. 20) [15] Het Graeffschap ZUTPHEN Driede Vierdeel van GELDERLANDT (kaart). [16]ZUTPHEN (profiel) / ZUTPHANIA Voor de samenstelling van zijn atlas ten en stadsplattegronden zijn het werk (plattegrond). gebruikte Van Biesen koperplaten, die hij van Nicolaes van Geelkercken [17]ARNHEM (profiel) / plattegrond van al twintig jaar in bezit had. Ze zijn gegra (1585/86-1656), die in 1628 speciaal Arnhem zonder naam. veerd voor de XIV boeken van de voor het werk aan de Historia Gelrica [18] HARDERWICH (profiel) / plattegrond Geldersse geschiedenissen (Arnhem: was aangenomen. Om onbekende reden van Harderwijk zonder naam. Jacob van Biesen, l653ff) van Arend van ontbreekt in de serie een overzichtskaart [ 19] WAGENINGEN (profiel) / Slichtenhorst (1616-1657), een vermeer van de provincie Gelderland. In plaats vogelperspectief van Wageningen derde Nederlandse bewerking van de daarvan zijn in de exemplaren van Van zonder naam. Historiae Gelriae libri XIV (Harderwijk: Slichtenhorst Gelderland-kaarten van ver [20]HATTUM (vogelpespectief) / ELBURG Nicolaes van Wieringen en Amsterdam: schillende uitgevers - meestal Blaeu en (profiel). Joannes Janssonius, 1639) van Johann Janssonius - toegevoegd. Isaaksz. Pontanus (1571-1639). De kaar Waarom is deze atlas thans zo zeldzaam? 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 10 CAERT-THRESOOR publiek beschikte over de kaarten en plattegronden in de Geldersse geschiede nissen van Van Slichtenhorst, die in die tijd nog steeds op de markt was. Niet alleen als bibliografische curiositeit verdient de atlas van Gelderland van Jacob van Biesen aan de vergetelheid ontrukt te worden. Voor zover als het nu te overzien is, is het de eerste speciale atlas van een Nederlande provincie. Collatie: CARTES GEOGRAPHIQUES | DV DUCHE DE | GUELDRE | ET COMTE DE | ZUTPHEN. Divisée En quatre parties. Auec les Plans, Geometral & I Perspectiues Des villes, & des forts Chacune delies Re- | presen tees & apart en grand, & et par ordre. la primiere Carte. | Represente fort Exactement, les villes de NIMEGUEN de I TIEL, BOMMEL, avec les forts de SCHENCK NASSOW, & S. ANDRE. Le Secunde. I Represente tout le pais & villes de REURMOND | VENLO, GVELDRE, STRALEN, WAGHTENDONCK, I ERKELENS, MONTFORT, NIEWSTADT, auec le fort | de STEFENSWEERT La Troisiesme. I Est Celle du Comté & villes de ZVTPHEN, DOESBOVRG | LOCHEM, GROLLE, BREVORT La Quatriesme, & Dernire. | EST Celle de VELVWE, Autrement le quartier I & ville dARNHEM, HARDERWICK, WAGENIN- | GEN, HATTEM, & ELBOURG. A ARNHEM, de l'Imprimerie Royale. | Chez Jacques de Biesen. 1672. Summary An atlas of Gelderland by Jacob van Biesen (Arnhem 1672) / Peter H. Meurer The Arnhem printer and publisher Jacob van Biesen (active 1632-1677) issued in 1672 (with the imprint „Imprimerie Royale") the Cartes géographiques du Duché de Gueldres. This first Vermoedelijk is deze speciale uitgave gebruiker niet noodzakelijk was; special atlas of a Dutch province includes 20 van de Van Slichtenhorst-kaarten in 1672 3. De vele spellingsfouten en grammati sheets with maps, town views and fortress plans alleen voor klanten uit de rangen van het cale onjuistheden in de tekst van het in Gelderland. The plates had earlier been used Franse bezettingsleger en tamelijk haas titelblad (bijvoorbeeld: geometral, pri in the chronicle XIVboeken van de Geldersse tig samengesteld. Voor deze hypothese nttere en dernire in plaats van géomé geschiedenissen by Arend van Slichtenhorst zijn er enkele argumenten: triques, premiere en dernière); (1616-1657), issued by Van Biesen from 1653 1. Het Franse titelblad voor een atlas, 4. Het oudste thans bekende gebruik onwards. The Cartes géographiques... work waarvan de taal verder Nederlands is; van de benaming Imprimerie Royale seems to have been compiled rather hastely for 2. De uitgebreide tekst op het titelblad voor het bedrijf van Jacob van Biesen. the use of the French troops occupying parts of met een beschrijving van de ligging Toen de Fransen in 1674 weer wegge the Netherlands from 1672 to 1674. The probably van alle steden en vestingen, die voor trokken waren, was er voor dit product sole surviving copy is in Cologne University de ter plaatse bekende Nederlandse geen markt meer. Het Nederlandse Library. CAERT-THRESOOR il 26STE JAARGANG 2007 NR. Ferjan Ormeling Een paar losse kaartbladen, aan getroffen tijdens de nieuwjaars receptie 2005 van Explokart, zetten ons op het spoor van de bijbehoren de atlas, vervaardigd ter illustratie De Atlas van de Nederlandse van een in 1827 verschenen verhandeling, eerder ingezonden Ontdekkingen van Bennet voor een prijsvraag uitgeschreven in 1821 door het Provinciaal Utrechts Genootschap van Kunsten en Van Wijk (1829) en Wetenschappen: 'Naardien in de landkaarten, welke in Engeland, Frankrijk en elders, aangaande 1. Titelblad van de Amerika, Australië, de Indien en de verhandeling van Poollanden worden uitgegeven, Benneten Van Wijk. hoe langer meer de namen Uitgegeven in Utrecht verdwijnen, welke weleer door bij J. Altheer, 1827 Nederlanders, bij de vroegste reizen derwaarts, aan sommige landen, zeeën, baaijen, rivieren, kapen, eilanden, steden; forten en koloniën zijn gegeven, zoo verlangt het Genootschap eene verhande ling, waarbij de diensten der Nederlanders in dezen naar eisch worden vermeld, met opgave, door welke ontdekkers en reizigers de namen weleer zijn gegeven, en in welke reisbeschrijvingen of land kaarten daaromtrent meer berigten zijn te vinden, zoo mogelijk met bijvoeging van kaarten, waarop die namen zijn verbeterd?' a enig heen- en weer werd een inzending onder het motto 'O NNavigation, ame de la Hollande' in 1824 met algemene instemming de uitgeloofde ereprijs toegekend. Bij het openen van de enveloppe bleek dat de heren R.G.Bennet, kapitein ter zee, en J.van Wijk, kostschoolhouder, beide woonachtig te Hattem, de winnende inzenders waren. De winnende inzen ding (er was er trouwens maar één) werd in 1827 in druk uitgegeven (zie voor de titel de afbeelding van de titelpa- gina in figuur 1) en de bijbehorende gen aan hetzelfde genootschap. kaarten verschenen in 1829 in druk, als Uit de beschrijving in Koeman's Atlantes Atlas behorende tot de Verhandeling Neerlandici is niet goed af te leiden om van R.G.Bennet en J. van Wijk wat voor soort atlas het hier nu gaat. Prof. Dr. F.J. Ormeling is Roelandsz. wegens de Nederlandse Maar bij raadpleging van de kaarten hoogleraar cartografie aan de Ontdekkingen, bekroond door het samen met de verhandeling (205pp) Faculteit Geowetenschappen Provinciaal Utrechts Genootschap van blijkt dat het in deze atlas primair om de van de Universiteit Utrecht. Kunsten en Wetenschappen en opgedra namen gaat. De door Nederlanders als 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 12 CAEK.T-THRESOOR 2. Detail van de kaart van Nieuw-Nederland uit de Atlas van Bennet en Van Wijk, met een deel van het huidige New England eerste Europese ontdekkers gegeven ook enkele moderne namen. Op de Helaas zijn de vermelde kleuren niet aan namen (15e-18e eeuw) vormen bijna de hoofdkaarten komen een aantal inzet- gebracht op de twee mij bekende exem enige informatie in de atlas, tegen een kaartjes voor, zoals van de kust van Oost- plaren van de kaart (op de UB Utrecht achtergrond van het wereldbeeld zoals Groenland, de Zuidelijke Shetland en antiquariaat Forum). Zoals gezegd dat bekend was in 1825. Op basis van Eilanden, Nieuw-Zeeland, Jan Mayen, gaat het vooral om de door de oude journalen hebben de schrijvers in Wajgatsj, en enkele kustprofielen, zoals Nederlandse ontdekkers gegeven plaats 1825 de bij de Nederlandse ontdekkin van delen van het Kompagniesland namen, en daarvan komen ook in de ver gen gegeven namen naar het contempo (Urup) en Koenasjir in de Koerillen en handeling al lijsten voor, bijvoorbeeld raine wereldbeeld overgebracht, daarbij van Hokkaido en de Sebalds de Weerd behorend bij onze pogingen een bijgestaan door Philippe van der Maelen Eilanden, ten noordwesten van de Noordoostelijke doorvaart te ontdekken te Brussel, die er waarschijnlijk voor Falklandeilanden. Figuur 2 geeft een (zie ook figuur 3). De ontdekking van zorgde dat het kaartbeeld, aanvankelijk beeld van een deel van de kaart van een aantal eilanden in de Stille Zuidzee waarschijnlijk in koper, in steendruk Nieuw-Nederland. wordt aan de Nederlanders betwist gereproduceerd werd. Op de kaart van Nieuw-Holland in de omdat de plaatsbepaling volgens onze De atlas bevat 8 kaarten (formaat atlas komt de volgende tekst voor: opgave niet met de werkelijkheid over 50x65cm), van de verschillende hotspots 'N.B. De kusten met blaauw afgezet zijn een zou komen; daarom staan de miswij- der Nederlandse ontdekkingen, te weten het eerst door Nederlanders ontdekt zigingen van het kompas vermeld op de Spitsbergen, de Noordelijke Ijszee, geel Engelschen kaart. En daarom ook is er toegevoegd Nieuw-Nederland, Straat Magellaan/- rood zijn een gedeelte der Ned. een 'Tafel waarin de breedten en lengten Vuurland, Nieuw-Holland, Vriendelijke Oost.Ind. bezittingen van eenige der voornaamste ontdekkin Eilanden, de Stille Zuidzee en tenslotte De miswijzingen van het kompas zijn ter gen der nederlanders met de waarnemin Japan. Ze zijn getekend in de Mercator- vergelijking zoowel volgens vroegere als gen van volgende zeelieden vergeleken projectie, en bevatten voor de oriëntatie latere waarnemingen opgegeven.' worden'.Tevens is opgenomen een 'Lijst CAERT-THRESOOR 13 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 3. Lijst van Allereerste beginselen der aardrijkskun- ï en Uitftekende Hoek Nederlandse de voor de scholen (lópp), waarvan de namen behorende eerste druk dus geruime tijd eerder bij de ontdekkingen geschreven zal zijn, in 1838 het Kruls-hoek. Linfchotens - hoek. in de Noordelijke Aardrijkskundig schoolboek voor de ist- of Zanck-hoek, Claésfens-hoek. Ijszee jeugd, volgens de nieuwste landverdee- ling. In 1850 verschijnt postuum een C. Cornelisfen-hQck. Staten - hoek. derde druk van zijn kaart van Het Ton - hoek. Kaap Nasfauw. koningrijk Pruissen, in 1851 een derde druk van zijn wandkaart van Afrika, beide Moucherons - hoek. Ijs-hoek. te Groningen bij J. Oomkens en Zoon. j. Huijghens - hoek. Troost - hoek. Van Wijk vermeldt in het voorwoord van de hier beschreven atlas dat hij deze na Strickbollenpunt. Bastion- of Schans-hoek het overlijden van Bennet alleen moest Kaap Plancius. Zwarte - hoek. afmaken:'Ben ik hierin eenigzins geluk Eerde - hoek. Het oek. kig geslaagd, en mag vooral deze nieuwe poging iets bijdragen ter handhaving van Tweede-hoek. Begeerte - hoe! de eer onzer, maar al te veel miskende, Naiji «-hoek. Vlisfingsr hoek. voorouderen en tot den roem van ons dierbaar vaderland, dan zal mij de opoffe Verwinter - hoek. ring mijner weinige uren van verpoozing dubbel vergoed worden'. der voornaamste Nederlandsche ontdek achttiende eeuw / naar de oorspronke Literatuur kingen, behoorende tot de verhandeling lijke journalen of gelijktijdige berigten, en bijgevoegde kaarten van R.G.Bennet op nieuw uitgegeven en met eenige B.C. Damsteegt - Nieuwe Spiegel der zeevaart. en J. van Wijk Roeldz'. In die tabel wor aanteekeningen en noodige ophelderin Beknopte histrorische atlas van de Europese den 107 Nederlandse ontdekkingen ver gen vermeerderd (Dordrecht: J. De Vos kusten met de oude Nederlandse namen. Tweede meld met het jaartal, de betreffende en Comp., 1828-1830, 5 delen). herziene druk. KNAW, Amsterdam 2001 schipper of het schip en de reden der Jacobus van Wijk Roelandszoon (1781- F. Jos van den Branden en J.G. Frederiks - naamgeving. Zo werd blijkens deze tabel 1847) is behalve schoolmeester ook een Biographische woordenboek der Noord- en Zuid- Arnhemsland in 1623 ontdekt door vruchtbaar auteur van vooral geografi Nederlandsche letterkunde. ... 1888-1891. Ook: schipper Carsten, en genoemd naar zijn sche werken en landkaarten: hij schreef http://www.dbnl.org schip. De naam Spitsbergen werd in in samenwerking met Bennet een 1596 door Barends gegeven, vanwege de Algemeen Aardrijkskundig steile bergen en rotsen die men er vond; Woordenboek volgens de nieuwste Summary de Vlaamsche Eilanden (we kennen ze staatkundige veranderingen en de laat thans als de Azoren) zijn zo in 1445 ste, beste en zekerste berigten in 7 delen Atlas of Dutch discoveries, 1827/ Ferjan genoemd door J. van den Berg uit Brugge, (1821-1826) en 4 supplementen (1836- Ormeling naar zijn land van herkomst, etc. 1842). Hij is ooit van plan geweest As increasingly the names given by Dutch Het hervinden van dit materiaal is daarom Valentijn's Beschrijving van oud en explorers worldwide were disappearing from zo interessant omdat het nooit door nieuw Oost-Indië opnieuw te bewerken, maps published in England, France and Damsteegt genoemd is, in zijn Nieuwe blijkens een hierover in 1832 uitgegeven elsewhere, in 1821 the Utrecht provincial society Spieghel der Zeevaart (1942, herdruk folder. Van Wijk is waarschijnlijk begon of arts and sciences offered a prize for the best 2001) terwijl hij toch vergelijkbare kaarten nen, als echte schoolmeester, met een treatise that illustrated the contributions of Dutch brengt van Spitsbergen en Nova Zembla, praktische gids: Iets over het onderwijs explorers in the 16th and 17th century. The first en bovendien omdat er nu weer in ander in de nieuwe munten, maten en gewig prize was awarded in 1824 to the authors, naval verband gewerkt wordt aan een lijst van ten I dat in 1816 bij uitgeverij Van der captain R.G.Bennet and boarding-school door Nederlanders overzee gegeven plaats Wal in Gorinchem verscheen. Bij dezelf proprietor J. van Wijk, for their treatise namen en hun huidige equivalenten. de uitgever brengt hij in 1819 uit het documenting these explorers'discoveries. They Wie waren de auteurs? Volgens Van Wijk Aardrijkskundig schoolboek de provin had also produced an atlas as an accompanying bezat Roelof Gabriel Bennet (1774-1829) cie Holland, Ie stukje: Noordelijk volume. This atlas primarily showed the names vooral in het vak der zeevaart buitenge gedeelte, dat ook een Nieuwe kaart van given by the Dutch as first explorers and focused wone kundigheden, en dat zal hem bij de provincie Holland Noordelijk on the Arctic (Spitsbergen and Novaya Zemlya), het bestuderen der oude scheepsjourna Gedeelte bevat. In 1827 worden Jacobus Nieuw Nederland (New York state), southern len van groot nut zijn geweest. Na een en zijn zoon Roeland, die de kaarten South America (with Cape Horn), Nieuw Holland marine-loopbaan vestigde hij zich ca voor zijn publicaties tekende (en in 1831 (Australia), Japan and the Pacific. Altogether 107 1820 in Hattem. Bennet is samen met in Leiden promoveerde tot doctor in de Dutch discoveries were documented in this Van Wijk ook de auteur van het boek Letteren) tot hoofden van het stedelijk atlas-cum-treatise, published in 1827. Nederlandse Zeereizen in het laatst der Instituut en Gymnasium. zestiende, zeventiende en het begin der In 1836 komt een 6e druk uit van zijn 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 14 CAERT-THRESOOR Deze rubriek vestigt de aandacht op bijzondere internetsites met betrekking tot de historische cartografie. Tips: Elger Heere ([email protected]) of Martijn Storms @ la Carte ([email protected]). Via de website www.maphist.nl/ct/alacarte/index.html zijn alle hieronder vermelde links direct aanklikbaar. Oude kaarten in Google Earth Ook wij kunnen er niet meer om heen: Google Earth, de website opgenomen. De kwaliteit is zoals we gewend zijn van de website van de bekende zoekmachine waarop satellietbeelden van de van Rumsey: uitstekend! Met de functie 'Map Finder', te vinden hele wereld zijn te raadplegen. Wat begon als een hype, lijkt nu in het linker menuutje, worden de beschikbare kaarten als spots niet meer weg te denken uit de wereld van de geo-informatie. op de aardbol geprojecteerd. Wanneer men op één van de kaar Het succes is mede te danken aan het feit dat er informatie ten klikt, krijgt men de meta-informatie van de kaart. Om de gekoppeld kan worden aan de satellietbeelden. Dit wordt mas kaart zelf te bekijken, moet men deze selecteren in het menu. saal gedaan en nu zijn er ook oude kaarten te vinden. Een aantal De kaarten die op deze manier geopend worden, zijn allen kaarten uit de David Rumsey Collectie (zie @ la Carte 21-3) zijn gegeorefereerd. Dat is goed te zien bij kaarten van werelddelen, aan Google Earth gekoppeld. Wie Google Earth opent en de laag bijvoorbeeld Azië. In principe is het mogelijk om alle 'add-on's' te met historische kaarten aanklikt, wordt spectaculair ontvangen projecteren op de oude kaarten. Zo kan men alle nachtclubs in door een gedigitaliseerde globe uit 1790. Net als met de 'traditio Manhattan wel projecteren op de plattegrond van New York uit nele' globe, waarmee Google Earth opent, kan men deze onbe 1836, maar echt zinvol is dat niet. Helaas kan men niet verschil perkt roteren, op inzoomen en de hoek van waaruit men op de lende lagen met oude kaarten tegelijk aan zetten. Zo kunnen dus globe kijkt veranderen. De resultaten zijn verbluffend! Naast de kaarten niet op de globe uit 1790 geprojecteerd worden. Om deze globe, die is samengesteld uit de geren die zich in de col de oude kaarten te kunnen zien, dient u de laatste versie van lectie bevinden, zijn er vijftien andere kaarten opgenomen, zich Google Earth geïnstalleerd te hebben op uw pc. De kaarten voornamelijk concentrerend op de Verenigde Staten, Afrika en bevinden zich dan in het menu onder 'Featured Content' en ver Azië. In deze selectie zijn geen kaarten van Nederlandse makers volgens 'Rumsey Historical Maps'. FIV To Frnd 8us*iesses Orecbons 37 25'191"N. 122 05'CSV v Q> • • X • Places : •* My Places -•-•-:::• - • !•:.- • : .. ..• ir* Play* buttert betow, to :t wt » LD «faul LD Terrrjorar Y Placée »• Layeis View: C«e Pirristv Database O Terran èO trfOeographcWeb""" 7 *• ï£" Featured Corte« : Q QKumseyHstorceiM.ips O CD Turn Maps Ott O ÛMapFrnrjer O CDv* CAERT-THRESOOR 15 26STE JAARGANG 2007 NR. Inzendingen voor deze rubriek aan: Ron Guleij, Nationaal Archief, Verzameling Kaarten en Tekeningen, Postbus 90520, 2509 LM Den Haag. Varia Cartographica e-mail: [email protected] Ortelius' Zeeland kaart revisited Zuytkercke aan de zuidkust van het merendeel ornamentele, doorgaans Schouwen. geëtste veranderingen. Voor een dergelij Het is verheugend te constateren hoe Blonk's zevende staat uit 1592 wordt dus ke verandering werd overigens niet de veel vooruitgang er in de tien jaar die de negende staat. hele koperplaat in de was gezet, maar verlopen zijn sinds ik mijn Ortelius Atlas Blonk's, achtste staat, die de nieuwe tien een dun plakje was op het te veranderen Maps publiceerde er over Ortelius' atlas- de staat wordt, stamt niet uit 1606 E deel aangebracht, daarin werd geëtst en kaarten is geboekt. Daar is Blonk's recen maar uit 1609 L/S. vervolgens zuur gedruppeld. te artikel De Ortelius-Van Deventer Blonk's negende staat, zie zijn figuur 4, kaart van Zeeland, een kaart met veel nu dus de elfde, komt van een kaart die staten een goed voorbeeld van. Ook de moeilijk is te te dateren. Het betreft hier achtergrondinformatie over de geografi kaart 34-04-61 uit de Muller collectie van sche staten verdient alle lof. Ik consta de UB Amsterdam, die geen tekst op de teer ook met genoegen dat Blonk mijn achterkant heeft. Hij lijkt identiek te zijn notatiesysteem voor de namen van met die uit 1641 stammende Spaanse Theatruw-edities, nl. jaartal gevolgd door editie van het Theatrum, een editie waar de eerste letter van de taal waarin die van maar twee exemplaren bekend zijn. editie verscheen, als inzichtelijk heeft Het exemplaar van de stadsbibliotheek overgenomen. Toch wil ik hier graag Antwerpen bevat deze Zeeland kaart niet enige aanvullingen en correcties op (evenmin als de andere Lage Landen kaar Blonk's artikel melden. ten) maar het exemplaar uit de Newberry Het aantal staten van deze kaart is niet Library, Chicago, USA wel. Deze is afge 1. De kaart van Zeeland van Abraham Ortelius, 11 negen, zoals Blonk vermeldt, maar 11. beeld in figuur 1. staat, 1641 (Newberry Library) Ook de data waarop nieuwe staten ver Blonk's opmerking dat veel staten schenen verdient enige correctie. Over bestaan uit ornamentele en niet uit geo Literatuur: de eerste vijf staten bestaat geen verschil grafische veranderingen onderschrijf ik Blonk, D. De Ortelius-Van Deventer kaart van van mening. Maar de zesde staat ver volledig. Van de honderden nieuwe sta Zeeland, een kaart met veel staten Caert- scheen reeds in de 1579 Latijnse editie ten die ik sinds 1996 op de atlaskaarten Thresoor 25 (2006) p. 59-63. versie B, en niet in de 1580 D editie. van Ortelius vond, (zie verder mijn web Broecke, M.P.R. van den Ortelius Atlas Maps, an Het verdronken land Emaus aan de site www.orteliusmaps.com) betreft voor illustrated guide, 't Goy: HES Publishers 1996. Brabantse kust behoort niet tot de zesde Marcel van den Broecke staat, zoals Blonk vermeldt, maar tot een (nieuwe) zevende staat die in 1581 F ver scheen. Ook is het eiland Meggershil tus sen Stauenisse en Philipsland is nu ver nlangs bereikte ons het droevige bericht van het overlijden van bonden met het vasteland bij S. Annenland. OJoanna Blonk-van der Wijst, op 25 februari jl. Een (eveneens nieuwe) achtste staat, Mevrouw Blonk was, samen met haar man, auteur van de kartobibliografie van door Blonk ten onrechte bij de zesde Holland Hollandia Commitatus. Deze kartobibliografie was de eerste uitgave in getrokken, zijn de verdronken landen de reeks Utrechtse historisch-kartografische studies. Welsingen op zuidoost Walcheren, Wij wensen de heer Blonk veel sterkte met dit verlies. Stuuesant op zuidwest Beveland, en Oude en nieuwe redactieleden jarenlang de Varia-rubriek. Peter van der ning; ten tweede Elger Heere, onderzoe Krogt was zelfs redactielied vanaf 1982, ker aan de Universiteit Utrecht. Hij ver In 2006 is de samenstelling van de redac vlak na de oprichting van het tijdschrift. zorgt al jaren de rubriek @ la Carte. Via tie van Caert-Thresoor op meerdere posi De laatste jaren was Peter voorzitter van deze weg willen we Peter, Lida en Wanita ties gewijzigd. Begin van dat jaar verliet de redactie. Patricia Alkhoven neemt het nogmaals bedanken voor hun inzet in de na een periode van acht jaar Wanita voorzitterschap van Peter over. Met Lida afgelopen jaren. Ook wensen wij Ron en Resida de redactie.Tijdens de laatste en Peter verliest de redactie twee 'zwaar Elger veel succes met hun redactiewerk- redactievergadering in 2006 is afscheid gewichten' uit het vakgebied. Voor de zaamheden. De redactie is overigens nog genomen van Lida Ruitinga en Peter van drie vertrokken redactieleden zijn inmid dringend op zoek naar nog een nieuw der Krogt, die beiden een zeer lange peri dels twee vervangers gevonden: ten eer redactielid. Aangezien twee vrouwen de ode voor Caert-Thresoor actief zijn ste Ron Guleij, werkzaam in het redactie verlaten hebben, zoeken wij bij geweest. Lida Ruitinga heeft zeventien Nationaal Archief in Den Haag, hij neemt voorkeur naar een vrouwelijk redactielid. jaar in de redactie gezeten. Zij verzorgde vanaf nu de Varia-rubriek voor zijn reke 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 16 CAERT-THRESOOR Waar ben ik? Tentoonstelling Nationaal Onderwijsmuseum Rectificatie Nog tot en met 24 juni 2007 is in het In het artikel van Nationaal Onderwijsmuseum in Rotterdam Mohrmann in Caert- de tentoonstelling Waar ben ik? aard Thresoor 25-3 is afbeel rijkskunde in kaart gebracht te zien. ding 3 helaas niet geheel .. .Hoogezand, Sappemeer, Zuidbroek, afgedrukt. Hiernaast volgt Scheema, Winschoten, Stadskanaal... alsnog de volledige Deze rijtjes topografische namen beheers afbeelding: ten lange tijd het aardrijkskundeonderwijs in Nederland. Inmiddels is er veel veran derd.Aardrijkskunde is niet langer een aardig vak dat je er bij doet, maar heeft zijn praktisch nut in veel beroepen al bewezen. Maar ook in het dagelijks leven komt aardrijkskundige kennis van pas als je aan het gamen bent, Google Earth bekijkt of met behulp van je navigatiesys teem door Nederland reist. De tentoonstelling 'Waar ben ik?, aardrijks kunde in kaart gebracht', geeft een over zicht van het verleden, heden en toe 3. Kaart uit 1801 met een deel uit komst van het aardrijkskundeonderwijs het Pruisische trangulatienetvan en is tot stand gekomen in samenwerking de generaal/geodeet Lecoq met het Koninklijk Nederlands Aardrijks waarop de koppeling met het kundig Genootschap. Getoond wordt een Nederlandse triangulatienet te bijzondere collectie wandkaarten, prachti zien is. Gepubliceerd in ge oude atlassen, globes en telluria vanaf Monatliche Correspondenz zur 1750. Daarnaast zijn er praktische leer beförderung der Erd- und middelen zoals stempels, puzzels en Himmelskunde. Gotha 8 beschrijfbare globes die de bezoeker kan (september 1803). Verklaring van uitproberen. Wie zijn aardrijkskundige de tekens: BP = Bataafse kennis eens wil testen kan deelnemen Republiek. De Romeinse cijfers aan de speciaal voor de tentoonstelling geven de triangulatie districten ontwikkelde test geografisch besef. aan Zie ook de website: www.waarbenik.info Oude plattegronden van Friese steden Unesco. De vraag of er achter de samen hang van het begrip 'Friese elf steden' Museum 'Het Hannemahuis' te Harlingen risch-geografische en cartografische tek meer schuilgaat dan het sportieve bood op 20 november 2006 gastvrijheid sten geschreven door een collectief van aspect, houdt de spreker al enige jaren aan belangstellenden en pers bij de pre zeven auteurs allen deskundig op een spe bezig. Volgens de hedendaagse definitie sentatie van het eerste van de twee cifiek gebied. Van de talrijke plattegronden van stad als multifunctioneel centrum delen in de reeks Historische plattegron van deze vijf steden zijn er 31 in facsimile van een zekere morfologische dichtheid den van Nederlandse steden die voor de als losbladige uitgave opgenomen, met als en omvang zou Friesland er nu maar vijf elf steden van Friesland zijn gereser pronkstuk de vierbladige voorname platte tellen inclusief nieuwkomers als veerd. Dirk de Vries, voorzitter van de grond van Harlingen uit ca. 1610 door Drachten en Heerenveen. Maar toen in Stichting Historische Stadsplattegronden Jacob Laurentius.Voor dit deel werd de vijftiende eeuw de staatkundige een en redacteur van dit deel, lichtte in zijn samenwerking gezocht met de Fryske heid van Friesland zich aftekende, waren welkomstwoord de werkzaamheden van Akademy en gevonden in de persoon van er naast de grietenijen de elf steden in deze stichting toe, die tot doel heeft om Jacob van der Vaart als mederedacteur. De de zin van bestuurlijke eenheid. Zij in samenwerking met uitgeverij Friese inbreng zorgde bovendien voor een speelden geen overheersende rol. Pas Canaletto te Alphen aan den Rijn oude tweetalige uitgave en een korte toelich vanaf 1579 worden zij gedurende ruim stadsplattegronden toegankelijk te ting in het Fries bij de uitreiking. twee eeuwen direct vertegenwoordigd maken voor liefhebbers en vakmensen Een van de auteurs, Meindert Schroor, en wel in één kwartier tegenover drie door middel van facsimile-uitgaven met onderhield zijn gehoor over de Friese elf kwartieren voor het platteland. Een begeleidende tekstdelen. In dit eerste steden, een actueel onderwerp sinds de samenbindend en voor de plattegrond Friese deel, waarin de steden Dokkum, commissaris van de Koningin Ed Nijpels beslissend element is zeker het water. Al Harlingen, Hindeloopen, Stavoren en ze kortgeleden aanmerkte voor een dan niet gedempte havens en grachten Workum aan bod komen, zijn de histo- plaats op de werelderfgoedlij st van de zijn kenmerkender voor stedelijke activi- CAERT-THRESOOR 17 26STE JAARGANG 2007 NR. teiten dan centrale pleinen. En zeker bij de belegering van Bergen op Zoom en allerlei belangen waarbij het eindresul de in dit deel behandelde steden is of de forten van de Waterlinie. taat mede afhangt van de creativiteit en was de zee aanwezig. Alleen Harlingen Het eerste deel van de serie laat zien inzet van zowel bestuurders, deskundi staat nog in open verbinding met zee, hoe Jan Sinke, voormalig beheerder van gen als de locale bevolking. Het land wat bezoekers zich vooral realiseren het terrein waarop een deel van de linie schap als weerspiegeling van een com door de veerboten naar Vlieland en zich bevindt, al jarenlang bezig is de for plex verhaal. Terschelling, zoals burgemeester Scheffer ten onder de aandacht van een groter Duur: 4 x 20 min, format: DVD met ROM opmerkte in zijn dankwoord bij de ont publiek te brengen. Samen met de deel; Prijs: € 15,00. SNG Film BV - P.O. Box vangst van het eerste exemplaar. Hij ziet Vrienden van de West-Brabantse Water 59081 - 1040 KB Amsterdam; Office: Van uit naar het vervolgdeel met Bolsward, linie heeft hij de restauratie op de agen Hallstraat 52 - 1051 HH Amsterdam; T: +31 Franeker, Leeuwarden, Sloten, Sneek en da weten te zetten. Voorzitter Ans van 20 686 78 37; F: +31 20 682 43 67; email: IJlst, dat de Stichting en de Fryske den Berg vertelt over de plannen. [email protected]; www.sngfilm.nl Akademy op stapel hebben gezet. Deel twee schenkt uitgebreid aandacht Informatie: Historische plattegronden aan de ontstaansgeschiedenis van de Revue de la Bibliothèque van Nederlandse steden deel 11.1 Waterlinie. Militair historicus Wim nationale de France De elf steden van Friesland, het eerste Klinkert vertelt hoe we ons die belege deel: Dokkum, Harlingen, Hindeloopen, ringen van destijds moeten voorstellen. Speciaal nummer (No 24) gewijd aan car Stavoren en Workum, beschreven door In het derde deel verkennen David tografie. Bibliothèque nationale de G. Blom, G.I.W. Dragt, B. van Haersma Ross van de Stichting Menno van France, service commercial,Tel.:+33(0)l Buma, G.P. Kartskarel, P.J. de Rijke, M. Coehoorn en Jan Bervaes, onderzoeker 53 79 81 75, Fax:+33(0)1 53 79 81 72, Schroor en J.H.P. van der Vaart, onder re en bosbouwer, vroeger werkzaam bij http ://editions. bnf. fr/revue/sommaire. htm dactie van J.H.P. van der Vaart en D. de onderzoeksbureau Alterra, het bijzondere Vries, Lisse, Leeuwarden, Alphen aan den landschap tussen Bergen op Zoom en BIMCC Cartografische Avond Rijn 2006. Fryske Akademy nr. 990, ISBN Steenbergen. Ze laten zien hoe de histo 90 6469 824 4. Prijs € 100,-. Verkrijgbaar rie nauwelijks zichtbaar in het landschap Zaterdag 28 April 2007, at 17:30, via boekhandel, www.canaletto.nl of verborgen ligt. BIMCC Cartografische Avond, in het www. fry ske-akademy. nl. Deel vier gaat in op de toekomst: de aan Collège Saint-Michel, 12, rue Père Ria Deelen, lid Stichting leg van de A-4 en de betekenis daarvan Eudore Devroye, 1040 Brussels Historische Stadsplattegronden voor West-Brabant. De meningen zijn ver Deze avond brengt kaartenliefhebbers deeld. De film laat de dilemma's zien: hoe samen - zowel leden als niet-leden - Sporen in het land. valt een nieuwe snelweg te combineren voor een informeel gesprek, bijvoorbeeld De geschiedenis van een met militair erfgoed en natuurbeheer? met betrekking tot een stuk uit hun Het project wil een idee geven van de eigen collectie. Dit is een uitgelezen kans waterlinie in West-Brabant dynamiek van de veranderingen. voor nieuwkomers om de Kring te leren Iedereen kent de Hollandse Waterlinie, Restaureren is geen eenvoudig en een kennen.Aanmeldingen via de secretaris en maar weinig mensen weten dat ook duidig proces maar een afweging van Eric Leenders ([email protected]) Brabant zijn waterlinie heeft: de linie van Bergen op Zoom naar Steenbergen, ook wel de West-Brabantse Waterlinie genoemd. De linie heeft een indrukwek 1 ' 1 \ kende geschiedenis. Alleen: er is nu bijna | / niets meer van te zien. Door de aanleg \ '* \ \^ van de A-4 komt dit bijzondere landschap » ;3l^W ' ^*^flLi& •«»^•^^. in een stroomversnelling. >< Regisseur Frans Hoeben en zijn produ M 3Ä» cent SNG Film/ Digna Sinke volgen de geschiedenis en de geplande ontwikkelin »BRUSSELS INTERNATIONAL»*^* gen in een 4-delige serie die in oktober P MAP COLLECTORS' CIRCLE TOy 2006 is uitgezonden door Omroep ^H| Ij (BIMCC) UU!! Brabant. Deze serie is ook op DVD uitge L y bracht. Naast de vier films is allerlei ach _•;. JTmmmiy ""/ _^^—a _ V_ tergrondmateriaal verzameld dat in de __ "7, ~Z fi ~2 s, s* (j computer bekeken kan worden: kaarten, oude geschriften en gravures, geordend in The BIMCC organizes, each year, an excursion to a map collection in or near een tijdlijn en op bijzondere wijze vorm Belgium, a Map Evening (in Brussels) and an International Conference or Study gegeven door de jonge ontwerpers Bob Session on a major topic of the History of Cartography. It publishes three Joosten en Boy Carper. Componist Frank illustrated Newsletters per year and maintains a web site. Membership 30 van Gompel componeerde de muziek. Het onderwerp is voor Brabant van groot Secretariat : Zwanelaan 16, B-2610 ANTWERPEN (Belgium) belang, terwijl het tegelijkertijd een bijna Tel/Fax ++32- (0)3 - 440. 10. 81 e-mail : [email protected] Europese dimensie heeft: er sneuvelden www.bimcc.org ooit duizenden buitenlandse soldaten bij 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 18 CAERT-THRESOOR Europalia Europa Veilingen Sinds 1969 organiseert Europalia International iedere twee jaar Antoine Jacobs - Librairie des Henri Godts een belangrijk internationaal multidisciplinair kunstfestival in Eléphants Avenue Louise 230/6 België. Het cultureel erfgoed van een land staat hierbij centraal. Place van Meenen 19 B-1050 Brussels In 2007, tijdens de vijftigste verjaardag van het Verdrag van B-1060 Brussels tel. +32 (0)2 647 85 48 Rome, wordt het festival opgedragen aan de cultuur van Europa tel. +32 (0)2 539 06 01 fax +32 (0)2 640 73 32 and haar 27 lidstaten. De Koninklijke Bibliotheek van België en fax +32 (0)2 534 44 41 www.godts.com de BIMCC lanceren een gezamenlijk programma bestaande uit 21 april, 12 mei, 16 juni 2007 [email protected] een tentoonstelling en een conferentie rond het thema 12 juni, 9 oktober, Formatting Europe - Mapping a Continent, nu ook officieel Reiss & Sohn 4 december 2007 onderdeel van het Europalia programma (www.europalia.be) Adelheids«. 2.D-61462 Königstein The Romantic Agony 6th International BIMCC Conference tel +49 6174 92 720 Acquaductstraat 38-40 fax +49 6174 92 72 49 B-1060 Brussels Vrijdag 16 november 2007, 09:30 - 17:00 www.reiss-sohn.de tel. +32 (0)2 544 10 55 Koninklijke Bibliotheek Brussel [email protected] fax +32 (0)2 544 10 57 6th International BIMCC Conference 23 - 27 april 2007 www.romanticagony.com Formatting Europe - Mapping a Continent [email protected] Sprekers: Dr Peter Barber (Londen), Dr Angelo Cattaneo Zisska & Kistner 15 - 16 juni, (Florence), Dr Markus Heinz (Berlijn), Dr Bernard Jouret (Brussel), Unter Anger 15.D-80331 16 - 17 november 2007 Mag. Jan Mokre (Wenen), Prof Gilles Palsky (Parijs), Dr Peter van München der Krogt (Utrecht). Voorzitter: Prof Günter Schilder (Utrecht). tel. +49 89 26 38 55 Van Stockum's Veilingen Onderwerpen: Europese stadsplattegronden van Braun and fax +49 89 26 90 88 Prinsegracht 15 Hogenberg, 19e eeuwse statistische kaarten, satirische kaarten, www.zisska.de NL-2512 EW 's-Gravenhage [email protected] tel. +31 70 364 98 40/41 Globes als Europees product van wetenschap en cultuur, de 23 - 27 april 2007 fax +31 70 364 33 40 Belgische bijdrage aan Europese reliëf kartering, en Europa www.vanstockums-veilingen.nl gezien door Italiaanse en Duitse kaartmakers in de Galerie Gerda Bassenge [email protected] Renaissance and the Eeuw van de Verlichting. Erdener Strasse 5a,D-14193 6 - 8 Juni 2007 Berlin tel. +49 30 893 80 290 Venator & Hanstein fax +49 30 891 80 25 Cäcilienstrasse 48, D-50667 Köln www.bassenge.com tel.+49 221 257 54 19 [email protected] fax +49 221 257 55 26 25 - 28 april 2007 www.venator-hanstein.de [email protected] Ketterer Kunst Swaen.com 14 - 15 september 2007 Messberg 1, D-20095 Hamburg tel. +49 40 374 96 10 Holger Christoph fax +49 40/374 96 166 Am Hofgarten 5, D- 53115 Bonn www.kettererkunst.de tel. +49 (0)228 261 82 80 [email protected] fax +49 (0)228 261 88 19 21 - 22 mei 2007 www.antiquariat-christoph.com h.christoph@antiquariat-chri- Bubb Kuyper stoph.com Jansweg 39.NL-2011 KM herfst 2007 Haarlem tel.+31 23 532 39 86 Loeb-Larocque PAULUS SWAEN fax +31 23 532 38 93 31, rue de Tolbiac, F-75013 Paris www.bubbkuyper.com tel.+33 (0)6 11 80 33 75 or INTERNET MAP-AUCTIONS [email protected] tel./fax +33 (0)1 44 24 85 80 22 - 25 mei, 20 - 23 novem www.loeb-larocque.com ber 2007 [email protected] May 12-22th, 2007 november 2007 (Salle Drouot) Michel Grommen Rue du Pont 33, B-4000 Liège www.swaen.com tel. +32 (0)4 222 24 48 Met dank aan G. Vandenbosch fax +32 (0)4 222 24 49 samensteller van de Brussels www. librairiegrommen. be International Map Collectors Email: [email protected] [email protected] Circle (BIMCC) Nieuwsbrief, Tel. Paris/France +33 1 4424 8580 mei 2007 nummer 27 (januari 2007) Fax +33 1 4424 8580 CAERT-THRESOOR 19 26STE JAARGANG 2007 NR.1 Op vrijdag 16 februari was het dan Jan Werner zo ver, ruim vijf jaar na het ont staan van de eerste ideeën om prof. dr. Günter Schilder te eren bij het bereiken van zijn 65ste verjaar Speciale studiedag ter ere dag: onder het mom van een studiedag van de Werkgroep van de Geschiedenis van de Karto- van Günter Schilder (65), grafie, werd in het Evenementen centrum van de Marinekazerne in een korte terugblik Amsterdam een evenement met één persoon als centrale figuur gehouden dat zijn weerga niet kende in het wereldje van Neder landse historisch cartografen. Het 'slachtoffer' (wars als hij is van dit soort persoonsverheerlijking) had al die vijf jaren niets gemerkt van de koortsachtige 'LAGS'- en 'Günter-Day'-activiteiten, die zich onder strenge geheimhouding in zijn directe omgeving hadden afgespeeld. anvankelijk verkeerde Günter nog in de veronderstelling dat het om Aeen min of meer gewone werk- groepdag ging, waarbij hem slechts drin gend op het hart gebonden was om toch echt aanwezig te zijn, opdat zijn 65ste verjaardag (op 18 februari) en daarmee zijn officiële pensionering niet helemaal zonder enige aandacht zouden passeren. Al snel drong evenwel tot de oud-voorzit- ter van de Werkgroep door dat er meer aan de hand was. Het aantal deelnemers (170) aan de studiedag was minstens twee keer zo groot als gebruikelijk en onder de aanwezigen bevond zich tot zijn grote verrassing bovendien een on 1. Paula van Gestel presenteert de Mappee Antiquee Liber Amicorum Günter Schilder aan Günter Schilder waarschijnlijk groot aantal bevriende col lega's uit het buitenland (20), zelfs uit de Verenigde Staten, Canada en Finland om schouwen als de spil van dit 'complot') teurs'. Paula besloot met de presentatie maar enkele van de tien landen van her de dag aan met een lezing waarin het van de inmiddels opgerichte Stichting komst te noemen. Bovendien trof hij op door Günter geïnitieerde Explokart-pro- CHC, ofwel Cartographiae Historicae de eerste rij onder meer vertegenwoordi ject en de resultaten daarvan (zelfs in ki Cathedra, die zich ten doel stelt de bij gers aan van Imago Mundi, de decaan van lo's uitgedrukt: 139 om precies te zijn!) zondere leerstoel in de historische carto de Faculteit Geowetenschappen, de voor de revue passeerden. De gedrukte versie grafie voor minstens tien jaar in stand te zitter van het Koninklijk Nederlands Aard van Günters inaugurele rede (15 novem houden door middel van donaties en rijkskundig Genootschap, de voorzitter ber 1982) is als eerste uitgave in de reeks fondsenwerving. Onder meer om Explo van het Utrechtse College van Bestuur en op te vatten. Vele, meestal cartobibliogra- kart binnen de universitaire structuur zelfs de ambassadeur van zijn geboorte fisch getinte, zouden volgen. Daaronder goed zichtbaar te houden wordt voortzet land Oostenrijk aan. Hier was dus van natuurlijk paradepaardjes als Peter van ting van deze universitaire leerstoel on een groot 'complot' sprake! der Krogts Koeman's Atlantes Neerlandi ontbeerlijk geacht. De Universiteit zelf Nadat Peter van der Krogt, de huidige ci en Günter Schilders eigen magnum kan tegenwoordig slechts welwillende voorman van de Utrechtse onderzoeks opus Monumenta Cartographica Neer medewerking en ondersteuning aan zo'n groep Explokart, de aanwezigen verwel landica, maar ook de verdienstelijke pu stichting bieden. komd had, ving Paula van Gestel (te be- blicaties van diverse zogenaamde 'ama Namens Imago Mundi benadrukte Tony 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 20 CAERT-THRESOOR lijk uniek, internationaal vooraanstaand en van hoge wetenschappelijke kwaliteit) met gemak in aanmerking kwam. Dat Günters waarde als wetenschapper boven elke twijfel verheven is zal eenie der beamen. Zijn ijzeren geheugen, voor waarde om al die details op een rij te houden, doet alle vakbroeders steeds ver steld staan. Het beeld van zijn verdien sten zou echter niet compleet zijn zon der die merkwaardige mengeling van persoonlijke bescheidenheid en tegelijk wetenschappelijke en 'politieke' vasthou dendheid, bijkans vechtlust, te noemen. Geen gelegenheid liet en laat hij immers voorbijgaan om de betekenis van het vak en de vakgroep nadrukkelijk onder de aandacht van invloedrijke personen te brengen. Met zijn 'zinderende passie', zoals Bert van der Zwaan het noemde, zo'n pracht kaartencollectie om mee te 'showen' en een bijzonder presentabele reeks publicaties als toonbaar resultaat 2. Dr Marijke van Schendelen, President van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, miste zo'n PR offensief zijn uitwerking biedt Günter Schilder de Plancius medaille aan als blijk van waardering voor zijn grote wetenschappelijke meestal niet en werd veel goodwill ge bijdrage aan de geschiedenis van de cartografie kweekt en vooral geld binnengehaald. Ook de ambassadeur van Oostenrijk, E. Kubesch, was zonder bedenkingen be Campbell Günters betekenis voor de be Bert van der Zwaan, departementshoofd reid gevonden deze dag met zijn aanwe oefening van de historische cartografie in Geografie en Planologie Pieter Hooimei- zigheid te vereren. Vanzelfsprekend het algemeen en zijn verdiensten voor jer en de voorzitter van het College van waren er parallellen te vinden in beider Imago Mundi in het bijzonder. Kwalifica Bestuur, Yvonne van Rooy, tapten in hun land van oorsprong en huidig land ties als 'excellent detective','one of the toespraken uit soortgelijke vaatjes. In het van werkzaamheid. Het spreekwoord giants in the field', the 'greatest rarity of perspectief van de Universiteit Utrecht 'Bescheidenheit ist eine Zier die Große them all' waren niet van de lucht. kwam daarbij ook het 'pareltjesbeleid' ter Menschen anzeichnen' verklaarde bij uit KNAG voorzitter Marijke van Schendelen, sprake, waarvoor het werk van de stek op Günter Schilder van toepassing. naaste collega Ferjan Ormeling, decaan Utrechtse historisch cartografen (lande- Kubesch bracht namens de Republiek Oostenrijk de hartelijke felicitaties over. Maar intussen volgde verrassing op ver rassing. Uit handen van Paula mocht Gün ter een Liber Amicorum Günter Schilder (tot dan toe slechts bij ingewijden be kend onder de geheime codenaam: 'LAGS'), getiteld Mappae Antiquae, in ont vangst nemen waar Ortelius jaloers op zou kunnen zijn. Een project waarin twee uitgevers, een redactieteam en 54 auteurs - vrienden, collega's en discipelen uit 16 landen - alle tijd, geld en moeite gesto ken hadden die zij voor Günter konden missen. Met de bijbehorende facsimile uitgaven van twee gezichten op Wenen was de cirkel weer rond, een cartografi- sche verwijzing naar zijn geboortegrond. Zichtbaar verbouwereerd nam het feest- varken de lijvige blauwe banden in ont vangst, tezamen in een chique schuifcas- sette verpakt. Günter is niet zo maar een historisch car- tograaf, hij is uniek in zijn soort, als per 3. Günter Schilder ontvangt het ridderschap in de Orde van Nederlandse Leeuw. Uit naam van Koningin soon en als wetenschapsman, en zijn acti Beatrix speldde Yvonne van Rooy, President van het Bestuur van de Universiteit Utrecht hem de orde op. viteiten en onderzoeksresultaten zijn van CAERT-THRESOOR 21 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 feit, waaraan mede het vroege onder zoekswerk van Günter Schilder ten grondslag ligt. Als buitenlandse representant van het vakgebied hield Matthew Edney, leider van het grote The History of Cartography project de tweede lezing van de middag. Daarbij liet hij aan de hand van voorbeel den uit de Amerikaanse koloniale geschie denis zien hoe - tegen de verwachting in - sommige gedrukte kaarten net zulke 'unieke' historisch-cartografische bron nen kunnen vormen als handschriftkaar- ten. Tot slot werden de laatste bedankjes en cadeaus uitgedeeld door Mare Hameleers en Paul van den Brink. Mare namens de GIN Werkgroep voor de Geschiedenis van de Cartografie, waarop Günter Schil der jarenlang een stempel heeft gedrukt, Paul namens 'de gang' op de 5e etage van het Van Unnikgebouw, de dagelijkse colle ga's. De dag werd zoals gewoonlijk beslo: ten met een borrel, maar nu, zoals alle ac tiviteiten die dag, geheel kosteloos, dankzij genereuze sponsoring van parti culieren, instellingen en bedrijven uit de wereld van de uitgeverij en het antiqua 4. De auteurs van Mappse Antiquœ Liber Amicorum Günter Schilder op de trap van Marine kazerne in riaat. Amsterdam Na een korte rondvaart door de grachten vond 's avonds, buiten het programma om, nog een diner plaats in het Victoria 5. Mappse Antiquœ hotel, waarbij de meeste auteurs en orga Liber Amicorum Günter nisatoren - Günter Schilders 'amici' - van Schilder een afsluitend samenzijn konden genie ten. groot belang voor de geografiebeoefening Na het feestelijke ochtendgedeelte waren in Nederland. Dat is de reden waarom het in de middag twee lezingen gepland, Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Ge beide nauw samenhangend met de door nootschap Günter de eer te beurt liet val beide sprekers geschreven bijdragen in len de waardige Plancius-medaille in ont het liber amicorum. De eerste door Fer- vangst te mogen nemen. En als superlatief jan Ormeling, met en naast wie Günter kon Yvonne van Rooy Günter (en velen in vele jaren het gezicht vormde van de de zaal) verrassen met het opspelden van Utrechtse vakgroep. Centraal daarin 6. Günter Schilder met de medaille van de Orde een hoge Koninklijke onderscheiding: Rid stond de kortgeleden gereproduceerde van de Nederlandse Leeuw, met zijn Liber en de der in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Atlas Isaac de Graaf, een recent wapen Plancius medaille 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 22 CAERT-THRESOOR Inzendingen voor deze rubriek aan Sjoerd de Meer Besprekingen E-mail: [email protected] Monumenta cartographica en reisverhalen en samenwerkingsverban met de 1602 uitgave van Cornelis Doedsz. neerlandica, VII den met uitgevers van andere contemporai Deze 7 kaarten zijn ook de eerste die op ne atlassen. Op al deze gebieden, bevatten ware grootte gereproduceerd zijn in de be Cornells Claesz (c. 1551-1609): Stimu de feitelijk een compleet overzicht van de geleidende portfolio. Claesz. samenwerking lator and Driving Force of Dutch Car Nederlandse cartografie in deze periode, is met Petrus Plancius komt in hoofdstuk 5 tography Günter Schilder. - Alphen aan de gemeenschappelijke noemer Cornelis aan de orde en behandelt de eerste Neder den Rijn: Uitgeverij Canaletto/Repro-Hol- Claesz, boekbinder, uitgever, drukker, finan landse wandkaart van de wereld (1592) en land, 2003. - 556 blz. en 689 ill. Portfolio cier en verkoper van boeken, kaarten en de serie van 8 zeekaarten voor de niet-Eu- met 63 kaarten (5 in kleur) gedrukt op 86 prenten. Vergeleken met eerdere delen ropese wateren. Een kort zesde hoofdstuk bladen (50 x 70 cm) en 21 bladen (50 x 40 biedt deel 7 een ongewoon, veelzijdig over behandelt Claesz's kaarten van de Middel cm).- ISBN 90-6469-765-5. - Prijs € 225,- zicht van de Nederlandse cartografische landse zee. Claesz. verwaarloosde het genre van de handboeken niet en in hoofdstuk 7 De Monumenta Cartographica Neerlandi komen er een aantal aan de orde, zoals ca (MCN) is in 1986 opgezet door Günter Pedro de Medina en William Bourne. Ook Schilder als een mogelijkheid om onder kosmografieën door Petrus Apianus en Ro zoek te presenteren en facsimiles uit te bert Hues worden behandeld. Claesz. publi geven in relatie tot de Gouden Eeuw van ceerde verschillende kaarten van de de Nederlandse cartografie in de lange zes Noordpoolgebieden tussen 1594 en 1608. tiende eeuw (1550-1700). Door Schilder is De geschiedenis van deze kaarten en de tot op heden consequent gestreefd naar Engelse en Nederlandse expedities die de een bijna encyclopedische behandeling van gegevens voor de kaarten leverden, is het de onderwerpen. Elk deel bevat goede bio onderwerp van hoofdstuk 8. Hoofdstuk 9 grafische gegevens, overvloedige reproduc productie, zowel wat betreft de type kaar behandelt 'Nederlandse vertalingen van ties van brieven, contracten en inventaris ten als de afgebeelde gebieden. boeken over reizen en ontdekkingen', sen, doorwrochte verhalen over de kaarten Schilder behandelt Claesz.'s cartografische waarover Claesz 9 delen publiceerde, ter met volledige documentatie, zowel in tekst en geografische productie in 17 hoofdstuk wijl het volgende hoofdstuk uitputtend één als in beeld, van geografische en decoratie ken, gewijd aan specifieke genres, werken van de belangrijkste Nederlandse reisverha ve bronnen; gedetailleerde cartobibliografi- of geografische gebieden die samen ruw len behandelt, het Itinerario van Jan Huy- sche beschrijvingen meestal inclusief een weg een chronologisch overzicht bieden ghen van Linschoten. De wereldkaart en de opgave van bekende exemplaren; en met van zijn carrière. Het eerste hoofdstuk is bi 5 regionale kaarten uit dat werk zijn alle een serie van begeleidende portfolio's, één ografisch en het vroegste gereproduceerde op ware grootte gepubliceerd in deze port voor elk tekstdeel, op ware grootte, met document is een uittreksel uit de rekening- folio. Hoofdstukken 11 en 12 gaan over de hoge kwaliteit reproducties van de belang boeken van Plantijn uit 1578, die handelen vroegste Nederlandse ontdekkingsreizen rijkste kaarten. Deze formule is strikt in de over de verkoop van boeken en kaarten naar het Oosten en West-Indië, terwijl afgelopen 17 jaar in de gehele serie, welke aan Claesz.'s winkel in Enkhuizen. Hoofd hoofdstuk 13 de eerste reis rondom de we nu 7 delen omvat, gehanteerd. De eerste stuk 2 pakt zijn leven op nadat hij naar Am reld, door Olivier van Noort in 1598-1601 delen waren tweetalig en het zesde deel sterdam is verhuisd, waar hij zijn loopbaan behandelt en hoe zich dat in de cartografie had de tekst in Nederlands en Engels, ter als uitgever in 1587 begint met late uitga vertaalde. Hoofdstuk 14 gaat in op de vijf wijl de cartobibliografie alleen in het ven van eerbiedwaardige zeemansgidsen, wandkaarten, die door Claesz zijn gepubli Engels was. Dit deel is voor het eerst ge tekstcompendia met zeilinstructies voor de ceerd, (de wereld en de vier continenten) heel in het Engels. Vast en zeker vanwege Zuiderzee en de Noordzee, afgewisseld met en ze zijn, natuurlijk, afgedrukt op ware financiële overwegingen. En het moet wor declinatietabellen, landverkenningen in grootte (op in totaal 34 bladen) in de port den gezegd dat gegeven de kosten van de houtsnede en enkele kaarten. In hoofdstuk folio. Hoofdstuk 15 behandelt de meest meer gewone boeken tegenwoordig, de 3 krijgen wij een kort overzicht van de eer kwetsbare en zeldzaamste kaarten uit de prijs van deel 7 redelijk is. Je krijgt veel ste echte zee-atlas, Lucas Jansz Waghenaer's productie van Claesz., de los uitgegeven boek en bovendien veel kaarten voor je Spieghel der Zeevaerdt en zijn opvolger, kaarten. Schilder heeft altijd het vastleggen 225 euro's. het Tresoor der Zeevaert. van gegevens als het belangrijkste doel van Met deel 7 pakt de monumentale Monu Claesz hield zich met de Spieghel al vanaf de MCN beschouwd. Hier is hij erin ge menta het werk aan van één van de meest 1588 bezig. Hij financierde de laatste Leid- slaagd om op 10 na voorbeelden te vinden productieve en veelzijdige Nederlandse uit se editie en ging door met het publiceren van alle 47 losse kaarten, die door Claesz. gevers van kaarten. Het behandelt de afzon en (co-publiceren) van verschillende edi in een catalogus uit 1609 genoemd wor derlijke kaarten op een enkel blad, wand- ties van Waghenaer en andere zee-atlassen. den, het jaar van zijn dood. Dit is het lang kaarten van alle delen van de wereld, Hoofdstuk 4 behandelt de losse zeekaarten ste hoofdstuk in het boek en met 103 af zeemansgidsen, zee-atlassen, boeken op het van Europa, uitgegeven door Claesz. vanaf beeldingen, het meest ruim geïllustreerde. gebied van de zeevaartkunde, kosmografie Adriaen Gerritsz 's kaart uit 1587 tot en Dertien van de kaarten zijn ook op ware CAERT-THRESOOR 23 26STE JAARGANG 2007 NR. grootte in de portfolio afgebeeld. Het op van het kleinste landweggetje tot en met verschenen, wat waarschijnlijk de reden is één na laatste hoofdstuk documenteert autosnelwegen is vastgelegd en bekend. dat het intekenen van de gegevens met de Claesz's rol als uitgever van atlas edities Over hoe die wegen, en met name de hand is volbracht terwijl er op dit moment waarin hij zeer actief was. Niet alleen gaf grote, doorgaande verbindingen tussen de heel goede computertechnieken bestaan hij het smalle oblonge Caert-Thresoor uit, Nederlandse steden zich hebben ontwik om resultaten van dergelijk onderzoek te één van de meest populaire zakatlasjes in keld, was tot nu toe niet veel bekend. Ruim presenteren. Alles opnieuw doen was waar zijn tijd, maar ook was hij betrokken als uit dertien jaar na de verdediging van de dis schijnlijk te omslachtig en zou heel nieuwe gever, co-uitgever of financier van produc sertatie is er een aangevulde en bijgewerk competenties vereisen. ten zoals de late edities van Mercator en te handelseditie verschenen van het proef Het tweede deel is algemener van aard en Ortelius atlassen en zelfs John Speed's schrift van Frits H. Horsten. Horsten heeft beschrijft allerlei veranderingen in het net Theatre of the Empire of Great Britaine. onderzoek gedaan naar de veranderingen werk van doorgaande wegen in de periode Het laatste hoofdstuk behandelt Claesz's in het patroon van de doorgaande wegen 1600-1848. werk als uitgever van de kaarten uit de eer in Nederland vanaf de middeleeuwen tot in Het derde deel bestaat uit een reconstruc- ste Nederlandse uitgave (1609) van Lodovi- de 19de eeuw. Opvallend is dat in vergelij tiekaart in zeven bladen op een schaal van co Guicciardini's populaire beschrijving van king met omringende landen tot nu toe 1:250.000 uit Bos' Schoolatlas der geheele de Nederlanden. Alhoewel de kaarten zelf eerder onderzoek naar de geschiedenis van aarde, Groningen 1877. Hierop zijn voor ook eerder apart gepubliceerd zijn, zijn wegen in Nederland nauwelijks is gedaan. respectievelijk 1600,1810 en 1848 de be deze zeer zeldzame stukken volledig be Deze studie is dan ook langrijkste wegen ingete schreven en 1 op 1 gereproduceerd. een eerste aanzet de be kend. Door systemati Afgesloten met een bibliografie van zo'n ze langrijkste wegen te loka aarïde wegen sche bestudering van venhonderd items en een bruikbare index, liseren en in kaart te vele oude kaarten is het is dit het grootste, langste, zwaarste en het brengen. De basis voor ftJedérfand, verloop van deze wegen meest uitgebreide geïllustreerde deel uit de dit onderzoek vormen 19e eeuw in alle delen van Neder Monumenta tot nog toe. Kijkend naar de originele kaarten uit de land zo nauwkeurig mo stevige blauwe delen, elk met zijn begelei onderzochte periode. On een hiitöróchc gelijk vastgelegd. dende portfolio, wordt men geconfronteerd danks het feit dat vele Het boek sluit af met met één van de meest ambitieuze en bruik elementen die op 17de en een samenvatting in het bare publicaties uit de geschiedenis van de igde eeuwse kaarten Engels, een uitgebreide cartografie en één die men over een eeuw voorkwamen lang niet al literatuurlijst, een index nog steeds zal gebruiken (de geleerdheid zal tijd even betrouwbaar Frit* H. Horsten op plaatsnamen en een blijven bestaan en zo ook het papier, dat een zijn weergegeven is ervan verantwoording van de gezond ph gehalte heeft van boven 6.8). Na uitgegaan dat de wegen, herkomst van de afbeel denkend over de serie als geheel en het nog en met name de grotere dingen. ambitieuzere Explokart programma waarvan doorgaande wegen rela Het boek is uitgevoerd de MCN slechts een gedeelte is (zie tief accuraat zijn afge op A3-formaat, zodat de http://cartography.geog.uu.nl/explokart) beeld. reconstructiekaarten heeft men eenvoudigweg ontzag voor de De atlas geeft een beeld goed tot hun recht gerichte visie, geleerdheid, toewijding, ma van de veranderingen in het net van door komen. Ook aan het overige beeldmateriaal nagement en onderwijsvaardigheden van de gaande wegen in Nederland aan de hand is veel aandacht besteed. onvermoeibare dr. Schilder. van drie ijkpunten: 1600, 1810 en 1848. Uit het onderzoek blijkt dat er gesproken Bob Karrow Vanouds ging in een groot deel van het kan worden over veel continuïteit, aange land het verkeer overwegend over water. zien veel wegen op de kaart uit 1810 reeds (Eerder gepubliceerd in Imago Mundi. The Om die reden is de aandacht hoofdzakelijk bestonden in 1600. Deze blijken door de tijd International Journal for the History of uitgegaan naar de waterwegen. Dat neemt heen telkens weer te zijn veranderd en ver Cartography (58, deel 1, 2006, blz. 101-102. niet weg dat ook de landwegen waar men beterd. Deze atlas brengt het bijzonder dui Met toestemming van de auteur en redactie zich voornamelijk per diligence en post delijk in beeld. Gelukkig wordt ook het bui van Imago Mundi hier gepubliceerd, ver koets verplaatste van groot belang zijn ge tenlands perspectief niet uit het oog taald door Sjoerd de Meer) weest voor de welvaart van ons land. De verloren: De aanleg en verbetering van het postroutes blijken een belangrijke rol te wegenstelsel in de omringende landen hebben gespeeld bij de ontwikkeling van Frankrijk, Engeland en Duitsland wordt ook Doorgaande wegen in Nederland, de doorgaande wegen, lees: snelste verbin in ogenschouw genomen. Nederland blijkt 16e tot 19e eeuw. Een historische ding tussen A en B. De Postkaart uit 1810 in vergelijking nog niet eens zo laat met het dient dan ook als referentiemateriaal voor in kaart brengen van de wegen. wegenatlas eerdere en latere veranderingen in het we Het handzame A3 formaat, de vele illustra Frits H. Horsten. -Amsterdam: Aksant, 2005.- genstelsel. De Etappe kaart uit 1848 is het ties en kaarten en natuurlijk de duidelijke 138 p., ill..- prijs € 60,-. -ISBN 90 5260 158 5. laatste ijkpunt. Het boek stopt op het mo indeling en heldere tekst dragen zeker bij ment dat het spoor een steeds belangrijker tot een goede leesbaarheid. Deze studie kan Wanneer we anno 2007 de beste en snelste rol gaat spelen in het personenvervoer. dus zeker beschouwd worden als een be auto route tussen twee plaatsen in Neder Het boek bestaat uit drie delen. In het eer langrijke aanvulling op bestaande publica land willen weten, dan typen we dat gewoon ste deel wordt de methode van onderzoek ties en aanzet tot verder onderzoek. in onze GPS in, die daarna het resultaat aan in detail beschreven. Het proefschrift waar Patricia Alkhoven ons voorlegt. Ons volledige wegenstelsel op dit boek is gebaseerd was reeds in 1992 26STE JAARGANG 2007 NR. 24 CAERT-THRESOOR In- en verkoop: antiquarische ANTIQUARISCHE BOEKEN- PRENTENHANDEL - boeken INKOOP/VERKOOP prenten S.C. LEMMERS decoratieve Zeer grote topografische collectie prenten van grafiek Nederland van 1500 tot 1900: - Stad- en dorpsgezichten - Landkaarten Brede sortering: - Beroepenprenten - Gemeentekaartjes Geïllustreerde drukken (vanj. Kuiper, ± 1865) 1 5-1 9e eeuw Topografie Boeken van 1500 tot 1900: - Topografie Nederland Atlassen - Lokale beschrijvingen Reisboeken - Vogelboeken - Bloemenboeken Oude kunstgrafiek - Beroepenboeken In verband met variabele Antiquariaat Natuurlijke historie openingstijden is een - Bijbels telefonische afspraak - Atlassen Plantijn aan te bevelen. S.C. Lemmers Ginnekenmarkt 5 - 4835 JC Breda von Bönninghausenlaan 16 Telefoon: 076 560 44 00 2161 ET Lisse Mobiel: 06 532 994 10 Telefoon 0252-415332 E-mail: [email protected] Giro 1344413 RJ.KIPP RESTAURATIE-ATELIER Abstederdijk 309 Ï?Ö 3582 BL Utrecht 3 Telefoon (030)2516010 Archivering, conservering en restauratie van kaarten en collecties Conservering en restauratie van kaarten met behoud van authenticiteit Verzorging van grote formaten, inclusief MERCATOR passepartout en lijstwerk Achter Clarenburg 2 Vervaardiging van zuurvrije dozen - Beschrijving en restauratie van tekeningen, 3511JJ Utrecht -NL kaarten, atlassen, reisverslagen, boeken etc. Tel. 030-2321342 • Doen van onderzoek en maken van een Bezoek op afspraak. inventaris of catalogus van kleine collecties CAERT-THRESOOR 25 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 Inzendingen voor deze rubriek aan: dr. Peter van der Krogt, Universiteit Utrecht, Nieuwe literatuur en Faculteit Geowetenschappen, Postbus 80.115, 3508 TC Utrecht, e-mail: [email protected]. facsimile-uitgaven Andrews, J.H.,'Unidentified sources for 'The truth is... maps are weapons!' Harmonia Macrocosmica, 1660. Mercator's regional maps of England.' Cartographic impressions and the doom Ham, Willem van der,'1070° Cruquius: Imago Mundi 59,1 (2007): 96-99. ed Belgian colony of Santo Tomas (blz. Nicolaas Cruquius, waarnemer van weer, Bracke, Wouter,'Het Scheideland door 241-259). water en land.' Geschiedenis magazine Jacob van Deventer.' Caert-Thresoor 25, 4 - Francis Herbert, Joseph Kips FRGS (Spiegel Historiael) 41,8 (nov.-dec. (2006): 99-103. (1828-1891) of the Vandermaelen 2006): 8-13. Bracke, Wouter (cd.~),Margaritae car- Geographical Establishment (Brussels) Jeught, François van der, & Paul de tographicae: Studia Lisette Danckaert and the War Office (London): A francop Win,'Ongepubliceerd materiaal uit het 75utn diem natalem agenti oblata. hone Belgian cartographer in London Mechelse Stadsarchief betreffende Jacob Archief- en Bibliotheekwezen in België = (blz. 261-288). van Deventer.' Caert-Thresoor 25, 4 Archives et bibliothèques de Belgique; -Thomas Klöti, Die Siegfriedkarte (1870- (2006): 104-107. Extranummer, Numéro spécial 80. 1949) als Landschaftsgedächtnis der Krogt, Peter van der, Joan Blaeu, Atlas Brussel: Koninklijke Bibliotheek van Schweiz (blz. 289-294). Maior of 1665: Germania, Austria et België, 2006. - 298 blz. - ISSN 0775-0722: Bragard, Philippe,'Los Paîses Bajos Helvetia: Germanien, Österreich und € 35. - Bevat: Espanoles (1504-1713).' In:Alicia Câmara Schweiz: Gertnania, Austria and - Paul DA. Harvey, Lisette Danckaert: an (coord.), Los ingenieros militares de la Switzerland: Germanie, Autriche et appreciation (blz. 5-7). monarquîa Hispânica en los siglos XVII Suisse: Sämtliche 124 Karten von -Wouter Bracke, Publicaties Lisette y XVIII, 303-309. Madrid: Ministerio de Germanien, Österreich und der Danckaert (blz. 10-27). Defensa, [cop. 2005]. Schweiz, sowie Originaltexte von Joan - Jean-Marie Duvosquel, Une Oeuvre iné Broeders, P.W.A., Gijsbert Franco Blaeu aus seinem Atlas maior von dite de Jacques de Surhon: La carte de la baron von Derfelden van Hinderstein, 1665. - Köln [etc.]:Taschen Verlag, 2006. - terre abbatiale de Saint-Hubert (1551) 1783-1857:Leven en werk van 'eene 2 vols., 404 blz.,Titel vol. 1: Germania; (blz. 29-41). ware specialiteit' in kaart gebracht, 't titel vol. 2: Germania, Austria & Helvetia. - - Peter H. Meurer, Studien zur Karte der Goy-Houten: HES & de Graaf, 2006. - 540 ISBN 3-8228-5102-7.-Teksten in Duits, Gallia Belgica von Gallia Belgica von Gilles blz. + CD-Rom. - ISBN 90 6194 409 0. - Frans en Engels. Boileau de Bouillon (1557) (blz. 43-50). Proefschrift Utrecht, 21 nov. 2006. -Joan Blaeu, Atlas Maior of 1665: - Ulla Ehrensvärd, Le globe royal du sou Handelseditie komt in maart 2007. Belgica Regia & Belgica Foederata: De verain suédois Eric XIV (blz. 51-60). Cunningham, Ian (vert.), The Blaeu Lage Landen: Les Pays-Bas et la - Olivier Damme, Un cuivre d'Ortelius atlas of Scotland: Scotland from Belgique: The Netherlands and Belgium: aux Musées Royaux des Beaux-Arts à Theatrum Orbis Terrarum sive Atlas Alle 63 kaarten van Nederland en Bruxelles (blz. 61-68). Novus pars quinta, published by Joan België met originele citaten uit Joan -Jan W.H.Werner, Drie opmerkelijke atlas Blaeu, Amsterdam 1654. Edinburgh: Blaeu's Atlas maior van 1665.- Köln sen uit de Lage Landen: Door Gerard van Birlinn, in association with National [etc.]:Taschen Verlag, 2006. - 208 blz. - Schagen, Abraham Ortelius en Joan Blaeu Library of Scotland, 2006. - 240 blz. - ISBN ISBN 3-8228-5103-5, 3-8228-3828-4 (titel (blz. 69-83). 13: 978-l-84l58-585-7:£ 80. - Facsimile en stofomslag: De Lage Landen). - Teksten in - David Buisseret,The manuscript sources vertaling van de teksten, met inleiding Nederlands, Frans en Engels. of Christophe Tassin's maps of France: door Charles W.J. Withers. -Joan Blaeu, Atlas Maior of 1665-Anglia: The 'Military School' (blz. 85-113). Danku, Gyuri, & Zoltari Sümeghy, England, Angleterre, England [vol. 2: - Göran Bäärnhielm, Manuscript maps of 'The Danckerts Atlas: The production and Scotia & Hibemia: Scotland and Ireland: Belgium in Swedish libraries and archives chronology of its maps.' Imago Mundi L'Ecosse et l'Irlande: Schottland und (blz. 115157). 59,1 (2007): 43-77. Irland]: All 113 maps of England, Scotland - Monique Pelletier, De Cassini de Thury à Diessen, Rob van,'De Atlas Amsterdam' and Ireland, and the original commenta Le Michaud d'Arçon: Les militaires fran herontdekt.' Nationaal Archief Magazine ries from Joan Blaeu'sAtlas maior of çais et la triangulation dans la seconde 2006/3:4-9. 1665.- Köln [etc.] :Taschen Verlag, 2006.-2 moitié du XVIIIe siècle (blz. 159-178). Franssen, Mathieu, 'Ducatus Brabantiae vols., 392 blz. - ISBN 3-8228-5104-3. - - Claire Lemoine-Isabeau, Une carte manu uit de plomp opgedoken? Enkele notities Teksten in Engels, Frans en Duits. scrite du Hainaut du XVIIIe siècle en bij de ontdekking van een onbekende -Joan Blaeu, Atlas Maior of 1665: quête d'identité (blz. 179-194). variant van de kaart van Brabant door Gallia: France: France: Frankreich: La - Henk A.M. van der Heijden, Jean Baptiste Jacob van Deventer.' Caert-Thresoor 25, 4 totalité des 64 cartes de la France et des de Bouge's laatste kaart [Royaume des (2006): 91-98. textes originaux de Joan Blaeu, extraits Pays-Bas, 1821] (blz. 195-222). Gent, Robert van,'Over antipoden, de son Atlas maior de 1665. - Köln - Marguerite Silvestre, La banque de don amfiskieten, heteroskieten en periskie- [etc.]:Taschen Verlag, 2006. - 208 blz. - nées de Philippe Vandermaelen (1795- ten.' Geo-Info: Tijdschrift voor Geo- ISBN 3-8228-5105-1.-Teksten in Frans, 1869) (blz. 223-239). Informatie Nederland 3,12 (2006): 538- Engels en Duits. - Robert Ansiaux & Dennis Reinhartz, 539.- Plaat 13 in Andreas Cellarius, -Joan Blaeu, Atlas Maior of 1665: Italia: 26STE JAARGANG 2007 NR. 1 26 CAERT-THRESOOR Italia: Italy: Italien: Ie 60 carte d'Italia de Nederlandse cartografie van belang - Ferjan Ormeling,The origin of the di Joan Blaeu con i testi originali zijnde bijdragen zijn: Bosatlas and its portrayal of Hungary estratti dal suo Atlas maior del 1665. - - Kurt Brunner, Gedruckte Regionalkarten (blz. 315-322). Köln [etc.]:Taschen Verlag, 2006.- 208 des 16. und 17. Jahrhunderts (blz. 71-80). - Zsolt Török, Luigi Ferdinando Marsigli biz. - ISBN 3-8228-5107-8. -Teksten in - Gyuri Danku en Zoltän Sümeghy,An out (1658-1730) and early thematic mapping in Italiaans, Engels en Duits. line of the Danckerts atlas history (blz. the history of cartography (blz. 403-412). -Joan Blaeu, Atlas Maior of 1665: 85-93). Hispania, Portugallia, Africa & America: Espana, Portugal, Africa y America: Spain, Portugal, Africa and America: Inhoud historisch-cartografîsche tijdschriften Espanha, Portugal, Africa e America: Los 64 mapas de Portugal, Espana, Africa y Imago Mundi 59, 1 (2007) Livieratos, E.,'Graticule versus point America con los textos originales de Maier, Jessica,'Mapping past and present: positioning in Ptolemy cartographies' (blz. Joan Blaeu extraidos de su Atlas maior Leonardo Bufalini's plan of Rome (1551)' 51-59). de 1665- Köln [etc.] :Taschen Verlag, (blz. 1-23). Boutoura, C, & E. Livieratos, 'Some 2006. - 232 blz. - ISBN 3-8228-5106-X. - Shannon, William, & Michael Winstanley, fundamentals for the study of the Teksten in Spaans, Engels en Portugees. 'Lord Burgley's map of Lancashire geometry of early maps by comparative Krogt, Peter van der, 'Welke steden kar revisited, c. 1576-1590' (blz. 24-42). methods' (blz. 60-70). teerde Van Deventer voor Filips II in Danku, Gyuri, & Zoltän Sümeghy, 'The Livieratos, E.,'The use of animation in diens 'landen van herwerts overe?' Caert- Danckerts Atlas:The production and visualizing deformations of a portolan- Thresoor 25,4 (2006): 116-120. chronology of its maps' (blz. 43-77). type map' (blz. 71-76). Leenders, Eric,'De kaart van Vlaanderen Michael, Bernardo A.,'Making territory Falchetta, P., 'Perception, cognition and van Gerard Mercator en Jacob van visible:The revenue surveys of colonial technology in the reading of digital Deventer.' Caert-Thresoor 25, 4 (2006): South Asia' (blz. 78-95). cartography' (blz. 77-80). 108-115. Andrews, J.H.,'Unidentified sources for Papadopoulos, K.,'On the theoretical basis Lempke, Ivonne,'Een klooster, twee Mercator's regional maps of England' of tactile cartography for the haptic trans plattegronden. Wie heeft er gelijk? Het (blz. 96-99). formation of historic maps' (blz. 81-87). klooster Koningsveld bij Delft op Van Fleet, Christopher,'Digital approaches to Deventers plattegrond en op een geschil cartographic heritage:The Thessaloniki e-Perimetron 1,2 (Spring 2006) derde plattegrond van Delft.' Caert- Workshop'(blz. 100-104). On-line tijdschrift: Thresoor 25, 4 (2006): 121-123. http://www. e-perimetron. org Lombaerde, Piet,'Een onbekende gravu e-Perimetron [International -web Hruby, F., I. Plank & A. Riedl,'Cartographic re van de Antwerpse versterkingen in journal on sciences and technologies heritage as shared experience in virtual 1584 onlangs aan het licht gekomen.' affined to the history of cartography space: A digital representation of the Caert-Thresoor 25, 4 (2006): 124-129. and maps] 1,1 (Winter 2006) earth globe of Gerard Mercator (1541)' Piket, Jan J.C.,'Het duurzame landschap On-line tijdschrift: (blz. 88-98). volgens de gebroeders Van Limburg.' http:/'/www. e-perimetron. org Fleet, C, "Locating trees in the Geografie 15, 9 (nov/dec 2006): 48-51. - [Nieuw tijdschrift, metr als belangrijkste Caledonian forest':A critical assessment Vergelijking van de Van Limburg getijden doel 'to couple issues on history of of methods for presenting series boeken met de Tranchotkaart. cartography and maps with a variety of mapping over the web' (blz. 99-112). Stückelberger, Alfred, & Gerd possibilities offered by the new digital Heuvel, C. van den,'Modelling historical Graßhoff (hrsg), Ptolemaios Handbuch information and communication evidence in digital maps: A preliminary der Geographie, Griechisch-Deutsch: technologies. To bring together, in sketch'(blz. 113-126). Einleitung, Text und Übersetzung, harmonic convergence, historians of Jobst, M,'Hybrid considerations on Index. Basel: Schwabe Verlag, 2006. - 2 cartography and maps, cartography sustainability of cartographic heritage' dln., 1018 blz. + cd-rom.- ISBN 13:978-3- scholars and experts in new digital (blz. 127-137). 7965-2148-5: € 150. - Inlichtingen: cartographic technologies in order to Livieratos, E., & A. Koussoulakou, http://www.schwabe.ch. - Bevat tran create a common space of research 'Vermeer's maps: A new digital look in an scriptie en Duitse vertaling van de tekst targeting at the broadening of carto old master's mirror' (blz. 138-154). en reconstructiekaarten. graphic and map history access and Rystedt, B.,'The cadastral cartographic Zentai Lâszlo, Györffy Jänos & Török expertise.' Het wordt uitgegeven door de heritage of Sweden' (blz. 155-163). Zsolt (ed.), Térkép - Tudomâny: Aristoteles universiteit in Thessaloniki en Adami,A., & F. Guerra,'3d digital maps: Tanulmânyok Klinghammer Istvân pro- verschijnt alleen op internet.Alle arti New development in cartography for fesszor 65- születésnapja tiszteletére = kelen zijn als pdf-files te downloaden]. cultural heritage' (blz. 164-169). Map - Science: Papers in Honour of the Molteni, E., & S. Moretti,'Maps and Lovison-Golob, L.,'Bringing the age of 65th Birthday of Prof. Istvân drawings of Corfu in the library of the exploration of Africa and its heritage to Klinghammer = Karte - Wissenschaft: Museo Correr,' (blz. 1-31). the web'(blz. 170-177). Festschrift zum die 65. Geburtstag zu Balletti, C.,'Georeference in the analysis Ehren von Prof. Istvân Klinghammer. of the geometrie content of early maps' e-Perimetron 1,3 (Summer 2006) Térképtudomânyi = Studia Cartologica; (blz. 32-39). On-line tijdschrift: 13. Budapest: ELTETérképtudomânyi es Boutoura, C,'Assigning map projections http://www. e-perimetron. org Geoinformatikai Tanszék, 2006. De voor to portolan maps' (blz. 40-50). Pearson,A. W,'Digitizing and analyzing CAERT-THRESOOR 27 26STE JAARGANG 2007 NR. 22 t/m 25 MEI 2007 historical maps to provide new perspective on the development of the agricultural landscape of England and Wales' (biz. 178-193). Benavides,J., & E. Koster,'Identifying surviving landmarks on VEILING historical maps' (biz. 194-208). BOEKEN Koster, E., 'XML-Coding technical accuracy and historical evidence in digital historical maps' (biz. 209-220). ___ MANUSCRIPTEN Kowal, K. C,'Mercator, hands-on: the use of'experiential' technology for atlases' (biz. 221-229). ||M EN GRAFIEK Tsioukas.V, M. Daniil & E. Livieratos,'Possibilities and problems in close range non-contact 1:1 digitization of antique maps' (biz. 230- 238). Jenny, B.,'MapAnalyst -A digital tool for the analysis of the BUBB KUYPER planimetrie accuracy of historic maps' (biz. 239-245). Jessop, M.,'Promoting cartographic heritage via digital resources Jansweg 39 - 2011 KM Haarlem on the Web' (biz. 246-252). tel. 023 5323986 fax 023 5323893 email [email protected] The Portolan 67 (Winter 2006) website www.bubbkuyper.com http://home. earthlink. net/~docktor/portolan. htm McLaughlin, Patrick,'Mapping the peace:American cartographers met o.a. and statemakers at Versailles' (biz. 13-20). Scheel, Eugene,'Royal Thai maps of the nineteenth century: grote collectie cartografie A passie of Siamese maps' (biz. 21-24). en topografische grafiek Ala'i, Cyrus,'Mapping Persia, with reference to the author's newly catalogi en publicaties over published book:'General maps of Persia, 1477-1925" (biz. 25-38). Nederlandse bloembollenteelt en -cultuur Kovarskyjoel, & Maryke Barber,'Rare map cataloging: A case of oude en zeldzame boeken special considerations' (biz. 39-44). (o.a. Nederlandse geschiedenis en topografie) Burnette, Ian,'Klondike road maps: Selling comfort and convenience on the route(s) to the gold fields' (biz. 45-56). KIJKDAGEN: 17 t/m 20 mei, 10.00-16.00 uur Digitalisering elk denkbaar origineel digitaal procédé Het zoeken, tevoorschijn halen en bekijken van beelden of verzameling teksten in archieven is vaak een tijdrovende operatie. boek • aqu We willen snel en doeltreffend over de gevraagde informatie munt • beschikken en dan ook nog het liefst vanaf de plek waar het ons het beste uitkomt. Wij van Pictura Imaginis hebben een digitaal procédé ontwikkeld waardoor dat mogelijk wordt. database als vervanging van de ladenkast Een modern geconserveerd archief is een kostbaar bezit. Niet alleen voor diegenen die er dagelijks verantwoordeli heid voor dragen. Veel verschillende doelgroepen moeten óók hun voordeel mee kunnen doen. De door Pictura Imagir vervaardigde database van ieder gedigitaliseerd archief ver BT-^ Br- hoogt de toegankelijkheid voor alle gebruikers enorm. i is eenvoudiger, gaat veel sneller en het oproepen van t2=»M Digitale beelden ziet u ' dan het origineel. PICTURA IMAGINIS Hl! MTHIRH • advisering, implementatie en trajectbegeleiding DIGITALISERING VAN BEELDARCHIEVEN BV • publicatieprojecten (internet, drukwerk) • database toepassingen de hoefsmid 13-1851 PZ Heiloo - tel: 072 53 20 444 - fax: 072 53 20 400 - e-mail: [email protected] - www.pictura-im.nl 26StE JAARGANG 2007 NR. 1 28 CAERT-THRESOOR V-v, . • ~: Ü*V ^"' Jp* •ïJSv * Restoration-Workshop Paul Peters Op het terrein van de kartografie bieden wij een in brede kring erkende expertise ten dienste van de conservering en restauratie van O GLOBES en verwante objecten, I O KAARTEN (ook zeer grote formaten tot ca. 350 x 350 cm), O ATLASSEN en STEDEBOEKEN Object-specifieke, passief-conserverende restauratie van papier, incunabelen en oude drukken, grafiek, kerkelijke en overheidsdocumenten, charters en zegels, uit alle tijden. Restoration-Workshop Paul Peters is lid van de VeRes, de VAR en de IADA (International Association of Book and Paper Conservators). Ons dochterbedrijf Iris Antique Globes and Maps verkoopt historisch belangrijke en decoratieve globes uit het midden van de 17e tot het midden van de 20e eeuw. Op www.irisglobes.nl maakt u kennis met een keuze uit de steeds wisselende voorraad. Bezoekadres van beide bedrijven: Dorpsstraat 31B, 7218 AB Almen. Telefoon: 0575 43 94 44, fax: 0575 43 39 73. [email protected] - [email protected] WIJ ZIJN GEÏNTERESSEERD IN DE AANKOOP VAN (BESCHADIGDE, INCOMPLETE) GLOBES EN VERWANTE OBJECTEN BOOK AND PRINT AUCTIONS f 4ori faith- juuîoai luuur iïlmim 9 rairini pratst- mtvom ttudufinimiurlni'lur un twhdunif liRtfliGJwir tnitialfcrmft toi foutmlr •Main 52|** tmiuuir tutr fjmi rtfo gmncu lit fiirati Du Ou grfhuv 1)IIUS;t>« Hur geiortufÄ « » Next Auction: 19/20 JUNE 2007 Contact: T +31 - 575 439 443 F +31 - 575 433 973 M +31 - 610 299 • E [email protected] Dorpsstraat 31b • 7218 AB Almen I www.hondiusauctions.com The Netherlands il