Shkencat teknike, mjekësore, bujqësore, ekonomiko-sociale dhe pedagogjike ‘Java e Shkencës” 2013 KUMTESAT II Nga konferenca vjetore e shkencës ‘Java e Shkencës 2013’ KUMTESAT II Nga konferenca vjetore e shkencës ‘Java e Shkencës 2013’

Redaktor Dr. Murteza Osdautaj

Këshilli botues: Prof. Dr. Nuri Bashota Prof. Dr. Myzafere Limani Prof. Dr. Sabile Keçmezi – Basha Prof. Dr. Sali Ahmeti Prof. Dr. Hysen Matoshi

Kopertinën dhe përgatitjen kompjuterike MOSDA©

KUMTESAT II

Banush Shyqeriu: XHAMITË SI HAPËSIRA SINERGJIKE - IDENTIFIKIMI I KLISHEVE DHE TEJKALIMI I ‘KRIZËS’ SË XHAMIVE SI INSTITUCIONE DHE FORMA REPREZENTATIVE ARKITEKTONIKE

Abstrakt. Xhamia për kongregacion, Mesxhid (nga arabishtja, suxhúd = sexhdeh, përulje ) është një nga institucionet më të rëndësishme të botës Myslimane, gjithashtu edhe forma predominante reprezentative e arkitekturës Islame. Qëllimi fillestar i këtij punimi është që të shqyrtoj Xhaminë si një institucion dhe formë reprezentative arkitektonike përmes një metodologjie që përmban në vete investigimin dhe përdorimin kritik të burimeve historike si dhe më e rëndësishmja mbështetja në konceptet gjenerative, parimet dhe kriteret e derivuara nga ideja eternale e Xhamisë si Hapësirë Sinergjike: si vend për Falje, vend për Edukim dhe si qendër e Komunitetit. Duke sendërtuar Xhaminë Gjenerike nga ideja eternale e Xhamisë së nxjerr nga vet burimet autentike Islame, ne mund ta çlirojmë diskursin për dizajnin e Xhamisë duke identifikuar klishetë e lidhura me të, idetë e gabuara dhe nostalgjitë simbolike, si në sferat e ndryshimeve socio-kulturore po ashtu edhe avancimeve në dizajn dhe teknologjive emergjente. Për më tepër, dinamikat e ndryshimit në shoqëritë Myslimane e gjeten Xhaminë të diskredituar, duke shpurë në metonimi strukturale të identitetit Mysliman dhe duke e vendosur Xhaminë në një ‘krizë’ si institucion dhe formë reprezentative arkitektonike të bartur përmes simbolizmit dhe grimit te të ashtuquajturit stilit “pan-islamik”. Si një përgjigje ndaj ‘krizës’ reprezentative të Xhamisë, ky punim do të shqyrtoj zhvillimin e parimeve të dizajnit për ri-formësimin e gramatikës dhe gjuhës pamore të Xhamisë përmes përdorimit të motiveve ornamentale Islame si elemente gjerësisht të njohura, duke i transferuar këto motive në komponente 3-diemnsionale dhe më tutje përmes modularizimit, dispersionit, popullimit, multiplikimit, deformimit, lidhjes, shkrirjes, përzierjes dhe shkallëzimit të krijohet strukturë, hapësirë dhe mbështjellës si sisteme që ndërveprojnë në mes veti. Aty ku mbaron struktura dhe ku fillon ornamenti është e ndërlidhur dhe na shfaqet një performancë e re hapësinore, strukturale dhe kulturore.

[5] JAVA E SHKENCËS 2013

Si konkluzion dhe objektivë, ky punim gjithashtu synon të reflektoj në diskursin dhe zhvillimet aktuale përbrenda komunitetit të arkitekteve dhe Bashkësisë Islame të Republikës së Kosovës përkitazi me Konkursin Ndërkombëtar për Dizajnin e Xhamisë Qendrore të Prishtinës, ku çështja e hapur është: a do të mbetemi ne pre e grackës së klisheve të krijuara rreth Xhamive apo do ta tejkalojmë këtë ‘krizë’ përmes të kuptuarit të thellë të idesë dhe parimeve eternale për Xhamitë si Hapësira Sinergjike. Fjalë kyçe: Xhami; Klishe; Krizë; Hapësira sinergjike; Xhamia gjenerike; Ideja eternale

1 Parathënie Para të qenit një hapësirë, xhamia është një vend, dhe ky vend në bazë të mësimeve Islame është vet toka, e tëra si xhami.1 Ky koncept domethënës dhe operativ i xhamisë aq është i thjesht në shikim të parë sa që jo vetëm jo-myslimanet por edhe myslimanet e kane neglizhuar duke u kapur më shumë pas interpretimeve simbolike, historicizmave dhe idesë së xhamive ekzotike, ide këto të bartura sidomos në Perëndim nga orientalistet, arkitektet perëndimor dhe vetë Myslimanët.2 Krahasimi i xhamive si institucione dhe forma arkitektonike me tempujt e feve tjera të cilat kanë procesione strikte hapësinore, po ashtu ka ndikuar që të paraqiten klishe edhe për xhamitë të cilat janë evidente gjerë në ditët e sotshme. Këto klishe të nxitura edhe nga nevoja për objekte identifikuese dhe reprezentative, e kanë quar xhaminë si institucion dhe formë arkitektonike në një “krizë”. Përballë kësaj “krizë” pyetja që parashtrohet është se si mund të identifikohen klishetë dhe si të tejkalohet kjo “krizë”?!. Përgjigjja është vetëm përmes rishikimit të koncepteve bazë të Xhamisë Gjenerike – Xhamisë si institucion, vend dhe hapësirë të sendërtuar nga Pejgamberi, Muhamedi a.s. në Medinën e Ndritshme - Xhami kjo që ngërthen në vete konceptin fillestar dhe eternal të xhamisë të vendosur nga dy burimet e Islamit: Kur’ani dhe Sunneti.

Shtjellimi i Xhamisë, domethënia, historiku dhe funksionet e saj Rrënja e fjalës arabe për Faltore, mesxhid është sexhede, që do të thotë të përulesh, e në fakt akti i rënies në sexhde – përulja - është akti me i lartë i faljes rituale në Islam – Namazit. Vendi dhe hapësira e cila grumbullon myslimanet për falje të përbashkët tradicionalisht është quajtur Xhami, nga arabishtja, xhámī; xhemā, xhemmeā = kongregacion, grumbullim, xhemat. Xhamia përmbledh Islamin si sistem i jetës, për arsyen se përpos faljes rituale ajo i shërben edhe zhvillimit dhe nevojave të përgjithshme të komunitetit.

Një pasqyre e shkurtër e zhvillimit kompozicional të Xhamisë për kongregacion Në mënyrë që të kuptojmë Xhaminë për Kongregacion, qëllimin dhe zhvillimin e saj gjerë më sot, shkurtimisht do të paraqesim një historik të zhvillimit kompozicional të saj, duke filluar nga Xhamia e Pejgamberit a.s. (nga arab. alejhi selam = paqja qoftë mbi

1 Shih Sahi Muslim, Libri 4: 1060 2 “e tërë toka si xhami” ka implikim tepër relevant, ngaqë ndër parakushtet e hapësirës/ vendit për falje është pastërtia, në këtë aspekt ky parim Islam nxit dhe obligon ruajtjen dhe përkujdesjen e kësaj xhamie gjigante, pra ruajtjen e ambientit ekologjik dhe atij të ndërtuar, një premisë kjo shume themelore e lëvizjes së arkitekturës së gjelbër dhe mbrojtjes së ambientit në përgjithësi.

[6] KUMTESAT II të) në Medine, si prototip gjenerik i Xhamive, e cila ka influencuar zhvillimin e Xhamive për Kongregacion në kohë dhe hapësirë.

1.2.1 Zhvillimi i xhamisë së parë në Medina, influenca dhe implikimi i saj në kohë dhe hapësirë Një nga Xhamitë e para për kongregacion dhe një nga veprat e para të Arkitekturës Islame ishte Xhamia që Pejgamberi a.s. e ndërtoi vetë në Medine. Ishte kjo një formë drejtkëndëshe e rrethuar me mure prej qerpiçit dhe gurit. Kjo strukturë e thjeshtë kishte pjesën e mbuluar ndër të cilën Pejgamberi a.s. udhëhiqte namazin, mbulesë kjo prej shkopinjve të palmës të përzier me balt, e cila mbahej nga shtylla të bëra nga trungjet e palmave.3

Për më tepër, kjo strukturë e thjesht përdorej si qendër sociale, politike dhe fetare. Ka hadithe (thënie të Pejgamberit a.s) të cilat rrëfejnë për funksionimin e Xhamisë si strehë, institucion edukativ, si vend ku ofrohej shërbimi mjekësor, etj. Festimet dhe aktivitetet rekreuese po ashtu mbaheshin afër Xhamisë. Xhamia e parë u inspirua nga arkitektura regjionale e shtëpive në Gadishullin Arabik, veçanërisht nga ato në qytetin e Medinës.

Figura 1.1: Zhvillimi dhe derivimi i elementeve të Xhamisë Gjenerike nga tipologjitë e shtëpive të Medinës

Xhamia e Pejgamberit a.s. u konceptua dhe u ndërtua si e tillë, edhe pse ka tendenca nga historianet e Arkitekturës dhe historiografia në përgjithësi që ta përshkruajnë atë si krejtësisht arkitekturë profane. Një nga studiuesit e arkitekturës Myslimane, K. A. C. Creswell, në librin e tij Rrëfim i Shkurtër i Arkitekturës Myslimane (Short Account of Muslim Architecture) është përpjekur të vendos një përshkrim kronologjik te të gjeturave arkeologjike dhe ndërtesave ekzistuese në civilizimin Islam. 4 Xhamia e Pejgamberit a.s nga Creswell nuk u konsiderua si një Xhami për shkak të dukjes se saj të thjeshtë dhe funksioneve të shumta sekulare që përmbante.

3 Sheikh, A. (1941) ‘Muslim Architecture: From the Advent of Islam to the Fall of Mamluk Empire in Egypt’ The Academy of Oriental Arts, Lahore, f.14 4 Rasdi, M. T. H. M. (1998) ‘The Mosque as Community Development Centre: Programme And Architectural Design Guidelines For Contemporary Muslim Societies’, Johor, Universti Teknologi Malaysia, Penerbit UTM, f. 51

[7] JAVA E SHKENCËS 2013

Opinioni i Creswellit ndryshonte në mënyrë të qartë nga ai që mbahej nga Pejgamberi a.s. dhe shokët e tij sepse të gjithë ata e konsideronin atë që e ndërtoi Pejgamberi a.s si një Xhami. Për Creswell kjo ndërtesë do të bëhej Xhami kur funksionet e saj shndërroheshin në simbolike dhe bëheshin një lloj memoriali arkitektonik. Natyrisht, disa historian mund të pohojnë se Arabët nuk ishin të civilizuar mjaftueshëm që të bënin dallimin në mes të një Halle të Qytetit dhe një ndërtese religjioze. Historianet mund të shkojnë edhe më tutje e të sugjerojnë se Arabet ishin tepër të varfër që të kishin ngrehina të veçanta për funksionet sekulare dhe ato religjioze. 5

Skema e Xhamisë Gjenerike influencoi zhvillimin e të gjitha planeve kompozicionale të Xhamive anë e kënd botës Islame në kohë dhe hapësirë. Skema me rrethojë dhe vend falje me hipostil u përhapë në Lindje dhe Perëndim. Rivaku – hapësira e cila akomodonte funksionet komplementare gjeti mënyra të ndryshme kompozicionale. Po ashtu, influencat lokale do të shpien në organizime me variacione të ndryshme të funksioneve komplementare, mirëpo prapë të bazuara fuqishëm në Xhaminë Gjenerike.

Figura 1.2: Zhvillimi kompozicional i Xhamisë për kongregacion

Në Lindje, një hapësire më e kufizuar e rrethuar me shtylla u derivua nga Xhamia Gjenerike dhe tipologjitë lokale të shtëpive. Me paraqitjen e kubesë si strukturë, konstruksion dhe element reprezentativ në shek. XV të derivuar nga Aja Sofia, një plan specifik kompozicional i xhamisë u zhvillua dhe gjerësisht u përhap nga Osmanët. Prapë në Lindje, tipi i xhamisë Iraniane u zhvillua nga Xhamia Gjenerike mirëpo me tipare të theksuara nga arkitektura pre-Islame.

5 Rasdi, M. T. H. M. ‘The Design of Mosques as Community Development Centres from the Perspective of the Sunna and Wright’s Organic Architecture’ GBER Vol. 2 No. 2 pp 40 – 50, f. 42

[8]

KUMTESAT II

Në subkontinentin Indian, arkitektura lokale do të influenconte tej mase arkitekturën e xhamive. Përpos zhvillimit kompozicional, u zhvilluan edhe shumë elemente tjera strukturale e jo strukturale të cilat do të kenë impakt në vokabularin dhe gjuhën arkitektonike të xhamive, dhe janë mu këto elemente të cilat në një mase të madhe janë bërë shkak për një diskreditim të Xhamive si forma reprezentative arkitektonike.

2 Diskreditimi i Xhamisë – pikëpamjet rreth xhamisë dhe implikimi i tyre në “krizën” e saj Në dekadat e fundit ne ndeshemi gjithnjë e më shumë me një tendencë e cila thekson xhaminë si një simbolikë arkitektonike e cila shërben kryekëput për nevojat e riteve fetare të botës Islame, duke e sjellë në këtë mënyrë Institucionin e Xhamisë ndër një kriticizëm serioz dhe njëherit duke e diskredituar atë. Një kriticizëm real në këtë çështje u iniciua nga vet dijetaret Islam, të cilët kanë bërë thirrje për një ri-evaluim serioz të institucionit të xhamisë duke përdorur modelin e Xhamisë së Pejgamberit a.s si Xhami Gjenerike, duke adresuar në të njëjtën kohë edhe nevojat dhe sfidat e Myslimaneve në shoqërinë bashkëkohore. Situata në të cilën gjendet Xhamia sot me plotë të drejtë mund të përshkruhet si “krizë” si nga ana e Xhamisë si Institucion po ashtu edhe si formë arkitektonike. 6 “Kriza” e Xhamisë, në një masë të madhe ka rezultuar si pasoje e ekzistencës së dy pikëpamjeve të ndryshme për të, domethënien, qëllimin dhe rolin e saj. Pikëpamja e parë qëndron në atë se Xhamia është një faltore simbolike dhe vend i shenjtë e cila duhet të shfrytëzohet kryekëput për kryerjen e faljes rituale. Pikëpamja e dyte mbron faktin se Xhamia paraqet një qendër për zhvillimin e komunitetit.

2.1 Xhamia si faltore e shenjtë – si shtëpi e Zotit Kjo pikëpamje është një interpretim i ngushtë i Xhamisë, duke e parë atë vetëm si “një shtëpi të Zotit”, si rrjedhojë sugjeron se qëllimi kryesor për Xhaminë është simbolizimi i madhështisë së Islamit dhe sigurimi i një vendi dhe hapësirë për kryerjen e faljes rituale dhe meditimit. Funksionet tjera konsiderohen si sekondare. Jo çuditërisht kjo pikëpamje historikisht është mbajtur veçanërisht nga patronët që kanë ndërtuar xhamitë, arkitektet dhe historianët e arkitekturës. 7

Xhamia si një qendër e zhvillimit të komunitetit Pikëpamja e dytë konsiston në Xhaminë që synon zhvillimin e komunitetit Mysliman. Kjo pikëpamje sforcon relevancen dhe rëndësinë e natyrës së shumë-qëllimshme dhe shumë-funksionale të Xhamisë së Pejgamberit a.s. si Xhami Gjenerike. Kjo pikëpamje mbështetet në mënyrë të gjerë nga dijetaret mysliman, të cilët proklamojnë se domethënia, qëllimi dhe roli i Xhamisë është shumë më tepër se vetëm falja rituale në të dhe si simbol i Islamit, por, roli i saj shtrihet në zhvillimin e komunitetit në të gjitha fushat e jetës së përditshme.

6 Rasdi, M. T. H. M. (1998) ‘The Mosque as Community Development Centre: Programme And Architectural Design Guidelines For Contemporary Muslim Societies’, Johor, Universti Teknologi Malaysia, Penerbit UTM, f. 17 7 Ibid., f. 19

[9]

JAVA E SHKENCËS 2013

Nga pikëpamja e parë, qëllimi i arkitektit sa i përket dizajnit të Xhamive duket të jetë krijimi i formave më evokative si simbole të Islamit dhe si vende të meditimit. Dizajni i xhamive më të mira duket të jetë i lidhur me dizajnin e një monumenti evokativ, ekzotik dhe simbolik. 8

3 “Kriza” arkitektonike e Xhamisë “Kriza” e Xhamive siç e cekem më sipër është në mënyrë shumë direkte e lidhur me pikëpamjet që ekzistojnë rreth Xhamisë si institucion dhe si ndërtesë reprezentative. Është mjaft sfiduese se si një gamë e gjerë e tipologjive të Xhamive është zhvilluar në kohë dhe hapësirë dhe së bashku me këto tipologji edhe mjaft elemente janë ngarkuar me doza të larta simbolizmi. Kjo është edhe më komplekse për faktin se Islami është normativ në aspektin e sjelljes dhe qëllimit e jo atë formal. Për më tepër, në Islam nuk gjejmë një fjalor të pasur të domethënieve dhe interpretimeve simbolike nëse e krahasojmë me atë që gjendet në Krishtërizëm. Problemi i reprezentimit te Xhamitë është një sfidë në vete, për faktin se arkitektura e Xhamive paraqet një inspirim nga trashëgimia kulturore e së kaluarës, premisat aktuale dhe vizionet inspiruese të individëve të talentuar. 9 Minaret, kubeja, portiku, mihrabi e minberi janë të gjitha elemente kyçe të arkitekturës së Xhamive, edhe pse shumica nga këto elemente janë shtesa të më vonshme dhe zhvillime nga Xhamia e Pejgamberit a.s. në Medine. 10

3.1 Minaret, zhvillimi, domethënia, simbolika dhe roli i tanishëm i tyre 3.1.1 Gjeneza dhe domethënia e Minares Fjala Minare është me origjinë Arabe, menare që ka kuptimin origjinal të fanarit, kullës sinjalizuese, dhe si term ka arrit në Evropë në formën e saj të turkizuar. Xhamitë e para nuk kishin minare. Ezani në fillim thirrjen nga çatia apo pika më e lart e Xhamisë. Me zgjerimin e qyteteve, Ezani nuk mund të dëgjohej nga ata që jetonin në periferi të qytetit, kështu që u pa nevoja për një strukturë të ngritur nga ku do të thirrej ezani dhe të dëgjohej edhe në distanca më të largëta. Kjo ishte logjika e thjesht e paraqitjes së minares si një element struktural në arkitekturën e xhamive. Minarja e pare dokumentohet rreth viteve 665 – 666 në Basra të Irakut, 44 vite pas ndërtimit të xhamisë së parë. 11

3.1.2 Minaret dhe stili “Pan-Islamik” Zhvillimi i arkitekturës Islame nga një territor i kufizuar drejtë universalitetit, dërgoi në shfaqjen e të ashtuquajturit stili “pan-Islamik”. Kjo edhe për shkak të presionit që ndjenin Myslimanet – veçanërisht në vendet jo-myslimane por edhe në vendet myslimane rishtazi të shpallura – për t’u bërë më “normativ” dhe të shfaqnin identitetin e tyre përmes tipareve të njohura gjerësisht në arkitekturën e Xhamive,

8 Ibid., f. 22 9 Serageldin, I. (1990) ‘Expressions of Islam in Buildings’, Proceedings of an International Seminar Sponsored by the Aga Khan Award for Architecture and The Indonesian Institute of Architects Held in Jakarta and Yogyakarta , Indonesia, October 1990, f. 8 10 Ibid., f. 16 11 Prochazka, A. B. (1986) ‘Architecture of the Islamic Cultural Sphere: MOSQUES ‘, Muslim Architecture Research Program, Zürich, f. 54

[10]

KUMTESAT II përmes një stili pan-Islamik. Ajo në të cilën më së tepërmi konsiston ky stil sot është kubeja dhe minarja. Minarja sot justifikohet për faktin se është e rëndësishme si një pikë referimi për të treguar prezencën e një xhamie. Për më tepër shërben si një element njohës në strukturën e qytetit për t’i udhëhequr vizitoret dhe të huajit që dëshirojnë të gjejnë një vend për falje. Ndërkaq përdorimi i minareve për thirrjen e ezanit është diskredituar nga përdorimi i sistemit modern të zmadhuesve të zërit. Forma e minareve, dekorimi i tyre, materialet, pozita ndanë xhamisë u zhvilluan në mënyra të ndryshme përmes kufijve gjeo-kultural. Një forme e veçantë e minares njihet dhe pranohet nga ata të cilët i përkasin së njëjtës kulturë në të cilën edhe është sendërtuar dhe zhvilluar ajo formë. Përkundër ndryshmeve formale dhe variacioneve stilistike minarja u shndërrua në: simbol i prezencës Islame në një vend, një pikë referimi për orientim dhe identifikim, element i dizajnit, balancuese e volumetrisë, fasadave dhe hyrjeve, etj.

4 Qasja për një zgjidhje të qëndrueshme të “Krizës” – Xhamitë si Hapësira Sinergjike “Kriza” e xhamisë si institucion dhe formë arkitektonike ka rezultuar direkt nga implikimi i dy pikëpamjeve të ndryshme rreth xhamisë, rolit të saj dhe reprezentimit të saj. Për më tepër sforcimi i tepërt dhe mbingarkimi me domethënie i disa elementeve të xhamisë ka quar në simbolika taksonomike të cilat edhe sot e kësaj dite bartën si klishe. Tejkalimi i “krizës” së xhamive mund të zgjidhet vetëm përmes një kuptimi të qartë se çfarë ka qenë koncepti fillestar i saj dhe në çka konsiston ideja eternale e saj.

4.1 Koncepti fillestar i Xhamisë Përdorimi i traditës së Pejgamberit a.s dhe pasardhësve të tij të ndershëm shfaqë në vete një kornizë ideale konceptuale për dizajnin dhe projektimin e xhamive dhe këtë po ashtu në përputhje me gjendjen aktuale dhe nevojat e komuniteteve të myslimaneve anë e kënd botës. Konceptimi i xhamisë nga Pejgamberi a.s. është i rëndësishëm për arsye se mishëron në vete shpirtin e jetës ideale Islame. Megjithatë, meqë ky koncept po ashtu është i rrënjosur në të kaluarën historike, është me rëndësi që të identifikojmë vetëm karakteristikat e xhamisë qe janë fillestare dhe eternale. 12 Xhamia e Pejgamberit a.s ishte një strukture e thjesht me pjesën e mbuluar me çati prej degëve të palmës të përziera me balt, nën këtë çati që mbahej nga shtylla prej trungjeve të palmës Pejgamberi a.s udhëhiqte namazin. Për më tepër kjo strukture e thjeshte shërbente jo vetëm për faljet rituale por edhe si qendër sociale, politike e kulturore. Burimet Islame dhe roli i xhamisë përmes shekujve sugjerojnë se koncepti fillestar i xhamisë konsiston në një vend socio-politik dhe edukativ. Ky konkluzion nxirret nga implikimet sociale të xhamisë si një vend për grumbullim / kongregacion.13

12 Rasdi, M. T. H. M. (1998) ‘The Mosque as Community Development Centre: Programme And Architectural Design Guidelines For Contemporary Muslim Societies’, Johor, Universti Teknologi Malaysia, Penerbit UTM, f. 32 13 Ibid., f. 207

[11] JAVA E SHKENCËS 2013

4.2 Ideja eternale sinergjike e Xhamisë Në mënyrë që të identifikojmë dhe vendosim idenë eternale të xhamisë do të kalojmë shkurtimisht përmes dy burimeve kryesore të Islamit, Kur’anit dhe Sunnetit, nën interpretimin dhe nevojat aktuale të shoqërisë Myslimane.

4.2.1 Ideja e Xhamisë nën dritën e Kur’anit Përkundër burimeve nga historiografia, Kur’ani jo vetëm që përmban informacion historik për origjinën e xhamisë, por siguron një kuptim të thellë të ritualeve dhe aspekteve të jetës individuale dhe të përbashkët të Myslimaneve të lidhur me Xhaminë. Nëpërgjithësi mund t’i identifikojmë tri lloje të verseteve (ajeteve) Kur’anore të cilat japin referenca për idenë e xhamisë në Islam. Lloji i parë shtjellon tipet e ndryshme të xhamive, lloji i dytë dhe i tretë i verseteve shtjellon mbikëqyrjen dhe funksionet e xhamive. Termet Arabe që i referohen xhamisë në Kur’an janë; “mesxhid” apo vend për përulje / sexhde, “bejt” apo shtëpi dhe “Kiblah” apo drejtim. 14 Nn dritën e Kur’anit ne do të ekzaminojmë dy versete. Verseti i parë shtjellon xhaminë si një Shtëpi për adhurim, ndërsa verseti i dytë zgjerohet për të përshkruar se çfarë në të vërtet nënkupton adhurimi në Islam. Në këtë kontekst adhurimi nuk shihet vetëm si akt ritual por lidhet në mënyrë direkte me përgjegjësitë individuale dhe ndaj bashkësisë dhe obligimet e Myslimaneve; bamirësia, e cila nuk është formë rituale e adhurimit por hynë në termin “ibadet”, adhurim. “(ajo dritë) Është në shtëpitë (xhamitë) që All-llahu lejoi të ngrihen, e që në to të përmendet emri i Tij, t’i bëhet lutje Atij mëngjes e mbrëmje.”15 “E drejtë e përkujdesjes së xhamive të All-llahut është vetëm e atij që i ka besuar All- llahut dhe ditës së mbramë e që e falë namazin, jep zeqatin e nuk i frikësohet askujt pos All-llahut. Të tillët do të jenë të udhëzuarit (në rrugën e drejtë).”16 Adhurimi në Islam përmban në vete edhe ritualet praktike fetare edhe kryerjen e përgjegjësive shoqërore dhe obligimeve të lidhura me Xhamitë. Ideja e xhamisë si hapësirë dhe vend shumë-funksional mbështetet më tutje nën dritën e burimit të dytë të Islamit.

4.2.2 Ideja e Xhamisë nën dritën e Sunnetit Hadithet apo thëniet e Pejgamberit a.s që përbejnë Sunnetin apo traditën e tij, përmbajnë shumë referenca për përdorimin dhe funksionet e xhamisë gjatë kohës së Pejgamberit a.s. Xhamia e Pejgamberit a.s. në Medine përdorej si vend për kryerjen e faljes rituale, si qendër shoqërore e politike. Po ashtu hadithe tjera tregojnë për funksione edukative, përkujdesjes shëndetësore, etj. Festat dhe aktivitetet e ndryshme rekreuese po ashtu janë mbajtur afër xhamisë.

4.3 Modestia si parim gjenerativ i konceptimit të Xhamive

14 Ibid., f. 79 - 80 15 Kur’an, En-Nur : 36, Kur’ani Fisnik, përkthim me komentim në gjuhën shqipe nga Sherif Ahmeti 16 Kur’an, Teube : 18

[12]

KUMTESAT II

Përpos indikacioneve funksionale, Pejgamberi a.s. po ashtu i ka ndaluar Myslimanet që të jenë shpërdorues në ndërtimin e xhamive monumentale dhe arrogante siç shtjellohet në mënyrë eksplicite në hadithin vijues: “Unë nuk jam urdhëruar që të ndërtoj xhami të larta”17 Për më tepër Pejgamber a.s na tërheq vërejtjen se mbas tij njerëzit në realitet do të garojnë në ndërtimin e xhamive (të larta): “Një nga shenjat e Ditës së Fundit është se ju do të garoni me njeri tjetrin në ndërtimin e xhamive”18 Si rrjedhojë, nga hadithi në fjalë ne mund të kuptojmë se ideja e Xhamisë nuk është ajo e një ndërtese monumentale e bërë vetëm për kryerjen e një akti ritual të adhurimit. Xhamia ishte një vend ku Myslimanet mblidheshin për të bashkëvepruar dhe t’i kryenin shumë përgjegjësi për të mirën e shoqërisë Islamit. Për më tepër, të gjitha aktivitetet e tyre, shumica prej të cilave konsiderohen sekulare nga historianet, bien në kategorinë e “adhurimit” apo ibadetit. Së këndejmi, Xhamia si shtëpi për adhurim ka konotacion të ndryshëm në Islam krahasuar me perceptimin dhe proklamimin e tempujve fetar të feve tjera. Ideja eternale e Xhamisë shfaqet si reflektim i konceptimit të xhamisë nga Pejgamberi a.s si një qendër për zhvillimin e përgjithshëm të komunitetit mysliman në të gjitha aspektet e jetës dhe jo vetëm si një vend dhe hapësirë për kryerjen e faljes rituale. Si rrjedhojë e konceptit fillestar dhe idesë eternale të xhamisë ne mund të vendosim një kornizë kenceptuale për një rrëfyes preliminar për dizajnin e xhamive si Hapësira Sinergjike.

Qasja ndaj Xhamisë si Hapësira Sinergjike Qasja ndaj Xhamive si Hapësira Sinergjike e trajton Xhaminë si një ndërlidhje e hapësirave, funksioneve, përdorimeve dhe qëllimeve në relacion me nevojat e shoqërisë Myslimane. Ideja sinergjike e Xhamisë ngërthen në vete: - Xhaminë si vend dhe hapësirë për adhurim – falje rituale - Xhaminë si vend edukimi dhe - Xhaminë si qendër e komunitetit

4.5 Konceptet gjenerike të Xhamisë si institucion dhe formë reprezentative arkitektonike Përmes idesë sinergjike të Xhamisë që ngërthen në vete Xhaminë si domethënie, institucion dhe formë arkitektonike, ne mund të vendosim një metodë për të derivuar konceptet gjenerike, të formulojmë parimet dhe kriteret e koncipimit të përgjithshëm të Xhamisë. Kjo metodë sendërtohet nga analizimi dhe sintetizimi direkt i Xhamisë së Pejgamberit a.s. në Medine, si Xhami Gjenerike. Për më tepër kjo metodë merr në konsiderim edhe nevojat aktuale të shoqërisë Myslimane.

4.5.1 Koncepti i parë – Drejtimi

17 Sunen Ebu Dawud, Sahih Buhari dhe Muslim 18 Sunen Ebu Dawud

[13] JAVA E SHKENCËS 2013

Në faljen rituale, besimtaret duhet të orientohen drejt një pike të caktuar në hapësirë; kjo është qendra liturgjike – Kiblah në Meke. Meqë falja rituale paraqet një implikim direkt në organizimin e hapësirës së Xhamisë, koncepti i drejtimit drejt Kiblës e implikon edhe xhaminë në aspektin e organizimit hapësinor brenda dhe jashtë. Ky paraqet një koncept universal në kohë dhe hapësirë dhe është një derivim direkt nga ideja eternale e Xhamisë që gjendet në Kur’an: “Kahdo që të shkosh ktheje fytyrën tënde kah ana e xhamisë së shenjtë, kjo është e vërtetë nga Zoti yt. All-llahu përcjell gjithçka që veproni ju.”19

4.5.2 Koncepti i dytë – Hapësira Pas definimit dhe orientimit nga Kiblah, besimtaret në bashkësi tubohen për formësimin e unitetit hapësinor. Termi hapësirë këtu paraqet një implikim direkt të besimtareve që formojnë hapësirën e faljes rituale, e cila hapësirë nuk ka nevoje për objekte të prekshme përveç drejtimit. Hapësira këtu përbëhet nga celulat hapësinore të sendërtuara nga individët, dhe Xhamia si hapësirë paraqet multiplikimin e këtyre celulave / individëve për të krijuar sinergjinë e hapësirës. Termi hapësirë dhe vend në këtë kontekst janë të ndërthur, për më tepër, hapësira për falje mund të jetë “nomade”: “Toka është bërë për mua (dhe ndjekësit e mi) një vend për falje dhe një gjë me të cilën kryhet Tejemumi. Andaj ndjekësit e mi mund të falen kudo, kurdo që hynë koha për falje.”20 Kjo thënie e Pejgamberit a.s tregon faktin se Myslimani mund të falet kudo, ajo çfarë nevojitet është një hapësirë e pastër, drejtimi nga Kiblah dhe hyrja e kohës për falje.

4.5.3 Koncepti i tretë – Rreshtimi për falje / safat Formimi i hapësirës ka implikim direkt në mënyrën se si besimtaret që falën në kongregacion organizohen – rreshtimi në safa. Rreshtat e ngjeshur dhe të drejtuar normal me murin e Kiblës formojnë konceptin tjetër gjenerik të Xhamisë. Ky koncept është derivim direkt nga ideja eternale e Xhamisë që gjendet në burimet Islame. Kështu Hadithi i Pejgamberit a.s e shtjellon: “Drejtoni rreshtat tuaj për arsye se drejtimi i rreshtave është esencial për një falje perfekte dhe të drejtë.”21

4.5.4 Koncepti i katërt – Pastërtia e Hapësirës Ky koncept po ashtu është si rezultat direkt i parakushteve të faljes rituale. Së këndejmi, falja rituale kryhet në një vend të sheshtë dhe kjo kërkon një vend dhe hapësirë të pastër, ngaqë besimtari vendos fytyrën e tij në të. Koncepti i pastërtisë së xhamisë është koncept inkluziv në Islam. Së pari, besimtari para se të hyj në faljen rituale ai duhet paraprakisht të bëj pastrimin ritual – abdesin, së dyti nën vështrimin Kur’anor dhe Sunnetin e Pejgamberit a.s, pastërtia është një nga temat tepër esenciale: “...Vërtet Allahu i donë shumë ata të cilët i kthehen Atij me pendim; dhe Ai i donë ata të cilët e pastrojnë vetveten (duke u larë e duke i pastruar pjesët e trupit dhe gjithë trupin për të qenë të pastruar për të kryer faljet, etj).”22

19 Kur’an, El Bakere: 149 20 Sahi Buhari 21 Sahi Buhari dhe Sahi Muslim 22 Kur’an, Bekare : 222

[14]

KUMTESAT II

Ndërkaq është transmetuar se Pejgamberi a.s. ka thënë: “Pastërtia është gjysma e fesë”23 Së këndejmi, pastërtia është një pjesë esenciale e jetës së përditshme të Myslimanit dhe Xhamisë si vend dhe hapësirë; megjithatë koncepti i pastërtisë nuk e bën Xhamin një hapësirë të shenjtë por një hapësirë të pastërtisë dhe pastrimit shpirtëror e fizik.

4.5.5 Koncepti i pestë – Multifunksionaliteti i Hapësirës Koncepti i fundit i derivuar nga ideja eternale e Xhamisë mishëron në vete të gjitha konceptet paraprake për Xhaminë si hapësirë sinergjike, ku akti i të falurit ritual asnjëherë nuk qëndron i vetëm por zgjerohet me aktivitete tjera për zhvillimin e përgjithshëm të komunitetit. 24 Nga Ideja e Xhamisë që derivohet nga burimet Islame ne mund të konkludojme së: Xhamia është një vend dhe hapësirë për zhvillimin e komunitetit, ku akti i faljes rituale qëndron në mes të aktiviteteve tjera ditore. Për më tepër, duke definuar idenë iternale të Xhamisë, ne mund të eksplorojmë këto koncepte në organizimin hapësinor e funksional të Xhamisë si hapësira sinergjike në kontekstin e nevojave aktuale të shoqërisë Islame.

4.6 Organizimi hapësinor i hapësirave sinergjike – gjenerimi i parimeve dhe derivimi i kritereve Tri janë kategoritë hapësinore të cilat u identifikuan të përbejnë sinergjinë e Xhamive: - Xhamia si vend dhe hapësirë për kryerjen e faljes rituale - Xhamia si vend edukimi, dhe - Xhamia si qendër e komunitetit Te tri këto kategori në kohë dhe hapësirë kanë ndërvepruar me njëra tjetrën duke krijuar kuptimin e vërtet të xhamisë. Ndërkaq ndikimet regjionale dhe ndryshimet gjeo-politike kanë bërë që shumë nga “shtresat” kuptimore e funksionale të këtyre kategorive të eliminohen. Më poshtë do të japim një skeme tipike të “shtresave” të këtyre kategorive dhe ndërthurjes së tyre funksionale e hapësinore.

23 Sahi Muslim 24 Xhamia e Pejgamberit a.s. kishte nëntë apartamente të vogla dhe dy hapësira të mbuluara ku më e vogla shërbente si hapësirë ku mblidheshin Shokët e Pejgamberit a.s. Si rrjedhojë e këtyre përmbajtjeve “sekulare” po ashtu nuk ka evidenca se pjesa ku kryhej falja rituale shërbente ekskluzivisht vetëm për këtë qëllim apo që kjo hapësirë të konsiderohej si një lloj “vendi i shenjtë”.

[15]

JAVA E SHKENCËS 2013

Figura 1.3: Skemë tipike e organizmit funksional dhe hapësinor të Xhamisë Sinergjike

Të gjitha këto kategori hapësinore ndërthurën si një entitet përmes një zone publike, e cila i lidhe këto hapësira dhe i integron ato në të njëjtën kohë edhe me strukturën e qytetit, kjo zonë është oborri i brendshëm, një pjesë mjaft e rëndësishme por jo edhe e domosdoshme e xhamive.

Eliminimi i shumë “shtresave” të xhamive si hapësira sinergjike, qoftë në Lindje apo Perëndim ka rezultuar që Xhamia sot të përballët me një situatë që në mënyrë të duhur mund të përshkruhet si një “krizë” si nga aspekti funksional, institucional dhe ai reprezentativ.

5 Tejkalimi i “krizës” reprezentative të Xhamisë Lidhja me të kaluarën është potencial për të ardhmen, ne duhet të “vështrojmë pas në mënyrë që të shohim para”, ideja eternale e Xhamisë e derivuar nga burimet eternale Islame e çliron Xhaminë nga klishetë. Kërkimi për burime universale inspiruese – kërkimi për domethënie

[16] KUMTESAT II

Nuk ka dyshim se vlerat universale Islame janë të inkorporuara në jetën e secilës shoqëri Myslimane 25, të cilat vlera universale po ashtu kane krijuar domethënie universale, tipare dhe elemente strukturale univerzalisht të njohura edhe për Xhamitë. Pyetja është se cilat janë këto domethënie universale, tipare dhe elemente strukturale të së kaluarës që mund të shërbejë për inspirim, cilat janë metodat e përgjithshme që mund t’i përdorim për të integruar shpirtin dhe mesazhin e tyre në ambientin tonë modern? Në vështrim të divergjencave të mëdha të paraqitjes së jashtme të arkitekturës Islame, nga cili burim në veçanti do të merrnim inspirimin? A është kjo Spanja, Egjipti, Turqia, Irani apo subkontineti Indian? Përgjigjja do të ishte se ne duhet të adaptojmë parimet bazë të ndjekura nga Myslimanet përmes shekujve, meqë këto parime janë faktori i përbashkët, parime këto që derivohen nga ideja eternale e Xhamisë në kohë dhe hapësirë. Në eksplorimin e arkitekturës së xhamive në kohë dhe hapësirë përmes botës Islame, përkundër diversitetit të theksuar, ne mundemi prapë qartazi të identifikojme shpirtin e veçantë të këtyre Xhamive – pastërtinë, thjeshtësinë dhe përulësinë. Thyerja e këtij shpirti ka dërguar në atë të cilën ne e identifikuam si “krizë” të xhamive. Duke e kanalizuar Xhaminë drejtë idesë eternale, ku domethënia, qëllimi, roli dhe bukuria janë të integruara drejte zhvillimit dhe mirëqenies së komunitetit, Xhamia zënë pozicionin e saj në majat e Botës Islame për rolin e saj, qëllimin dhe si një “panel” për të shfaqur kreativitetin më të lartë dhe bukurinë në Islam. Për më tepër, të kuptuarit e natyrës gjenerike të formave transcendente, sipërfaqeve dhe mostrave, krijojmë një ndjesi të re të bukurisë pamore të vlefshme për kulturën Islame.26

5.1.1 Arabeska – potencial real për gjuhen pamore dhe strukturale të Xhamisë Duke e çliruar veten nga reprezentimi i gjallesave, Islami i dha një shtytje reale zhvillimit të një arti dhe arkitekture që mbështetet në inspirim të pastër, domethënie, gjeometri, mostra dhe forma të derivuara nga natyra. Një alfabet i gjerë i inspiruar dhe i derivuar nga format dhe motivet natyrore, krijoi një gramatikë të tërë dhe gjuhë e cila u përhap ngado dhe u pranua si krijim unik i Botës Islame në kohe dhe hapësirë. Mostrat dhe ornamentet të inspiruara nga natyra dhe të zhvilluara në një mënyrë unike përmes përdorimit të gjeometrisë krijuan përmes vendeve atë që quhet si Arabeska, Mostrat Islame dhe Ornamenti Islam, me anë të cilave u krijua një gjuhë pamore e pambarimtë që mbante në vete vokabular dhe gramatikë. Ornamenti Islam me domethënien dhe shfaqjen formale, paraqet një nga elementet universale që përmban gramatikë dhe konstrukton gjuhë arkitektonike për Xhaminë si brenda ashtu edhe jashtë në aspektin reprezentativ.

25 Kuban, D. (1980) 'Architecture as Symbol and Self-identity: Symbolism in it Regional and Contemporary Context', Aga Khan Award for Architecture, Smith-Edwards-Dunlap Co. Philadelphia, f. 12 26 Ardalan, N. (1980), 'The Visual Language of Symbolic Form: A Preliminary Study of Mosque Architecture', J.G. Katz (Ed.), Architecture as Symbol and Self-identity, Philadelphia: Aga Khan Award for Architecture, f. 22

[17] JAVA E SHKENCËS 2013

Aplikimi i ornamenteve konsiston në elaborimin e materialeve përmes teknikave gjeometrike të pllakosjes, multiplikimit, modularitetit dhe dispersionit të ornamenteve në sipërfaqe dhe hapësirë. Alfabeti dhe gramatika e Ornamentit Islam mund të eksplorohet për mundësitë e gjera tektonike për shfrytëzim në gjenerimin e një gjuhe pamore të pambarimtë për arkitekturën e Xhamive si forma reprezentative.

5.1.2 Ornamentet Islame si komponente 3-dimensionale multi-performative Qasja në zhvillimin modular të komponentëve kollapson atë që sot mund të duket si një ndarje artificiale në mes të strukturës dhe ornamentit. 27 Edhe pse ornamenti dhe struktura janë njohur si tipare të rëndësishme arkitektonike qysh nga kohërat e hershme të arkitekturës, theksimi i diferencës në mes dyjave nuk është bërë i dukshme gjerë nga fundi i shek. XIX. Ndërkaq sot, zhvillimi modular në arkitekturë përmes përsëritjes, multiplikimit dhe shkrirjes së formës, strukturës, ornamentit dhe mbështjellësit si sisteme që ndërveprojnë, në mënyrë të gjerë mbështetet nga teknologjitë emergjente dhe fabrikimi digjital. Qëllimi në temën që trajtojmë ne është vendosja e një kornize konceptuale dhe operative për ri-formësimin e gjuhës reprezentime të Xhamisë, duke adaptuar një metodë të krijimit të komponentëve 3-dimensionale nga mostrat Islamike 2- dimensionale, testimin dhe aplikimin e këtyre komponentëve për krijimin e mbështjellit, strukturës dhe hapësirës së Xhamive. Nga konsiderimi i Arabeskave dhe mostrave gjeometrike apo florale si entitet i shtresave të mbivendosura, në zhvilluam një metode për të gjetur gjeometrinë gjenerike që përben ndërlikueshmërinë, fortësinë, bukurinë dhe potencialet tektonike të ornamenteve 2-dimensionale. Duke dezintegruar mostrën në shtresa, duke shpalosur shtresat gjenerike, ne derivojmë entitetet gjeometrike për kompozimin dhe transferimin e tyre në komponente 3- dimensionale.

27 Douglis, E. (2009) 'Autogenic Structures' Taylor & Francis, Oxon, f. 10

[18]

KUMTESAT II

Figura 1.4: Transformimi i mostrës 2-dimensionale Islamike në komponent struktural asociativ

6 Aplikimi i ornamenteve si komponente strukturale Duke përdorur mjete digjitale të cilat automatizojnë detyra repetitive – popullim, multiplikim, deformim, asocim, shkallëzim – na shfaqet një sistem intrigues, ku ornamenti shkrihet në strukturë duke ndërthurur materialin me mbështjellësin, formën dhe hapësirën në një entitet monolit.

6.1 Nga tipologjia në topologji Përmes topologjisë ne i qasemi problematikave tipologjike të cilat historiografia i ka përdorur për të thelluar edhe më “krizën” e xhamive si objekte reprezentative dhe për më tepër shumë elemente gjenerike tipologjike janë mbingarkuar me simbolizëm dhe disa prej tyre kane krijuar të ashtuquajturin stili “pan-Islamik” Transferimi i një arabeske dy dimensionale në sipërfaqe topologjike 3-dimensionale krijon një ekspresion të ri struktural po ashtu edhe hapësinor. Entitetet gjeometrike deformohen dhe shkrihen në “ornamentim të thellë”, në diçka përtej aplikimit sipërfaqësor të dekorit. Aty ku fillon struktura dhe mbaron ornamenti nuk është më e qartë. 28

Figura 1.5: Transformimi i kaligrafisë arabe në komponent struktural dhe popullimi në sipërfaqe topografike

6.2 Mbështjellësi si Minare Përderisa falja rituale kryhet sipas lëvizjeve të diellit në kohë dhe hapësirë, një rrëshirë e cila ndryshon ngjyrat gjatë ditës mund të përdoret për të treguar fillimin e kohës së faljes përmes ngjyrës specifike fotosenzitive. Kjo rrëshirë do të integrohej në komponente që formësojnë strukturën dhe mbështjellësin e xhamisë. E aplikuar në

28 Ibid., f. 13

[19] JAVA E SHKENCËS 2013 fasadën hyrëse apo në murin e Kibles, ngjyrimi do të lajmëronte kohën specifike të faljes. “Minarja alternative” hap rrugët për ri-interpretimin e konceptit të minares nën qasjen e idesë eternale të xhamisë dhe nevojave e gjendjes aktuale të komunitetit Mysliman sidomos në Perëndim.

Figura 1.6: Mbështjellësi si Minare / Polimere Kromogjenike

6.3 Ornamentimi struktural si autogjenik dhe multi-performativ – Shembull studimor

Përpos hulumtimit struktural e komponental të ornamentit të aplikuar në reprezentimin pamor të xhamisë, në propozimin tonë të fundit për dizajnin e Xhamisë Qendrore në Prishtinë, kemi zgjedhur një qasja sa pragmatike aq edhe të zakonshme karshi ornamentit. Në këtë propozim ne kemi zgjedhur vet materialin dhe strukturën si reprezentuese të ornamentimit. Të inspiruar nga kaligrafia arabe dhe grilat prej druri të dritareve të xhamive të vjetra në vendin tonë, ne kemi transferuar këto motive në hapje strukturale në mbështjellësin dy shtresorë të xhamisë.

Figura 1.7: Ornamentimi struktural me anë të hapjeve dhe shtresëzimit emergjent të dheut të ngjeshur Ndërsa si kontrast i eksterierit, tema e ornamentimit në enterier arrihet përmes vet materialit, përmes mostrave emergjente të dheut të ngjeshur. Si rezultat, këtu synohet të krijohet një karakter unik i xhamisë përmes thjeshtësisë dhe modestisë së vet materialit primordial – dheut, material ky reminishence e xhamisë së Pejgamberit a.s.

[20]

KUMTESAT II

Për më tepër, dheu i ngjeshur merr karakter shumë-performativë, larg nga të qenit dekorativ e sipërfaqësor, ai krijon masë termike për të rritur komforin e brendshëm dhe ulur konsumin e energjisë si dimrit ashtu dhe verës.

7. Konkluzion Të kuptuarit e qartë të konceptit fillestar dhe idesë eternale të Xhamisë Gjenerike hapë rrugët për zhvillimin e mëtutjeshëm dhe dinjitoz të Xhamisë si institucion dhe formë reprezentative e predominante e arkitekturës Islame, për më tepër të kuptuarit e Xhamisë Gjenerike e çliron sot dizajnin e xhamive nga klishetë e krijuara në dekadat e fundit, klishe këto që e kanë dërguar xhaminë në një “krizë” si institucion dhe formë arkitektonike. “Ne nuk mund t’i zgjidhim problemet duke përdorur të njëjtin lloj mendimi që kishim kur i krijuam ato!” (Albert Ajnshtajn)

Referencat dhe literatura "Sahih al-Bukhari" (1997) trans. Dr. Muhammad Muhsin Khan, Darussalam "Sahih Muslim” (2007) Darussalam “Kur’ani Fisnik” përkthim me komentim në gjuhën shqipe nga Sherif Ahmeti Ardalan, Nader (1980), 'The Visual Language of Symbolic Form: A Preliminary Study of Mosque Architecture', J.G. Katz (Ed.), Architecture as Symbol and Self-identity, Philadelphia: Aga Khan Award for Architecture Douglis, Evan (2009) ‘Autogenic Structures’ Taylor & Francis, Oxon Kuban, Dogan (1980) 'Architecture as Symbol and Self-identity: Symbolism in it Regional and Contemporary Context', Aga Khan Award for Architecture, Smith-Edwards-Dunlap Co. Philadelphia Prochazka, Amjad Bohumil (1986) ‘Architecture of the Islamic Cultural Sphere: MOSQUES’, Muslim Architecture Research Program, Zürich Rasdi, Mohamad Tajuddin Haji Mohamad ‘The Design of Mosques as Community Development Centres from the Perspective of the Sunna and Wright’s Organic Architecture’ GBER Vol. 2 No. 2 pp 40 – 50 Rasdi, Mohamad Tajuddin Haji Mohamad (1998) ‘The Mosque as Community Development Centre: Programme And Architectural Design Guidelines For Contemporary Muslim Societies’, Johor, Universti Teknologi Malaysia, Penerbit UTM Serageldin, Ismail (1990) ‘Expressions of Islam in Buildings’, Proceedings of an International Seminar Sponsored by the Aga Khan Award for Architecture and The Indonesian Institute of Architects Held in Jakarta and Yogyakarta , Indonesia, October 1990

Sheikh, Ahmed (1941) ‘Muslim Architecture: From the Advent of Islam to the Fall of Mamluk Empire in Egypt’ The Academy of Orient Arts, Lahore

[21] JAVA E SHKENCËS 2013

[22]

KUMTESAT II

Adem Dreshaj, Fidan Feka, Hysen, Muzlijaj ,Hidajete Nikqi, Ismet Beqiraj: GLOBAL CHALLENGES FOR THE ENVIRONMENT, WATER CLEAN AND ECONOMIC ADVANTAGES Abstract The fast development of industry, agriculture technology, with increasing population grows increasingly standard of living is also increasing demand for clean water and environmental pollution grows each time taking process of uncontrolled release of CO2 into the atmosphere and increase the industrial waste. Rulers need to do a better coordination of CO2 in the atmosphere management, waste management, water. Sustainability of public health, protection of the environment and the economy are key factors for environment and clean water. Collecting more water behind dams and especially in aquifers through artificial recharge is necessary to save water in times of excess water for use at the time of his absence. Storage of CO2 in safe places as under the oceans countries sempty explorer oil from storage in mines or explorer. Use should be carefully planned and take measures to prevent adverse health effects in the case of groundwater contamination. Some countries may save water by importing most food and energy commodities and other countries that possess more water, so basically they also get water was needed to produce these goods. Water "virtual". Local water can then be used for high social, environmental, or economic or saved for the future. Climate change and global warming caused by carbon dioxide emissions are difficult to predict in space and time. The wars in the future will be developed for clean water and not for gold and oil.

Key words: integrated management of CO2 and water, the health of the population

Entry Higher living standards, causing increased demand for better quality water for clean environment, clean health, but on the contrary have increased sewage and industrial waste. At the same time, increased demand more water for agriculture and economic growth will be needed to meet growing demands for food for the population. Also, demand more water will be needed for the environment, such concerns would have to aquatic life, wildlife, housing, recreational values, scenic values and aquatic habitats. This will require integrated management of water RESOURCE and respectable international cooperation. Almost all liquid and water on planet earth is fresh

[23] JAVA E SHKENCËS 2013 groundwater. Groundwater will be used more, and therefore should be protected against irrational spending and pollution, especially from sources Point and non-Point. We have no agreement among scientists as, and when the climate will change, and what consequences will be disastrous in the future planet earth. Some scientists have come to the conclusion that climate change (natural and anthropogenic) can be unpredictable global yen. Water resources should be managed with good flexibility in order to be able to cope with the changes and demands for fresh water. Institutions need to call for integrated water management, all of society must be involved in the process management of water and CO2. History requires not only the management of water supplies but also water demand management (eg water conservation, environmental and water transfers and returns using the highest quality for economic advantages), water quality, management, recycling and reuse of water in the economy, conflict resolution, public involvement, public health, environmental and ecological aspects, socio-cultural aspects, water storage.

Global water problems of Pater On our planet, world population is 6.5 billion. In the future projected doubling of population, where there are many water utilities, ditches and other problems, about 1550 people (mostly children who affected is the continent of Africa and Asia) die every hour due to the use of contaminated water . This will increase the population migrations, more people from rural areas and urban right, creating many large cities, 10 to 20 million, people will have increasing demand for fresh water and clean environment will increase this industry growing number of vehicles that emit a large amount of CO2 released into the atmosphere greenhouse effect formation, increasing the amount of waste increased environmental pollution drastically. People and their pets live together where they can pose serious health problems, such as viruses and other pathogens that normally affect the animals and could be transferred to humans. This can cause potential epidemic of global proportions, the cause of immunodeficiency and vaccines. Appear as Ebola viral epidemic, AIDS viruses, various outbreaks of swine flu, avian viruses, increasing numbers of people being bitten by ticks. If animals are given regular doses of antibiotics to protect against parasites, create resistance to antibiotic, pathogenic viruses can cause serious human pandemics. Adequate standard of living in western countries and the industrialized enough need a supply of water needed at least 2100 m3 per person for annual needs States that have 1000-2000 m3, the country is Sufficient water, while countries with 500 m3 of water per person per year, it is little water to residents. desert rural people possess only 1-2 m3, which is much less per person per year (not including their pets). Almost all of the planet's water is in the oceans over (97%) as salt water, the water remains 3% to two-thirds of the fresh water as snow and ice are the polar and mountain regions, which remains only about 1 % of global water as liquid fresh water. Almost all of this more than 98% located in groundwater while less than 2% is the most visible form of lake flows, which are often fed by groundwater. About 40-45% of rainfall on groundwater complete example. Mediterranean type climate is more like 10 to 20 percent. For dry climates can be as little as 1%.

[24]

KUMTESAT II

Artificial ground water gatherings The likelihood of climate change can manifest can include more extreme weather, such as periods of excessive precipitation and periods of low rainfall that cause drought. Also, in relatively dry climates, small changes of the precipitation can cause significant changes in the natural recharge of groundwater basins. To protect water against these extremes and changes, is needed more water storage, including long-term storage (years to decades) need to accumulate reserves during times of surplus water to the water when for use on absence. Traditionally, such storage is achieved by building dams. However, the dams have a number of shortcomings, such as interference in the ecology of the river, adverse environmental effects, displacement of people near dam reservoirs new rise of other issues of public health, higher costs, the potential for structural problems, not has sustainability as all dams eventually lose their capacity as they packed sediments. For these reasons, new dams are increasingly difficult to build. One of the advantages of dams is that they can be operated water flow in the river downstream toward profitability, despite seasonal variations or low rainfall. On the other hand, to turn the turbine ease. Fluctuations in electricity demand could adversely affect ecology it can be very complex and expensive. Dams on international rivers require intensive cooperation between the countries involved, so that countries downstream from dams are not adversely affected, location design, and operation of the dam. If water can not accumulate soil surface, should be stored in underground basins, through artificial recharge of groundwater. Already, more than 98% of the world supply of fresh water from ground water liquid. Artificial recharge is achieved by pooling water on the soil surface where it is filtered into the ground and moving in the direction of groundwater basins. Such systems require that they penetrated ken land system as the beach and sand are preferred. With the continuous flood, collected particles suspended in water. In sediment land surface and form a layer of clay (clogging) that reduces the rates of filtration, biological, chemical, physical. Thus, the filter decreases, measures should be taken periodically as: drying, cracking, and, if necessary mechanical removal of the mud layer (clogging). Action against systems can be designed and managed to enhance environmental benefits (eg, water parks, trees and other vegetations, shelter for wildlife). Rerate lands are not always available. If aquifers are closed arteries of water penetration to aquifer should act the form "injection" of drilling wells up in the aquifer. The cost of such recharges is often much higher than the cost of filtering the natural resources in the basin for drilling wells can be expensive and the water must first be treated to remove all suspended matter, inorganic nutrients and organic carbon minimize (clogging) in the surface aquifer. Clay (clogging) it is difficult to remove, prevent sludge (clogging) is adequate for treat man water. More and more wells are constructed with the aim of extracting aquifer recharges to allow recharging when water requirements are low and excess water. The big advantage of underground storage is that no groundwater losses. Systems groundwater recharge are sustainable, economical, and have no problems eco - environmental. Besides algae which can provide water quality problems in open water,

[25] JAVA E SHKENCËS 2013 are ahead of groundwater. Operating underground formations such as physics. Systemic filters can also be used to clean the affected water quality.

Biodegradation of organic substances and erosion Annual precipitation with nutritional chemical substance can be expected to produce the lush vegetation when used for irrigation, biomass is more and biodegradation in soil which can produce increased levels of raw hummock in drainage waters and, ultimately, end in underlying groundwater. Practices for erosion control, as well as organic and inorganic nutrients and pesticides in runoff water. (Vegetated buffer strips), the effects of increasing the concentration of CO2 and other greenhouse gases in the atmosphere entails increasing temperature and climate change. Forecasts range from the most severe effects on ecosystems and our health Increased floods, droughts. Sometimes it seems that the conclusions are based primarily on consensus and majority opinion of all this controversy shows, however, is that it is not known to a sufficient degree of accuracy what will happen in space and time in the future. Thus, it is difficult to make adequate plans. In addition to gradual changes, long-term climate change. Changes within the space of a human generation can occur. Models for predicting the global precipitation are based on models for predicting global temperatures, the answers to increasing CO2 concentration in the atmosphere. However, forecasts for growth temperatures are filled with uncertainty (Kimball), which makes atmospheric precipitation forecast. However, because temperatures are projected to increase globally averaged, evaporation from the oceans will rise, the average global precipitation. Precipitation patterns may vary. As a result, increased rainfall means likely to lead to increased precipitation variability.

Scientific modeling of climate change Are based on the estimated average temperature increase (4 ° C in 2100), from which they estimate precipitation increases (4% in summer and in winter 25%) which then go to their hydrological model to forecast cash floods. These estimates are useful for long- range planning and show that for 25 years, flood control dikes would still be feasible. As time proceeds, climate and climate science will further develop in the most detailed and reliable climate scenarios can be formulated. The sea level rise by 2100 are projected to be in the range of 30 to 110 cm. Tests such as these are useful for planning long string of other river basins. If, indeed increased flood flows may ultimately be feasible the construction of flood ways parallels can be good normally, these ways will be flooding the form and structure will be expensive, Flood control becomes as reforestation "green" is in rivers, has minimal damage. River Green concept can also be applied to small rivers. In the canyon of Los Angelo’s small floods occur every few years, and major floods covering most of the river every 20 years. In the 100-year-old is the amount of flood water flow in the canyon 850m3 / s. Flood data so far is 570 m3 / s, of which there Situated in 1972 and has a recurrence interval of 70 years. Floods have short life for a few days to about a week, and cause damage. Israel has also made predictions of future climate change scenarios for changes based on local climatic trends and research in national and regional climatic patterns. Projected changes for 2100 are: mean temperature increase of 1.6 - 1.8 ° C, 4-8%

[26]

KUMTESAT II reduction in rainfall, increased to 10 percent (evaporate transpiration); late winter rains, the rain intensity increases and cuts rainy season, large seasonal variability, increased temperature, severity of extreme climate events, and great uncertainty spatial and temporal climate. Because of uncertainties in projections of global change, particularly in space and in time, the best policy is to water management of water resources in order to be able to handle the flood of good management in times of drought to surpluses and shortages water.

Modeling of additional carbon turnover in nature Specific modeling scenario in overall carbon flow projections used to design for increased evaporation. The prediction is made whether to grow globally parameters, temperature and CO2. Changes tion forms are very uncertain. Direct effects of raised

CO2 (expected to reach up to 950-540 μmol mo1-1, depending on CO2 emissions. Scenario plants flora cause stomata resistance increased by about 25-45%, a 350 μmol mol -1 increase in CO2 .. At the same time, increasing CO2 will boost plant growth in the area sheet (Maybe so 10% in peak leaf area index for a 350 μmol mol-1 increase in

CO2 concentration for C3 plants C4 plants respond).

Projections of climate change and the direct physiological effects of CO2 on plants raised likely will cause shifts optimum regions for many crops production. Further, the human economy and social factors also cause changes in land use and associated water requirements, irrigation. In addition, there is likely to shift to natural vegetation in the catchment upstream, which may change the supply of water available for irrigation in the future .In Finally, climate change is likely to affect future water and its resources. On really concentrations of other gases in the atmosphere can also be increased. Some of these may have negative effects. For example, ozone levels are weakened in the last 100 years and are projected to increase continue to faster rate in the future additional gas ser. Conducted an experiment in growing potatoes have forced the form of CO2 up in the air has resulted in rising above the norm. Carbon emissions can be reduced by storing and using energy efficient, using non-fossil energy sources (hydropower plants, wind, solar, nuclear, and not ethanol or other fuel) and growing more plants for carbon sequestration in biomass and land. Befouls still emit carbon into the atmosphere but, unlike carbon from fossil fuels, carbon recycling is done through the process of photosynthesis.

Water resources to Kosovo Water reuse is becoming more and more important for two reasons. One is that discharge wastewater into surface waters is becoming increasingly expensive and difficult cleaning. Treatment requirements more stringent to protect the quality of the receiving water for aquatic life, recreation and benefit users in terms of power. The second reason is that municipal wastewater is often an important water resource that can be used for a number of purposes, especially water scarce areas. Reuse is necessary (non-potable) for purposes such as agricultural irrigation and urban use, industrial use as (Refrigeration), growth environment (wetlands, wildlife refuges, habitat), fire fighting, dust control, and to wash toilets. This requires treatment so that it meets the

[27] JAVA E SHKENCËS 2013 quality requirements of intentional use. To invest adequate infrastructure as storage reservoirs, canals, and pipelines and distribution systems are needed double that the waters of different qualities can be transported to different destinations.

Virtual Water Goods imported to take more water to produce as food and electricity from other countries that have abundant water resources. Areas receiving water was needed for processing goods. This water is "virtually" embedded in goods, it is called virtual water. For example, for every kg of wheat imported from one country to another also takes

1.2 m3 of virtual water cost much less than the value of local water resources. Use more water, just to please people, the pride of being sufficient in food production (especially food cases) then there will be economic if these foods can be imported much cheaper from rich water. Many areas of the world will face serious water shortages, less likely to have adequate water for their residents, even trying to collect more water for humans or for other goods may then economically and politically to be a very good solution, and probably the easiest way to achieve peaceful resolution of water conflicts. Economy and trade becomes increasingly global, field operations to global food movements. To ensure global food distribution will not be used as a political weapon, it should be internationally controlled representation of importing countries. International cooperation could then be established to develop eco-tourism in these areas that will provide income for the import of staple foods and virtual water. Then virtual water will be much cheaper than using the water itself. Proposals range from building large pipelines to transport water or water in tankers and towing icebergs from the polar regions or large rafts of fresh water. Countries such exports water can be a significant source of revenue.

Conclusions and recommendations

‐ The strict controls just international of CO2 in the atmosphere. ‐ Safe Manager ‐ The layer of ozone in the atmosphere. ‐ Monitoring Stations-the air water and soil. ‐ Climate change will pose severe requirements of safe water sources in the future. ‐ Principles of integrated water management and international cooperation will be needed to develop sustainable systems and prevent ecological disasters. ‐ Better water management should be integrated to clean water. ‐ Management practices, that the actions of a user group will affect the water interests of others. ‐ More research be done to ensure the quality water. ‐ Resources be based on sound science and engineering areas local, national, and international efforts. ‐ To this collaboration, and the costs are necessary to meet the food. ‐ Demand stable, peaceful and environmentally responsible manner.

Literature

[28]

KUMTESAT II

1. De Oliviera, C. R., Lombardi, A. T. & Jardim W. F.. Copper compexation by naturally occurring organic meter: A multiligand model. Chem. Spec. Bloavail, 7, 125. (1995). 2. Smith, R. M. & Martell, A.E., Critical stability constants. Plenum Pres, New York. (1981). 3. Herning , J. G. & Morel, F. M. M. Kinetcs of trace metal Complexation: role of alkaline- earth metals. Environm. Sci Technol.,22,1469. (1988). 4. Knoch, W. Wasserversorgung, Abwasserreningung und abfallentsorgung, VCH, Weinhaim, New York, 557. (1994). 5. Thomas,R.Beginner’s guide to ICP-MS.PartsI-XI.URL :http:/www.spectroscopymag.com/. 9.Dreshaj Adem Punim Masteri 2009 Karakterizimi fiziko–kimik i ujit Drin i Bardhe 10. A.H. Wewrts, Analytical models for chemical transport on the subsurface environment,Wageningen Agricultural University, Department of Water Resources, Wageningen, The Netherlands, 1994 11 .B. S. Mathur. The pollution of water resources due to rural industrial waste, Chemistry and Chemical Engineering Department of the Indian Institute of Technology, Delhi, India, 2005, 12 .B.G. Skakalsky, Study of anthropogenic influence on water quality in some rivers of the Baltic Sea Basin, State Hydrological Institute, 2nd line, 199053, Leningrad, U.S.S.R, 1981 13.BMZ ed.: Environmental Handbook: documentation on monitoring and evaluation impacts (Vol.I-III). Vieweg, Leverkusen 1995

[29] JAVA E SHKENCËS 2013

[30]

KUMTESAT II

Binak Beqaj 1, Driton Kryeziu 2, Sadije Kelmendi 3, Anyla Berisha4: NEW APPROACH OF SUSTAINABLE ARCHITECTURE IN KOSOVA

1 Prof.Dr.in University for Business and Technology , Faculty for Architecture , Prishtine, Kosova [email protected] 2 Ass.ing.in University for Business and Technology , Faculty for Architecture , Prishtine, Kosova [email protected] 3Ass.MsC. in University for Business and Technology, Faculty for Architecture, Prishtine, Kosova [email protected] 4 Student in University for Business and Technology, Faculty for Architecture, Prishtine, Kosova [email protected]

1.0. OBJECTIVE The aim of this research is to apply and test new and innovative technologies to promote integrated environmental protection in harmony with architectural design. Main objectives of this study are: • To demonstrate that energy-efficient, sustainable museum buildings can meet fully the architectural, functional, visual and thermal comfort, control and safety requirements. • To provide better conditions in terms of thermal comfort, air quality, day lighting and acoustics. Use healthy, environmentally friendly and renewable materials. • To contribute to the preservation of our European cultural heritage.

2.0. LITERATURE REVIEW A museum is defined according to the International Council of Museums as: “a non- profit making permanent institution in the service of society and its development, open to the public, which acquires, conserves, researches, communicates and exhibits for purposes of study, education and enjoyment material evidence of people and their environment”

3.0. BRIEF HISTORY OF THE ETHNOLOGICAL MUSEUM “EMIN GJIKU”

[31] JAVA E SHKENCËS 2013

Emin Gjiku Museum is a very well preserved old complex of old traditional houses. It has been built around 300 years before, and is located in Prishtina, not far from the city center; in the old part of the town. Protected by the state, this historic compound is surrounded by walls. This complex that once belonged to the family of Emin Gjikolli includes two facilities for servants, the family house and separate guest house. These buildings today are part of Ethnological Museum, which is a component part of the Museum of Kosovo. It was restored in 2002 and it was opened to the public in 2006. The complex name "Eminçik” has its origin from the nickname of the head of the household, which in Turkish language meant “little man”. In the museum you can see many elements that show the tools and lifestyle on the Ottoman period. Traditional clothes are also other valuable treasures in this museum. (Here should be placed picture number 1)

3.1. Architectural characteristics of the main building The plan characteristic of the building is typical Turkish house plan type. This house is a two story building. In the original plan, the service spaces are located on the ground floor; the living spaces are located on the first floor. Four rooms are on the ground floor and four rooms are on the first floor. The entrance of the building is provided by the sofa or main entrance hall on the west side. Transitions to the service spaces and to the rooms are provided by the main entrance hall. The U shaped staircase provides the entrance to the first floor. It is located in the inner sofa (hall). It was highly damaged but during the restoration works it was repaired. Firstly, the steel structure was constructed and then the wooden material was used to cover the steps and risers. The main room is located on the first floor. This room is an elaborate room and used for the guests in the Traditional Turkish Houses during the Ottoman Period. The arrangements of the first floor’s spaces resemble the ground floor’s space arrangement. It reflects the decoration of the Ottoman architecture. Today, this space is used as a study and waiting room. The other three rooms are used as meeting, library and archive rooms. The entire construction is made according to the traditional architecture, consisting on local natural materials, like wood floors and rammed-earth29 walls. Also the interior elements- columns, beams are made of wood with all the decorations and figures that belong to traditional architecture. Regarding the construction and the materials that are applied , these buildings are exposed to damages faster than the ones that are made of “modern” materials, exposed to atmospheric conditions, environment changes, and time period. Windows are very simple with only one last layer and therefore they have a very high heat transfer coefficient. Furthermore heat transfer is even more emphasized having in mind the large number of the windows placed all around the main façade. The çardak is the first room that is placed next to entrance. It is all covered in large windows, fit to one another in a range, with no space between them.

29 Rammed earth, also known as taipa (Portuguese), tapial (Spanish), and pisé (de terre) (French), is a technique for building walls using the raw materials of earth, chalk, lime and gravel

[32]

KUMTESAT II

Large windows are characteristic elements which identify not only the type and architecture of the dwelling, but also specify the function of the room, which is the room where people used to sit and talk around tables. In this way daylight is transmitted from three directions, creating in this way a good and bright ambient inside but only during the summer period, otherwise during the other part of the year, the comfort is very low due to the low temperature. This fact shows us that it requires a careful design and particular materials in order to manage the daylight in the best way possible, getting light as much as we need, but in the same time to absorb the energy as much as needed, in order to keep the ambient in a constant state.

4.0. LEGISLATION Accomplishment of energy efficiency by 20 % is one of the European Union conditions that should be achieved until year 2020 The Kosovo Plan for Energy Efficiency (PKEE 2009-2018) has set the requirements for energy efficiency at the level of 9 %. The law of Energy Efficiency has been completed and approved by Kosovo Government.

5.0. INTERVENTIONS: First of all, we need to determine on which category is this object going to belong. According to European Standards for overall level of energy outgoing the object can be categorized this way:

• Low Energy House, („Niedrigenergiehaus“): max. 70 kWh/m²a • Passive House: max. 15 kWh/m²a • Zero-Energy-House: no energy demand (calculated over the year) • Plus-Energy-House: produces more energy than it requires (calculated over the year)

The first category (Low Energy House) is the class we are trying to achieve on this object which means that with the improvements and interventions we should reduce the energy outgoing rate in max 70 kWh/m²a

5.1. Insulation of the walls and roofs Leakage or loss of thermal energy there through walls, roof, and floor plate, if the inner surface layer doesnot contain adequate foilor avoiding the leakage or "air tight layer"This leak r aised energy consumption, thermal recovery of losses. The easiest, fastest and the most effective way to reduce costs of heating – and also of cooling in summer – is to apply a suitable thermal insulating protection. It is proposed to apply insulation and color materials which are environmentally friendly because they will also help to reduce the buildings carbon footprint.

5.2 Windows

[33] JAVA E SHKENCËS 2013

As a starting point, these windows can be replaced with new triple-glazed windows, more sustainable and better equipped with insulation, but with the same and exact model as the old ones. 5.3 Photovoltaic Panels (Here should be placed picture number 2). In order to increase the efficiency of the building, it is proposed to install new Photovoltaic- panels on the roofs. Due to the fact this building is under protection and in order not to interfere with the appearance, we propose Tegolasolare roof tiles. These are Italian made red clay roof tiles that look just like traditional terracotta and incorporate photovoltaic panels. These panels are of course proposed on south face of the roof. The slope of the existing roof corresponds with the required slope for PV electricity production.

5.4 Efficient light bulbs with UV filters In the main museum building, less than 70% of the lighting bulbs were operational. All of them were conventional incandescent bulbs. We propose their replacement of lighting bulbs with efficient ones, which would reduce the energy need and increase the bulbs lifecycle. (Here should be placed picture number 3).

5.5 Geothermal Heating System Excess heat produced by the PV panels can be stored in the ground for use at a later time => summer heat can be used into the winter to maximize energy use. The biggest advantages of geothermal heating systems are low cost heating (you can save up to 80% compared to fossil fuels) and a small amount of electrical energy compared to conventional heating systems. We propose it to combine with floor heating system so that the heat cannot interface with the walls where Museum collections are exposed.

5.6 Energy Evaluation before and after the interventions (Here should be placed the graphic number 4 and 5) Analysis done to inspect the existing situation is multi-disciplinary. Simulation software used to generate data for U value and energy demand is Ecodesigner, a Graphisoft ArchiCAD add-on. EcoDesigner enables architects to compare energy consumptions, monthly energy balances, operation costs, carbon emissions and other indicators to inform the design process and make the best design choices – regardless of the climate where the building is built or renovated. From the Ecodesigner graphics below, it can be seen that the proposed interventions would result in energy consumption reduction of 169 kwh/m²a (from 231 to 62), which also influences the

CO2 reduction. This intervention would bring this building from a conventional house standard to Low-Energy House standard.

6.0. Conclusion With the recommended interventions we would achieve:  Improvements of comfort inside the building for the work staff and visitors.

[34]

KUMTESAT II

 The ability of working during the winter which would also increase the number of the visitors  A good example to rise the public awareness about sustain and ecologic building.  After compensating the investment value the building would continue to function with minimal operative cost

 The decrease of CO2 level in nature  The decrease of energy consume  The accomplishment of the 9% energy threshold determined by PKEE

REFERENCES: ë1].Sadije KELMENDI,”Sustainable Renovation of public buildings in Kosova-Case Study: Kindergarden “Fatosat” ë2]. J.Hales “Handout for University College London, MA Principles of Conservation”2011 CHWB, Heritage Without Borders, ë3].Alain Liebard,Andre de Herde, “Bioclimatic Façades” Ref.9015150 ë4].Herzog-Anton-Ulrich Museum, Braunschweig, Germany,Archaeological Museum of Delphi, Greece Bardini Museum of Florence, Italy ë5].The Public Arts Centre,West Bromwich, United Kingdom, “Energy Efficiency and Sustainability in Retrofitted and New Museum Buildings Handbook” University College Dublin,2004,Ireland pp.156 ë6].Building and Construction Authority, Singapore “ Existing building retrofit” ë7].An action of the Dublin City Heritage Plan “Built to last” 2004 ë8].From Gray to Green Areas, 2007, Symposium Proceedings, Published Online: September 2008 http://www.ischool.utexas.edu/kilgarlin/gaga/preceedings.html ë9].Menara Mesiniaga/Bill Chan,Michael Fung, Kelly Lam, Vvivien Liu”Arch 366 Case Study”

[35]

JAVA E SHKENCËS 2013

[36]

KUMTESAT II

Dr.Sc.Binak BEQAJ, Cand.MSc.Vlora ALIU: IMPAKTI URBAN-ARKITEKTONIK,SOCIAL-AMBIENTAL DHE EKONOMIK I SHFRYTËZIMIT TË ENERGJISË EFIÇIENTE

KolegjiUniversitar-UBT Prishtine, Kosovë, (e-mail: [email protected]; [email protected])

1.0. Hyrje Teknologjia e shek. XX ka mundësuar padyshim përmirësimin e strukturës së zhvillimit kualitativ jetësor të njeriut në aspektet ekonomike, ekologjike dhe atë të racionalitetit. Të arriturat e reja në fushën e teknologjisë së materialeve në arkitekture do të mundësojnë që kostoja teknologjike e energjisë efiçiente dhe kualiteti i jetës të dominojë në planifikimin urban dhe arkitektonik. Energjia efiçiente ka gjetur zhvillim dhe aplikim më të madh në vendet e zhvilluara për shkak të përballimit më të lehtë të kostos së lartë fillestare për aplikimin e këtyre sistemeve dhe kohëve të fundit ka depërtuar edhe te vendet në zhvillim më shumë për shkak të efekteve të pritshme shumë pozitive sa i përket kursimit të energjisë në fazat e mëvonshme, por, kostoja e lartë fillestare te këto vende përballohet me mjaft vështirësi. Edhe pse me vonesë por aplikimi i teknologjive të sistemeve efiçiente të energjisë në Kosovë janë evidente madje edhe janë duke u avansuar dita-ditës me vetëdijen se janë pa alternative ne zhvillimet e gjithmbarshme e sidomos kur kihet parasysh mungesa e energjisë në Kosovë dhe në Rajon.

2.0 Arsyeshmëria e hulumtimit Në këtë punim do të sqarohet aplikimi i materialit fluoresent “ Glow in Dark “ në fushën e ndriçimit dhe me këtë duke siguruar efiçiencen e energjisë, përfitimet në fushën ekonomike, infrastrukturore, urbane arkitektonike në qytetin e Prishtinës ku janë studiuar disa pjesë karakteristike të zonës urbane që kryesisht kanë veti të ndryshme qoftë për nga pamja, funksioni, intensiteti i frekuentimit apo simbolika dhe imazhi i tyre. Pra, hulumtimi i aplikimit të materialit “Glow in dark” është bazuar në vetitë e tij të lidhura me rezultatet e pritshme për disa raste-lokacione të përzgjedhura në qytetin e

[37] JAVA E SHKENCËS 2013

Prishtinës. Këto raste-lokacione janë përzgjedhur secila me karakteristika të veçanta, kryesisht që janë me interes dhe që kanë frekuentim të madh nga qytetarët. Rezultatet e hulumtimit të zhvilluar në Prishtinë, tregojnë se aplikimi i këtij materiali do të tangjentoj ndikimet në shume fusha që ndërlidhen me politikat zhvillimore të përgjithshme: . Urbane dhe arkitektonike (forma, funksioni, lëvizja, estetika) . Sociale dhe ambientale (shfrytëzuesmëria, komunikimi, ekologjia, barazia) . Ekonomike (efiçienca, efikasiteti, kthimi i investimit) Hulumtimi është bazuar në karakteristikat e mira të këtij materiali të cilat mund të vërehen nëse ato krahasohen me llampat ndriçuese në disa veti themelore si: . Qëndrueshmëria . Harxhimi i energjisë . Çmimi fillestar i instalimit . Çmimi i përgjithshëm operacional për 10 vite Te gjitha këto krahasime janë prezantuar ne Fig.1

3.0 Mundësia e aplikimit të materialit “Glow in Dark” në katër lokacione në Prishtinë Në vazhdim prezantohen vlerësimet dhe analizat nga hulumtimi që është bërë për katër raste-lokacione të ndryshme në qytetin e Prishtinës :

3.1. Duke analizuar një ndërtese të përbashkët të banimit pikat kryqe ku mund të përdoret “ Glow in Dark “. Njësitë për shqyrtim në kuadër të kësaj ndërtese janë përzgjedhur kryesisht hapësirat e përbashkëta të cilat konsiderohen si më problematiket qoftë nga aspekti i mirëmbajtjes apo shfrytëzueshmerisë: . hyrja në ndertësë ku në shumicën e etazheve mungojnë llambat ndriçuese, . shkallët brenda kafazit të ndërtesës dhe korridoret ku po ashtu është gjendja identike. . Pjesë të theksuara të fasadës Rezultatet nga ky rast ndërlidhen me aplikimin e materialit “ Glow in Dark “, në komunikimin vertikal për 6 etazhe ku është supozuar ndërrimi i 4 llambave për secilën etazhe .

3.2. Duke analizuar nën-kalimin në lagjen Dardania (tuneli te Kurrizi) ku mund të përdoret “ Glow in Dark “. Aspekti për shqyrtim në kuadër të kësaj pjese është përzgjedhur shënimi i elementeve karakteristike-konturave si dhe vijës se ecjes.

Rezultatet nga ky rast ndërlidhen me aplikimin e materialit “ Glow in Dark “, në komunikimin gjatësor nëpër nënkalim për gjatësinë e nënkalimit vetëm prej 20m, ku është supozuar ndërrimi i 20 llambave për këtë gjatësi .

[38]

KUMTESAT II

3.3. Ekziston edhe mundësia e aplikimit të materialit“ Glow in Dark “ edhe në sheshe. Njësi për shqyrtim në këtë kuadër është përzgjedhur sheshi “Nene Tereza” si sheshi kryesor dhe me i frekuentuar ne Prishtinë, deri në orët e vona të natës dhe si hapësirë multi-funksionale. : Rezultatet nga ky rast ndërlidhen me aplikimin e materialit “ Glow in Dark “, në komunikimin /qarkullim nëpër këtë shesh për distancën 20m, ku është supozuar ndërrimi i 6 llambave për këtë gjatësi.

3.4. Përves një simbolike të madhe dhe një pamje atraktive, një destinim për tu vizituar për te gjithë vizitoret e veçmas ata te jashtëm, monumenti i pavarësisë NEWBORN i cili ndodhet në qendër të qytetit të Prishtinës, natën nuk ka ndriçim adekuat për të qenë e dukshme dhe simbolike. Rezultatet nga ky rast ndërlidhen me aplikimin e materialit “ Glow in Dark “, përreth monumentit për distancën 10m, ku është supozuar ndërrimi i 22 llambave për këtë gjatësi.

Ilustrimi i këtyre rasteve në lidhje me gjendjen ekzistuese dhe gjendjen pas aplikimit të materialit efiçient “Glow in Dark” për katër rastet e trajtuara në Prishtinë është prezantuar në Fig.2 Nga katër rastet e hulumtuara në qytetin e Prishtinës dhe të prezantuara në këtë punim, shihet qartë se aplikimi i materialit “Glow in dark” do të ketë efekte pozitive në shume aspekte: . regjenerimit urban-arkitektonik të elementeve të njësive arkitektonike të analizuara –veçmas natën, që do të thotë se pjesë të tyre bëhen më vizibile dhe më të theksuara më të shfrytëzuara në kuadër të strukturës së përgjithshme arkitektonike, . Përshtatshmërisë së shfrytëzimit dhe lëvizjes së lirë në kuadër të kompozicionit urban si dhe integrimit të pjesëve të caktuara si vlera urbane edhe natën, duke përjashtuar mundësinë e izolimit te këtyre hapësirave . Regjenerimit të marrëdhënieve sociale të komunitetit në raport të komunikimit dhe shfrytëzimit të këtyre njësive nga grupe të ndryshme sociale- veçmas edhe natën . Ndikimeve pozitive në shëndetin urban të komunitetit dhe ruajtjen e ambientit për shkak të mos gjenerimit ndotës nga ana e materialit të aplikuar . Efekteve shumë pozitive afatgjate në aspektin ekonomik dhe kursimit të energjisë dhe parave të shpenzuara.

4.0. Konkluzioni Energjia dhe burimet e pamjaftueshme të energjisë përbëjnë një nga sfidat më të mëdha të civilizimit njerëzor, e sidomos të vendeve në zhvillim për dy arsye: . Mungesa e burimeve të mjaftueshme të energjisë . Nevojat ne rritje energji dhe . Koston e larte fillestare te aplikimit te materialeve për energji efiçiente Këto shqetësime i shtohen problemeve të ngritjes së sasisë të dioksidit të karbonit (CO2) të emetuar në atmosferë, dhe problemeve ekonomike në rritje, si probleme të

[39] JAVA E SHKENCËS 2013 identifikuara globale. Duke i pasur parasysh këto sfida, efiçienca e energjisë shihet si një metodë e mirë për të reduktuar shpenzimet me efekte pozitive operacionale ne periudha me afat gjata ( Në Fig.3. është prezantuar efekti operacional dhe dobia ekonomike e aplikimit te materialit efiçient “Glow in Dark” për katër rastet për periudhën kohore 10 vjeçare) dhe për të vënë nën kontroll kërkesat në rritje enorme për energji edhe ne Kosove. Kjo mund të arrihet përmes këtyre faktorëve : . Miratimit të legjislacionit adekuat . Sensibilizimit te opinionit publik . Avancimit të njohurive profesionale të ekspertëve . Investimit nga partneriteti publiko-privat (për shkak te kostos së lartë fillestare që kanë këto sisteme)

Referencat :

1. http://www.ecoglo.ca/earning-leeds-points-with-ecoglo-luminescent-photo-signs 2. http://www.super-krete.com/vProduct.aspx?ID=88 3. http://www.globritesystem.com/ 4. http://www.ehow.com/facts_5201496_difference-between-fluorescence-phosphorescence.html 5. http://ec.europa.eu/energy/efficiency/index_en.htm 6. http://ec.europa.eu/energy/efficiency/buildings/buildings_en.htm 7. http://en.wikipedia.org/wiki/Efficient_energy_use 8. http://glowgreen.in/about_us.php 9. Nick Baker and Koen Steemers – Energy and Environment in Architecture 10. Robert Hastings and Maria Wall - Sustainable Solar Housing

[40]

KUMTESAT II

Fig.1. Përparësitë e materialit efiçient “Glow in Dark” për efekte ndriçimi, në raport me llambat për ndriçim

[41] JAVA E SHKENCËS 2013

Fig.2. Rasti hulumtues për aplikimin e materialit efiçient “Glow in Dark” te “Ndërtesa e banimit ” , “Tuneli te kurrizi”, “Nëna Terezë”, “New Born” në Prishtinë.

Fig.3. Efekti ekonomik dhe opracional për 10 vite i materialit efiçient “Glow in Dark” për rastet e shqyrtuara: “Ndërtesa e banimit ” , “Tuneli te kurrizi”, “Nëna Terezë”, “New Born” në Prishtinë.

[42] KUMTESAT II

Dr.sc. Naim Baftiu, Mrs. Nasuf Mirena, Mrs. Naser Maliqi: PLANIFIKIMI AFATMESËM I QYMYRIT PËR PERIUDHËN 2013-2017 PËR NEVOJAT E TERMOCENTRALEVE TE KOSOVËS

Hyrje Në minierën sipërfaqësore “Sibovci” JP punët minerare në qymyr zhvillohen me pajisje kontinuale, ekskavator rotor, transporti me shirita transportues, Fronti i përparimit të minierës është nga jugu në drejtim të veriut. Në periudhën 5 vjeçare nga hapja e minierës, punët minerare janë realizuar, pjesërisht konform planit plotësues minerar 2006. Nga muaj tetor 2012 ka përfunduar shfrytëzimi i qymyrit në minierën “Mirash” dhe “Bardh” dhe janë tërhequr pajisjet gërmues dhe transportuese në qymyr. Periudha pesë vjeçare 2013 -2017 paraqet etapën e dytë e cila vlerësohet faza e zhvillimit të minierës Sibovcin Jugperëndim. Kjo etapë (faza e II) është fokusuar në planifikimin e detajuar minerar të eksploatimit qymyrit konform detyrës projektuese, duke përfshirë të gjitha aktivitet e duhura minerare në minierë. Në minierën “Sibovcit” JP janë të kyçura të gjitha pajisjet te cilat kanë qenë në operim në minierën e përfunduar “Mirash” dhe “Bardh”. Disa nga këto pajisje janë rehabilituar para angazhimit në këtë minierë. Pajisje të reja gërmues nuk janë blerë. Dukurit e shfaqura gjatë operimeve minerare në minierë dhe palosje kanë pësuar ndryshime të pjesshme ndaj projektit për këtë minierë. Angazhimi i pajisjeve gërmues dhe sistemeve nuk është në përputhje me projektin. Për menaxhim të sigurt të punëve minerare kërkohet të hartohet teknologjia adekuate konform parametrave konstruktiv të pajisjeve gërmues, mesit punues si dhe parametrave gjeomekanik të stabilitetit të shkallëve dhe përfundimtare. Për prodhimtarin e planifikuar vjetore në qymyr, ekzistojnë mundësit teknologjike për realizim të kësaj prodhimtarie.

1.0 Pjesa e përgjithshme për Djerrine dhe qymyr Pas hulumtimeve gjeologjike të realizuara në fillim të vitit 2012 në kolonën në mes minierës “Sibovci” JP dhe shpatit verior të minierës “Bardh” kjo shtyllë mund të eksploatohet afër 2 700 000 tona qymyr. Sipas projektit PPX- 2016, kjo shtyllë nuk është planifikuar për shfrytëzim. Për këtë shtyllë është hartuar elaborati gjeologo- gjemekanik dhe teknologjia e shfrytëzimit.

[43] JAVA E SHKENCËS 2013

Planifikimi pesë vjeçar duhet të adaptohet me gjendjen ekzistuese (pas pesë viteve të operimit) në minierë dhe palosje dhe sipas detyrës projektuese të hartuar nga Autoriteti Kontaktues. Në qymyr planifikohen katër sisteme kontinuale dhe shtatë ekskavator rotor, prej tyre një ekskavator rotor SRs-1300, një ekskavator rotor SRs-400 dhe pese ekskavator rotor SRs-470 Nivelet punuese të shkallëve ndryshojnë nga projekti PPX për arsye të kufizimit të lartësisë së shkallës nga aspekti gjeomekanik i stabilitetit dhe angazhimi i pajisjeve parametra tjerë nga ato te cilat kanë qen te projektuara. Dukurit e shprehura gjatë operimeve minerare në strukturën e shtresës qymyrore, ndryshojnë ndaj projektit prandaj në këtë periudhë planifikohet teknologji e veçanet e cila i adaptohet kushteve teknologjike për punë largim të djerrinës nga Grabeni në kontakt të qymyrit. Ç’vendosja parciale e kufirit të projektuar perëndimor për mesatarisht 100m i verifikuar edhe me shpime gjeologjike nuk ka ndikim në mbulesë sepse topografia e terrenit ka renje në drejtim perëndimor. Ujëgrumbulluesi në sektorin perëndimor në minierën “Sibovci” JP sipas avancimit të frontit në qymyr dislokohet edhe Ujëgrumbulluesi deri në gjendjen përfundimtare të eksploatimit te qymyrit te vitit 2017 i cili ndërtohet në qymyr për nivel kuota 510m. Përveç ujëgrumbulluesve në minierë për mbrojtje të minierës nga ujërat sipërfaqësor ndërtohen edhe kanale periferike dhe të shkallëve punuese.

2.0 Plani i prodhimit Zhvillimet teknologjike ne miniere dhe palosje sipas viteve 2013 – 2017 Plani afatmesëm për prodhimin e qymyrit fokusohet në furnizimin me qymyr të termocentraleve ekzistuese duke u bazuar në kërkesën për qymyr në sasinë prej 7.6 deri 9 milionë tonelata në vit. Fusha e Sibovcit karakterizohet me trashësi të ndryshme dhe pjerrësi të ndryshme të shkallëve si dhe të pjesës tavanore e asaj dyshimore. Shkallët duhet të përcjellin këto pjerrësi me humbje sa më të vogla minerare. Për largimin e djerrinës për periudhën 5 vjeçare (2013 – 2017) janë përpara katër sisteme me shtatë ekskavator me katër nivele kryesore. Krijimi i këtyre niveleve është bërë duke marrë parasysh stabilitetin e shpatit Një nder çështjet kryesore për zhvillimin e konceptit minerar për minierën “Sibovci” JP është planifikimi i prodhimtarisë vjetore të qymyrit. Prodhimtaria vjetore e qymyr (t/vit) planifikohet sipas Planit Plotësues Minerar (PPX) të hartuar në vitin 2006. Nga firma gjermane Watenfalli. Prodhimtaria sipas viteve dhe sistemeve 2013 – 2017

SISTEMET NE QYMYR Vitet Totali t(ton) Sistemi i I Sistemi i II Sistemi i III Sistemi i IV

[44]

KUMTESAT II

2013 2 078 562 1 346 768 1 827 095 2 365 728 7 618 153

2014 1 961 758 1 753 662 2 382 543 2 510 451 8 608 414

2015 3 108 028 1 443 696 2 037 351 2 057 757 8 646 832

2016 2 960 552 1 527 657 1 973 340 2 117 322 8 578 871

2017 2 990 152 1 474 552 1 988 730 1 538 259 7 991 693 totali 13 099 052 7 546 335 10 209 059 10 589 517 41 443 963

Planifikimi vjetor i prodhimtarisë në qymyr dhe djerrinës për këtë minierë është në proporcion me raportin mesatar mbulesë/ qymyr apo 1.56 m3 : 1 ton. Për periudhën 2013 – 2017 planifikohen këto aktivitete minerare në qymyr: Eksploatimi i qymyrit realizohet me katër sisteme kontinuale, me shtatë ekskavator rotor ( E-8M, E-6B, E-7M, E-3B, E-4B, E-1B dhe 1E-1M. Në pjesën perëndimore montohet një shirit transportuese i ri SHT-X i lidhur me shiritin Sht-4.5 për gërmimin e masave te qymyrit te ngritur ne pjesën perëndimore (kjo realizohet ne fillim te vitit 2013). Ne vitin 2013 kemi zgjatjen e shiritit transportues Sht-Q-2 për 30m dhe q`vendosjen paralele te shiritit Sht-5.2. Ne mungesë te sistemit te dytë te teleskopi, behet zgjatja e A-1 për 63.5 m dhe q`vendosja paralele e shiritit Sht-4.5. Shiriti transportues Sht-4.14 zgjatet për 51.5 m, ndërsa shiriti Sht-4.13 q`vendoset për 51.5 m te shiritit St-4.13.

3.0 Gërmimi i djerrinës dhe Eksploatimi i qymyrit sipas viteve 3.1 Djerrina për vitin 2013 Gjatë vitit 2013 parashihen te largohen 13 254 760 m3 djerrine me katër sisteme te djerrinës me shtat ekskavator.

3.2 qymyr për vitin 2013 Ne vitin 2013 Eksploatimi i qymyrit realizohet me katër sisteme kontinuale, me shtatë ekskavator rotor me shenja interne E-8M, E-6B, E-7M, E-3B, E-4B, E-1B dhe 1E- 1M. Prodhimtaria e planifikuar për këtë vite është 8 600 000 t, bazuar ne kapacitetin e pajisjeve ekzistuese dhe numrin e tyre kjo prodhimtari mund te realizohet. Mirëpo ne realizimin e kësaj prodhimtarie ndikojnë edhe kushtet teknologjike dhe punimet përgatitore. Për shkak te zgjerimit ne pjesën jugore dhe eksploatimit te qymyrit me pajisje kryesore minerare nuk munden te arrijnë lartësitë sipas projektit te WTF (Watenfallit) atëherë është e nevojshme dhe e domosdoshme krijimi i niveleve te reja dhe shesheve punuese. Transheja kapitale pjesërisht është realizuar sepse linja e dytë e teleskopi nuk është montuar dhe nuk planifikohet ne ketë 5 vjeçar.

[45] JAVA E SHKENCËS 2013

Ne Kontakt te qymyrit ne pjesën qendrore-perëndimore masat e djerrinës ne grebeni e veshterson eksploatimin e qymyrit ne këtë pjese. Për shfrytëzimin e qymyrit ne pjesën perëndimore duhet te montohet shiriti grumbullues i lidhur me shiritin e shkalles Sht- 4.5, i cili mbetet gjate tere vitit ne pozitën e njëjtë dhe ndikon ne avancimin e frontit te punës. Bazuar ne te gjitha këto te dhëna prodhimtaria e qymyrit teknologjikisht mund te arrihet ne sasi 7 618 153 t.

3.3 Djerrina për vitin 2014 Punët në djerrinë në Sibovcin JP do të vazhdojnë ngjashëm me vitin paraprak. I tërë sistemi në pjesën eksploatuese do të avancojë në drejtimin verior në operim paralel. Në këtë vit aktivitetet minerare në djerrinë janë në intensitetin maksimal të punëve, sasia e djerrinës që duhet të largohet në vitin 2014 do të jetë 13 061 155 m3. Pajisjet gërmues dhe transportuese në të gjitha shkallët në vijën vertikale nga topografia deri në kontakt të qymyrit janë në aktivitet operues. Në procesin e shfrytëzimit, miniera sipërfaqësore “Sibovci” JP për nga lartësia ndahet në shkallë vertikale dhe nën nënshkallë. Lartësia dhe numri i shkallëve është planifikuar në funksion të trashësisë së mbulesës, parametrave konstruktiv të pajisjeve gërmese që aplikohen si dhe parametrave gjeomekanik të stabilitetit të shkallës dhe frontit të punues.

3.4 Qymyri për vitin 2014 Ne vitin 2014 Eksploatimi i qymyrit realizohet me katër sisteme kontinuale, me shtatë ekskavator rotor me shenja interne E-8M, E-6B, E-7M, E-3B, E-4B, E-1B dhe 1E- 1M. Prodhimtaria e planifikuar për vitin 2014 është 8 600 000 t 3.5 Djerrina për vitin 2015 Ne vitin 2015 avancimi i minierës do te vazhdoj ne drejtim verior, gërmimi kryhet ne operim paralel me përparimin e frontit rriten lartësitë prerëse ne tere gjatësinë e shkalles kështu qe gjate distancave te gjata do te jetë e domosdoshme qe gërmimi do te realizohet me ndihmën e nen shkalleve, lartësitë prerëse ne disa vende do te largohen nga Esh-at dhe masat do te hedhen ne sistemet përkatëse. Në këtë vit aktivitetet xehetare në djerrinë do te zhvillohen ne katër sisteme te lidhur me shtate ekskavator, sasia e djerrinës që duhet të largohet në vitin 2015 do të jetë 12 757 275 m3 . Në procesin e gërmimit miniera sipërfaqësore “Sibovci” JP për nga lartësia ndahet në shkallë vertikale dhe nën shkallë. Lartësia dhe numri i shkallëve është planifikuar në funksion të trashësisë së mbulesës, parametrave konstruktiv të pajisjeve gërmues që aplikohen si dhe parametrave gjeomekanik të stabilitetit të shkallës dhe frontit të punues.

3.6 Qymyri për vitin 2015 Ne vitin 2015 Eksploatimi i qymyrit realizohet me katër sisteme kontinuale, me shtatë ekskavator rotor me shenja interne E-8M, E-6B, E-7M, E-3B, E-4B, E-1B dhe 1E- 1M. Prodhimtaria e planifikuar për vitin 2015 është 8 650 00 3.7 Djerrina për vitin 2016 Në vitin 2016 punët do të vazhdohen ngjashëm me vitin paraprak. Po ashtu mbetet i njëjtë edhe numri i pajisjeve. Me përparimin në front rriten edhe lartësitë prerëse në

[46]

KUMTESAT II tërë gjatësinë e shkallës kështu që përgjatë distancave të gjata do të jetë e domosdoshme që gërmimi të realizohet me ndihmën e nën shkallëve. Lartësitë prerëse në disa vende do të largohen nga esh-at dhe masat do të hedhen në sistemin e parë të djerrinës. Në vitin 2016 trashësia totale prerëse do të rritet ashtu që pjesërisht do të jetë më shumë se 110 m kështu që në pjesën e shkallës perëndimore duhet të rikyçen pajisjet ndihmëse, ne disa vende do te largohen nga Esh-at dhe masat do te hedhen ne sistemet përkatëse. Në këtë vit aktivitetet xehetare në djerrinë do te zhvillohen ne katër sisteme te lidhur me shtate ekskavator, sasia e djerrinës që duhet të largohet në vitin 2016 do të jetë 13 546 620 m3 . Në procesin e gërmimit miniera sipërfaqësore “Sibovci” JP për nga lartësia ndahet në shkallë vertikale dhe nën shkallë. Lartësia dhe numri i shkallëve është planifikuar në funksion të trashësisë së mbulesës, parametrave konstruktiv të pajisjeve gërmues që aplikohen si dhe parametrave gjeomekanik të stabilitetit të shkallës dhe frontit të punues. Rritja e trashësisë në djerrinë, sidomos në shkallën perëndimore, kërkon që lartësitë e tepërta të largohen qysh nga viti 2016. Për të reduktuar sasinë e masave që duhet larguar nga pajisjet diskontinuale, propozohet shfrytëzimi edhe i një esh-e. Kjo makinë duhet të largojë lartësitë e tepërta në vende të caktuara dhe masat t’i hedhë në sistemin e dytë të djerrinës. Esh-a punon në shkallë. Kjo shkalle është projektuar për uljen e lartësisë shkalleve me këto nivele te projektuar perëndim 572m dhe lindje 677m.

3.8 Qymyri për vitin 2016 Ne vitin 2016 Eksploatimi i qymyrit realizohet me katër sisteme kontinuale, me shtatë ekskavator rotor me shenja interne E-8M, E-6B, E-7M, E-3B, E-4B, E-1B dhe 1E- 1M. Prodhimtaria e planifikuar për vitin 2016 është 8 600 000 t.

3.9 Djerrina për vitin 2017 Në vitin 2017 me përparimin e frontit rriten lartësitë prerëse kështu qe do te jetë e domosdoshme qe gërmimi i djerrinës te behet me ndihmën e pajisjeve diskontinuale. Shfrytëzimi i pajisjeve diskontinuale parashihet ne ato pjese ku lajmërohen lartësitë me te mëdha prerëse, hapësira e punës shtrihet ne pjesën perëndimore dhe veriore te fushës se Sibovcit Jug-perëndimor. Lartësia prerëse ne djerrine arrin pjesërisht lartësinë deri 117m . Kjo lartësi prerëse nuk mund te gërmohet nga pajisjet kryesore xehetare dhe për ketë arsye propozohet shfrytëzimi i pajisjeve diskontinuale. Nivelet e projektuara qe do te gërmohen me pajisje diskontinuale janë ne perëndim niveli 678 m ne lindje niveli 685m. Për te reduktuar sasinë e masave qe duhet larguar me pajisje diskontinuale propozojmë qe gërmimi te behet edhe me një Esh-a, kjo Esh-a duhet te largoj lartësitë e tepërta ne vendet e caktuara dhe masat ti hedh ne sistemin e dytë te djerrinës (Ekskavatori E-9M).

3.10 Qymyr për vitin 2017 Ne vitin 2017 Eksploatimi i qymyrit realizohet me katër sisteme kontinuale, me shtatë ekskavator rotor me shenja interne E-8M, E-6B, E-7M, E-3B, E-4B, E-1B dhe 1E- 1M. Prodhimtaria e planifikuar për vitin 2017 është 8 000 000 t Përfundim

[47] JAVA E SHKENCËS 2013

Me këtë plan te afatmesëm tentohet të arrihet një qëndrueshmëri në aspektin e shfrytëzimit dhe menaxhimit sa më racional të qymyrit si burim kryesor i prodhimit të energjisë elektrike në Republikën e Kosovës. Arritja e këtij synimi po ashtu ka për qëllim të potencoi shfrytëzimin e qymyrit, si bazë për një zhvillim ekonomik të vendit duke marrë parasysh po ashtu edhe dinamikën e zhvillimeve globale dhe mundësitë e shfrytëzimit te resurse tjera alternative si dhe marrë në konsideratë interesimin aktual të investitorëve aktual. Pasi që, në planin afatgjatë të sektorit të energjisë, qymyri do të mbetet karburanti kryesorë për prodhimin e energjisë elektrike në Kosovë, me këtë plane afatmesëm tentohet shfrytëzimi i kontrolluar i resurseve të qymyrit vetëm në minierën aktuale sipërfaqësore të Sibovci jugperëndimor që pothuajse është potenciale kryesore për furnizimin e TC Kosova A dhe B si dhe miniera e Sitnicës. Ky objektiv i planit afatmesëm 2013-2017 arrihet përmes këtyre aktiviteteve: Mbrojtja e resurseve të qymyrit nga ndërtimi i pakontrolluar; Shfrytëzim efikas i qymyrit me teknologji më të riparuar te ekskavatorëve. Implementimi i Planit Kryesor Xehetar të mihjes së Re bazuar në dinamikën e zhvillimit kapaciteteve të reja gjeneruese; Koordinimi i aktiviteteve të shfrytëzimit sipas dinamikës së planifikuar paralelisht me aktivitete e rikultivimit e tjera.

Referencat: Përgatitja e planit plotësues xehetar për minierën e linjitit në sibovci jugperëndim kontrata 02/kos01/10/021 Plani Plotësues Xehetar për Sibovcin JP. 2006. Plani hapësinor 2010 - 2020 Zona me Interes të Veçantë Ekonomik “Fusha e Mihjes së Re” punuar nga Ministria e planifikimit hapësinor viti 2010. “Plani afatmesëm 2013-2017 për Sibovcin Jugperëndim” punuar nga Instituti “INKOS” sh.a ne vitin 2012. “Plani operativ vjetor 2012” Korporata energjetike e Kosovës, punuar nga Instituti INKOS viti 2011.

[48]

KUMTESAT II

Msc. Klementina NGJEÇI: POTENCIALET TURISTIKE NË RAJONIN NDËRKUFITAR TË HASIT Universiteti i Tiranës Departamenti i Gjeografisë Shkolla Doktorale e Gjeografisë [email protected] PERMBLEDHJE Tashmë, në botë, por edhe në Shqipëri e Kosovë, turizmi është një ndër degët që po rritet me shpejtësi, duke sjellë në të njëjtën kohë të ardhura, rritje të punësimit, mirëqenies, stimuj të fuqishmë për zhvillimin e degëve të tjera të ekonomisë të lidhura ngushtë me këtë aktivitet ekonomik. Në këtë artikull trajtohen potencialeve natyrore dhe kulturore të rajonit ndërkufitar të Hasit si dhe mundësitë për zhvillimin e turizmit,. Ndër këto potenciale evidentohen: pozita gjeografike si nyje lidhëse midis trevave shqiptare, Kosovës dhe Shqipërisë, bregdetit Adriatik dhe brendësisë së Ballkanit; peizazhet me bukuri mahnitëse natyrore, klima tepër e shëndetshme, pasuritë ujore, bimësia dhe fauna e pasur dhe në tërrësi biodiversiteti i theksuar; të gjitha këto të gërshetuara dhe të harmonizuara më së miri me larminë e pasurinë e jashtëzakonshme të trashëgimisë materiale dhe shpirtërore, me shkallën mjaft të mire të emancimit dhe të nivelit kulturor të popullsisë, në të cilën vend kryesor zë mosha më e përshtatshme për aktivitete turistike të suksesshme etj. Analiza shkencore e potencialeve turistike të Hasit shoqërohet me propozime konkrete mbi rrugët e zhvillimit të disa llojeve të lëvizjes turistike, si: turizmi kurativ, ekoturizmi, turizmi tranzit, malor, rural etj. Theksohet se në zhvillimin e rajonit ndërkufitar periferik të Hasit, turizmi duhet të shikohet si një përparësi kryesore. Në vazhdim nënvizohet se ekzistojnë të gjitha mundësitë për siguruar zhvillimin i qendrueshëm të turizmit, i cili do të kërkonte studime të detajuara dhe të thelluara nga grupe studiuesish, midis tyre dhe gjeografë, vëmendje më të madhe të politikës dhe të organeve shtetërore qendrore dhe vendore, pjesëmarje dhe aktivizim të të gjithë aktorëve të interesuar. Mbi këtë bazë do të mund të ndërtoheshin strategji dhe plane konkrete të zhvillimit të turizmit të qendrueshëm.

Fjalë kyçe: Rajoni ndërkufitar i malësisë së Hasit, turizëm, potenciale natyrore, potenciale humane, turizëm tranzit, ekoturizëm, turizëm rural etj.

Pozita gjeografike dhe mundësitë për zhvillimin e turizmit Rajoni ndërkufitar i Hasit shtrihet në verilindje të vendit tonë dhe vazhdon jashtë kufijve në Republiken e Kosovës. Në veri, si kufi shërben mali i Junikut dhe rrjedhja e

[49] JAVA E SHKENCËS 2013 lumit Erenik30, degë e lumit Drin i Bardhë, në veriperendim ndahet nga rrethi i Tropojës nga rrjedhja e sipërme e përroit të Skatinës, në perendim ndahet nga rrethi i Pukës me liqenin artificial të Fierzës, ndërsa në jug, juglindje ndahet nga rrethi i Kukësit me luginën e Drinit të Bashkuar, në lindje e verilindje si kufı shërben lugina e lumit Drin i Bardhë. Brenda këtyre kufijve, malësia e Hasit ka një sipërfaqe prej 725 km2, prej tyre 353 km2 në Shqipëri dhe 372 km2 në Kosovë31. Rajoni paraqet specifika në organizimin administrativ pasi ai shtrihet në dy shtete. Në pjesën shqiptare ai funksionon në rrethin e Hasit që përbëhet nga bashkia Krumë, komunat Golaj, Fajza, Gjinaj. Në Kosovë funksionon në komunën e Gjakovës dhe Prizerenit. Rajoni ndërkufitar i Hasit është banuar qysh në periudhën e fundit të neolitit32. Për këtë flasin: gjetjet arkeologjike, vendbanimi shpellor të Dajçit në latësinë 1250 m mbi nivelin e detit, dëshmitë mjaft të qarta të vazhdimësisë kulturore që nga periudha eneolitike (2600-2100 p.e.r). Në antikitet Malësia e Hasit banohej nga fisi ilir i Dardanëve33, të cilët kishin shtrirje të gjerë, ndërsa qendra e mbretërisë së tyre ishte në territorin e Kosovës. Për këtë flasin dëshmi mjaft të qarta të kulturës ilire: varre, rrënojat e vendbanimeve, fortifikime si dhe shumë sende prej qeramike apo zbukurime, të përcaktuara si tipike të kulturës ilire34. Dyndjet sllave, me gjithë pasojat sociale mbi popullsinë si dhe mbetjen e disa toponimive të disa fshatrave të zonës, nuk arritën të ndryshojnë traditat, gjuhën, zakonet e kësaj popullsie e për këtë dëshmojnë ruajtja dhe trashëgimia e elementëve tipikë shqiptarë të “kulturës së Komanit”35. Rajoni ndërkufitar i Hasit ka funksionuar si një i tërë nga periudhat më të hershme e deri në vitin 1913 kur u nda në dy shtete, dhe u mbyll përfundimisht në vitin 1949 kufiri me Ishfederaten Jugusllave. Rajoni i malësisë së Hasit në të gjitha periudhat (përjashto vitet 19949-1990) ka luajtur rolin e një ure lidhëse mes vendit tonë dhe pjesëve të tjera etnike të Kosovës e më gjërë në Ballkan. Pozita gjeografike e favorshme e shprehur sidomos gjatë mesjetës në funksionimin e rrugës së Veriut36 e cila lidhte Shëngjinin me Nishin e më tej në brendësi të gadishullit të Ballkanit. Me ndarjen e kufijve në 1913 mbeten jashtë vendit dy qendra gravitacioni të rajonit, Gjakova dhe Prizereni, njeherësh këto qendra luanin rol të rëndësishëm për zhvillimin e tregëtisë. Megjithatë tregëtia dhe marrdhëniet ekonomike vazhduan të ruheshin me Shkodren ndonëse në nivele të ulta për shkak të barrierave natyrore. Nga viti 1913- 1949 malësia e Hasit luajti rolin e një nyje lidhëse por në nivele të ulta për shkak të ndryshimeve politike që ndodhen.

30 Çavolli R. Gjeografia regjionale e Kosovës, Prishtina 1997. Fq 419 31 Po aty. 32 Përzhita L. Kukësi Vështrim Arkeologjik 33 Akademia e Shkencave, Insituti i Historisë, Historia e Popullit Shqipëtar, Volumi i I, Tirane 2001 34 Akademia e Shkencave, Insituti i Historisë, Historia e Popullit Shqipëtar, Tirane 2002, fq. 43,44 etj 35 Akademia e Shkencave, Insituti i Historisë. Historia e Popullit Shqipëtarë Volumi I. Tiranë 2001 36 Shtylla V. Rrugët dhe Urat e vjetra të Shqipërisë. fq79 Tiranë 1998

[50]

KUMTESAT II

Roli nxitës zhvillimor i pozitës gjeografike të malësisë së Hasit pushoi së ekzistuari në vitet 1949- 1990. Kjo si rezultat i izolimit të plotë të vendit, rrjedhojë e politikës së vetëizolimit që ndoqi shteti komunist. Kjo ndikoi negativisht në zhvillimin e rajonit Pas viteve ’90 dhe sidomos pas shpalljes së Kosovës shtet i pavarur më 17 shkurt 2008, roli favorizues i pozitës gjeografike po riaktivizohet edhe si rezultat i funksionimit të autostradës Durrës- Kukës. Nga analiza e sipërme dalim në konkluzionin se pozita gjeografike e rajonit ndërkufitar të Hasit e ndodhur në rrugë kalimet më të vjetra, që lidhin Ballkanin me Adriatikun ofron shanse shumë të mëdha për zhvillimin e turizmit.

Kushtet natyrore dhe mundësitë për zhvillimin e turizmit

Ndikimi i relievit në zhvillimin e turizmit Relievi i rajonit ndërkufitar të Hasit është kodrinoro-malor (lartësitë 400-800 m, zënë 66 % të sipërfaqes së përgjithshme të saj). Relievi i malësisë është i larmishëm në aspektin morfologjik dhe morfogjenetik: kurrize malore, pllaja, gropa, lugina37. Njëherësh në këtë rajon ndeshesh me peizazhe shumë të bukur e piktoreske si: relievi karstik i pllajës së Hasit me format karakteristike që sëbashku me elementet biotikë krijojnë larmishmëri të ekosistemeve karstike, si; uvalat karstike në fshatin Cahan, puset karstike ndër to vlen të përmendim pusin e bariut po në fshatin Cahan, me të cilin janë të lidhura dhe legjenda, shpellat karstike ende të pa eksploruara plotësisht (shpella e Pëllumbave, Shpella me Oborr, shpella me dy Dyer, shpella e Dajlanit, Hurdhat e Bogdanit etj). Disa prej këtyre shpellave mbajnë dhe statusin e zonave të mbrojtura (monumentit të natyrës), të cilat kanë vlera të mëdha turistike, shkencore, didaktike etj. Kurrizet malore si ai i Pashtrikut (1989 m) dhe maja e Gajrepit (1443 m), maja e Kunores (1512 m) në fshatin Vlahen ofrojnë mundësi për zhvillimin e turizmit malorë dhe ekoturizmit. Duhet theksuar se vitet e fundit kanë filluar hapat e para për investimet në sektorin e turizmit, si krijimi i kampingut për turizmin në fshatin Mujaj. Gjithashtu lugina lumore e lumit Drin i Bardhë, bashkë me grykën me të njëjtin emër, që njëherësh ka statusin e monumentit të natyrës janë mjaft tërheqëse për zhvillimin e turizmit shëtitës.

Ndikimi i klimës në zhvillimin e turizmit Kushtet klimatike përbëjnë një nga faktorët kryesor në zhvillimin e turizmit, sidomos atij kurativ. Klima ka karakter kalimtar nga mesdhetare paramalore, në klimën mesdhetare kontinentale. Karakteristikë është vera e thatë e nxehtë dhe dimri i gjatë e i ashpër me sasi të konsiderueshme dëbore. Temperaturat mesatare vjetore arrijnë 10- 110C, ndërsa sasia e reshjeve 900- 1000 mm, një pjesë e të cilave janë në formë dëbore.

37 Gruda Gj. Veçoritë fiziko-gjeografike, të malësive të Gjakoves dhe Hasit. Studime Gjeografike Nr 4, fq 14

[51] JAVA E SHKENCËS 2013

Lartësia mbi nivelin e detit e kurrizeve malore, si: Pashtrikut, Gajrepit, Majës së Kunorës), kullotat malore, burimet ujore më të përhapura në Gajrep etj janë harmonizuar më së miri në krijimin e një mikroklime specifike. Si konkluzion themi se kushtet klimatike ofrojnë kushte të përshtatshme për zhvillimin e turizmit.

Ndikimi i hidrografisë në zhvillimin e turizmit Prania e një sërë rrjedhjesh ujore, si e lumit Drin i Bardhë, Erenikut, Krumës dhe Vlahnes; e liqenit artificial i Fierzës si dhe e burimeve karstike, të cilët paraqesin rëndësi jetike e njëherësh ndikojnë pozitivisht në zhvillimin e gjeoturizmit. Lumi Drin i Bardhë, bashkë me lumin e Erenikut, me vlera argëtuese e estetike, ofrojnë mundësi për zhvillimin e turizmit shëtitës. Liqeni artificial i Fierzës, i rrethuar nga kurora e gjelbërt e bimësisë, ofron mjaft vlera për turistë, sidomos pas një shetitje me varka. Burimet ujore dhe sidomos ato karstike, disa prej të cileve me satusin e monumenteve të natyrës (Krumës, vrella e Domajve, Drogovodi në Pashtrik, Kroi i Spahisë etj), krahas vlerave turistike, njëherësh plotësojnë dhe nevojat kryesore për ujë të pijshëm të konsumit turistik. Duhet theksuar se me rëndësi paraqitet furnizimi me ujë i klientëve turistikë në zonat karstike, si pllaja e Hasit. Si përfundim, themi se prania e lumenjëve, përrenjëve liqenit artificial të Fierzës si dhe një sërë burimesh ujore përbëjnë një atraksion të fuqishëm turistik.

Ndikimi i botës bimore e shtazore në zhvillimin e turizmit Sipërfaqet me pyje në rajonin ndërkufitar të Hasit zënë rreth 62 %38 të sipërfaqes sidomos në pjesën kosovare të rajonit duke e bërë kështu elementin më të rëndësishëm të peizazhit. Në këtë rajon takohen tre katet bimore: i dushkut, ahut dhe kullotat alpine, të cilat arealin e kanë vetëm në malin e Pashtrikut. Përhapje të gjërë në këtë rajon kanë dhe bimët mjekësore (bliri, trumza, kamomili, barëpezmi, mëllaga, rrushqyqet etj). Gjithashtu habitatet e shumta pyjore, lumore, liqenore shoqërohen me botë shtazore mjaft të pasur, që nga speciet e rendit më të ulët e deri tek gjitarët, si: lepuri, derri i eger, dreri, e më rrallë ariu i murrrëm, të cilët përbëjnë atraksion për turistët e apasionuar pas gjuetisë.

Ndikimi i resurseve humane ne zhvillimin e turizmit Pasurisë së madhe natyrore, po t’i shtohet dhe trashëgimia kulturore (materiale e shpirtërore) e popullsisë së kësaj zone, e cila lidhet me popullimin e hershëm, me ruajtjen dhe përcjelljen e këtyre traditave e zakoneve deri në ditët e sotme njëherësh do përbënin një potencial mjaft të rëndësishëm turistik. E pasur paraqitet zona me objekte të shumta arkeologjike dhe historike. Zbulimet arkeologjike të kryera në këtë zonë kanë evidentuar shumë objekte të ndërtuara që nga periudha e mijëvjeçarit të III-të të p.e.r, siç është “Vendbanimi shpellorë i Dajçit”39. Në këtë objekt duken shumë qartë gjurmët e një vendbanimi eneolitik. Këto të dhëna argumentojnë që kjo zonë ka një popullim të hershëm dhe reflekton një kulturë e histori të vjetër.

38 Çavolli R. Gjeografia regjionale e Kosovës, Prishtina 1997. fq 419 39 Përzhita L. Kukësi Vështrim Arkeologjik

[52]

KUMTESAT II

Në rajonin ndërkufitar të Hasit janë një numër jo i vogël objektesh të shpallur monumente kulture të tillë si: Tumat në qytetin e Krumës40, aty ku sot është rezervuari i Llakajve, gjendet një grumbullim prej 24 kodërvarresh. Nëpërmjet materialit të zbuluar jepet mundësia të përcaktohen tre periudha varrimesh: shek XII –VIII p.l.k; shek VI – V p.l.k; shek IV pas.kr. Materiali i zbuluar shpreh tipare të përafërta me ato të objekteve përkatëse bashkëkohëse të trevës qendrore e jugore të Ilirisë, si dhe lidhjet e saj me një zonë më të gjërë se Rrafshi i Dukagjinit, që shtrihet edhe në Fushë Kosovë dhe në Maqedoni e njëheresh kanë interes për t’i vizituar nga turistë vendas e të huaj. Interes të veçantë kanë Tumat në Myçhas, kalaja e Kosturit, kalaja e Lekës etj. E pasur paraqitet zona dhe më trashëgiminë shpirtërore, të tilla si: veshjet popullore të malësisë së Hasit, vallet e malësisë së Hasit41 etj. Veshjet popullore në krahinën etnografike të Hasit janë ende të gjalla, bëjnë një jetë aktive në grup, vinë joshëse dhe atraktive, duke jetuar me ne, me kohën tonë dhe me modën europiane. Simbolizmi i artifakteve në kulturën e veshjës së Hasit dëshmon bindshëm për një organizëm të tërë provash komunikuese brenda një sistemi vetjak të simboleve. Vallja në Has ashtu si në gjithë vendin tonë është pjesë përbërse e jetës shpirtërore të popullit dhe një nga format e shprehjes së emocioneve dhe mendimeve te tij nga më të ndryshme. Pasuritë e mëdha etnografike dhe folklorike, e bëjnë malësinë e Hasit që të dallohet nga të gjitha zonat përrreth, sidomos me larminë e zakoneve dhe riteve, në veshje, në vallet dhe këngët e tyre, në objektet e kulturës materiale dhe organizimin e dasmave, ku spikasin lojra të ndryshme, si: loja e plakut, loja me kapuçe etj, të cilat përbëjnë një atraksion për zhvillimin e turizmit. Si konkluzion theksojmë se të gjıtha këto potanciale që ofron natyra e këtij rajoni, duke ia bashkangjitur dhe pasurinë kulturore të popullsisë, krijojnë mundësi për të ulur vështirësitë dhe për të ofruar prespektiva për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit në këtë rajon.

Përfundime dhe rekomandime Rajoni ndërkufitar i Hasit ka potencial të madh natyror për zhvillimin e turizmit, i cili mund të shfaqet në forma të ndryshme, si; turizëm malor, ekoturizëm, turizëm kurativ etj. Por që fatkësësisht në këtë zonë ende nuk ka zhillim të mirëfilltë të turizmit, por flitet vetem për potenciale turistike. Që turizmi të shikohet si një nga shërbimet fitimprurëse do ishte me rëndësi nxjerrja në pah e disa sugjerimeve. Në rajonin ndërkufitar të Hasit kërkesa turistike për rekreacion dhe argëtim ende është në nivele të ulta, ndaj që të arrihet nivel i lartë i kërkesës turistike, duhet të ketë zhvillim të qëndrueshëm të turizmit dhe mirëmanxhimit të resurseve natyrore. Është e rëndësishme të hartohen guida dhe broshura informuese në lidhje me potencialet turistike, që gjenden në rajonin ndërkufitar të Hasit.

40 Majlinda Lisha, Trashëgimia natyrore dhe material- shpirtërore e Malësisë së Hasit, Mikrotezë, 2011. 41 Bogdani R. Folklori koreografik i Hasit, Tiranë 1977, Etnografi Kosovare Hasjane, Tiranë 2005.

[53] JAVA E SHKENCËS 2013

Duhet të funksionojë një bashkëpunim mes autoriteteve publike (vendore dhe qëndrore) me bizneset dhe vetë publikut, që të arrihet zhvillimi i disa llojeve të turizmit (malor, kurativ, ekoturizmit etj). Kërkohet ndërtimi i infrastrukturës turistike, duke u bazuar tek potencialet që ofron ky rajon. Duhet të hartohen strategji për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit, pasi zhvillimi i tij shoqërohet me një sërë pasoja pozitive si rritje nivelit të punësimit, përmirësimin e cilësisë së shërbimeve, standartit të jetesës etj.

Burimet e shfrytëzuara Qiriazi Perikli. Gjeografia Fizike e Shqipërisë, Tiranë 2011 Çavolli Riza. Gjeografia Regjionale e Kosoves, Prishtinë 1997 Shtylla Valter. Rrugët dhe urat e vjetra në Shqipëri, Tiranë 1998 Bogdani Ramazan. Folklori koreografik i Hasit, Tiranë 1977, Etnografi Kosovare Hasjane, Tiranë 2005. Akademia e Shkencave, Insituti i Historisë, Historia e Popullit Shqipëtar, Tirane 2002. Strategjia për zhvillimin e turizmit në Qarkun e Kukësit. Përzhita Luan. Kukësi Vështrim Arkeologjik, Tirane 1998 Lisha Majlinda, Trashëgimia natyrore dhe material- shpirtërore e Malësisë së Hasit, Mikrotezë, 2011.

[54]

KUMTESAT II

Nexhat Balaj: KULTIVIMI I BIMËVE DEKORATIVE NË MJEDISE TË MBROJTURA (SERRA)

Recensentët: Prof. dr. Llazar Haxhinasto Prof. Asc. Gjok Vuksani

Abstarct Serrat janë mjedise të mbyllura dhe kanë për qëllim të krijojnë kushte të favorshme të klimës në tërësi, për kultivimin e bimëve dhe në ato zona që është e pamundur kultivimi i bimëve në fushë të hapur. Përmëndim se mikroklima konsiderohet tërësia e kushteve klimatike që mbizotrojnë në një hapsirë homogjene me sipërfaqe të kufizuar në brendësi të sipërfaqes totale.Qëllimi i studimit është të analizojme rritjen dhe prodhimtarin e disa hibrideve të luleve sezonale:Salvia splendens, Peutunia x Hybrida, Ageratum hostinianum dhe Begonia semperflorens, në kushtet e kontrolluara të mjedisit (serra). Studimi u realizua në një serrë komerciale në Kosovë, gjatë viteve 2010-2011. Në serra veçanërisht faktorët klimatikë që ndikohen dhe transformohen janë kryesisht të temperaturës (me anën e ngrohjes), lagështia e ajrit dhe kohëzgjatja e ndriçimit (fotoperioda). Fidane me cilësi të lartë merren nëse aplikojmë ujitjen, plëhrimin dhe kontrollin nga sëmundjet dhe demtuesit. Gjatë prodhimit të fidanave në serra komercilale është e rëndësishme krijimi i kushteve optimale për rritjen dhe zhvillim e bimës. Fjale kyqe: Serra, bimë zbukuruese, fidane, temperatura

Hyrje Serrat janë mjedise të mbyllura dhe kanë për qëllim të krijojnë kushte të favorshme të klimës, për kultivimin e bimëve, edhe në ato zona që është e pamudur kultivimi i bimëve në fushë të hapur. Prodhimi i fidaneve të luleve në serra është një hallkë e rëdësishme në ciklin e përgjithshem të luleve, të cilat krijojn mundësi në rritjen e bimëve nëpermjet kontrollit të mikroklimes dhe shkallë e lartë e mekanizimit dhe praktikave moderne bujqësore. Lulëtaria përbën degë me themelore të prodhimit bujqësor veçanërisht në vendet e pasura. Prodhimtaria e luleve në botë përfshinë një numër të madh të llojeve dhe varieteteve të bimëve zbukuruese. Lulet për prerje (buqeta) përfaqësojnë sektorin më të gjerë në industrinë e Florikulturës, që pasohen nga lulet e ambienteve të brendshme, bimët drunore të kopshteve, lulet sezonale, dhe lulet qepore, etj. Shfrytëzimi i teknologjive të avancuara të shumimit dhe kultivimit ka ndikuar që prodhimtaria luleve në botë ka shënuar rritje në 20 vitet e fundit.

[55] JAVA E SHKENCËS 2013

Te tjerat

Gjermania Holanda

Canada Belgjika Danimar ka Italia Columbia

Figura 1. Eksporti i luleve në botë sipas shteteve në vitin 2004 Holanda vazhdon të jetë shteti me prodhim dhe eksport më të madh të luleve në botë. Çdo vit rreth 1800 varietete të reja të luleve hyjnë në tregun botërore, 65% kanë origjinën nga Holanda. Në vitin 2004, Holanda llogaritet se ka eksportuar rreth 51% të luleve në gjithë botën. Holanda vazhdon të mbetet e njohur për lulet për prerje, lulet e ambienteve të brendshme, sikurse edhe për lulet qepore, njëvjeçare, shumëvjeçare dhe farërave hibride të luleve. Në SHBA, prodhohen një numër i madh i bimëve zbukuruese dhe produkteve tjera në Lulëtari, dallohen për prodhim California, Florida dhe Çikago. Industria e Florikulturës në SHBA, kontribuon mjaft shume në ekonomin e përgjithshme të saj. Në shtetet e Azisë kemi një rritje të shpejt të prodhimit të luleve dhe produkteve tjera në Florikulturë. Prodhimtaria e luleve është rritur ndjeshëm edhe në Afrikë, si në shtetet Kenia, Tanzania, Afrika e jugut, dhe Ugandë. Në këto vende prodhimtaria trëndafilave ka shënuar progres të madh. Përdoruesit (konsumuesit) më të mëdhenj të luleve në botë janë:SHBA, Japonia,Gjermania, Anglia dhe Italia. Serrat janë mjedise të mbyllura dhe kanë për qëllim të krijojnë kushte të favorshme të klimës për kultivimin e bimëve edhe në ato zona që është e pamundur kultivimi i bimëve në fushë të hapur. Prodhimi i fidaneve të luleve në serra është një hallkë e rëdësishme në ciklin e përgjithshem të luleve, të cilat krijojn mundësi në rritjen e bimëve nëpermjet kontrollit të mikroklimes dhe shkallë e lartë e mekanizimit dhe praktikave moderne bujqësore.

Materiali dhe Metoda

Qëllimi i studimit është të analizojm rritjen dhe prodhimtarin e disa hibrideve të luleve sezonale:Salvia splendens, Peutunia x Hybrida, Ageratum hostinianum dhe Begonia semperflorens, në kushtet e kontrolluara të mjedisit (serra). Studimi u realizua në një serrë komerciale në Kosovë, gjatë viteve 2010-2011.

[56]

KUMTESAT II

Në teknologjit e avansuara të kultivimit të luleve, janë përdorur tavat apo modulet e ndryshme. Këto mbajtëse janë të ndërtuara nga blloqe në formë të hojzave (qelizave) me formë kuadratike ose rrethore me një vrimë për kullimin e ujit në pjesën qëndrore të secilës hojëz. Janë të përdorëshme si për mbjelljen direkte të një fare të vetme, ashtu edhe për vendosjen e bimëve për zhvillimin para tranpiantimit. Ndarja e kasetave në qeliza do të thotë që cdo fidan në njësin e vet kërkon ujë dhe ushqim të mjaftueshëm.

1000

900

800

700 600

500

400

300 200

100

0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Rezultate dhe Diskutime Prodhimtaria e luleve në Kosovë në vitet 1999/2008, ka shënuar trende pozitive zhvillimore, dhe vlerësojmë se tregu i luleve, po rritet më shpejt se çdo treg tjetër. Në zhvillimin e këtij sektori ka ndikuar krijimi i fermave të qëndrueshme gjysmë- komerciale dhe komerciale si dhe përdorimi i teknologjive të avancuara në serra dhe fushë të hapur. Sipërfaqet e kultivimit të luleve në serra në Kosovë gjatë vitit 2008 janë rritur, dhe një prodhim me rreth 1.5-2 milion lule sezonale në vitë .

Lartësia e rritjes së fidanit Është vërtetuar se eksitojnë diferenca statistikisht të vërtetuara lidhur me lartësinë e rritjes së kërcejve lulorë, sipas kultivarëve në studim. Në këtë mënyrë, në fazat e para të rritjes në muajin Maj, është realizuar rritje më të madhe e të lloji Salvia splendens FI ‘Inca Mixed’ 8 cm, ndërsa te lloji Petunia ‘Sonata Mixed’, ka realizuar rritje më të ultë 5cm, ndërsa variantet tjera kanë realizuar rritje ndemjet këtyre intervaleve në studim. Rritja e bimë vazhdon sipas një dinamike të parapare dhe se ndryshon në varësi nga kultivarët në studim.

Diametri i luleve Diametri i luleve është një ndër karakteristikat cilësore më të rëndësishme të bimëve zbukuruese. Nga rezultatet e studimit për speciet sezonale, vërtetohet se madhësia e luleve është e ndryshme dhe para së gjithash është veçori e kultivarit.

[57] JAVA E SHKENCËS 2013

Diametër më të madh të luleve është arritur te kultivari Petunia me 3.5 cm, ndërsa lloji Ageratum houstonianum ‘Blue Danube’ dallohet me lule më të vogla në diametër, me 2.1 cm. Llojet tjera dallohen me një diametër të luleve në vlera mesatare ndërmjet tyre. Në mënyrë anologe të njëtat përfundime bëhen edhe për trashësin e luleve ndërmjet hibrideve në studim.

Përfundimet Prodhimi i fidaneve të luleve në serra është një hallkë e rëdësishme në ciklin e përgjithshëm të prodhimit të luleve, të cilat krijojn mundësi në rritjen e bimëve nëper mjet kontrollit të mikroklimes dhe shkallë e lartë e mekanizimit dhe praktikave moderne bujqësore. Prodhimtaria e luleve në Kosovë në vitet 2000/2011, ka shënuar trende pozitive zhvillimore, dhe vlerësojmë se tregu i luleve, po rritet më shpejt se çdo treg tjetër. Në zhvillimin e këtij sektori ka ndikuar krijimi i fermave të qëndrueshme gjysmë- komerciale dhe komerciale si dhe përdorimi i teknologjive të avancuara në serra dhe fushë të hapur. Edhe përkunder rritjes së prodhimtaris së luleve, në përgjithësi në Kosovë dominojnë importet e bimëve zbukuruese si: lulet për buqeta, lulet e ambienteve të brendshme, bimët drunore të kopshteve, lulet sezonale, lulet qepore, farërat e luleve, substratet e ndryshme ushqyese, etj. Lulet sezonale kanë ndikim në arkitekturën e mjedisit, realizojnë maksimumin e pamjeve estetike, japin ngjyra të bukura (gjethet, lulet, aromën) në shtëpi ose në mjedise rrethuese në kontrast me sipërfaqet e ngurta dhe ngjyrat monotone të shtëpive, rrugëve, trotuareve apo ndërtesave.

Referencat 1. Antrop, M. (2000) Multi functionality and Urbanization, Conference Multifunctiona Landscapes Interdisciplinary Approaches to landscape Research and Center for Landscape Research -University of Roskilde. 2. Balaj, N. (2011): Roses in urban landscape design. 3. Balaj, N, (2003) Kultivimi i luleve, Prishtinë 4. Chiesura, A. (2003) The role of urban parks for the sustainable city, Landscape and Urban Planning 68, pp.129-138. 5. David Pimentel et al.,(1997) Economic and Environmental Benefits of Biodiversity, 47 BioScience 747, 753 . 6. Hornberger Kusi, Ndiritu Nick, Ponce-Brito Lalo, Tashu Melesse, Watt Tijan, 2007 Kenya’s Cut Flower Cluster, Final Paper for Microeconomics of Competitiveness. 7. Vuksani, GJ. (2004): Lultaria, Universiteti Bujqësor i Titanës

[58]

KUMTESAT II

Refije Hoxha: INDUSTRIA E NAFTËS DHE ROLI I SAJ NË ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM TË RRETHIT KUÇOVËS.

Abstrakti Në disa vende të pakta të globit tokësor nafta, ka qënë e njohur dhe përdorur qysh në kohët më të vjetra. Por një ndër ato pak vende ku nafta është përdorur për qellime të ndryshme, është dhe vendi ynë , në rastin tonë rrethi Kuçovë . Duke e konsideruar industrinë e naftës si një degë parësore, e cila ka ndikuar fuqimisht në zhvillimin tërësor të rrethit dhe në të gjithë ekonominë e vendit, në këtë punim është bërë përpjekje për të prezantuar veçoritë e zhvillimit të naftës. Jam munduar që këtë proces zhvillimi, bazuar në parimin e avantazhit krahasuese, ta vendos në korrelacion ekonomik dhe social, duke vënë në dukje efektet e zhvillimit në përparësi të një dege me strukturat e vendbanimeve si dhe strukturat sociale –ekonomike në tërësi. Ky studim ndihmon një studimi shkencor të hollësishëm dhe të plotë të gjithë komponenteve duke i paraprirë për një zhvillim të qëndrueshëm në kuadër të sfidave integruese europiane.

HYRJA Një nga degët kryesore të energjitikës, që zë një vend të rëndësishëm në industrializmin dhe zhvillimin kompleks të ekonomisë, është industria e naftës. Ajo vazhdimisht do të ketë një rol parësor në ekonominë e vendit tonë, jo vetëm për faktin e punësimit të një numri të konsiderueshëm punonjësish, por edhe për të ardhurat që siguron shteti nga kjo industri. Zhvillimi i madh i industrisë së rendë në këtë rrethe ndikoi në krijimin dhe zhvillimin e qendrës urbane të Kuçovës dhe të zonave përreth. Prania e shtresave naftëmbajtëse dhe fillimet e shfrytëzimit të saj nga kompani të huaja kushtëzuan kalimin dora-dorës të Kuçovës nga një fshat i zakonshëm, në një qytezë punëtore dhe industriale, pas vitit 1927. Që nga ky moment Kuçova u hodh në hartat gjeologjike të botës si venbdburim naftë dhe më vonë në hartat politike dhe ushtarake, duke u bërë kështu qyteti i parë industrial në Shqipëri dhe kryeqendra e rajonit me të njëjtin emër.42 Trajtimi i efekteve të industrisë së naftës në strukturën rajonale të ekonomisë dhe roli që kjo industri ka luajtur në zhvillimin ekonomik të vendit është objekti kryesor i punimit.

42 Plani strategjik për zhvillimi ekonomik 2009-2015, Bashkia Kuçovë.

[59] JAVA E SHKENCËS 2013

Për realizimin e këtij punimi është shfrytëzuar një literaturë të gjerë, materiale arkivore dhe dokumentare, të dhëna statistikore dhe botime monografike për këtë degë të ekonomisë. Analiza ka një fokus përshkrues të aspekteve më të rëndësishme përsa i përket zhvillimit të industrias së naftës si dhe pasojat e saja ndvr vite, kryesisht në zonën e ish UPN-së. Kjo analizë është e mbështetur dhe në materialet arkivore si dhe në marrjen e mostrave të ndryshme.

REZULTATET DHE DISKUTIMET Ekonomia në përgjithësi dhe industria e naftës në vençanti konsiderohet e qëndrueshme nëse është e aftë të shfrytëzojë burimet dhe kapacitetet e saj njerëzore, financiare dhe kapitale, për gjenerimin e rritjes të vazhdueshme ekonomike dhe për sigurimin e mirëqenies së gjithë banorëve të saj. Rëndësia e resurseve (njerëzore, financiare dhe natyrore) është e pakontestueshme, mirëpo vetëm shfrytëzimi efektiv i tyre siguron një rritje të vazhdueshme ekonomike dhe mirëqenie shoqërore. Rrethi i Kuçovës shtrihet në skajin më verior të Shqipërisë jugore, me një sipërfaqe të përgjithshme prej 85.2 km2 dhe me një popullsi prej 49 383 banorë. Pozita gjeografike e favorshme e rrethit, e ndodhur në kontaktin e tre njësive morfologjike (Myzeqeja e Beratit, Pllaja e Dumresë dhe Pllaja e Sulovës); pasuritë e shumta të resurseve të përsëritshme dhe të papërsëritshme, ku me rëndësi kombëtare janë vendburimet hidrokarbureve; pontenciali demografik, me një dinamik gjithnjë dhe në rritje, duke e renditur si një nga vendet me dëndësi të madhe, luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin social-ekonomik të tij. (Fig.nr 1. Pamje nga qyteti i Kuçovës)Vendburimi i Kuçovës43 është një nga vendburimet më të vjetra të zbuluara në Shqipëri me rezerva të konsiderueshme nafte dhe gazi Ai u zbulua gjatë Luftës së parë botërore nga fuqitë e mëdha të kohës dhe deri në vitin 1945 ka qenë koncesion i shoqërisë italiane AIPA ( Azienda Italiana Petroli Albania). Kjo shoqëri ushtroi një aktivitet të gjerë për zgjerimin e vendburimit dhe rritjen e nxjerrjes së naftës. Ajo ndërtoi infrastrukturën e nevojshme për të siguruar një shfrytëzim sa më të madh të këtij vendburimi, por që nga ana tjetër, më pas kjo infrastrukturë doo të shërbente në urbanizimin e rrethit, pra, shndërrimin nga Kuçova

43 Rrethi i Kuçovës

[60]

KUMTESAT II fshat në Kuçova qytet. Për këtë qëllim ajo morri disa masa si; shpronësimin e sipërfaqes së tokës, ndërtimin e rrugëve kryesore dhe dytësore, ndërtimin e mjediseve të punës, ato jetësore, kulturore, shëndetësore etj, sigurimin e ujit të pijshëm dhe industrial , sigurimin e ndërlidhjes, ndërtimi i rrjetit energjitik, krijimin e bazës mekanike, etj . Me kapitullimin e Italisë në shtator të vitit 1943, vërshuan drejt vendburimit forcat naziste gjermane, të cilat shfrytëzuan barbarisht vendburimin. Forcat gjermane sollën nga Gjermania projekte dhe pajisje për një impiant distilimi atmosferik, i cili u ndërtua nën tokë. Ky impiant përpunimi filloi menjëherë prodhimin e karburanteve për fuqinë motorrike të luftës që zhvillonte Gjermania. Në këtë mënyrë, vendburimi Kuçovë u shfrytëzua barbarisht edhe nga nazistët për qëllimet e tyre të luftës. Duke parë se po vinte fundi i luftës, përpara se të largoheshin nga Kuçova, i vunë minat dhe zjarrin ndërtimeve dhe instalimeve industriale: një pjesë të puseve të naftës, tubacionit të dërgimit të naftës Kuçovë-Vlorë, distilerisë së përpunimit të naftës etj. Pra, pas luftës, vendburimi mbeti krejtësisht i shkatërruar, mungonin mjetet dhe teknikat, çdo gjë duhej ndërtuar dhe drejtuar teknikisht. Pas viteve 1945 në kuadër të gjithë industrializimit të vendit industria e naftës në rrethin e Kuçovës u zhvillua me ritme të shpejta, ku janë arritur dhe vlerat më të larta të naftënxjerrjes. Gjatë kësaj periudhe kemi ngritjen e një sërë institucioneve kërkimore-shkencore dhe edukative si: Drejtoria e Përgjithshme të Kombinatit të Naftës, Teknikumi i Naftës etj.44 Pas vitit 1991, si rezultat i ndryshimeve politike që ndodhën në vendin, ekonomia kaloi nga ekonomi e centralizuar në ekonomi tregu.Ashtu si dhe shumë sektorë të tjerë të industrisë dhe industria e naftës u ndodh përballë vështirësive të shumta teknike dhe organizative. Kjo solli rënien e industrisë së naftës, e cila në ditët e sotme shënon vlera mjaft të ulta të naftënxjerrjes. Efektet e industrisë së naftës në strukturën rajonale të ekonomisë janë të shumta si; zhvillimi i infrastrukturës së transportit (rrugor dhe me tubacione), ngritja e sistemit energjitik, industria mekanike e prodhimit të pajisjeve për industrinë e naftës, qendra shkencore kimi –përpunimi e naftës etj. Duhet theksuar se zhvillimi i industrisë së naftës në rrethin e Kuçovës ndikoi në krijimin dhe zhvillimin e qendrës urbane të Kuçovës dhe të zonave përreth. Arkeologët dhe historianët kanë gjetur dëshmi interesante materiale e dokumentare, që tregojnë se rrethi i Kuçovës ka qënë banuar që në kohët e lashta, dendësisht dhe pandërprerë. Përveç pozitës gjeografike, një faktor tjetër, që kushtëzoi një popullim e qytetërim të hershëm e të vazhdueshëm të rrethit, është edhe prania e naftës në territorin e tij dhe manifestimet në sipërfaqe të saj që në lashtësi, të cilën banorët e përdorin për interesa jetike. Këtë e dëshmojnë fakte të tilla si enët qeramike të lyera nga brenda me serë për ruajtjen e lëngjeve (uji,vaji), për ndriçim, qëllime sinjalizimi etj. Në fund të viteve 1700 dhe fillim të viteve 1800, banorë kuçovarë, kanë shitur naftë bruto për myzeqarët, të cilët e përdornin për bucelat e rrotave të qerreve si vaj grasatues e më pas për djegie.Vrojtimet e para për ekzistencën e naftës janë bërë në vitet 1914-1918 nga inxhinieri gjeolog i naftës, Ernest Novak. Pas kësaj Kuçova u njoh si vendburim nafte dhe filloi shfrytëzimi intesiv i saj.

44 Historiku i Vajgurit në Shqipëri, Tiranë 1966

[61] JAVA E SHKENCËS 2013

Prania e shtresave naftëmbajtëse dhe fillimet e shfrytëzimit të saj nga kompani të huaja kushtëzuan kalimin dora-dorës të Kuçovës nga një fshat i zakonshëm, në një qytezë punëtore dhe industriale, pas vitit 1927. Që nga ky moment Kuçova u hodh në hartat gjeologjike të botës si venbdburim nafte dhe më vonë në hartat politike dhe ushtarake, duke u bërë kështu qyteti i parë industrial në Shqipëri dhe kryeqendra e rajonit me të njëjtin emër. Zbulimi i vendburimit dhe shfrytëzimi i naftës e ktheu Kuçovën në një zonë industriale dhe qendër komune me popullsi gjithnjë në rritje. Statistikat tregojnë se numri i popullsisë në këtë rreth ka ardhur duke u rritur mjaft nga 7893 që ishte në vitin 1950, në 49383 banorë në vitin 2012.45 ( Grafiku nr.1 Dinamika e rritjes së popullsisë në vite) 60000 50000 40000 30000 20000 Numri i 10000 popullsisë 0

Veçori dalluese e rrethit është dhe raporti i shpërndarjes së popullsisë qytet–fshat, i cili varion 61% në qytet dhe 39% në fshat46.

( Grafiku nr.2 Popullsia rurale dhe urbane 2012) Kjo shpjegohet me atë që qyteti i Kuçovës ka qenë një qytet i ri industrial dhe si i tillë ka thithur fuqi punëtore nga periferitë.

45 Burimi: Drejtoria e Koordinim –Zhvillimit në Bashkinë e Kuçovës. 46 Burimi : Drejtoria e Statistikës, Kuçovë – 04. 2011

[62] KUMTESAT II

Pas viteve ’90, vendburimet e naftës në përgjithësi dhe i ai u Kuçovës në veçanti, pësuan dëmtime të pariparueshme. Masat e propozuara për rehabilitimin e tyre u zbatuan pjesërisht. Rezultat i kësaj ishte zvogëlimi i vazhdueshëm i fondit të puseve aktivë dhe rënia e menjëhershme e në vazhdimësi e prodhimit të naftës. Rrethi i Kuçovës i cilësuar si një nga rajonet naftëmbajtëse më të mëdha në vendin tonë ka vuajtur nga një mungesë investimesh në teknologji, infrastrukturë si dhe praktika bashkëkohore në menaxhim. Zhvillimi i madh i industrisë së rendë në këtë rreth ka filluar të shfaqë në ditët aktuale dhe probleme të rënda të ndikimit të tij në mjedis, duke u cilësuar si një zonë mjedisore me ndotje të lartë. Gjatë aktivitetit 70-vjeçar, ndotjet nga hidrokarburet kanë prekur tokën, ujërat sipërfaqësore dhe nëntokësore si dhe ajrin përreth. Duhet theksuar se para viteve 1990 janë bërë analiza të ndryshme të naftës të të gjithave vendburimeve dhe në vençanti të Kuçovë por nuk janë bërë analizat e tokës dhe ujërave për të parë shkallën e ndotjes së tyre. Qëllimi ka qenë shfrytëzimi maksimal i naftës për të prodhuar nënprodukte nafte aq shumë të nevojshme për industrinë e asaj kohe. Pra, proceset teknologjike, teknologjia e prapambetur, avaritë e ndryshme që ndodhin gjatë shfrytëzimit normal të impianteve dhe cilësia e naftës bruto kanë bërë që toka, nëntoka dhe ujërat mbitokësore dhe nëntokësore të ndoten dhe të krijojnë probleme mjedisore në një sipërfaqe prej 250 000 m2. Në rrethin e Kuçovës janë shpuar rreth 1700 puse nafte dhe janë shfrytëzuar rreth 1100 puse, që për vet teknologjinë që zbatohet ato krijojnë ndotje nga rredhja e naftës në sipërfaqen e tokës. Por një ndotje të madhe ka në territorin e ish-Uzinës së Përpunimit të Naftës që sot është e braktisur dhe e shkatërruar. Kjo uzinë ka trajtuar rreth 10 milionë ton naftë gjatë gjithë aktivitetit të saj nga të gjitha vendburimet e

vendit tonëë.47 (Fig nr. 3 Impjanti I koksit-produkt I koksifikimit të naftës). Si rezultat i veprimtarisë së industrisë së naftës në rajonin e Kuçovës, është vënë re një ndotje e ajrit. Ndotja e ajrit shkaktohet nga dalja e pakontrolluar e gazit shoqërues dhe nga avullimet e fraksioneve të lehta të hidrokarbureve. Sipas matjeve të ndryshme, ajo është më theksuar në vendburimin e nxjerrjes së naftës dhe territorit të ish-Uzinës së

47 Burimi: Arkkiva e ish-Uzinës së Përpunimit të Naftës.

[63] JAVA E SHKENCËS 2013

Përpunimit të Naftës. Ndotësi kryesor i ajrit është gazi sulfur hidrogjeni H2S, i shkarkuar nga puset e nxjerrjes së naftës gjatë proceseve të shpimit e të operimit të puseve. Nga të dhëna të ndryshme rezultojnë se ujërat shkarkuese të naftës kishin përmbatje të larta të fenoleve, të cilat variojnë 15265-37630 mg/l, ku normat e lejuara janë 500 mg/l. Këto përbëjnë elementë ndotës në tokë, duke rritur kripshmërinë e saj si pasojë e dekantimit të rrjetit të kanalizimeve në gropat apo stacionet e grumbullimit të naftës. Fenolet si dhe elementë të tjerë që ishin të dëmshëm për tokën ku depozitoheshin dhe për ujërat e përrenjve dhe lumit Devoll ku derdheshin. Këto shifra tregojnë se megjithëse bëheshin analiza, nuk merreshin masa për parandalimin e ndotjeve që ishin të rrezikshme për mjedisin, njerëzit dhe kafshët. Prurjet e lumenjve janë të bollshme gjatë vitit dhe efekti i këtij shkarkimi dhe ndotja që shkaktojnë këto ujëra, janë të papërfillshme. Janë kryer analizat me provat e marra në Urën e Kuçit dhe në Urën e Mbrostarit dhe rezultatet tregojnë se nuk ka ndonjë ndikim prej ujërave shtresore të naftës. Megjithatë, kanali ku shkarkojnë këto ujëra dhe që derdhet në lumë megjithëse i vogël, është mjaft i ndotur. Deri në vitin 2008 në qytetin e Kuçovës dhe veçanërisht në ish- UPN-në nuk janë bërë analiza mjedisore për ujin, tokën, dhe ajrin për të parë shkallën e ndotjes dhe ndikimin në shëndetin e njerëzve (janë bërë disa analiza të veçuara dhe të rralla për tokën, ajrin dhe ujërat, por jo në territorin e ish-UPN-së).Pas kalimit të pronësisë nga “ARMO” sh.p.k në Bashkinë Kuçovë të ish-Uzinës së Përpunimit të Naftës, Bashkia Kuçovë filloi përpjekjet për të gjetur fondet e nevojshme për të filluar studimin për shkallën e ndotjes dhe propozimin e masave përmirësuese. Nga komunikimi me Ministrinë e Mjedisit dhe Agjencinë Kombëtare të Burimeve Natyrore më 9 Mars 2009 u lidh një kontratë bashkëpunimi midis Bashkisë Kuçovë dhe kompanisë çeke GEOtest Brno, a.s. për projektin “Implementimi i Teknologjisë së Re Mjedisore për Industinë e Naftës në Zonën e Kuçovës, Shqipëri”, të financuar nga qeveria çeke. Qëllimi kryesor i këtij projekti është të përmirësojë kushtet mjedisore dhe shëndetësore të lidhura me të në qytetin e Kuçovës, të cilat janë prekur nga prania e ish-rafinerisë në zonën urbane të Kuçovës dhe ndotja për një kohë të gjatë e të gjithë përbërsve mjedisorë.

Përfundime Si përfundim mund të themi se rrethi i Kuçovës përfaqëson një nga zonat më të mëdha naftëmbajtëse në vendin tonë, me një fond 1700 pusesh, ku deri më sot janë shfrytëzuar vetëm 5 % e rezervave gjeologjike dhe 32% e rezervave industriale. Pra duke e konsideruar industrinë e naftës si një degë parësore, ajo ka ndikuar fuqimisht si në zhvillimin tërësor të rrethit ashtu dhe në të gjithë ekonominë e vendit . Ekzistenca e këtyre rezervave ka bërë që ky rreth gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe pas saj, të shndërrohej në polin e parë të industrisë së energjitikës në Shqipëri; duke e kthyer Kuçovën në një zonë industriale dhe qendër komune me popullsi gjithnjë në rritje. Zhvillimi i madh i industrisë së rendë në këtë rreth ka filluar të shfaqë në ditët aktuale dhe probleme të rënda të ndikimit të tij në mjedis. Bazuar në rezultatet e këtij

[64]

KUMTESAT II përcaktimi të rreziqeve në zonën e ndotur, rekomandohet zbatimin rigorisht e masave si; përgatitja e një studim fizibiliteti dhe një projekt për masat riparuese, largimin dhe ripërpunimin e mbetjeve, largimi i ndotësve në fazë të lirë, prishja dhe largimi i pjesshëm i të gjitha godinave dhe instalimeve teknike të vjetra, largimi i dherave të ndotur, parandalimi i kontaktit të grupit të banorëve të interesuar me ujërat tokësore të ndotur, rigjenerimi teknik dhe më pas biologjik i elementëve të ndotur (tokë, ujë, ajër). Industria e naftës ka nevojë për investime shumë më të mëdha, që mund të realizohen vetëm nga aksionerët strategjikë me kapital të madh, të cilët mund të jenë vendas ose të huaj. Legjislacioni i tanishëm lejon investitorët e huaj dhe të vendit që të marrin pjesë në procesin e privatizimit të industrisë së naftës. Duke qenë se kjo industri ka vështirësi të shumta teknike dhe teknologjike është ndier e domosdoshme bashkëpunimi me shoqëri të huaja. Kjo gjë padyshim do të sjellë rritjen e prodhimit të naftës.

[65] JAVA E SHKENCËS 2013

[66]

KUMTESAT II

Msc. Rrahim Sejdiu, PhD Cand; Prof. Asoc. Dr. Agron Bajraktari; Prof. Asoc. Dr. Arben Bejtja; MSc. Muharrem Sejdiu, Phd Cand.: GJENDJA E SUBJEKTEVE TË INDUSTRISË SË DRURIT NË KOSOVË Hyrje Mbas viteve ’90 industria e përpunimit të drurit në Kosovë pësoi ndryshime të mëdha, nga një ekonomi shtetërore e centralizuar e organizuar në fabrika e kombinate u kalua në biznese të vogla dhe të mesme ku peshën më të madhe e zënë bisneset e vogla në nivel punishtesh dhe më vonë vijnë repartet dhe fabrikat. Nga një ekonomi shtetërore e planifikuar u kalua në një ekonomi të tregut të lirë me pronarë dhe kualifikime dhe eksperienca nga më të ndryshmet. Industria e përpunim drurit në Kosovë, ashtu si dhe industritë e tjera, përballet me një sërë problemesh që varen nga faktorë të ndryshëm. Këta faktorë ndikojnë në mënyra të ndryshme në treguesit e përgjithshëm dhe të veçantë mbi kapacitet e subjekteve të industrisë së drurit.

Qëllimi i studimit Studimi i treguesve tekniko-ekonomik të subjekteve të përpunim drurit në Kosovë nuk ka si qëllim vetëm të konstatojë gjendjen e firmave prodhuese të industrisë së drurit, por të ngrejë dhe problematika që lidhen me përmirësime të mundëshme. Një qëllim afatmesëm i studimit është të ndjekë ecurinë e subjekteve duke parë ndryshimet e tyre në kohë, të lidhura me qëllimet perspektive të shprehura dhe trendet e ekonomisë kosovare.

Matrialet dhe metodologjitë e përdorura Mbledhja e të dhënave u realizua përmes një hulumtimi parësor, ku metoda e përdorur ishte ajo e anketimit. Deri tani janë anketuar 28 biznese të shpërndara në 15 qytete të vendit, përmes intervistave direkte (face-to-face) të standardizuara. Hartimi i një pyetësori kompleks ku përfshihen një sërë rubrikash mbi gjendjen egzistuese të subjekteve përfshinte: Të dhëna të përgjithshme mbi bisnesin dhe formën ligjore, Të dhëna për aktivitetin kryesorë dhe të tjera, Klasifikimi i subjekteve sipas vitit të themelimit, Klasifikimi i subjekteve sipas aktivitetit kryesor, Mënyra e punimit,

[67] JAVA E SHKENCËS 2013

Lloji i lëndës së parë që përdoret, Sigurimi lëndës së parë, Ngarkesa e punës së subjekteve sipas tremujorëve, Klasifikimi i subjekteve sipas klasave te punësimit, Klasifikimi i subjekteve sipas nivelit të kualifikimit të punonjësve, Klasifikimi i subjekteve sipas klasave të shitjes në vit, Faktorët përcaktues në vendosjen e çmimit të produktit,

b a

Grafiku 1. a dhe b. Klasifikimi i subjekteve sipas llojit të lëndës që përdoret

Faktorët shqetësues në biznes, Klasifikimi i subjekteve sipas klasave të eksportit,

Rezultatet Forma ligjore e subjekteve të përpunim drurit- Në bazë të të dhënave 85% e subjekteve të industrisë së drurit janë të regjistruara si biznese individuale, ndërsa 15% të tjera janë shoqëri me kapital të përbashkët. Klasifikimi i subjekteve sipas aktivitetit kryesor- 36% e subjekteve punojnë me pllaka zdrukthi, 22% e tyre punojnë prodhime tapicerie, 20% punojnë prodhime të ndryshme druri, 18% punojnë prodhime dyersh e dritaresh nga druri, 4% punojnë elemente të ndryshme druri (prodhime të lëndës së sharruar, dërrasë, listele, trarë etj.). Mënyra e punimit- Sipas mënyrës së punimit 70% e subjekteve punojnë me porosi, 20% janë në pritje të porosive, 10% punojnë me kontrata paraprake vjetore.

[68] Grafiku 2. Klasifikimi i subjekteve sipas ngarkesës së punës së ndarë në tremujorë KUMTESAT II

Lloji i lëndës së parë që përdoret Në grafikun në vijim është paraqitur klasifikimi i subjekteve sipas përdorimit të lëndës së parë. Sigurimi lëndës së parë- 71% e lëndës së parë sigurohet nga importi, ndërsa 29% e tyre sigurohet nga vendi. Ngarkesa e punës së subjekteve sipas tremujorëve- Sipas të dhënave që janë siguruar nga terreni në tremujorin e parë 17% e subjekteve punojnë me kapacitet të plotë, në tremujorin e dytë 63% e tyre punojnë me kapacitet të plotë, ndërsa në tremujorin e tretë të gjitha subjekte punojnë me kapacitet 100%, dhe në tremujorin e katërt 17% e subjekteve punojnë me kapacitet të plotë. Këtu vlenë të theksohet se 17% e ndërmarrjeve që punojnë me kapacitet të plotë gjatë gjithë vitit kanë kontrata me shtete jashtë Kosove. Shumica e tyre kanë kontrata me shtetin e Shqiprisë, sidomos me zonat bregdetare ku punohet me kapacitete të plota gjatë kohës së dimrit. Në grafikun në vijim është paraqitur klasifikimi i subjekteve sipas ngarkesës së punës.

Klasifikimi i subjekteve sipas klasave te punësimit Në grafikun në vijim është paraqitur klasifikimi i subjekteve sipas klasave të punësimit.

Klasifikimi i subjekteve sipas nivelit të kualifikimit të punonjësve Tabela 1. Paraqet klasifikimin e subjekteve sipas nivelit të kualifikimit të punëtorëve. Nr. i Totali i Kualifikim Inxh. i Inxh. Zdru Tekni Të pa ndërmarr punëtorë posdiplomi dipl. Druri kthëta k kualifik jeve ve k Druri r druri uar 14 459 1 4 2 46 67 339

Shprehur në % 0,22% 0,87% 0,436 10% 14,6% 73,86% %

Klasifikimi i subjekteve sipas klasave të shitjes në vit- 43% e subjekteve shesin 100.000-500.000€/vit, 22% e tyre shesin 80.000-100.000€/vit, 7% shesin 50.000-

a b

Grafiku 3. Klasifikimi i subjekteve sipas klasave të punësimit

[69] JAVA E SHKENCËS 2013

80.000€/vit, 7% shesin 30.000-50.000€/vit, 14% e tyre fshehin të dhënat dhe 7% shesin mbi 500.000€/vit. Faktorët shqetësues në biznes- Ndër faktorët shqetësues në biznes prinë konkurrenca e pandershem me 40%, 24% e subjekteve e raportojnë koston e lëndës së parë si faktor shqetësues në biznesin e tyre, 20% përmendin si faktorë shqetësues doganat, 85% raportojnë se sigurimi i lëndës së parë është faktor shqetësues, 4% raportojnë për mungesën e kuadrit të kualifikuar dhe 4% të tjera raportojnë për produkte jashtë standardi.

Klasifikimi i subjekteve sipas klasave të eksportit Në grafikun në vijim është paraqitur klasifikimi i subjekteve sipas klasave të eksportit.

Konkluzione Gjendja e subjekteve që merren me përpunimin e drurit në Kosovë nuk është shumë e kënaqshme, sepse ato janë të varura nga importi (në masën 78% të lëndës së parë), vetëm e lëndës së parë 22% sigurohen nga vendi. 64% e subjekteve nuk prodhojnë fare për eksport, ndërsa 36% e subjekteve prodhojnë rreth 35% të kapacitetit të tyre për eksport. Problemet kryesore që spikasin janë niveli i ulët i kualifikimit të punonjësve dhe gjendja teknike e makinerive. Mungesa në vazhdimësi e punës është një pengues jo i vogël për siguri

Përfundim Industria e përpunim drurit në Kosovë sot është njëra nga industritë më të zhvilluara. Subjektet Grafiku 4. Klasifikimi i subjekteve sipas klasave të eksportit kryesisht janë të ndara në ndërmarrje që punojnë me produkte gjysmë të gatshem (pllaka zdrukthi, pllaka fibre , pllaka panel etj), dhe produkte që përpunojnë drurin masiv. Po ashtu një ndarje tjetër që vërehet është ndarja e subjekteve të përpunim drurit në ndërmarrje të mëdha të cilat punojnë me kontrata dhe ndërmarrje të vogla të cilat punojnë dita ditës në pritje të porosive. Në fund vlenë të theksohet se pjesa dërmuese e subjekteve të marra në shqyrtim gjatë këtij punimi lëndën e parë e sigurojnë nga importi (kryesisht materiale gjysmë të gatshem nga druri) kjo për faktin se ekonomia kosovare nuk posedon fabrika të cilat merren me prodhimin e tyre.

[70] KUMTESAT II

LITERATURA

1. Agjensia Rajonale e Mjedisit. Vlerësim i ndikimit në mjedis i aktivitetiti kompanisë Albpetrol, Berat. 2. Akademia e Shkencave të Shqipërisë. Ekonomia e Shqipërisë në vitet e para e ndërtimit socialist",Tiranë 1984. 3. Arkivi i Muzeut të Naftës . Të dhëna për historinë e rajonit të naftës Kuçovë". 4. Arshiva e ish Uzinës së Përpunimit të Naftës, Kuçovë. 5. B.Mano, Ranxha.S, Bano.V . Vështrim historik, statistikor dhe informues për industrinë e naftës në Shqipëri”. Monografi Fier 1998. 6. Bashkia Kuçovë. Plani Strategjik për Zvillimin Ekonomik të Bashkisë Kuçovë 2009-2015, Kuçovë 2009. 7. Diamanti.F. Privatizimi i sektorit të hidrokarbureve në Shqipëri gjatë përiudhës së tranzcionit.QSHKE-Ekonomia dhe Tranzicioni, viti 2003 Nr.3, viti 2004 Nr 1. 8. Drejtoria e Statistikës, Kuçovë – 04. 2011. 9. Drejtoria e Statistikës. Vjetari Statistikor , Kuçovë 2010. 10. Drejtoria Koordinim –Zhvillimit në Bashkinë e Kuçovës, Kuçovë 2011. 11. Dhoma e Tregëtisë dhe Industrisë Kuçovë. Direktoria e anëtarve ’02-Mars 2003, Kuçovë 2003. 12. Dhoma e Tregëtisë dhe Industrisë Kuçovë. Guidë mbi Kuçovën, Kuçovë 1998. 13. Foto - Bashkia Kuçovë dhe Projekti Çek. 14. Hamiti.Z . Historiku i Vajgurit në Shqipëri, Tiranë 1966. 15. INSTAT .Popullsia e Shqipërisë 1, Tiranë 2003, 2005. 16. INSTAT .Shqipëri në shifra. 17. INSTAT.Vjetari Statistikor 1993-2001. 18. Kokona.I. Probleme të Energjitikës, QSHKE-Ekonomia dhe tranzicioni, viti 2002 19. Kokona.I.Shqipëri – vend i pasur apo i varfër. QSHKE-Ekonomia dhe Tranzicioni, viti 2002 Nr 3. 20. Osmani, Sukaj, Koja etj. Disa konsiderata mbi strategjinë e vendit tonë dhe zhvillimin e qendrueshëm , QSHKE-Ekonomia dhe Tranzicioni, viti 2002 Nr .3 21. Palush.Z .Historia e naftës shqipëtare dhe vendburimet-qytetit Kuçovë. 22. Pasho.S . Njohuri mbi naftën dhe gazin, Tiranë 1980. 23. Profili i Bashkisë Kuçovë, viti 2009, rishikuar. 24. Të dhënat e projektit të Bashkëpunimit Çek. Zbatimi i teknollogjisë të re mjedisore për industrinë e naftës Kuçovë, Kuçovë 2009.

[71] JAVA E SHKENCËS 2013

[72] KUMTESAT II

Vjollca Komoni, Isuf Krasniqi, Arben Leka, Ilir Gashi: ANALIZA E PERFORMANCËS SË SISTEMIT FOTOVOLTAIK ME FUQI 3.9 kWp TË PALIDHUR NË RRJETIN ELEKTRIK

ABSTRAKT: Sistemi fotovoltaike i pa lidhur në rrjet montohet me qëllim të furnizimit me energji elektrike të shpenzuesve, si dhe zvogëlimin e energjisë të marrë nga rrjeti elektrik. Ky sistem forovoltaik përmban edhe bateri të akumulatorëve, e që mundëson të furnizoj shpenzuesve me energji elektrike edhe në rastin kur mungon energjia elektrike nga rrjeti elektrik, si edhe gjatë kohës kur nuk kemi diell dhe nuk ka mundësi të gjenerohet energji nga fotovoltaikët. Punimi përmban përshkrim e sistemit fotovoltaik të palidhur në rrjetin elektrike me fuqi 3.9 kWp, me panele monokristalore dhe polikristalore, të instaluar në UP – FIEK, si dhe monitorimin e tij. Sistemi është monitoruar për një periudhë disa mujore, dhe energjia elektrike e prodhuar ka furnizuar me energji elektrike ndriçimin e jashtëm të objektit. Janë vlerësuar këto parametra ditore dhe mujore të sistemit: gjenerimi mesatare kWh për ditë, rrezatimi diellor, temperatura ditore. Rezultatet e fituara do të mundësojnë vlerësimin e punës dhe shfrytëzimit të sistemeve fotovoltaike në kushtet e Kosovës. Fjalët kyçe: sistemet fotovoltaike të pa lidhura në rrjet, rrezatimi i diellit, energjia elektrike e prodhuar

1. Hyrje Bashkimi Evropian vendosi një seri të caqeve për klimën dhe energjinë që duhet të përmbushen deri në vitin 2020, të njohura si objektivat 20-20-20, të cilat përfshijnë:  Reduktimin e emisionit të gazrave serrë prej së paku 20% nën nivelin e vitit 1990;  Prodhim e energjisë elektrike në vlerë deri në 20% nga burimet e ripërtëritshme;  Reduktimin prej 20% në përdorimin e energjisë primare duke përmirësuar efiçiencën e energjisë. Për të përmbushur këto detyrime, shumë vende evropiane kanë miratuar legjislacionin e tyre për të nxitur prodhuesit e energjisë për kalimin në burimet e ripërtëritshme të energjisë. Energjia e ripërtëritshme është energjia e cila fitohet nga burimet të cilat përtëriten, pra plotësohen, sikurse janë: energjia e erës, e diellit, e ujit, biomasa dhe

[73] JAVA E SHKENCËS 2013 energjia gjeotermale. Andaj, edhe shtetet e Bashkimit Evropian janë të obliguara që deri në vitin 2020, nga i tërë prodhimi i energjisë elektrike 20% të jetë energji e prodhuar nga birimet e ripërtëritshme. Energjia elektrike e prodhuar në Kosovë në masën deri në 96% prodhohet nga linjiti, andaj edhe strategjia e prodhimit të energjisë duhet të marr në konsideratë edhe prodhimin e energjisë nga burimet e ripërtëritshme. Për këtë qëllim KOSTT ( Operatori i Sistemit, Transmisionit dhe Tregut të Kosovës) ka angazhuar Vatenfall Europ Power Consult GmbH, për të përpiluar studimin me titull: “Study about Security of Electricity Supply in Kosovo”. Në këtë studim për furnizimin e sigurt me energji elektrike deri në vitin 2030, në mes të tjerash është propozuar që deri në vitin 2030 të instalohen kapacitete të burimeve të ripërtëritshme deri në 600 MW, nga e tërë kjo energji instaluese nga energjia e diellit parashihet rreth një e treta e kapaciteteve instaluese. Një studim i përgatitur nga Asociacioni Evropian i Industrisë së Fotovoltaikëve (EPIA) ka për qëllim të jap një vizion se si energjia elektrike e prodhuar nga energjia e diellit do të integrohet në sistemin elektroenergjetik. Skenarit më të ri të EPIA për pjesëmarrjen e energjisë elektrike të prodhuar nga fotovoltaikët në vitin 2030 përbëhet nga: - Skenari bazë i cili parashikon që 4% të kërkesës së energjisë elektrike në BE të sigurohet nga sistemet fotovoltaike në 2020 dhe 10% në vitin 2030. - Skenari i përshpejtuar i cili parashikon që 8% të kërkesës së energjisë elektrike në BE të sigurohet nga sistemet fotovoltaike në 2020 dhe 15% në vitin 2030. - Skenari Paradigmë është i bazuar në supozimin se të gjitha barrierat janë hequr dhe se kushtet specifike kufitare janë plotësuar, dhe parashikon që 12% të kërkesës së energjisë elektrike në BE të sigurohet nga sistemet fotovoltaike në 2020 dhe 25% në vitin 2030. Duke pas parasysh kërkesat e BE, për rritjen e prodhimit të energjisë elektrike nga burimet e ripërtëritshme, kemi instaluar në Fakultetin e Inxhinierisë Elektrike dhe Kompjuterike një sistem fotovoltaik me qëllim të përcjelljes së punës së këtij sistemi në kushtet e Kosovës. Instalimi i këtij sistemi fotovoltaik të palidhur në rrjetin elektrike, është pjesë e projektit hulumtues i cili është financuar nga MASHT të Republikës së Kosovës.

2. Modulet (panelet) fotovoltaike Bërthama e sistemit fotovoltaik (PV- photovoltaic) është celula fotovoltaike apo e quajtur ndryshe celula diellore. Kjo celulë është pajisje e cila e shndërron energjinë e dritës së diellit në energji elektrike nëpërmjet efektit fotovoltaik. Elektriciteti i fituar nga celula diellore fotovoltaike (PV) është rrymë e vazhduar (DC) e cila mund të shfrytëzohet si e tillë, apo të shndërrohet në rrymë alternative (AC). Ky elektricitet gjithashtu mund të akumulohet në akumulatorë për përdorim të mëvonshëm. Materiali më i përhapur për ndërtimin e celulave fotovoltaike është pa dyshim silici kristalor (c-Si). Celulat nga silici kristalor konstruktohen ashtu që së pari kristali kryesor pritet në rriska të cilat pastaj futen në një seri të proceseve të përpunimit. Këto celula pastaj ndërlidhen së bashku dhe formojnë modulin (panelin) diellor. Ekzistojnë dy tipa kryesore të silicit kristalor ë10]: a) Silici njëkristalor

[74]

KUMTESAT II

b) Silici shumëkristalor c) Silici në formë shiriti Në Fig. 1 është treguar moduli i celulave me Si njëkristalor, dhe moduli i celulave me Si shumëkristalor.

Fig. 1. Modulet e celulave; a) nga Si njëkristalor; b) nga Si shumëkristalor

Për sistemin tonë fotovoltaik kemi përzgjedhur celula nga silici njëkristalor dhe shumëkristalor. Panelet fotovoltaike (PV) përbëhen nga një numër i madh i fotocelulave ë2], shumë të ngjashme me fotodiodat por me një sipërfaqe më të madhe të lidhjes p-n, që janë të lidhura në seri për të siguruar një tension të lartë në dalje, dhe pastaj të lidhur në paralel për të siguruar një rrymë të rëndësishëm në dalje. Duke marrë parasysh këto mund të vërejmë se panelet fotovoltaike veprojnë si një pajisje jolinear e aftë për të gjeneruar rrymë për ngarkesat DC kur paneli është i ekspozuar në dritë të diellit ë1], ë2].

Karakteristikat elektrike të Fotovoltaikëve Paneli fotovoltaik përbëhet nga një aranzhim kompleks i celulave diellore. Siç kemi cekur më lartë, një celulë diellore ngjan me një fotodiod të silicit por sipërfaqja e lidhjes p-n është më e madhe për një konvertim të mirë. Celulat diellore përbëhen gjithashtu nga disa elemente të veçanta specifike, të cilat varen nga teknologjitë e prodhimit e jo me parimin e punës. Qark ekuivalente elektronik për një celulë diellore është treguar në figurën 2.

Fig. 2. Qarku ekuivalent i celulës diellore Në këtë figurë komponentet e veçanta janë: IG - rryma e gjeneruar nga rrezatimi i diellit hv; D - dioda ideale që lind si rezultat i lidhjes p-n; , IU DD - tensioni/ rryma e diodës D; r1 - rezistenca e strukturës në vlera të ulëta të tensionit U D , ; r2 -

[75] JAVA E SHKENCËS 2013 rezistenca ekuivalente serike e shtresave metal- gjysmëpërçues; RS - rezistenca e ngarkesës dhe , IU SS - tensioni/ rryma e ngarkesës. Nëse RS dhe niveli i rrezatimit të diellit hv janë mjaftë të larta atëherë rezistencat r2 dhe r1 janë shumët të vogla dhe mund të mos merren parasysh. Kështu nëpër diodën ideale do të rrjedh rryma:  U d     UT D  0 eII 1     (1) Ku UT - paraqet tensionin termik në temperaturën 270C dhe  varet nga tipi i gjysmëpërçuesit dhe tensioni sipër lidhjes p-n. Nga shprehja 1 dhe fig. 2. rryma e ngarkesës e celulës diellore është:  U d     UT GS  0 eIII 1     (2) Nga shprehjet 1 dhe 2, mund të llogaritet tensioni i qarkut të hapur U S 0 për celulën diellore që është i barabartë me tensionin në diodë, pra:

 IG  0  UUU TDS  1ln   I0  (3) Gjatë lidhjes së shkurtër rryma në dalje të celulës diellore I SS është e barabartë IG . Kështu, fuqia në dalje të celulës diellore e cila i ekspozohet rrezatimit të diellit është:   uS      UT  GSSSS  0 eIIUIUP 1       (4) Vlera maksimale e fuqisë nga shprehja (4) fitohet nga kushti: dP  0 UU MS dU S (5) Ku U M është tensioni në dalje të celulës diellore kur fitohet fuqia maksimale PM në dalje. Nga shprehja (5) kemi:

[76]

KUMTESAT II

U M   IG  U T U M e 11   I0  UT  (6) Ekuacioni (6) mund të zgjidhet numerikisht dhe fitohet vlera e tensionit në dalje U M që shkakton transferimi e fuqisë maksimale në ngarkesë.

3. Përshkrimi i sistemit fotovoltaike Me qëllim të hulumtimeve të punës së sistemit fotovoltaik, në FIEK është instaluar sistemi fotovoltaik i pa lidhur në rrjetin elektrike. Sistemi i instaluar është pjesë e projektit hulumtues të financuar nga Departamenti i shkencës së MASHT-it. Ky sistem përbëhet nga panelet fotovoltaike, bateritë, kontrolluesin e mbushjeve të baterive dhe shndërruesin. Sistemi ka fuqinë maksimale 3.9 kWp, dhe është sistemi i parë në Kosovë, i cili është instaluar me qëllim të hulumtimit të sistemeve fotovoltaike në kushtet e Kosovës. Ky sistem përbëhet prej 18 panele fotovoltaike të prodhuesit gjerman IBC Solar AG. Panelet e tipit monokristalor, gjithsejtë 9 copë ( Monosol 195 DS, IBC Solar AG, me fuqi nominale të pikut 195 Wp, shfrytëzim 15.3%) janë lidhur në degën e parë, ndërsa 9 copë të paneleve e tipit polikristalor ( Polysol 240 TE, IBC Solar AG, me fuqinë nominale të pikut 240 Wp, shfrytëzim 14.6%) janë lidhur në degën e dytë. Është përzgjedh kjo mënyrë e lidhjeve në degë të veçanta me qëllim të krahasimit të punës së tipave të paneleve fotovoltaike. Grupet e paneleve janë montuar në kulm të objektit të laboratove të FIEK, të kthyer në anën jugore dhe në pjerrësinë prej 450. Kjo pozitë e palëvizshme është përzgjedh pasi ky sistem mund të punoj gjatë tërë vitit dhe me kosto më të ulët se sa sistemi lëvizës i cili përcjell trajektoren e diellit gjatë ditës dhe vitit. Pranë paneleve diellore janë vendosur edhe sensorët për matjen e rrezatimit të diellit, temperaturës së ambientit dhe të celulave si dhe shpejtësia e erës. Të gjitha këto informata përcillen në web boxin e instaluar në laborator. Në laborator përveç web boxit janë instaluar edhe kontrolluesi i mbushjes së baterive ( Suny Island with Sunny Remote Control 24VDC/230VAC/50Hz/2200WAC) dhe njëherësh edhe dy shndërrues për secilën degë të paneleve ( Sunny Boy SB 2000). Lidhja e sistemit fotovoltaik në rrjetin e laboratorit është bërë nëpërmjet tabelës shpërndarëse. Panelet fotovoltaike të montuara në kulm janë treguar në Fig. 3.

Fig. 3 Panelet fotovoltaike në kulm të objektit dhe pajisjet e tjera në laborator

[77] JAVA E SHKENCËS 2013

4. Rezultatet dhe diskutimet Sistemi fotovoltaik me fuqi të pikut 3.9 kWp është instaluar në FIEK në muajin tetor 2012, me qëllim të studimit të sistemeve të këtilla në kushtet e Republikës së Kosovës. Në muajt e parë të punës së sistemit janë marrë informatat për energjinë e prodhuar nga sistemi fotovoltaik, ndërsa me montimin edhe të sensorëve të rrezatimit të diellit, temperaturës është mundësuar përcjellja edhe të këtyre madhësive. Periudha disa mujore e përcjelljes së punës së sistemit fotovoltaik është jo e plotë andaj nevojitet që së paku një vit të përcillet puna e këtij sistem. Vlera mesatare e energjisë së diellit gjatë muajit Maj 2013 ka qenë 499 W/m2, përkatësisht 4.99 kWh/m2/ditë, të cilat vlera janë të krahasueshme me rezultatet e matjeve të cilat i kanë bërë Instituti Hidrometeorologjik i Kosovës të dhëna në Fig. 4. Prodhimi i energjisë elektrike gjatë muajit Maj 2013 nga ky sistem fotovoltaik ka qenë 506.36 kWh, ndërsa temperatura mesatar gjatë këtij muaji ka qenë 17.53 0 C. Fig. 4 Vlera mesatare e energjisë së diellit në Prishtinë, gjatë vitit

Koef. i rrezatimit ne Prishtine (42.39;21.09)

5.58 6 5.31 5.45 5 4.72 4.7 4.17 4.29 3.78 4 3.57 2.97 2.64 3 2.39 kW/m2/dite

Vl. mes. e energj. 2

1

0 123456789101112 Muaji

Rrezatimi gjatë dy ditëve të ndryshme në muajin maj 2013, një ditë me diell dhe një ditë të vranët, janë treguar në Fig. (a), ndërsa në Fig. 5. (b), është treguar prodhimi i energjisë elektrike nga llojet e veçanta të paneleve si dhe prodhimi i tërë për ditë i sistemit fotovoltaik në gjysmën e dytë të muajit Maj 2013. Fig, 5. (a) Energjia e diellit (rrezatimi) në dy ditë të ndryshme dhe (b) energjia e tërë e prodhuar nga sistemi fotovoltaik. 5. Përfundimi Monitorimi i sistemit ka treguar se nga janari 2013 deri në fund të muajit maj 2013 janë prodhuar 1450kWh. Sipas këtij trend të prodhimit dhe duke pas parasysh se gjatë muajve të verës prodhim do të rritet dukshëm me rritjen e rrezatimit të diellit, atëherë

[78] KUMTESAT II pritet që ky sistem gjatë një viti të prodhoj diku rreth 5000 kWh. Sistemet e tilla kërkojnë një përcjellje disa vjeçare, me qëllim që të analizohet puna e sistemit për rastet të ndryshme si janë: - pozita e vendosjes së paneleve fotovoltaike, - ndikimi i papastërtive në panelet fotovoltaik, - ndikimi i temperaturës së ambientit, - efiçienca e paneleve të tipave të ndryshëm, Në krahasim me vendet e tjera të BE (Gjermania) ku janë të instaluara dhe gjenerojnë energji elektrike, dhe duke pas parasysh pozitën gjeografike të Kosovës, atëherë këto sisteme mendoj se do të kanë shfrytëzim më të mirë të paneleve fotovoltaike. Por si pengesë e parë është ende kostoja e lartë instaluese. Shtetet e ndryshme të BE kanë aplikuar politika të ndryshme për nxitur investitorët për të investuar në këtë teknologji të prodhimit të energjisë së ripërtëritshme me tarifat Feed-in të energjisë elektrike.

Literatura: 1. Aldo V. da Rosa, Fundamentals of Renewable Energy Processes, Elsevier Academic Press, 2005. 2. NISTOR-DANIEL TRIP, VIOREL POPESCU, ADRIAN SCHIOP “Low Power Portable Renewable Solar Energy Source”, 2nd WSEAS/IASME International Conference on RENEWABLE ENERGY SOURCES (RES'08) Corfu, Greece, October 26-28, 2008 3. SALIMA KEBAILI1, ACHOUR BETKA, “Design and Simulation of Stand Alone Photovoltaic Systems”, WSEAS TRANSACTIONS on POWER SYSTEMS, Issue 4, Volume 6, October 2011, 89-99 pages. 4. Emmanuel Kymakis, Sofoklis Kalykakis, Thales M. Papazoglou “Performance analysis of a grid connected photovoltaic park on the island of Crete”, ELSEVIER, Energy Conversion and Management 50 (2009) 433– 438. 5. A.Colli, W.Sparber, M. Armani, B. Kofler, L.Maturi, “Peerformance of monitorin of different PV Technologies at a PV Field in Northen Italy”, EURAC Research, Institute for Renewable Energy, Viale Druso 1, 39100 Bolzano, Italy. 6. Ali Hajiah, Tamer Khatib, K. Sopian, and M. Sebzali, “Performance of Grid-Connected Photovoltaic System in Two Sites in Kuwait”, International Journal of Photoenergy, Volume 2012, Article ID 178175, 7 pages.

[79] JAVA E SHKENCËS 2013

[80]

KUMTESAT II

Hajrip Mehmeti1, Nuridin Mestani1, Mentor Thaqi1, Ragip Kastrati1, Ibadete Krasnqi1, Hysen Bytyqi1: KRAHASIMI I DISA PARAMETRAVE TË FERTILITETIT TË RACËS SË GJEDHIT BUSHË, SIMENTAL DHE BROWN SWISS NË KOSOVË

Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë - Universiteti i Prishtinës “Hasan Prishtina” Republika e Kosovës.

PËRMBLEDHJE Ky hulumtim fokusohet në krahasimin e tregueseve të fertilitetit të gjedhit vendor “Bushë” me racat Simental dhe Brown Swiss në kushtet e mbarështimit në Kosovë. Në hulumtim ishin përfshi 96 krerë të racës Simental, 57 krerë Brown Swiss dhe 65 krerë Bushë. Parametrat e fertilitetit të hulumtuar ishin: Periudha deri në inseminimin e parë; periudha e hapur; shkalla e fekondimit për inseminimin e parë; numrit te inseminimeve për koncepcion dhe kohëzgjatja e mbarsmërisë. Periudhë deri në inseminimin e parë më e shkurtë konstatohet te gjedhi vendore Bushë (64.2 ditë), e përcjell nga raca Simental (102.0 ditë) dhe Brown Swiss (112.74 ditë). Ndryshimet paraqiten me ndjeshmëri të lartë (P < 0.001). Rezultatet tregojnë dallime të larta (P<0.022) në numrin e inseminimeve për mbarsmëri të suksesshme dhe periudhë të hapur (P<0.0001) mes tri racave. Periudhë më e shkurtë vërehet te raca Bushë (83.0 ditë), përcjelle nga Simental (143.5 ditë) dhe Brown Swiss (159.3 ditë). Gjithashtu, hulumtimi tregon shkallë fekondimi për inseminimin e parë 62.8% te Busha, krahasuar me racat Simental (39.9%) dhe Brown Swiss 30.4%, duke prezantuar gjithashtu dallime të mëdha (P < 0.0001). Rezultatet e fituara e favorizojnë racën vendore Bushë në raport me dy racat tjera, lidhur me parametrat e hulumtuar. Natyrisht, ky studim duhet thelluar në hulumtimin e raportit të funksionimit të parametrave hormonal dhe metabolik të lidhur me fertelitetin, si dhe krahasimin e parametrave tjerë (prodhues, shëndetit, mbarështimit, etj). Fjalët kyçe: Fertiliteti, inseminimi parë, periudha e hapur, koncepcion.

SUMMARY

[81] JAVA E SHKENCËS 2013

This research focuses on the comparison of fertility indicators of domestic cattle "Bush" with Brown Swiss and Simmental breeds under management conditions in Kosovo. In the study were involved 96 heads of Simmental, 57 of Brown Swiss and 65 heads of Bush breeds. Fertility parameters investigated were: Period to first insemination; open period, the conception rate at the first insemination, number of insemination per conception and duration of pregnancy. Period up to the first insemination shorter was found with the local cattle Bush (64.2 days), followed by Simmental (102.0 days) and Brown Swiss (112.74 days). Changes occur with high significances (P <0.001). Results show high differences (P <0.022) regarding the number of insemination per conception and open period (P <0.0001) between the three races. Shorter period of noticed with Busha breed (83.0 days), followed by Simmental (143.5 days) and Swiss Brawn (159.3 days). The study showed also, pregnancy rate for the first insemination to Busha 62.8%, compared with Simmental breeds (39.9%) and Brown Swiss 30.4%, presenting significant differences (P <0.0001). The results obtained favour the local breed Busha compared to other breeds, on the parameters investigated. Obviously, this study should deepen and focus on the functioning of hormonal and metabolic parameters associated with fertility and perspective of other parameters (production, health, managment, etc.).

Keywords: Fertility, first insemination, open period, conception.

HYRJE Rritja e numrit të banorëve në rruzullin tokësor dhe kërkesave për ushqim nga njëra anë, si dhe zvogëlimi i sipërfaqeve të tokës si pasojë e zhvillimit të infrastrukturës, nga ana tjetër, kërkon një përsosje të jashtëzakonshme të teknikave të mbarështimit të kafshëve. Në këtë drejtim, mbarështimit të gjedhit duhet kushtuar kujdes i veçantë si burim kryesor i sigurimit të ushqimit me origjinë shtazore dhe rëndësisë që këto prodhime blegëtorale kanë në të ushqyerit të popullësisë në përgjithësi. Në Kosovë, duke patur parasysh nivelin e të ushqyerit, objektet e vendosjes (stallat), higjenën dhe organizimin e gjithmbarshëm në fermë, mund të themi se dominon forma ekstenzive dhe gjysëm intensive e mbarështimit të gjedhit. Gjithsesi, në bujqësi e posaçërisht në blegtori, arritja e rezultateve prodhuese sa më të larta është bërë e mundur me krijimin e racave dhe linjave të reja me potencial gjenetik të lartë prodhues. Pamëdyshje, përmirësimi gjenetik dhe rritja e shpejt e prodhimtarisë në një drejtim të caktuar në blegtori, bart me vete edhe vështirësi të drejtimit tjetër. Për shembull, krijimi i racave lartë prodhuese, gjithmonë përcillet me vështirësi të natyrës së riprodhimit. Nga aspekti i riprodhimit, ekzistojnë disa parametra për të gjykuar efikasitetin e suksesit. Këta parametra janë: periudha e servisit, periudha e hapur, shkalla e fertilitetit, intervali i pjelljeve, numri i inseminimeve për fertilitet etj. Këta janë indikatorë mjaft të rëndësishëm gjatë përshkrimit të përshtashmërisë dhe ambientimit të racave të ndryshme të gjedhit. Siç u përmend më lartë, nga më të ndieshmët në këtë aspekt janë racat e krijuara për prodhimtari të lartë.

[82] KUMTESAT II

Përkundër faktit se në botë njihen një numer i madh i racave të gjedhit, të gjitha ato nuk mund t’i përshtaten në të njëjtën masë kushteve agro-ekologjike dhe të mbarështimit në kushtet ekzistuese – në fermat e Kosovës (Bytyqi, me bashk., Në Kosovë, studimi i çështjes së fertilitetit racat e gjedhit eshte i pamjaftushëm. Deri më tash, si përvoja e mbarështimit ashtu edhe njohuritë e aspektit të përmirësimit seleksionus-gjenetik kanë qenë të kufizuara. Prandaj, do të ishte e nevojshme një punë e mirëfilltë shkencore e cila do kishte për qëllim ndërlidhjen ndërmjet rezultateve të fituara praktike dhe të dhënave nga literatura. Edhe pse tri racat krakterizohen me veti të kombinuara të prodhimit, qumësht – mish, megjithatë ekzistojne disa dallime të dukshme konformacionale dhe fenotipore ndërmjet tyre. Raca Brown Swiss shquhet me prodhimtari më të lartë të qumështit, ndërsa raca Simental ka karakteristika më të mira për prodhimin e mishit. Deri sa raca Bushe dallohet me rezistence te larte dhe pershtashmeri ne kushte minimale të të ushqyerit. QËLLIMI I HULUMTIMEVE: Të evidentojë dhe krahasojë treguesit e riprodhimit pas pjelljes së parë, tek gjedhi i racave Simental Brown Swiss dhe Busha, në kushtet e mbareshtimit ne Deqan. Të gjykohet mbi shkallën e përshtatshmërisë të racave Simental, Brown Swiss dhe Busha në kushtet klimatike dhe praktikat e mbarështimit në komunen e Deqanit, duke analizuar treguesit e riprodhimit, si tregues të rëndësishëm të përshtatjes.

MATERIALI DHE METODA Materiali Në studimin tonë janë përfshirë tri raca të gjedhit: Bushe, Brown Swiss dhe Simentali të cilat kanë shërbyer si material për hulumtim. Në studim janë të përfshira 65 krerë Bushë, 96 krerë Simental dhe 57 krerë Brown Swiss në Deçan.

Metodat e hulumtimit Të hulumtuarit e indikatorëve të riprodhimit

‐ Intervali i pjelljes (ditë) = Numri i diteve deri ne inseminimin fekondues

Periudha e servisit (ditë) = Diferenca e ditëve prej pjelljes deri në inseminimin e parë Periudha e hapur (ditë) = Numri i ditëve nga pjellja deri në fekondim Gjithsej numri i inseminimeve Numri i inseminimeve = ------Gjithsej numri i lopëve të fekonduara Shkalla e fekondimit (%) = numri i lopëve te fekonduara për iseminimin e parë

[83] JAVA E SHKENCËS 2013

Metodat Statistikore: Baza e shënimeve ka ekzistuar në prgramin Microsoft Excel, 2000. Të dhënat e fituara statistikore janë analizuar me metodën GLM (General Linear Model) të procedurës së JMP - SAS-it (1995). Dallimet në mes mesatareve janë testuar me testingun e Duncan-it (Steel dhe Torrie, 1980). Njësiti për analizën statistikore ka qenë përsëritje (repeticionet) në kuadër të një tretmani.

REZULTATET DHE DISKUTIMET Kohëzgjatja e barrëshmërisë Tabela 1: Ndikimi i racës në mesataren e kohëzgjatjes së barrëshmërisë. Kohëzgjatja e barrëshmërisë Ndikimi i races Numri i krerëve X SE

Simental 96 284.01 1.02 a Brown Swiss 57 282.10 1.20 a Busha 65 282.00 1.01 a Analiza e Variancës Df Pr>F

Raca 2 0.1121

Në kohëzgjatjen e barrëshmërisë ndikim ka pasur raca, që me barrëshmëri më të gjatë (284.01 ditë) kanë qenë lopet e races Simental, te ndjekura nga lopet e races Brown Swiss me 282.10 dite. Ndërsa kohëzgjatjen e barrësmërisë më të shkurtër ato të races Bushe me 282.00 dite. Këto ndryshime ndërmjet veti nuk kanë qenë signifikante (P<0.1121). Inseminimi i parë Tabela 2: Ndikimi i racës në mesatarën e paraqitjes së inseminimit të parë. Inseminimi i parë Ndikimi i races Numri i krerëve X SE

Simental 96 102.03 1.49b Brown Swiss 57 112.74 3.22 a Busha 65 64.15 2.42 c Analiza e Variancës Df Pr>F

Raca 2 0.0001

Periudha deri në sërvisin e parë ka qenë më e lartë (112.74 ditë) te raca Brown Swiss, ndërsa më e ultë (102.03 ditë) te raca Simental. Periudha deri në sërvisin e pare shume me te ulet se ted y racat larteprodhuese (Simental dhe Brown Swiss) ka treguar raca Bushe me vetem 64.15 dite. Këto ndryshime kanë qenë tejet signifikuese (P<0.001).

[84]

KUMTESAT II

Numri i Inseminimeve për barrëshmëri Raca e lopëve Brown Swiss ka pasur një periudhë servisi më të gjatë për 48 ditë në krahasim me racën Busha dhe 8 ditë me ate Simental. Dallimet ne numrin e inseminimeve per nje barsmeri e sukseshme ishin larte signifikante mes tri racave (P<0.0022). Rezultatet me te mira jane realizuar te lopet e races Bushe me vetem 1.02 inseminime per barsemri. Raca Brown Swiss kishte nje numer te larte prej 1.82 dhe 1.74 inseminime. Tabela 3: Ndikimi i racës në mesataren e numrit te inseminimeve per barrëshmëri te suksesshme (koncepcion). Numri i Inseminimeve për barrëshmëri Ndikimi i races Numri i krerëve X SE

Simental 96 1.74 b 0.02 Brown Swiss 57 1.82 a 0.04 Busha 65 1.02 c 0.01 Analiza e Variancës Df Pr>F

Raca 2 0.0022

Periudha e hapur: Nga rezultatet e fituara shihet se mesatarja e ditëve të periudhës se hapur ka qenë mjaft e gjatë për të dy racat me prodhimtari potencialisht te larte ne krahasim me racen Bushe. Dallimet më të mëdha dhe signifikante (P<0.0001) janë konstatuar në mes tri racave. Periudha e hapur për racën Simental ka qenë 143.45 ditë, për racën Brown Swiss 159.31 ditë, deri sa per racen Busha 83.01, gjegjësisht dallimi në mes tri racave ka qenë për 60 dhe 75 dite respektivisht krahasuar me Bushen.

Tabela 4: Ndikimi i racës në mesataren e periudhës së hapur. Periudha e hapur Ndikimi i racës Numri i krerëve X SE

Simental 96 143.45b 2.08

Brown Swiss 57 159.31a 3.11

Busha 65 83.01c 0.56

Analiza e Variancës Df Pr>F

Raca 2 0.0001

KONKLUZIONET

[85] JAVA E SHKENCËS 2013

Për sa u tha më sipër, mund të konkludojm se gjedhët e racave Simental dhe Bruna në përgjithësi janë të përshtatshme me kushtet klimatike dhe praktikat e mbarështimit në Kosovë, megjithëse parametrat janë më të ultë se në vend origjinë. Treguesit e riprodhimit, megjithëse më të ultë se në vend origjinë, nuk paraqesin shqetësime serioze, dhe nuk bëhen pengesë për mbarështimin e këtyre racave. Treguesit e riprodhimit: Kohëzgjatja e barrëshmërisë, mesatarja e paraqitjes së inseminimit të parë, numri i inseminimeve për barrëshmëri si dhe periudha e hapur tek raca e jonë Bushë e hulumtuar e favorizojnë atë pavarësisht prodhimtarisë së ulët të qumështit dhe mishit qe ka. Andaj duke u bazuar në këto favore që ka duhet patur kujdes qe kjo race jona të ruhet dhe të kultivohet në gjake të pastër si dhe të shërbej si bazë me potenciale të fuqishme gjenetike që ka gjatë përmirësimit racor me raca fisnike të importuara Tek viçat meshkuj sigurohen shtesa të mira dhe të pëlqyeshme nga fermerët, ndërsa zhvillimi i viçave femra siguron arritjen e parametrave të pranueshëm të zhvillimit trupor për mëshqerrat. Ndër të dy racat e marra në studim, krahasuar me Bushen, raca Simental duket se paraqitet më e adaptueshme se Brown Swiss. Duhet të pranojmë me modesti, se megjithë numrin e madh të gjedhit, të marrë për studim, përfundimet tona janë të pjesshme dhe nuk e plotësojnë problemin e gjerë të adaptimit të racave të importuara në Kosovë,e as ndonjë gjykim të prerë mbi parametrat prodhues e riprodhues të Bushes për më tepër, pasi ato prekin vetëm riprodhimin si njërin nga segmentet e mbarështimit të suksesshëm. Me siguri që punime të tjera në vazhdim, do të ndihmojnë në nxjerrjen e konkluzioneve më të thella dhe më të bazuara, të cilat do të shërbejnë në konceptimin e politikave të zhvillimit të gjedhit në Kosovë.

LITERATURA Bytyqi. H, G. Klemetsdal, J. Ødegård, H. Mehmeti, and M. Vegara. 2005. “A comparison of the productive, reproductive and body condition score traits of the Simmental, Brown Swiss and Tyrol Grey breeds in smallholder herds in Kosovo”. Anim. Genet. Res. Inf. 37: 9-20. Bytyqi, H M. Rrustemi, H. Mehmeti, A. Kryeziu, V. Gjinovci, M. Gjonbalaj. 2010. “ Milk production in commercial cattle dairy farms in Kosova”. STOČARSTVO 63:2009 (4) 275-285 Briggs, H.M. & Briggs, D.M.( 1980): “Modern Breeds of Livestock” Fourth Edition. Macmillan Publishing Co. Departamenti i Zooteknikës - Ministria e Bujqësisë së Kosovës (2002, 2003): “Gjedhet ne Inventar”. Raport vjetor. Garcia, A. (Julay 2001): “Cooperative Extension Service – Dairy Science”, College of Agriculture & Biological Sciences/ South Dakota State Iniversity / USDA, ExEx 4019, Grainger, C. Wilkelms, G.(1979): Aust. J. exp . Agriculture Animal Husbendry. 19: 395-401. Hafez, E.S.E. (2000): “Reproductive in farm Animals, Reproductive Health Center IVF” Andrology International , Kiawah Island , South Carolina, USA. 6th Edition Holms, W.C. Wilson, F.G. (1987): “Milk production from Pastures”. New ed. – Wellington, Nz: Butterworths, Agriculture books, pp 70-80. Ferguson, J. (1995): “A Clear Picture of Rate performances” : VMD, Ms, Associated professor of Animal Nutrition - University of Pennsylvania (U.S). School of Veterinary Medicine, New Bolton. Jansen, L. (1986): “Direct and maternal genetic parameters of fertility traits in Frizian cattle”. Livestock Production Science 15: pp.153-164 Jordan, E.R. (1992) :Interaction: “Genetics and Reproduction”, National Dairy Database,. West Virginia. Mason, I.L. ( 1997): “A world Dictionary of Livestock Breeds”, Types and Varieties. Fourth Edition. C.A.B Internatioanl, pp. 273. Nicholas, W.F. (1996): “Introduction to Veterinary Genetics”. Departamant of animal Science–University of Sydnay. pp 149-155.

[86]

KUMTESAT II

Philipson, J. (1981): “Genetic aspects of female fertility in dairy cattle”. Livestock Production Science 8: pp. 307–319. Rogers, Gary. W. (2000): “Department of Dairy and Animal Science”, Penn State University. Smith, F.J and Stivenson, J. (1996): “Effect of Milk Level on Reproductive Performance”. January-Kansas Dairy Extension News. Sulo, Xh. Hajderi, S. Bisha, M. (1989): “Riprodhimi dhe Patologjia e tij” vëllimi II, Instituti I lartë Tiranë, pp. 35-70.

[87] JAVA E SHKENCËS 2013

[88]

KUMTESAT II

Imer Haziri1, Bujar Mane2, Sabit Dërmaku1, Skender Muji1, Fatgzim Latifi1,Sali Aliu1,Afrim Hamidi1 ,Ilir Dove2: NDIKIMI I KADMIUMIT NË PESHËN TRUPORE TE HIBRIDI I ZOGJËVE ISA BROWUN

1Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë , Prishtinë 2Universiteti Bujqësor i Tiranës, Fakulteti i Mjekësisë Veterinare, Tiranë

Recensentet: Dr.sc. Arben HAZIRI, Universiteti i Bern-it (Zvicer) Dr.sc. Valentina ARAPI, Universiteti Bujqësor i Tiranes

Abstrakt: Qëllimi i këtij hulumtimi ishte përcaktimi i ndikimit të kadmiumit (Cd) në peshën trupore te hibridi i zogjëve Isa Brown. Në këtë studim ne kemi hulumtuar ndikimin e metalit Cd në zhvillimin e peshës trupore në periudhën gjat trajtimit brenda 19 ditëve.

Është perdorur Cd(SO4)2 i tretur në ujë të destiluar në përqëendrime të ndryshme duke filluar nga 2,4 dhe 6 mg/kg të peshës së gjallë. Në studim janë përfshirë katër grupe, tri grupe të trajtuara me përqëndrime të ndryshme te Cd dhe një grup kontrollë. Secili grup ka pasur në përbërje nge 6 individ të zogjëve Isa Broën. Nga ky hulumtim ne kemi gjetur se grupi kontrollë ka shtuar peshë per 11.7g brenda ditës, ndërsa grupi i trajtuar me 2mg/kg të peshës së gjallë ka pasur rënje në zhvillimin e peshës trupore kështu që shtimi ditor ka qenë 9.0 gr brenda ditës. Zogjët e trajtuar me përqëndrim të Cd prej 4mg/kg te peshës së gjallë kanë pasur shtim të peshës trupore prej 5.4gr brenda ditës, ndersa individët e trajtuar me 6mg/kg te peshës se gjallë kanë pasur shtim të peshës trupore prej 2.8 gr brenda ditës. Nga ky hulumtim ne mund të konkludojmë se Cd ka ndikuar dukshëm në zhvillimin e peshës trupore te hibridi i zogjëve Isa Brown.

Fjalët kyçe: Zogjët Isa Brown, Cadmiumi, pesha trupore

Hyrje

[89] JAVA E SHKENCËS 2013

Kadmiumi është një metal mjaft toksik për organizmat shtazorë i cili posa të futet në gjak ai ka aftësi që të lidhet me membranat e eritrocitëve dhe me albuminat e plazmës së gjakut (Bauman J et al,, 1993, Fundam,Appl,Toxicol). Kadmiumi nxit fillimin e anemisë duke ulur numrin e qelizave të kuqe të gjakut, sasinë e hemoglobinës në gjak dhe sasinë e hekurit në gjak, (Kostić M, M et al ,,1993, Eur,J,Haematol). Kadmiumi sjellë dëmtim të veshkëve, mushkërive dhe sjellë anemi, ulje të zhvillimit të peshës trupore (Schumann K et al 2001,, Biometals). Trajtimi i zgjatur me kripëra të Cd-së sjellë anemi mikrocitare hipokromike ,Ky efektë është më i thekësuar në të vegjël se sa në të rritur (Schumann K et al 2001,, Biometals), Ushqimi dhe uji janë burimi kryesor i helmimit me cadmium, me rritjen e forsisë së ujit ulet efekti toksik I kadmiumit,për arsye se rriten karbonatet në ujë,ku dihet se karbonatet e metaleve të rënda janë pak te tretshme në ujë dhe kështu një pjesë e e kadmiumit të tretur eliminohet nëpër mesë të ujit.(Bacaj M ,1887.,Disertacioni) Hibrid isa Brown është hybrid për vezë, ëshë prodhuar nga Instituti i kërkimëve për shpend në Francë para 25 viteve, është fituar me kryqëzimin e Rhodel Island të kuq me Rhodel Island të bardhë, pendat mbuluese i ka të kuqe,kurse nën to të bardha, lëkurë të pigmentuar, temperament të qetë, pjekurinë seksuale e arrinë në moshën 19 javshë, Në fund të periudhës së prodhimit pesha mesatare arrin 2,25 kg (Lumturie Sena, Gori Stefi, 2009, Rritja e shpendëve., Tiranë)

Materiali dhe metodat Në studim janë përfshirë zogj për vezë të hibridit Isa Brown. Zogjtë janë vendosen në kafaze dhe në çdo kafaz u vendosën nga dy zogj. Zogjët u trajtuan për një periudhë 30 ditore pa përdorur suplement të ndryshëm të kriprave të zhivës dhe kadmiumit. Eksperimenti u ngrit në fshatin Konjuh komuna e Lipjanit në Kosovë, me këto koordinata : lartësia mbi detare 568 m. LAT/ LON N 420 32.4370. E 0.210 08, 335’. Koordinatat janë matur me GPS. Në periudhën eksperimentale u krijuan 4 grupe me numër të barabartë zogjësh. Grupi i parë u trajtua si grup kontrolli kurse 3 grupet e tjerë janë grupe eksperimental, të cilët u trajtuan me doza të ndryshme të sulfatit të kadmiumit, sipas tabelës nr.1

Grupi l Kontrollë

Grupi ll Trajtuar në ujë 2 mg Cd/kg peshë të gjallë

Grupi lll Trajtuar në ujë 4 mg Cd/kg peshë të gjallë Grupi lV Trajtuar në ujë 6 mgCd/kg peshë të gjallë

Sasitë e kriprave të kadmiumit u janë dhanë zogjve me ujin e pijshëm. Në zogjtë si gjatë periudhës përgatitore dhe periudhës ekspeimentale është përdorur i njëjti racion ushqimor. Racioni ushqimor gjatë periudhës eksperimentale përbënte një përzjerje të drithërave, ushqime me prejardhje shtazore, prodhime të industrisë së vajrave,

[90]

KUMTESAT II nënprodukte të industrisë së miellit, prodhime të thara të bimëve, minerale, vitamina, sikurse paraqiten në (Tab 2).

Tabela 2. Pasqyra e racionit ushqimor të përdorur në të gjithë grupet e zogjëve % % Misër 61.5 Hime gruri 9 Bërsi soje 12.0 Bërsi luledjelli 3 Mjell peshku 5 Yndyrë shtazore 1 Mjell jonxhe 4 Tharmë birre 1 Mjell kockash 1 Dikalcium fosfat 1 Klorur natriumi 0.25 Premiks 1

Eksperimenti është zhvilluar në dy faza: në fazën parapregaditore e cila ka zgjatur 30 ditë, në këtë fazë nuk janë përdorur suplemente të ndryshëm të kriprave të kadmiumit, pra të gjitha grupet janë trajtuar njësoj,në fillim të kësaj faze është bër peshimi i të gjithë zogjëvë veq e veq, pas kësaj periudhe ka filluar faza e trajtimit e cila ka zgjatur 19 ditë po ashtu në fillim të kësaj faze është bërë një peshim pas 19 dite të fazës së dytë është bërë peshimi I tretë. Në eksperiment janë vendosur zogj të moshës 4 javëshe te hibridit Isa Brawun Në çdo grup janë vendosur nga 6 zogj. Zogjtë janë vendosur në kafaze, në formë vertikale. Në çdo kafaz janë vendosur nga dy zogj. Marrja e ushqimit nga zogjtë ishte ad libidum. Në përfundim të eksperimentit u peshua ushqimi i mbetur pa ngrënë. Niveli ditor i ngrënies është përcaktua nga diferenca midis ushqimit të dhënë për konsum për gjithë periudhën eksperimentale me ushqimin e mbetur në përfundim të eksperimentit. Ndrrimi I ujit për pirje ishte bëhesh çdo ditë, duke kontrolluar sasinë e mbetur në enë.

Rezultatet dhe Diskutimi Të dhënat e fituara jane paraqitur në formë tabelare (tabela 3-6 ), ndërsa per të vlerësuar efektet e CdSO4 është ndërtuar grafiqet (1).

Tabela 3. Grupi kontrollë. Iindividët Peshim Peshim Peshim Diferenc Diferenc Shtimi Shtimi i 1 i 2 i 3 a e a Gr/dit 2 parë e dytë ë Gr/ditë g g g g g g g 1 409.0 1004.9 1214.5 595.9 380.3 15.9 11.2 2 350.0 973.0 1394.2 622.0 421.2 17.7 16.8 3 282.5 804.0 1140.6 521.5 336.6 13.4 13.46 4 253.8 803.3 1068.8 549.5 460.5 11.31 10.42 5 267.7 801.4 1047.3 533.7 345.9 10.80 9.83

[91] JAVA E SHKENCËS 2013

6 236.8 779.6 987.7 542.8 308.1 9.0 8.32 Mesatare 300.0 861.0 1142.2 560.9 375.4 13.02 11.67 t Kjo tabelë është tregues i shtimit të peshës trupore në grupin kontrollë të zogjëve ,ku shihet se mesatarja e peshave në fillim të periudhës përgaditore te ky grup ka qenë 300 g, kurse mesatarja e peshave në fillim të periudhës së dytë ka qenë 861 g ndërsa peshimi i tretë i cili është bërë në fund të eksperimentit ka rezultuar me një mesatare të peshave 1142.2 g. Diferenca e pare e cila paraqet diferencën e gramëve në mesë të peshimit të parë dhe të dytë ka qenë 560.9 g , ndërsa diferenca e dytë e cila paraqet diferencën në gram në mesë të peshimit të dytë dhe të tretë ka qenë 375.4 g.Mesatarja e shtimit ditorë te ky grup në periudhën e parë ka qenë 13,02 g kurse në periudhën e dytë 11.67 g.

Tabela 4. Grupi i trajture me 2 mgCd/kg peshe të gjallë Iindividët Peshim Peshim Peshim Diferenc Diferenc Shtimi Shtimi i i 2 i 3 a e a e dytë 1 2 parë Gr/dit Gr/dit ë ë gr gr gr gr gr gr gr 1 319.0 845.7 1066.5 522.7 218.8 17.47 8.75 2 278.3 840.2 1048.4 561.9 208.2 18.75 8.32 3 260.4 705.1 995.8 444.7 290.7 14.8 11.62 4 218.8 688.3 886.1 469.5 197.8 15.65 7.91 5 220.5 687.7 892.8 467.1 205.2 15.6 8.20 6 206.7 685.5 920.1 478.8 234.6 15.96 9.4 Mesatare 250.6 742.1 968.3 490.8 225.9 9.033 t 16.372

Kjo tabelë është tregues i shtimit të peshës trupore në grupin e dytë të zogjëve ,ku shihet se mesatarja e peshave në fillim të periudhës përgaditore te ky grup ka qenë 250 g, kurse mesatarja e peshave në fillim të periudhës së dytë ka qenë 742.1 g ndërsa peshimi i tretë i cili është bërë në fundë të eksperimentit ka rezultuar me një mesatare të peshave 968.3 g. Diferenca e pare e cila paraqet diferencën e gramëve në mesë të peshimit të parë dhe të dytë ka qenë 490.8 g , ndërsa diferenca e dytë e cila paraqet diferencën në gram në mesë të peshimit të dytë dhe të tretë ka qenë 225.9 g.Mesatarja e shtimit ditorë te ky grup në periudhën e parë ka qenë 16.37 g, kurse në periudhën e dytë 9.03 g.

Iindividët Peshimi Peshimi Peshimi Diferenca Diferenca Shtimi Shtimi 2 1 2 3 e parë e dytë 1 Gr/ditë Gr/ditë g g g g g g g

[92]

KUMTESAT II

1 279.0 838.7 813.4 559.7 125.3 18.65 5.5 2 267.6 835.0 1004.7 567.4 169.7 18.9 6.8 3 203.3 684.7 808.5 481.4 123.8 16.0 4.95 4 232.7 672.0 821.5 439.3 149.5 14.6 5.98 5 219.4 670.0 780.3 450.6 110.3 15.0 4.41 6 287.0 666.2 799.6 379.2 133.4 12.64 5.33 Mesataret 248.1 727.7 838 479.6 135.33 15.96 5.4

Tabela 5. Grupi i trajture me 4 mgCd/kg peshe të gjallë.

Kjo tabelë është tregues i shtimit të peshës trupore në grupin e tretë të zogjëve ,ku shihet se mesatarja e peshave në fillim të periudhës përgaditore te ky grup ka qenë 248.1 g, kurse mesatarja e peshave në fillim të periudhës së dytë ka qenë 727.7 g ndërsa peshimi i tretë i cili është bërë në fundë të eksperimentit ka rezultuar me një mesatare të peshave 838 g. Diferenca e pare e cila paraqet diferencën e gramëve në mesë të peshimit të parë dhe të dytë ka qenë 479.6 g , ndërsa diferenca e dytë e cila paraqet diferencën në gram në mesë të peshimit të dytë dhe të tretë ka qenë 135.33 g.Mesatarja e shtimit ditorë te ky grup në periudhën e parë ka qenë 15.96 g, kurse në periudhën e dytë 5.4 g.

Tabela 6. Grupi i trajture me 6 mgCd/kg peshe të gjallë. Iindividët Peshimi Peshimi Peshimi Diferenca Diferenca Shtimi 1 Shtimi 1 2 3 e parë e dytë Gr/ditë 2 Gr/ditë g g g g g g g 1 281.5 834.1 971.1 542.6 147.0 18.0 5.8 2 214.5 806.4 909.3 591.9 102.9 19.7 4.11 3 201.6 646.2 675.3 444.6 29.1 14.8 1.16 4 217.5 580.3 622.7 362.8 42.4 12.0 1.7 5 232.9 564.1 626.8 331.2 62.7 11.0 2.5 6 211.2 551.6 601.2 340.6 49.6 11.3 1.98 Mesataret 226.5 663.8 734.4 435.6 72.3 14.47 2.87

Kjo tabelë është tregues i shtimit të peshës trupore në grupin e katërt të zogjëve ,ku shihet se mesatarja e peshave në fillim të periudhës përgaditore te ky grup ka qenë 226.5 g, kurse mesatarja e peshave në fillim të periudhës së dytë ka qenë 663.8 g, ndërsa peshimi i tretë i cili është bërë në fundë të eksperimentit ka rezultuar me një mesatare të peshave 734.3 g. Diferenca e pare e cila paraqet diferencën e gramëve në mesë të peshimit të parë dhe të dytë ka qenë 435.6 gr , ndërsa diferenca e dytë e cila paraqet diferencën në gram në mesë të peshimit të dytë dhe të tretë ka qenë 72.3 g. Mesatarja e shtimit ditorë te ky grup në periudhën e parë ka qenë 14.47 g kurse në periudhën e dytë 2.87 g.

[93] JAVA E SHKENCËS 2013

Diagrami 1. Krahasimi në gram i shtimit të peshës trupore në mes të grupit kontrollë dhe grupeve të trajtuara me kadmium. Në bazë të këtij diagrami mundë të vrejmë lehët se jonet e kadmiumit ndikojnë ne shtimin e peshës trupore, në bazë të kësaj mundë të vërehet se me shtimin e përqëndrimit të kadmiumit dukshëm ulet aftësia e shtimit të peshës trupore te zogjët hibridi Isa Brawn. Konkluzionet

Mbështetur në rezultatet e fituara në rrugë eksperimentale, për efektet e joneve të kadmiumit në dinamikën e shtimit të peshës trupore në zogjët e hibridit Isa Brown, ne mundë të konludojmë se: . Jonet e kadmiumit kanë shfaqur efekte në dinamikë e zhvillimit të peshës trupore te zogjët e hibridit Isa Brown; . Shtimi i peshës trupore është ulur dukshëm me shtimin e përqëndrimëve të kadmiumit; . Grupi kontrollë ka shtuar peshë per 11,7gr brenda ditës; . Grupi i trajtuar me 2 mgCd/kg të peshës së gjallë ka pasur rënie në shtimin e peshës trupore. Shtimi ka qenë 9,0 gr brenda dites; . Zogjtë e trajtuar me përqëndrim 4 mgCd/kg për peshë të gjallë kanë pasur shtim të peshës trupore prej 5,4gr brenda ditës; . Individët e trajtuar me 6 mgCd/kg të peshës së gjallë kanë pasur shtim të peshës trupore prej 2,8 gr brenda ditës; . Nga ky hulumtim ne mundë të konkludojmë se prezenca e kadmiumit në organizëm ka ndikim të madh në dinamikën e zhvillimit të peshës trupore te hibridi i zogjëve Isa Brown.

Referenca 1.Swiergosz R., Zakrzeëska M., Sawicka-Kapusta K., Bacia K,, Jankowska I., Accumulation of cadmium and its effect on bank vole tissues after chronic exposure, Ecotoxicol, Environ, Sa., 1998, 41, 130-136. 2. Bauman J, W,, Liu J,, Klaassen C, D., Production of metalothionein and heat-shock proteins in response to metals, Fundam, Appl, Toxicol, 1993,21,15-22.

[94] KUMTESAT II

3. Kostić M, M,, Ognjanović B., Dimitriević S.,Ikić R.V.,Tajn A., Rosić G.L., Ivković R.V., Cadmium induced changes of antioxidant and metabolic status in red blood cells of rats: in vivo effects, Eur, J, Haematol, 1993 , 51, 86-92. 4. Barbosa A.C., Jardim W. Dorea J.G.,Fosberg B., Souza J., Hair mercury speciation as a function of gender, age and body mass index in inhabitants of the Negro River basin, Amazon, Brazil, Arch, Environ, Contam, Toxicol, 2001, 40, 439–44. 5. Radhey M. T.,Malini S., 2010, Veterinary Toxicology, Oxford Book Company, Jaipur, India, 6.Murphy M. J., Culliford E. J.,Parsons V.A.,Case of poisoning with mercuric chloride, Resuscitation , 1979, 7, 35-44. 7. Lecavalier P. R., Chu I., Villeneuve D.,Combined effects of mercury and hexachlorobenzene in the rat, Journal of Environmental Science and Health - Part B: Pesticides, Food Contaminants and Agricultural Ëastes, 1994, 29, 951-961. 8. Solecki R.,Hothorn L., Holzëeissig M.,Computerised analysis of pathological findings in longterm trials ëith phenylmercuric acetate in rats, Arch, Toxicol,, 1991, 14, 100-103. 9. R.E. Grissom Jr., J.P,.Thaxton.,Interaction of mercury and water deprivation on the hematology of chicken.,Jurnal of Toxicology and Environmental Health,1986,19,1. 10. Nilton Massuo Ishikawa., Maria José Tavares Ranzani-Paiva., Julio Vicente Lombardi., Cláudia Maris Ferreira., Hematological Parameters in Nile Tilápia, Oreochromis niloticus exposed to sub-letal concentrations of mercury 11. M. Capcarová., P, Massányi.,A. Kolesárová., L. Ondruška., Effect of Mercury on selected haematological parameters of rabbits in Vitro,, Slovak J, Anim, Sci,2009, 42,1-7. 12. Aliakbar Hedayati . Effect of Marine Mercury Toxicity on Immunological Responses of Seabream. Asian Journal of Animal Sciences ,2012, 6,1-12.

[95] JAVA E SHKENCËS 2013

[96]

KUMTESAT II

Muhamet Zogaj1, Musaj Paçarizi2, Rolf-Alexander Duering3: KORRELACIONI NDËRMJET PËRQENDRIMIT TË METALEVE TË RËNDA NË TOKË DHE BIMË NË KOMUNËN E DRENASIT, KOSOVË 1 Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë, Prishtinë 2 Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Shkencave Matematike Natyrore, departamenti i Kimisë, Prishtinë 3Universiteti Justus Liebig, Fakulteti i Bujqësisë, Shkencave të ushqimit dhe menaxhimit të ambientit, Instituti i shkencave të tokës dhe konzervimit të tokës Autori kontaktues: [email protected]

Abstrakt 20 mostra të dheut nga horizontin punues i tokave bujqësore dhe 20 mostra të bimëve në Komunën e Drenasit janë marrë dhe analizuar për përmbajtjen e Ni, Cr, Pb, Zn, Cd, Cu, As. Mostrat janë zbërthyer me ujë mbretëror në mikrovalë dhe janë analizuar me ICP-OES. Qëllimi i këtij punimi ishte të shikohet korrelacioni në mes të përmbajtjes së sasisë së përgjithshme të metaleve të rënda në tokat bujqësore dhe sasisë së tyre në bimë. Rezultatet kanë treguar se 90 % e mostrave të analizuara i kanë tejkaluar vlerat e lejuara sipas standardit të Kosovës për Ni dhe Cr dhe 50 % për Pb. Metalet tjera nuk i kan kaluar këto limite. Megjithatë, nuk është vërejtur asnjë korrelacion ndërmjet sasisë së përgjithshme të metaleve në tokë dhe sasisë së përgjithshme të tyre në bimë. Përmbajtja e përgjithshme e metaleve të rënda në tokë nuk është tregues i mjaftueshëm për të treguar rrezikun e tyre në zinxhirin ushqyes.

1. Hyrje

Ndotësi kryesor me metale të rënda në rajonin e Drenicës është shkritorja "Ferronikeli". Shumë autorë raportojnë nivele të larta të metaleve të rënda në tokat bujqësore, e posaçërisht ato të cilat janë në afërsi të këtyre burimeve të ndotjes, të cilat kalojnë shumë herë vlerat e lejuara për toka (Nanoni et al., 2011, Borogna et al., 2009). Është e njohur mirë se përqendrimi i sasisë së përgjithshme të metaleve të rënda dhe ndotësve tjera në tokë nuk lidhen fuqimisht me përshtatshmërinë ose toksicitetin potencial të tyre. Prandaj, një vlerësim i kujdesshëm i ndotësve specifike dhe karakteristikave tjera të tokës është thelbësore për hartimin e masave të përshtatshme të sigurisë që kërkohen për të minimizuar transferimin e drejtpërdrejtë ose e tërthortë e ndotësve në bimëve (Hettiarachchi et al., 2010). Andaj, qëllimi i këtij hulumtimi ishte për të shikuar korrelacionin (lidhshmërinë) në mes të sasisë së përgjithshme të

[97] JAVA E SHKENCËS 2013 metaleve të rënda në tokë (Ni, Zn, Cu, Cr, Cd, Pb) dhe sasisë së përgjithshëm të tyre në bimë.

2. Materiali dhe metoda

Hulumtimi është realizuar në tokat bujqësore të Komunës së Drenasit. Sipas metodës së rastit (rëndom), janë marrë gjithsej 20 mostra mesatare të dheut, 10 mostra mesatare të grurit dhe 10 mostra mesatare të misrit, përgjatë tërë tokave bujqësore të Komunës së Drenasit (figura 1).

Figura 1. Lokacioni dhe vendet e marrjes së mostrave Mostrat e dheut janë marrë në thellësi 0-30 cm, përkatësisht në thellësinë e shtresës punuese, ndërsa, në të njëjtin vend janë marrë edhe mostrat e bimëve, përkatësisht organet mbitokësore të tyre. Çdo mostër mesatare (dheut dhe bimëve) është përgatitë nga 10 mostra të veçanta, të marrura në distance të ndryshme varësisht nga madhësia dhe forma e parcelës. Mostrat janë sjellë në laboratorët e Fakultetit të Bujqësisë dhe Veterinarisë, në Prishtinë, ku janë përgatitur për analizë të mëtutjeshëm, përkatësisht janë tharë dhe bluar. Mostrat pas bluarjes janë dërguar në Institutin e Shkencave të Tokës dhe Konservimit të Tokës, në Universitetin Justus Liebig, Giessen, Gjermani. Mostrat e dheut pastaj janë zbërthyer me ujë mbretëror (3 pjesë HCl dhe 1 pjesë

HNO3) në mikrovalë për zbërthim (ISO 11466 1995) , ndërsa mostrat e bimëve janë zbërthyer me HNO3 dhe H2O2, po ashtu në mikrovalë për zbërthim (S.L. Wu et al. 1997). Përcaktimi i përmbajtjes totale të metaleve të rënda është bërë me inductively coupled plasma optical emision spectrometer (ICP-OES, Varian 720ES). Për siguri të mostrave të dheut është përdor material referent i certifikuar nga “Centre for Agricultural Technology Augustenberg” (Karlsruhe, Germany), ndërsa për mostrat e bimëve, material referent i certifikuar nga WEPAL (Wageningen, Holandë). 3. Rezultatet dhe diskutimi

[98] KUMTESAT II

Në tabelën 1 janë paraqitur indekset kryesor të të dhënave statistikore për parametrat e analizuar (Zn, Pb, Cu, Ni, Cr, Cd) në mostrat e dheut dhe të bimëve. Tabela 1. Përshkrimi statistikor i parametrave kryesor të mostrave të analizuara (mg . kg-1, n=10) Tokat e kultivuara me grur Tokat e kultivuara me misër Met Mesat Mi Medi Mesat Mi Medi ali are STD n an Max are STD n an Max Dhe 0.0 0.0 u 0.08 0.15 0 0.015 0.48 0.01 0.03 0 0.00 0.08 Kash 0.0 0.0 Cd të 0.07 0.02 4 0.06 0.12 0.14 0.08 6 0.13 0.33 Kok 0.0 0.0 ërr 0.00 0.00 0 0.00 0.00 0.00 0.00 0 0.00 0.00 Dhe 219.3 182. 47. 153.8 532. 153.9 65.5 95. 136.7 315. u 9 09 87 5 59 2 5 89 1 27 Kash 1.8 1.9 Cr të 3.79 1.90 4 3.57 8.57 3.27 0.83 7 3.40 4.79 Kok 0.0 0.0 ërr 0.08 0.03 5 0.07 0.13 0.05 0.04 0 0.04 0.14 Dhe 18.2 18. 83.3 17. 32.3 u 33.65 3 76 28.25 1 24.95 5.76 10 27.61 5 Kash 2.4 5.2 12.8 Cu të 3.10 0.51 5 2.95 4.20 7.73 2.26 9 7.39 2 Kok 5.3 1.5 ërr 6.22 0.66 3 6.25 7.25 2.63 0.83 2 2.73 4.00 Dhe 232.6 192. 50. 153.5 583. 176.5 160. 63. 119.4 596. u 7 31 99 6 66 8 19 68 8 28 Kash 2.6 5.5 15.9 Ni të 5.80 2.09 5 5.81 8.99 9.51 3.99 6 8.17 3 Kok 0.7 1.3 ërr 1.39 0.44 7 1.40 1.96 2.45 1.07 1 2.29 4.34 Dhe 12.4 40. 87.1 38. 64.1 u 58.07 6 24 55.87 1 50.30 7.89 62 50.69 1 Kash 0.0 0.1 Pb të 0.35 0.33 0 0.31 1.10 0.28 0.06 6 0.28 0.38 Kok 0.0 0.0 ërr 0.00 0.00 0 0.00 0.01 0.00 0.00 0 0.00 0.00 Dhe 23.4 45. 110. 14.4 40. 82.4 u 77.12 1 72 73.68 32 59.75 1 59 59.27 8 Kash 3.9 11.7 16.7 33. 83.8 Zn të 7.16 2.56 0 6.92 6 48.59 1 09 45.83 7 Kok 24. 48.8 18. 28.2 ërr 30.19 7.35 77 26.74 9 22.32 3.44 41 21.25 2

Përveç Cr dhe Ni, të cilët kanë një variacion të përmbajtjes ku mesatarja e këtyre elementeve e kalon dukshëm medianën, elementet tjerë (Zn, Cu, Cd, Pb) kanë treguar vlera të përafërta të mesatareve dhe medianës..

[99] JAVA E SHKENCËS 2013

Metalet e rënda në tokat bujqësore të Drenasit Në tabelën 1 janë raportuar përmbajtjet e metaleve të rënda në tokat bujqësore të Drenasit. Cd në mostrat e dheut nën kulturën e grurit kanë treguar vlera deri në 0.48 mg . kg-1, me një mesatare 0.08 mg . kg-1 ndërsa në tokat nën e kulturën e misrit deri 0.08 mg . kg-1, me një mesatare prej 0.01 mg . kg-1. Krahasuar me standardet e BE për vlerat e lejuara të Cd në tokë (3 mg . kg-1, EC 1986), mostrat e analizuara janë brenda standardeve. Përmbajtja e Cr ka variruar nga 47.87 deri në 532.59 mg . kg-1 në tokat nën kulturën me grurë, me një mesatare prej 219.39 mg . kg-1 dhe median dukshëm me te ulët prej 153.85 mg . kg-1. Në mostrat e dheut nën kulturën me misër, po ashtu Cr ka treguar variacione mjaft të shprehura prej 95.89 deri 315.27 mg . kg-1, mesatarja e të cilave ka qenë 153.92 mg . kg-1 dhe median 136.71 mg . kg-1 (tabela 1). Rreth 20 % e mostrave të analizuara të dheut në tokat nën kulturën e grurit i kanë tejkaluar vlerat e lejuara sipas standardit holandez (380 mg . kg-1, Deutch list 1996), ndërsa tokat nën kulturën me misër kanë treguar vlera më të ulëta se vlera kritike. Sasia e Cu në tokë ka qenë nën pikën kritike të vlerave të lejuara sipas standardit evropian (140 mg . kg-1 , EC 1986), përkatësisht është sjell nga 18.76 deri në 83.31 mg . kg-1 në tokat nën kulturën me grurë dhe 17.10 deri 32.35 mg . kg-1 në tokat nën kulturën me misër, me një mesatare 33.65 mg . kg-1 dhe median 28.25 mg . kg-1, respektivisht 24.95 mg . kg-1 dhe median 27.61 mg . kg-1. Edhe përmbajtja e Ni ka treguar një variacion të gjërë prej 50.99 deri 583.66 mg . kg-1 në tokat nën kulturën me grurë (mesatarja 232.67 mg . kg-1 dhe median 153.56 mg . kg-1), respektivisht 63.38 deri 596.28 mg . kg-1 në tokat nën kulturën me misër (176.58 mg . kg-1 dhe median 119.48 mg . kg-1). 70% e mostrave të dheut nën kulturën e grurit dhe 90 % e mostrave të dheut nën kulturën e misrit e kanë tejkaluar pragun kritik sipas standardit të BE (75 mg . kg-1, EC 1986 ). Pb në tokat nën kulturën e grurit ka treguar vlera prej 40.24 deri në 87.11 mg . kg-1 (mesatarisht 58.07 mg . kg-1 dhe median 55.87 mg . kg-1), ndërsa në ato nën kulturën e misrit 38.62 deri 64.11 mg . kg-1 (mesatarisht 50.30 mg . kg-1 dhe median 50.69 mg . kg-1), duke mos i tejkaluar vlerat kritike sipas BE (300 mg . kg-1). Po ashtu edhe përmbajtja e Zn në mostrat e dheut të analizuara nuk e ka tejkaluar pragun kritik spas BE (300 mg . kg-1), duke u sjell nga 45.71 deri 110.32 mg . kg-1 në tokat nën kulturën e grurit (mesatarisht 77.12 mg . kg-1 dhe median 73.68 mg . kg-1), përkatësisht 40.59 deri 82.48 mg . kg-1 në tokat nën kuturën e misrit (mesatarisht 59.75 mg . kg-1 dhe median 59.27 mg . kg-1). Vlera të përmbajtjes së metaleve të rënda në disa toka te Kosovës, e kryesisht rreth burimeve te ndotjes, janë raportuar edhe nga autor tjerë. Kështu p.sh. Nannoni et al (2011) tregon për nivelin e lartë të Pb prej 53.4 deri 5536 mg . kg-1, Cd prej 0,36 deri 11,8 mg . kg-1, Cu prej 17,8 deri 134 mg . kg-1. Borgna et al (2009), Pb prej 49.9 deri 37123 mg . kg-1, Ni prej 12,3 deri 2842 mg . kg-1, Zn prej 31,7 deri 17239 mg . kg-1, Cd prej 0,37 deri 69,7 mg . kg-1, Cu prej 2 deri 563,4 mg . kg-1, Cr prej 24,9 deri 5497 mg . kg-1, Elezi & Jusufi (1996), Pb prej 235 deri 7500 mg . kg-1, Zn prej 150 deri 7000 mg . kg-1. Metalet e rënda në bimë

Siç shihet nga tabela 1, në të cilën po ashtu janë raportuar vlerat e përmbajtjes së metaleve të rënda në bimë, nuk ka ndonjë dallueshmëri ndërmjet mesatareve dhe medianës. Cd në kokrrën e grurit dhe misrit nuk është konstatuar fare, ndërsa në

[100]

KUMTESAT II kashtë ka treguar vlera të ulta nga 0.04 deri 0.12 mg . kg-1 (mesatarisht 0.07 mg . kg-1), përkatësisht nga 0.06 deri 0.33 mg . kg-1 (mesatarisht 0.14 mg . kg-1) në kashtën e misrit. Përmbajtja e Cr ka varruar nga 1.84 deri 8.57 mg . kg-1 (mesatarisht 3.79 mg . kg-1) në kashtë, përkatësisht 0.05 deri 0.13 mg . kg-1 (mesatarisht 0.08 mg . kg-1) në kokërr të grurit. Po thuajse vlera të ngjashme të Cr ka pasur edhe në bimën e misrit, duke u sjell nga 1.97 deri 4.79 mg . kg-1 (mesatarisht 3.27 mg . kg-1) në kashtë dhe 0.00 deri 0.14 mg . kg-1 (mesatarisht 0.05 mg . kg-1) në kokrrën e misrit. Përmbajtja e Cu në kokërr të grurit ka qenë dukshëm më e lartë se sa në kashtë, duke varruar nga 5.33 deri 7.25 mg . kg-1 me një mesatare 6.22 mg . kg-1, krahasuar me kashtën nga 2.45 deri 4.20 mg . kg-1 apo mesatarisht 3.10 mg . kg-1. Ndërkaq, në bimën e misrit sasi më e madhe është deponuar në kashte me një mesatare prej 7.73 mg . kg-1 (prej 5.29 deri 12.82 mg . kg-1) krahasuar me kokrrën qe ka treguar një mesatare 2.63 mg . kg-1 (prej 1.52 deri 4.00 mg . kg-1). Ni po ashtu ka treguar variacione duke u dislokuar në sasi më të mëdha në kashtë se sa në kokërr të bimëve. Përmbajtja e tij në kashtë është sjell nga 2.65 deri 8.99 mg . kg-1 (mesatarisht 5.80 mg . kg-1) te gruri dhe 5.56 deri 15.93 mg . kg-1 (mesatarisht 9.51 mg . kg-1) te misri, ndërsa në kokërr nga 0.77 deri 1.96 mg . kg-1 (mesatarisht 1.39 mg . kg-1), respektivisht 1.31 deri 4.34 mg . kg-1 (mesatarisht 2.45 mg . kg-1) në kokrrën e misrit. Në kokërr të bimëve fare nuk është konstatuar Pb, ndërkaq sasia e tij në kashtën e grurit është sjell mesatarisht 0.35 mg . kg-1 (deri në 1.10 mg . kg- 1), respektivisht 0.28 mg . kg-1 (0.16 deri 0.38 mg . kg-1) në kashtën e misrit. Zn ngjashëm me Cu ka treguar përmbajtje në kokërr të grurit më të lartë se sa në kashtë, duke varruar nga 24.77 deri 48.89 mg . kg-1 me një mesatare 30.19 mg . kg-1, krahasuar me kashtën nga 3.90 deri 11.76 mg . kg-1 apo mesatarisht 7.16 mg . kg-1. Ndërkaq, në bimën e misrit sasi më e madhe është deponuar në kashte me një mesatare prej 48.59 mg . kg-1 (prej 33.09 deri 83.87 mg . kg-1) krahasuar me kokrrën qe ka treguar një mesatare 22.32 mg . kg-1 (prej 18.41 deri 28.22 mg . kg-1).

Korrelacioni ndërmjet metaleve të rënda në tokat dhe bimë

Në tabelën 2 është paraqitur korrelacioni ndërmjet sasisë së metaleve të rënda në tokë dhe sasisë së tyre në kashtë dhe kokërr të bimëve. Në bazë të rezultateve të paraqitura dhe analizës së korrelacionit, shumica e metaleve nuk kanë treguar korrelacion. Tabela 2. Korrelacioni ndërmjet parametrave të analizuar në mostrat e dheut dhe organet bimore Tokat e kultivuara me grur Tokat e kultivuara me misër Metali Kashtë Kokërr Kashtë Kokërr Cd Dheu 0.322 - -0.303 - Cr Dheu -0.099 -0.117 -0.181 0.600 Cu Dheu -0.275 -0.031 0.059 0.017 Ni Dheu -0.272 -0.184 -0.060 0.619 Pb Dheu 0.658 -0.073 -0.263 - Zn Dheu 0.139 -0.020 -0.609 -0.193

[101] JAVA E SHKENCËS 2013

Megjithatë, disa metale kane treguar korrelacion, kështu Ni ka treguar korrelacion te lartë r=0.619 ndërmjet sasisë së tij në tokë dhe kokërr të misrit por edhe tek kashta dhe gruri. Korrelacion të njëjtë ka treguar edhe Cr me koeficient te korrelacionit r=0.6. Ndërsa Pb ka treguar korrelacion më të lartë, ndërmjet sasisë së tij në tokë dhe kashtë të grurit (r=0.658), kurse Zn ka treguar korrelacion negativ ndërmjet sasisë në tokë dhe në kashtë të misrit (r=-0.609). Metalet tjera nuk kane treguar korrelacion. Në garfikonin 1 a dhe b është paraqitur shpërndarja e metaleve në bimë.

100% 80% 60% 40% 20% 0% Cd Cr Cu NiPbZn

Kashtë Kokërr

100% 80% 60% 40% 20% 0% Cd Cr Cu Ni Pb Zn

Kashtë Kokërr

Grafikoni 1. Shpërndarja e metaleve të rënda në organe të bimëve (%), a) grur, b) misër

Siç shihet nga grafikoni, përjashtimisht Cu dhe Zn në kokrrën e grurit, përqindja më e madhe e sasisë së metaleve gjendet në kashtë krahasuar me kokrrën. Ndërkaq Cu dhe Zn gjenden më shumë në kokërr se sa në kashtë të grurit (rreth 70 %, përkatësisht 80%). 100 % e sasisë së Cd dhe Pb është gjetur në kashtë. Po ashtu mbi 80% e Cr është gjetur në kashtë, ndërsa Ni rreth 80% .

[102]

KUMTESAT II

4. Përfundime

Bazuar në rezultatet e paraqitura mund të përfundojmë se sasia e përgjithshme e Ni dhe Cr në tokat bujqësore të Drenasit është mjaft e lartë duke i tejkaluar normat sipas standardeve te BE. Megjithatë niveli i tyre në bimë është mjaft i ulët e sidomos në kokërr të bimëve. Metalet tjera janë sjell nën vlerat e lejuara sipas standardeve te BE. Sasia e metaleve të rënda në bimë ka qenë e ulët dhe ajo kryesisht është dislokuar në kashtë (përjashtimisht Cu dhe Zn në grur) të bimëve. Nuk është vërejtur ndonjë korrelacion shumë i lartë ndërmjet sasisë së metaleve të rënda në tokë dhe atyre në bimë.

Referecat: Borgna, L., Di Lella, L.A., Nannoni, F., Pisani, A., Pizzetti, E., Protano, G., Riccobono, F., Rossi, S. (2009): The high contents of lead in soils of northern Kosovo, Journal of Geochemical Exploration, 137-146. Council directive 86/278/EEC of 12 June 1986 on the protection of the environment, and in particular of the soil, when sewage sludge is used in agriculture. DIN 11466 (1995): Soil quality – Extraction of trace elements soluble in aqua regia. Deutsches Institut für Normung, Beuth Verlag GmbH, Berlin. Dutch list, (1996): The Ministry of Housing, Spatial Planning and Environment, Department of Soil Protection (625), Netherlands. Elezi, Xh. & Jusufi, S., (1996): Contamination level of soil with heavy metals in the area of Mitrovica and Prishtina, Environmental letters (Special Issue): 25-28, Prishtine. Hettiarachchi, G. M., Martin, S., Rae, A., Defoe, P., Presely, D. and Pierzysnki, G. M. 2010. Gardening on Brownfields Sites: Evaluating trace element transfer from soil to plants and their transformations in soils, 19th World Congress of Soil Science, Soil Solutions for a Changing World, 1 – 6 August 2010, Brisbane, Australia. Published on DVD. Nannoni, F., Protano, G., Riccobono, F. (2011): Fractionation and geochemical mobility of heavy elements in soils of a mining area in northern Kosovo, Geoderma, 161, 63-73. S.L. Wu, X.B. Feng, A. Wittmeier, Microwave digestion of plant and grain reference materials in nitric acid or a mixture of nitric acid and hydrogen peroxide for the determination of multi-elements by inductively coupled mass spectrometry, J. Anal. At. Spectrom. 12 (1997) 797–806.

[103] JAVA E SHKENCËS 2013

[104] KUMTESAT II

Ing.Valmire Havolli1, Ing.Florinda Nurqaj1), Mr.sc Defrime Berisha1), Ing.Valon Sadiku1), Ing.Bujar Neziraj1: VLERESIMI LABORATORIK I NGJYRES,AROMES DHE IDHTESISE SE SHAFRONIT TE KULTIVUAR NË KOSOVE Kosovo Institute of Agriculture

Abstrakt Në mënyrë ideale, mbjelljen e shafran në fusha të reja është një çështje kyçe për zgjidhjen e shume pyetjeve te fermerëve dhe ky artikull është një kontribute për marrjen e informacioneve të nevojshme për cilësinë e shafranit në Kosovë, pra synimi i punës ishte për te përcaktuar se cilës kategori i takon shafrani . Kultura bujqësore e shafranit, e cila deri më tash ka qenë shumë pak e njohur në vendin tonë, ka filluar të kultivohet në masë të madhe nga shumë fermerë kosovarë, Kosova është njëra nga vendet që prodhon shafran të një cilësie mjaft të lartë. Shafrani vlerësohet përmes përcaktimit laboratorik të absorbimit 1% te crocin-es (ngjyrë) ne 440 nm, picrocrocin-es (shije) ne 257 nm , dhe safranal-it (aromë) ne 330 nm .Këta parametra te shafranit te prodhuar për here të pare në Kosovë janë përcaktuar me metodën spektrofotometrike nga tretësira ujore 0.005 % . Mostrat e njëjte janë dërguar edhe laboratorët ne Maroco , France për analiza krahasuese . Kategorizimi i cilësisë se shafranit behet me standardet ndërkombëtare ,ne katër kategori(I,II,III dhe IV) ne baze te vlerave te absorbimit 1% te ngjyrës ne tri gjatësi valore (ISO3632-2) dhe hirit të patretshëm ne acid (ISO 930) Rezultatet e fituara ne dy laboratorë IBK-Kosove dhe ne Maroco treguan se të gjitha mostrat e analizuara i takojnë kategorisë se pare dhe se Kosova është një vend adekuat për kultivimin e kësaj ereze. Fjalet kyqe:Shafran,ISO

Hyrje Kultivimi i shafranit në fusha të reja është një nga faktorët që kontribuojnë në zhvillimi i shafranit ose në sasi dhe / ose të cilësisë. Shafran është i njohur si një kulture e shtrenjt si rezultat i kostove të punës,ku cdo lule duhet te mbledhet me dore dhe nivelit te prodhimit në mbarë botën. Origjina e termit shafran nuk eshte mjaft e njohur ,fjala shafran ka ngjashmëri ne gjuhe te ndryshme si psh:zafaran(arabisht),safranum(latinisht),saffron(anglisht),safron(frëngjisht).

[105] JAVA E SHKENCËS 2013

Ne arabisht ,fjala shafran d.m.th e verdh,gje qe besohet qe ka mundesi te jete edhe orgjina e emrit shafran.Termi shafran eshte njera nga fjalet me ngjashmëri ne gjuhe te ndryshme dhe kjo ka provuar se sa e vjeter eshte përdorimi i kësaj erëze.

Materiali dhe metodat Shafroni bluhet Thereafter, they were kept in afreezer (-20 °C) before use for further experiments. Saffron stigmas (1 g and three replicates of each sample) were placed in an oven (100 °C) and keep for 16 h. Thereafter samples were cool down in desiccators. After reach to room temperature, weigh the samples precisely. The moisture and volatile matter content, WMV, calculated as apercentage of the initial sample as follows: WMV= 00 4100mm m % (Equation1) Where m0 is the mass (in gram) of the sample and m4 is the mass (in gram) of dryresidue. Each value of moisture and volatile content was averaged of three replicates of each saffron sample. Characteristics of saffron- ISO/TS 3632-2:2003.

The main characteristics of saffron were determined in terms of picrocrocin, safranal and crocin content using a UV/VIS spectrophotometer (Beckman DU-640, USA). By direct reading of absorbance, the bitterness ( E nm cm 1% 2571 , maximum absorbance of picrocrocin), the aromatic strength (E nm cm 1% 330 1 , maximum absorbance of safranal), and the colouring strength (2 E nm cm 1% 4401 , maximum absorbance of crocin) were obtained according to ISO/TS 3632-2. Each value of 1%1cm E can be calculated as below:(100 )1% 100001 m H E D cm (Equation 2) Where D is a specific absorbance, m defined as mass of saffron sample in gram and H is moisture and volatile content of the sample, expressed as a mass fraction. A 1cm quartz cell was used as the sampling unit in the spectrophotometer. Each value was the average of three replicates.

The spice is characterised by its bitter taste, its aroma ad fundamentally by its pigmentation capacity. There are 3 components that, to a large extent, are responsible for these characteristics:the bitter tasting picrocrocin, the safranal that provides the aroma, and the crocin its distinctivecolour.

5. Quality and standardisation Since 1980, there has been a quality standard for saffron, ISO/TS 3632, to classify the product andprovide information to industrialists and consumers. That ISO standard was developed with collaboration by the company Safinter, S.A.and shows the commitment to quality the company has always had.

[106]

KUMTESAT II

Standard ISO/TS 3632 was updated in 2003,giving rise to the present standard for the quality of the product. This standard is applicable to the 2 types of saffron it trades, filament saffron and ground or powder saffron. The standard classifies the saffron in 3 categories, mainly based on the physicalchemical characteristics that are shown in the table n.1. In addition to classifying the saffron in these 3 categories, the standard also specifies the Photograph 4. Saffron “Monda” (stripping) in LaMancha © Safinter, S.A. Photograph 5. Formation of Crocin

[107] JAVA E SHKENCËS 2013

[108]

KUMTESAT II

Vehbi Neziri1, Ramadan Dervishi2, Blerim Rexha1: KRAHASIMI I ALGORITMEVE SIMULATED ANNEALING DHE HILL CLIMBING PËR PROBLEMIN TSP

Përmbledhje Problemi TSP (Travelling Salesman Person) është i njohur si problem NP i vështirë (non-deterministic polynomial-time) dhe për këtë arsye algoritmet janë të detyruara të japin një zgjidhje optimale brenda një kohe të arsyeshme. Qëllimi i TSP është të përcaktojë ose gjejë ciklin më të shkurtër të ashtuquajtur cikli i Hamiltonit a rrugën më të shkurtër duke kaluar nëpër të gjitha nyjat në një graf me n nyje. Problemi njihet edhe kur një agjent tregtar duhet të vizitojë një sërë të qyteteve në mënyrë të tillë që të përshkojë të gjitha qytetet duke shpenzuar sa më pak para, e kjo do të ishte e mundur duke gjetur rrugën më të shkurtër. Punimi analizon problemin TSP duke përdorur algoritmet Simulated Annealing dhe Hill Climbing për numër të ndryshueshëm të nyjave a qyteteve në rastin kur në mes qyteteve ekziston vetëm një rrugë. Në fund janë dhënë krahasimet dhe përparësitë e njërit algoritëm ndaj algoritmit tjetër si në aspektin kohor e po ashtu edhe në aspektin e numrit të pikave që duhen vizituar.

Fjalë çelës: TSP, Simulated Annealing, Hill Climbing, problemi, krahasimi, Hamilton. Key words: TSP, Simulated Annealing, Hill Climbing, problem, comparing, Hamilton.

1. Hyrje Në matematikë, informatikë dhe në shumë shkenca tjera, algoritmet përshkruhen si metoda efektive për zgjidhjen problemeve duke përdorur një rend të caktuar të udhëzimeve. Algoritmet janë përdorur për llogaritjen, përpunimin e të dhënave, si dhe shumë fusha të tjera. Çdo algoritëm është një listë e udhëzimeve e përcaktuar mirë për përfundimin e një detyre të caktuar. Pra algoritmi paraqet një procedurë llogaritëse të definuar mirë e cila merr disa vlera ose bashkësi vlerash si hyrje dhe nxjerr disa vlera ose bashkësi vlerash si dalje. Kështu një algoritëm paraqet një varg ose sekuencë të hapave llogaritës që transformojnë hyrjen në dalje. Problemi TSP është NP-i vështirë dhe për këtë arsye, algoritmet janë të detyruara të japin zgjidhje të kënaqshme brenda

[109] JAVA E SHKENCËS 2013 një kohe të arsyeshme. Problemi udhëtimit të shitësit (TSP) është për të gjetur rrugën për një shitës që fillon nga një vend i caktuar, viziton një sërë të caktuar të qyteteve dhe kthehet në vendin origjinal nga është nisur në mënyrë të tillë që distanca totale e udhëtimit të jetë minimale dhe çdo qytet të vizitohet saktësisht vetëm një herë. Në përgjithësi TSP përfshin dy forma të ndryshme TSP simetrike dhe TSP asimetrike. Forma simetrike njihet edhe si STSP dhe ka vetëm një rrugë ndërmjet dy të qyteteve apo pikave më të afërme. P.sh distanca ndërmjet qytetit Drenas dhe Prishtinë është e barabartë me distancën ndërmjet qytetit Prishtinë dhe Drenas. Forma asimetrike ATSP nuk është sikurse tek forma simetrike por këtu mund të ketë dy rrugë nga qyteti A në B dhe nga B në A që mund të jenë me distanca të ndryshme. Numri i rrugëve të mundshme për n qytete tek ATSP është (n-1)!, kurse tek STSP është (n-1)!/2. Matematikani Halton e prezantoi ketë problem në formë argëtuese me lidhëset e këpucëve Ai e shpjegoi kështu ë1]: Nëse A0, A1, A2....An dhe B0, B1, B2.....Bn janë vrimat e këpucëve siç shihen në figurën e mëposhtme.

Figura 1: Vrimat e këpucëve

Një rrugë e mundshme është të nisemi nga A0 tek B0 dhe pastaj A1 tek B1, pra nga Ai tek Bi dhe në fund qarku mbyllet duke lëvizur nga Bn tek A0. Kjo mund te prezantohet si çifte e renditur (,) e dy permutacioneve dhe nga ë0,1,2,3…n]. dhe re prezantojnë lidhëse unike .

2. Problemi TSP Siç u cek edhe më herët shpesh paraqitet nevoja që të gjendet rruga më e shkurtër në mes dy qyteteve apo pikave të ndryshme (Vi, Vj). Pra duhet të llogaritet një matricë e rendit n x n ashtu që të gjitha çiftet (vi, vj), distanca dist ëi]ëj] të përmbajë gjatësinë e një rrugë më të shkurtër nga vi në vj. Ekzistojnë lloje të ndryshme të problemeve të ashtuquajtura TSP të cilat janë bazuar në probleme të ndryshme nga jeta reale, por në këtë punim trajtohet m-salesman TSP ë2] tek i cili supozohet se shitësi është i vendosur në nyjën 1 të grafit G. Duke filluar nga nyja 1 secili shitës viziton një grup të nyjave (qyteteve) saktësisht vetëm një herë dhe kthehet në nyjën 1 (qytetin e parë). Interesi është që të gjinden pjesët e rrugëve për secilin shitës dhe distanca totale për të gjithë shitësit. Megjithatë problemi mund të gjeneralizohet dhe mund të përdoret në shumë fusha si për identifikimin e gjeneve të njeriut, për gjetjen e rrugës më të shkurtër

[110]

KUMTESAT II në internet, për makinat e kërkimit në mënyrë që të gjenden me shpejtësi dhe me saktësi të dhënat e kërkuara, si dhe në shumë fusha tjera.

2.1 Organizimi i të dhënave Të dhënat janë organizuar në mënyrë tabelare që të sigurohet qasje dhe modifikim i lehtë në to. Një organizimin i ngjashëm është bërë edhe në ë3]. Preja e shtyllës dhe rreshtit jep distance në mes dy pikave të caktuara.

2.2 Algoritmi Simulated Annealing Ky algoritëm bazohet në proceset termodinamike. Për të zhvilluar kristalin (prodhuar metalin) materiali nxehet deri ne pikën e shkrirjes dhe me pas fillohet të ftohet ë4]. Kjo ftohje nuk bëhet në mënyrë të shpejtë sepse mund të krijohen disa struktura të këqija.

Figura 2: Simulated Annealing

Qëllimi i këtij algoritmi është që të gjendet distanca minimale duke kaluar të gjitha rrugët, pra kjo bëhet përmes formulës min Σ dist(x,y). Algoritmi kontrollon nëse distanca e rrugës së re është më e vogël se rruga aktuale. Nëse po, algoritmi rrugën e re e ruan si rrugë aktuale Vc=Vn dhe vazhdon të gjenerojë rrugën tjetër derisa temperatura të ftohet, e cila ftohet për Δt, përndryshe përzgjidhet rruga tjetër sipas gjasës Exp(-Δt/T) e cila quhet edhe shprehja e Boltzmanit.

2.3 Algoritmi Hill Climbing

[111] JAVA E SHKENCËS 2013

Hill Climbing është një teknikë e optimizimit matematikor e cila i takon familjes ‘local search’. Është relativisht e thjeshtë për ta zbatuar dhe shpesh herë ky algoritëm ofron zgjidhje më të mira se shumë algoritme tjera.

Figura 3: Hill Climbing

Algoritmi fillon me një zgjidhje të rastit, dhe në mënyrë të përsëritur bën ndryshime të vogla për zgjidhje më të miraë5]ë6]. Zgjidhja aktuale mund të ofrohet zgjidhjes optimale, por nuk garantohet se ajo mund të jetë zgjidhja më e mirë sepse algoritmi mund të bllokohet në një kodër dhe mos të arrijë kurë në pikën më të lartë siç shihet edhe nga figura 3. Problemi kryesor i këtij algoritmi është se nuk garanton gjetjen e zgjidhjes më të mirëë7]. Paramendoni se ju jeni në Alpe dhe doni të gjeni majën më të lartë. Ju jeni lëshuar atje me parashutë, por ku jeni lëshuar ka mjegull të dendur. Duke lëvizur lart mund të vini në një pikë ku nuk mund të shkoni më lart dhe ju mendoni se keni arritur majën më të lartë. Mirëpo nuk është domosdoshmërisht kështu sepse rreth jush mund të ketë shumë kodra më të larta se aty ku jeni ngjitur, por nuk shihen nga mjegulla. Pra kur arrijmë në një pozicion ku nuk ka fqinjë më të mirë, kjo nuk është një garanci që ne kemi gjetur zgjidhjen më të mirë. Në fakt ajo mund të jetë një nga zgjidhjet më të këqija. Një zgjidhje për këtë problem është që të ketë sa më shumë raste kur do të gjenerohet një gjendje e re dhe më pas ajo zgjidhje të vlerësohet.

3. Krahasimi i rezultateve Të dy algoritmet janë ekzekutuar në ambient punues të njëjtë. Figura 4 paraqet aspektin e shfrytëzimit të memories nga të dy algoritmet për numër të ndryshëm të qyteteve.

[112]

KUMTESAT II

Figura 4 . Shfrytëzimi i memories

Më poshtë është dhënë krahasimi i algoritmeve në aspektin kohor duke paraqitur se sa shpejtë algoritmet kanë kthyer një zgjidhje të kënaqshme brenda një kohe të caktuar. Nga grafiku shihet qartë se algoritmi Simulated Annealing është më i shpejtë sesa algoritmi Hill Climbing. Deri afër rendit 100 x 100 diferenca e kohës nuk është shumë e madhe por pas kësaj HC fillon të rritet pothuajse sipas funksionit n2.

Figura 5. Zgjidhja optimale në aspektin kohor

[113] JAVA E SHKENCËS 2013

4. Përfundim Pothuajse të dyja algoritmet për këtë lloj të problemit japin rezultate të njëjta. Koha e kthimit të rrugës më të shkurtër tek algoritmi Hill Climbing rritet në mënyrë eksponenciale. Algoritmi Hill Climbing bëhet më i ngadaltë kundrejt Simulated Annealing me rritjen e numrit të pikave.

Referencat ë1]. HALTON, J. H. (a.d.). The shoelace problem. The University of North Carolina. ë2]. Gregory Gutin, A. P. (a.d.). The Traveling Salesman Problem and Its Variations. Boston/Dordrecht/London: Kluwer Academic Publishers. ë3]. AVNI REXHEPI, A.D, A.M (2012). Solving TSP using Genetic Algorithms - Case of Kosovo. Europian Computing Conference ECC '12. Prague ë4]. ARAVIND SESHADRI, Simulated Annealing for Traveling Salesman Problem ë5]. Fogel, Z. M. (2004). How to Solve It: Modern Heuristics. Springer. ë6]. Manju Sharma, Girdhar Gopal, Hill Climbing Based Hybrid Crossover in Genetic Algorithms ë7]. Stuart Russell, P. N. (a.d.). Artificial Intelligence A Modern Approach . New Jersey: Prentice Hall.

[114]

KUMTESAT II

Adnan Maxhuni, Agni Dika, Dren Imeraj: ALGORITME PËR MINIMIZIMIN E EFEKTIT TË DISKONTINUITETIT GJATË BASHKIMIT TË SINJALEVE TË NJËSIVE ELEMENTARE AKUSTIKE NË PROCESIN E GJENERIMIT TË TË FOLURIT

Recensentë Prof. Asoc. Dr. Blerim Rexha Prof. Asoc. Dr. Lule Ahmedi

Abstrakti Idetë për gjenerimin artificial të të folurit janë shumë të hershme. Përpjekjet e para janë të formave të ndryshme, duke filluar nga ato mekanike të shumë shekujve më parë, e deri te zgjidhjet softuerike të dekadave të fundit. Sistemet bashkëkohore që bëjnë shndërrimin e tekstit në të folur njihen si TTS (Text-to-Speech). Synimi final i një sintetizuesi të të folurit nga teksti i shkruar është ‘aftësia’ që të lexojë çfarëdo teksti, të shtypur nga ndonjë operator apo të skanuar dhe të identifikuar nga ndonjë sistem optik për njohje të tekstit. Leximi duhet të jetë i kuptueshëm dhe i natyrshëm. Një sintetizues i të folurit përmban pjesën për analizën gjuhësore (NLP – Natural Language Processing) dhe pjesën për përpunim digjital të sinjalit (DSP – Digital Signal Processing). Gjuha shqipe, si një gjuhë e veçantë në familjen e gjuhëve indoeuropiane, me specifikat e veta në të shkruar dhe në të lexuar dallon shumë nga gjuhët e mëdha (anglishtja, gjermanishtja) dhe modelet tashmë gati se të përfunduara për këto gjuhë nuk mund të përdoren për shndërrimin e teksteve shqipe. Rrugët për realizimin e sintezës së të folurit nga tekstet e shkruara janë të shumta. Rruga jonë e përvetësuar për ndërtimin e modelit të sistemit për shndërrim të teksteve në të folur është metoda vargëzuese (Concatenation Synthesis). Kjo teknikë bazohet në incizimin paraprak të tekstit. Nga ky tekst prehen segmentet akustike dhe ruhen në një databazë. Pastaj, ndërtohet aplikacioni i cili nga këto segmente akustike, me ngjitjen (bashkimin) e tyre formon fjalët dhe fjalitë. Gjatë bashkimit të sekuencave, për shkak të dallimeve (sidomos në amplitudat e tyre) paraqiten disa probleme, sidomos në shkëputje në intonacion. Në këtë punim kemi paraqitur një algoritëm për të minimizuar efektin e shkëputjes gjatë bashkimit të segmenteve akustike. Fjalët kyçe: Algoritmi, TTS, Overlap-Add, PSOLA, Sekuenca, Pseudokodi.

[115] JAVA E SHKENCËS 2013

1. Efekti i diskontinuitetit gjatë bashkimit të segmenteve akustike Bashkimi i thjeshtë i dy sekuencave akustike më qëllim të formimit të fjalëve shkakton shkëputje (diskontinuitet) që e bëjnë të folurin e gjeneruar të jetë jo shumë i kuptueshëm dhe sidomos jonatyral. Zëri që gjenerohet në këtë mënyrë njihet si zë metalik dhe me ndërprerje. Për këto arsye kemi zhvilluar një grup algoritmesh me qëllim që këto probleme të minimizohen. Nuk ka një algoritëm të vetëm me të cilin do të zgjidheshin të gjitha këto probleme. Në këtë pjesë kemi trajtuar problemin e ndryshimit në amplituda që shkaktohet gjatë ribashkimit të sekuncave zanore të ruajtura në bazën e të dhënave. Rasti i parë është kur pas përfundimit të sekuencës ka një pushim (sekuenca në fund të fjalës). Në këto raste, sekuenca duhet të ulet në mënyrë graduale. Ndryshimi i amplitudës duhet të jetë linear dhe të ketë një periudhë të caktuar të ndryshimit. Rasti tjetër është lidhja e dy sekuencave (në mes të fjalës). Në shumicën e rasteve, amplitudat e sekuencave nuk përputhen. Ky problem zbutet në dy rrugë: përmes barazimit të amplitudave apo përmes uljes graduale të amplitudës deri në një nivel. Algoritmi për zbutjen e efektit të bashkimit duke ndryshuar në mënyrë graduale rënjen e amplitudës së fonemës në fund të fjalës, mund të bëhet duke i shumëzuar mostrat e sekuencës me një konstantë. Në rastin e rritjes së amplitudës nga vlera zero deri te vlera e saj maksimale, apo e zvogëlimit nga vlera e saj e plotë në zero, kjo vlerë konstante merr vlerat nga 0 në 1, përkatësisht nga 1 në 0. Meqë periudha e ndryshimit dhe pika e fillimit|mbarimit merren si parametra, atëherë shprehja për ndryshimin e amplitudës duhet të jetë në varshmëri nga to. Për shkak se kërkesa është që ndryshimi të jetë linear, së pari duhet caktuar një konstantë Δz (konstantën e linearitetit) e cila tregon ndryshimin e amplitudës brenda njësisë së kohës (në mes të mostrave), ashtu siç shihet në Fig.1.

Pseudokodi sipas të cilit kryen veprimet e spjeguara më lartë, pra ngritja e amplitudës nga zero deri në vlerën e plotë (maksimale) të saj do të duket si në Fig.2.

[116] KUMTESAT II

Pas ekzekutimit të këtij algoritmi, vlerat në vektorin mostraë] do të modulohen ashtu që në mënyrë graduale t'i arrijnë vlerat maksimale të amplitudës. Vlerat t_fillimit dhe t_ndryshimit janë vlera hyrëse të algoritmit. Në mënyrë analoge bëhet edhe zvogëlimi gradual i amplitudës, ashtu siç shihet në Fig. 3.

Pseudokodi i algoritmit për zvogëlimin e amplitudës deri në vlerën zero është paraqitur në Fig.4.

Algoritmet e mësipërme mund të aplikohen në dy mënyra. Mënyra e parë është aplikimi i algoritmit pas konstruktimit të sekuencës. Në këtë rast, sekuenca konstruktohet duke kopjuar mostrat nga baza e të dhënave e sekuencave dhe pastaj aplikohet algoritmi për ndryshimin e amplitudës. Kjo mënyrë është e përshtatshme në rastet kur ndyshimi i amplitudës duhet të aplikohet në mes të sekuencës së kopjuar nga baza e sekuencave. Kurse mënyra e dytë është aplikimi i ndryshimit gjatë kopjimit të sekuencës. Kjo metodë e shkurton kohën e ekzekutimit të algoritmit, pasi që për ta aplikuar ndryshimin, e përdorë ciklin e kopjimit të sekuencës. Në varësi nga rasti i përdorimit, njëra apo tjetra metodë mund të tregohet më efektive. Për testimin e algoritmit kemi marrë sekuencën për shkronjën 'e' te fjala 'teksti'. Te kjo fjalë, pas shkronjës 'e' duhet të ketë një pauzë dhe pastaj të vazhdohet me pjesën tjetër. Me qenë se sekuenca e shkronjës 'e' nuk përfundon gradualisht, atëherë duhet të aplikohet algoritmi për zvogëlimin gradual të amplitudës. Në Fig.5 është treguar dukja e sinjalit të shkronjës 'e' para dhe pas aplikimit të algoritmit për zvogëlimin e amplitudës.

Në pjesën e djathtë të Fig.5 shihet se të gjitha pikat e sekuencës (jo vetëm amplitudat) janë ulur gradualisht. Në të vërtetë kjo (shuarja graduale e sekuencës), është edhe

[117] JAVA E SHKENCËS 2013 qëllimi i këtij algoritmi. Gjithashtu mund të vërehet edhe pika e fillimit të ndryshimit të amplitudës e cila është dhënë si parametër. Këtu, zvogëlimi i amplitudës ka filluar 2000 mostra para përfundimit të sekuencës. Në algoritmet për kopjimin e sekuencës dhe Overlap-in është përdorur vektori mostratë]. Ky vektor përmban mostrat për sekuencën në fjalë. Meqë algoritmet e definuara në këtë pjesë aplikojnë teknika PCM, secila mostër tregon amplitudën e sekuencës në një çast të caktuar. Te teknika PCM, mostrat janë njëlloj të larguara nga njëra tjetra, sepse ekziston një frekuencë e mostrimit. Secila mostër është një vlerë numerike që paraqet vlerën momentale të amplitudës. Nëse në një sekuencë përdoret teknika PCM me 16 bita për mostër, vlerat e amplitudave mund të jenë në intervalin ë-32 768; 32 767]. Duke ndryshuar vlerat (madhësitë) e mostrave, bëhet ndryshimi i formës së sekuencës. 2. Algoritmi për barazimin e amplitudave Gjatë bashkimit së sekuencave në mënyrë të vazhdueshme (p.sh. kalimi nga 'e' në 'ek'), zakonisht paraqitet problemi i diferencës në amplituda, gjë që grafikisht është treguar në Fig.6.

Meqë incizimet bëhen në kohë të ndryshme, është e natyrshme që amplitudat të dallojnë nga sekuenca në sekuencë, edhe pse forma e tyre valore është pothuajse identike. Ndryshimet e shpejta në amplitudë krijojnë efekte të dëmshme në kuptueshmërinë dhe natyralitetin e të folurit. Për eleminimin e këtij ndryshimi amplitudash, kemi bërë përpjekje që ta barazojmë energjinë e periodave të sekuencës B (E2) me energjinë e periodave të sekunecës A (E1). Pasi që format valore të të dy sekuencave janë shumë të përafërta (por dallojnë për nga amplituda), atëherë mund të themi se sekuenca A mund të përshkruhet me a.f(x), ndërsa sekuenca B me funksionin b.f(x). Në këtë mënyrë, barazia për energjinë e një sinjali diskret për sekuencat A dhe B do të jetë:

0 Nn 0 Nn 1 2 1 2 E1   naf |][| E2   nbf |][| …………….. (1) N nn 0 N nn 0 Barazitë (1) mund t’i zgjërojmë më tutje:

0Nn 0 Nn 0Nn 0Nn 1 2 1 2 2 1 2 22 1 2 E1  naf |][|   nfa |][|||   |][| anfa  nf |][| N nn 0 N nn 0 N nn 0 N nn 0

[118]

KUMTESAT II

0Nn 0 Nn 0Nn 0 Nn 1 2 1 2 2 1 2 22 1 2 E2  nbf |][|   nfb |][|||   |][| bnfb  nf |][| N nn 0 N nn 0 N nn 0 N nn 0 ...(2) Nëse nga barazia e fundit gjejmë raportin e energjive të sekuencave A dhe B do të kemi: 1 0 Nn a 2 nf |][| 2  2 E N nn a a E 1  0    1 ……… (3) E 1 0 Nn b 2 b E 2 b 2  nf |][| 2 2 N nn 0 Për ta provuar vlefshmërinë e barazisë (3) le të zëvendësojmë vlerën a në barazinë (1) E me  ba 1 : E2

0Nn 0Nn 0Nn 1 2 1 E1 2 E1 1 2 E1 E1  naf |][|   b nf |][|   nbf |][|  EE 12 N nn 0 N nn 0 E2 2 NE nn 0 E2

Meqë jemi duke kërkuar një mënyrë se si t’i barazojmë amplitudat e sekuencave, në vazhdim kemi paraqitur se si mund ta përdorim barazinë (3). Nëse secilën mostër të E sekuencës B e shumëzojmë me 1 , atëherë sekuenca B (b.f(x)) do të shndërrohet në E2 E 1 xbf )( , që nga (3) mund të shkruhet: E2 E a 1 xbf  xafxbf )()()( ………………………………………………… E2 b (4) E Pra, nëse secilën mostër të sekuencës B e shumëzojmë me 1 , sekuenca B do të E2 ketë amplituda të barabarta me sekuencën A. Për ta implementuar algoritmin për barazimin e amplitudave është e nevojshme që të dihen disa parametra që kanë të bëjnë me sekuencat. Parametri më i rëndësishëm është gjatësia e periodës, e cila duhet të jetë e saktë, në mënyrë që të bëhet normalizimi i saktë. Sipas algoritmit, fillimisht duhet të llogariten energjitë e periodave të të dy sekuencave që bashkohen. Pastaj, secila mostër e sekuencës së dytë duhet të shumëzohet me rrënjën katrore të herësit të energjive. Parametrat hyrës të algoritmit për noramalizim janë: PikaBashkimi Pika ku bashkohen të dy sekuencat

[119] JAVA E SHKENCËS 2013

GjatesiaPerioda1 Gjatësia e periodës së fundit të sekuencës së parë GjatesiaPerioda2 Gjatësia e periodës së parë të sekuencës së dytë GjatesiaSekuenca2 Gjatësia totale e sekuencës së dytë Në Fig.7 është paraqitur algoritmin përmes së cilit barazohen amplitudat pas bashkimit të sekuencave.

Pas aplikimit të algoritmit të mësipërm, amplitudat e sekuencës së dytë do të jenë të barabarta me ato të sekuencës së parë. Në këtë mënyrë eleminohen efektet e rënjes së menjëhershme të amplitudës në pikën e bashkimit. Aplikimi i algoritmit të mësipërm ka për efekt uljen e amplitudës së sekuencës së parë nga niveli origjinal deri te niveli i amplitudës së sekuencës së dytë (shih. Fig.8).

3. Algoritmi për uljen graduale të amplitudës Barazimi i amplitudave përmes algoritmit për zvogëlimin gradual të amplitudës, në disa raste nuk është i mundur, për shkakun se sekuencës së ardhëshme pas bashkimit nuk mund t’i ndryshohen të gjitha vlerat e amplitudave. Në raste të këtilla aplikohet algoritmi i cili i zvogëlon gradualisht amplitudat e sekuencës së parë, ashtu që në pikën e bashkimit, amplituda të jetë përafsisht sa amplituda e sekuencës së dytë. Zvogëlimi duhet të bëhet përgjatë kohës trenja.

[120]

KUMTESAT II

Nëse bëjmë analizën e kërkesës së algoritmit të fundit, do të shohim se ka ngjashmëri me algoritmin për rritjen graduale të amplitudës. Dallimi në mes të këtyre dy algoritmeve është niveli i amplitudës së fundit. Përderisa tek algoritmi për rritjen graduale të amplitudës niveli i fundit është zero, tek algoritmi për barazimin e amplitudave pas bashkimit të sekuencave, siç shihet edhe nga figura e fundit, duhet të jetë sa niveli i amplitudës së parë të sekuencës në vazhdim.

Këkesa është që amplituda të bie linearisht nga A0 (amplituda e sekuencës A para aplikimit të algoritmit) në A1 (amplituda në fillim të sekuencës B) brenda kohës trenja. Në këtë rast Δz do ta ketë vlerën: 1 z  …………………………………………….. (5) trenja

Nëse variabla ndryshimi me vlerë fillestare 1 zvogëlohet për Δz nga pbashkimi – trenja deri në pbashkimi, në pikën pbashkimi do ta ketë vlerën zero. Duke shfrytëzuar variablën ndryshimi mund të shkruajmë:

E2  ndryshimi E1 1(  ndryshimi) r  ………………………. (6) E2

Nëse secila mostër e sekuencës së parë nga pbashkimi – trenja deri në pbashkimi shumëzohet me r do të ketë rënie graduale përgjatë intervalit në fjalë. Algoritmi për barazimin e amplitudave pas bashkimit të sekuencave përdorë raportin në mes rrënjëve katrore të energjive, që do të thotë se është e nevojshme të llogariten energjitë e periodave. Pas llogaritjes së energjive, llogaritet raporti r i dhënë me barazinë (6) dhe çdo mostër e sekuencës së parë nga pbashkimi – trenja deri në pbashkimi shumëzohet me këtë vlerë (r), duke e shfrytëzuar pseudokodin e dhënë në Fig.9.

[121] JAVA E SHKENCËS 2013

Referencat ë2] Abramowitz, Milton; Stegun, Irene A., “Handbook of Mathematical Functions with Formulas, Graphs, and Mathematical Tables”, Dover, 1965. ë1] Dutoit, Thierry, “An introduction to text-to-speech synthesis”, Kluwer Academic Publishers, 2001. ë3] Hayes, M. Horace, ”Digital Signal Processing”,McGraw Hill, 1999. ë4] Jurafsky, Daniel dhe Martin, James H., “Speech and language processing”,Prentice Hall, 2009. ë5] Kaiser, J. F., “System Analysis by Digital Computer”, Wiley, 1966. ë6] Lemmetty, Sami., “Review of Speech Synthesis Technology”, 1999. ë7] Nebi Caka, Ali Caka, “Lista e 100 fjalëve të para të radhitura sipas dendurisë së paraqitjes në korpusin njëmilionfjalësh të gjuhës shqipe”, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 2006. ë8] Agni Dika, “Distribucioni i frekuencave të fjalëve në tekstet e shkruara shqipe”, Studime 15, Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës, 2008. ë9] Bahri Beci, “Fonetika e gjuhës shqipe”, Tiranë, 2004 ë10] Anastas Dodi, “Fonetika dhe fonologjia e gjuhës shqipe”, Tiranë, 2004. ë11] Agni Dika, Adnan Maxhuni, Avni Rexhepi, “The principles of designing of algorithm for speech synthesis from texts written in Albanian language”, International Journal of Computer Science and Information Security, May 2012. ë12] Avni Rexhepi, Agni Dika, Adnan Maxhuni, “Conversion of numbers to text and to speech in Albanian”, konferenca shkencore WSEAS - World Scientific and Engineering Academy and Society, Greqi, 2012. ë13] MBROLA. Multilingual Speech Synthesizer http://tcts.fpms.ac.be/ synthesis/mbrola.html, 2008. ë14] Mentor Hamiti, “Konvertimi i tekstit në të folur: hulumtimi, eksperimentimi dhe aplikimi në gjuhën shqipe”, Distertacioni i doktoraturës, UEJL 2010. ë15] Mentor Hamiti, Agni Dika, “Learning opportunities through generating speech from written texts”, WCES-2010, www.sciencedirect.com. ë16] Agni Dika, Mentor Hamiti, “Options for Converting Albanian Written Texts into Speech”, BCI, 2009.

[122]

KUMTESAT II

Flaka Dika1, Kadri Sylejmani2: IMPLEMETIMI I ALGORITMIT QË MBËSHTETET NË METODËN SIMULATED ANNEALING PËR MINIMIZIMIN E UDHËTIMEVE GJATË TURNEVE SPORTIVE

1Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Edukimit 2Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Inxhinierisë Elektrike dhe Kompjuterike

Recensentë Prof. Ass. Dr. Visar Shehu Asst. Mr. Adnan Maxhuni

Abstrakti

Krijimi i orarit të garave sportive në të cilat marrin pjesë garuas nga një hapësirë më e gjërë gjeografike, ndërlidhet edhe me zgjidhjen e problemit të udhëtimit gjatë garave sportive (angl. Traveling Tournament Problem, shkurt TTP), përkatësisht me optimizimin e udhëtimeve në distanca të mëdha. Me qëllim të gjetjes së rrugës minimale, duke u mbështetur edhe në rregullat e lejuara për pjesmarrësit në gara, mund të shfrytëzohen algoritme të mbështetur në metoda të ndryshme. Në këtë punim prezentohet zgjidhja e problemit të udhëtimit gjatë turneve sportive përmes programit të cilin e kemi shkruar duke e shfrytëzuar algoritmin që mbështetet në metodën Simulated Annealing. Kurse, me qëllim të krahasimit të rezultateve me publikimet e studiuesve të ndryshëm të kësaj problematike, janë shfrytëzuar të dhëna hyrëse standarde. Pas krahasimeve të bëra shihet qartë se dallimet në rezultate janë të vogla, përkatësisht se implementimi i algoritmit të cilin e kemi përpiluar është i suksesshëm.

Fjalët kyçe: Algoritëm, gara sportive, optimizim, rrugë minimale.

Përshkrimi i problemit

Problemi i përpilimit të orareve nëpërgjithsi llogaritet si problem i cili rëndë zgjidhet. Në këtë punim jemi përqëndruar në zgjidhjen e problemit të orarit të lojrave sportive të n-ekipeve pjesëmarrëse në një garë sportive. Sipas rregullave të lojës, çdo

[123] JAVA E SHKENCËS 2013 ekip duhet të luaj me një ekip tjetrër sakt dy herë, njëherë në shtëpi dhe një herë si mysafir. Gjatë zgjidhjes së këtij problemi, distancat mes qyteteve ku i kanë selitë ekipet garuese i kemi vendosur në një matricë katrore d, me dimensione n x n. Kërkohet përpilimi i orarit ashtu që ekipet garuese të kalojnë një distancë rrugore minimale. Por, duhet të merren parasysh edhe dy kufizime tjera: 1. Nuk lejohen që ekipet garuese të kenë më shumë se tre lojra si vendorë, ose si mysafirë. 2. Nuk lejohet që të garojnë dy ekipe në garat e njëpasnjëshme (akipi A të garojë me ekupin B, si dhe ekipi B të garojë me ekipin A, në dy javë të njëpasnjëshme). Përshkrimi më i detajuar për udhëtimet gjatë turneve sportive (angl. Traveling Tournament Problem, shkurt TTP) mund të gjendet te punimi ë1].

Algoritmi Për zgjidhje të problemit në fjalë ne jemi përcaktuar që ta shfrytëzojm metodën për kërkim lokal e cila njihet me emrin Simulated Annealing. Kjo metodë karakterizohet me mundësinë e daljes nga optimumi lokal duke shfrytëzuar seri të parametrave konfigurues. Njëkohësisht është shumë më e përshtatshme se sa metodat tjera të cilat mbështeten në kërkime brenda një hapësire tejet të madhë të opcioneve të mundëshme. Te kjo metodë kërkohet një zgjidhje brenda një periudhe të kufizuar kohore, e cila nuk është e thënë se duhet të jetë zgjidhja më e mirë e mundëshme. Algoritmi është implementuar në gjuhën programuese Java.

Operatorët

Gjatë kërkimit në hapësirën e zgjidhjeve të mundëshme kemi shfrytëzuar operatorë të ndryshëm, të emëruar si: SwapTeams, SwapHomes, SwapRounds dhe RotateTeams. Meqë gjatë përdorimit të operatorëve të veçantë, përveç operatorit RotateTeams, mund të gjenden zgjidhje të parealizueshme, ne i marrim në konsideratë vetëm zgjidhjet e realizueshme.

SwapTeams

Operatori SwapTeams shfrytëzohet për ndërrim të pozitave përkatëse në orar të dy ekipeve, të cilat zgjedhen rastësisht. Le të marrim p.sh. se për n=6 ekipe garuese, në iteracioni e k-të është gjeneruar orari Sk, ashtu siç shihet në Fig.1. Nëse në këtë orar, operatori SwapTeams zbatohet duke i zgjedhur rastësisht ekipet i=2 dhe j=4, pas ndërrimit të vendeve do ta kemi pamjen e tabelës, ashtu siç është dhënë në Fig.2.

[124]

KUMTESAT II

SwapHomes

Përmes këtij operatorit, në mënyrë të rastësishme zgjidhen dy terene sportive (njëri vendor dhe tjetri mysafir) ku luajn dy ekipe garuese, për t'i ndërruar ato. Le të marrim p.sh. se në iteracionin e k-të, për n=6 ekipe garuese, e kemi orarin Sk i cili shihet në Fig.3 (e kemi marrë shembullin e njëjtë si ai që u dha në Fig.1). Nëse për ndërrim të tereneve sportive rastësisht janë zgjedhur ekipet garuese i=2 dhe j=4, pas zbatimit të operatorit SwapHomes do ta kemi pamjen e orarit të dhënë në Fig.4.

SwapRounds

Përmes operatorit SwapRounds, në mënyrë të rastësishme zgjedhen ekipet garuese të cilat i ndërrojnë raundet e garimit. Në këtë rastë duhet pasur kujdes se nuk janë të lejuara të gjitha opcionet e mundëshme për ndërrim, prej gjithsej (2n-2)(2n- 3)/2 ndërrimeve, për shkak të kufizimeve që u përmendën më sipër. Nëse, p.sh. orari

Sk i cili është fituar në iteracionin e k-të, për n=6 ekipe garuese duket ashtu siç është dhënë në Fig.5, si dhe rastësisht janë zgjedhur që të ndërrohen raundet i=3 dhe j=7, pas zbatimit të operatorit SwapRounds do ta kemi pamjen e orarit e cila është dhënë në Fig.6.

[125] JAVA E SHKENCËS 2013

RotateTeams

Përmes operatorit RotateTeams, në mënyrë të rastësishme rrotullohen pozitat e ekipeve garuese në orarin Sk. Përmes këtij operatori në fakt gjeneralizohet operatori SwapTeams, sepse gjatë zbatimit të tij çdo ekipi i ndërrohet vendi me një ekip tjetër. Në këtë rast gjithsej ka (n!-1) fqinjë të mundshëm, të cilët merren si kandidat për zgjidhje të problemit. Në Fig.7 është dhënë shembulli i një opcioni të mundëshëm të rrotullimit të vendeve të ekipeve garuese.

Nëse, p.sh. zbatohet operatori

RotateTeams te orari Sk i cili është fituar në iteracionin e k-të, për n=6 ekipe garuese (shih Fig.8), ashtu siç është treguar në tabelën e cila shihet në Fig.7, pas rrotullimit do ta kemi pamjen e orarit e cila është dhënë në Fig.9.

[126] KUMTESAT II

Në tabelat e dhëna, për të treguar se si zbatohet operatori RotateTeams, si shembull është marrë ekipit numër 5, i cili në orarin që fitohet pas zbatimit të operatorit në fjalë, është zëvendësuar me ekupin numër 2.

Algoritmi që mbështetet në metodën Simulated Annealing

Duke u mbështetur në punimin ë2], pseudo-kodi i algoritmit Simulated Annealing duket ashtu siç është dhënë në Fig.10.

Algoritmi fillon me inicializimin e variablës t dhe temperaturës T. Pastaj, në hapësirën e kërkimit merret një zgjidhje e rastësishme si zgjidhje fillestare. Në rastin tonë, ne e gjenerojmë një orar të rastësishëm të lojrave. Në vijim, e kemi shfrytëzuar një funksion përmes së cilit kalkulohet distanca totale e rrugëve që kalohen nga të gjitha

[127]

JAVA E SHKENCËS 2013 ekipet që marrin pjesë në lojra (shuma e distancave të rrugëve të cilat i kalojnë të gjitha ekipet), sipas orarit të gjeneruar.

Në algoritëm, unaza e jashtëme përsëritet gjersa nuk plotësohet kushti për përfundim të përsëritjeve (T>Tmin). Numri i iteracioneve te unaza e parë e brendshme është përcaktuar me parametrin hyrës TcIterations, përkatësisht me kushtin TcCounter

Zgjidhja fillestare

Për të operuar më thjeshtë, çdo ekipi fillimisht i shoqërojmë një numër, ku për arsye praktike (gjatë shkruarjes së programit), ekipit të parë i shoqërohet numri 0. Procedura e inicializimit fillon duke e fiksuar ekipin 0, kurse të gjitha ekipet tjera rrotullohen gjersa nuk fitohet gjysa e orarit. Për këtë qëllim e kemi shfrytëzuar algoritmin Round Rubin Tournament, i cili përfshihet në punimin ë4]. Në Fig.11 është treguar shkurtimisht mënyra e aplikimit të algoritmit në fjalë, për 14 ekipe të cilat luajnë në raundet 1, 2, 3, ..., 13.

Meqë për n=14 ekipe pjesëmarrëse në gara do të ketë (2n-2)=(2*14-2)=26 raunde, algoritmi i dhënë më sipër e gjeneron gjysën e orarit. Kurse, gjysa tjetër e orarit formohet me ndërrimin e statusit të ekipeve nga gjysa e parë, duke e ndërruar lojën vendore me ate si mysafir dhe anasjelltas.

[128]

KUMTESAT II

Eksperimentet

Në pjesën vijuese do të paraqiten disa rezultate eksperimentale të cilët ndërlidhen me zgjedhjen e vlerave optimale për vlerat hyrëse të algoritmit, siç janë: Tmin, Tmax, TcIterations dhe CoolingSlownessFactor. Për këtë qëllim, në vijim janë dhënë rezultatet të cilët i tregojnë performancat e algoritmit tonë krahasuar me algoritmet të cilët njihen si më të mirët.

Gjatë eksperimentimit është shfrytëzuar kompjuteri me procesor Intel Core 2, takt pune prej 2.0GHz dhe me memorie RAM 2.55GB, në të cilin është i instaluar Sitemi Operativ Windows 7. Me qëllim që rezulatet e fituara të krahasohen me rezultatet e studjuesve tjerë botëror, janë shfrytëzuar të dhënat testuese të marra nga faqja e internetit ë5].

Vlerat e parametrave

Gjatë eksperimentimeve, programi është ekzekutuar 10 herë për çdo instancë ë5] dhe për çdo vlerë që është marrë si parametrike. Pasi jan gjetur vlerat mesatare e të gjitha ekzekutimeve të programit të instancave të veçanta për vlerat e veçanta të parmetrave, përmes analizës është gjetëm se cilat vlera parametrike japin rezultate më të mira. Në tabelën e cila shihet në Fig.12, i kemi dhënë vlerat optimale të parametrave për instanca të ndryshme.

Në Fig.13 janë dhënë diagramet përmes së cilëve tregohet se gjatë eksperimentimit në sa raste parametrat e veçantë japin rezultate më të mira krahasuar me instancat e dhëna në ë5].

[129] JAVA E SHKENCËS 2013

Kështu, p.sh. temperatura minimale me vlerë 0.0001 jep rezultate më të mira për tre instanca, kurse faktori i ngadalsimit të ftohjes me vlerat 20 dhe 100, jep rezultate më të mira për dy instanca në çdo rast përkatës.

Kualiteti i zgjidhjes

Në tabelën e cila shihet në Fig.14 janë përfshirë rezultatet eksperimentale për performancën e algoritmit, duke i shfrytëzuar parametrat e dhënë më sipër.

[130]

KUMTESAT II

Dallimi prej rezultateve më të mira dhe rezultateve të cilët i kemi fituar gjatë eksperimentimit (kolona e fundit në tabelë) tregon se qasja e jonë ndoshta duhet të plotësohet edhe me operator tjerë, të cilët do ta bëjnë të mundur kërkimin në të gjithë hapësirën e cila duhet të eksplorohet, por në mënyrë më të thellë. Kjo veçanërisht është e nevojshme për instanca më të mëdha.

Referencat

ë1] Kelly Easton, George Nemhauser, and Michael Trick. The traveling tournament problem description and benchmarks. Lecture Notes in Computer Science, 2001. ë2] Z. Michalewicz and D. B. Fogel, How to Solve It: Modern Heuristics, Springer-Verlag, New York, 2000. ë3] Spears , W.M. Simulated Annealing for Hard Satisfability Problems. In Cliques, Coloring, and Satisfability: Second DIMACS Implementation Challenge, D.S. Johnson and M.A. Tick, eds., DIMACS Series in Discrete Ma Ihematics and Theoretical Computer Science, Vol.26, American Mathematical Society, pp.533-558. ë4] http://en.wikipedia.org/wiki/Round-robin_tournament ë15.06.2012] ë5] http://mat.gsia.cmu.edu/TOURN/ ë01.06.2011]

[131] JAVA E SHKENCËS 2013

[132]

KUMTESAT II

Dr. Rezana Konomi48, Pajtim Melani49: DOMINIMI I TREGUT, RASTI I BONOVE TË THESARIT

Recensues: Prof. Dr. Shkëlqim Cani, Universiteti i Tiranës Prof. Dr. Ilia Kristo, Universiteti i Tiranës

Është pranuar gjerësisht se konkurrenca në sistemin bankar, pavarësisht se matet me të njëjtët indikatorë si në tregje të tjera, duhet trajtuar me kujdes për shkak të inversitetit që ka me stabilitetin financiar dhe për efekt zinxhir në ekonominë reale. Por ky kujdes i ‘tepruar” për bankat nuk duhet të krijojë kushte që këto të fundit të abuzojnë me fuqinë në treg duke shkelur parimet e konkurrencës së lirë dhe rregullat e lojës për një sjellje etike kundrejt konkurrentëve dhe klientëve. Për shkak të dominimit historik të ish-Bankës së Kursimeve, banka trashëgoi një portofol të depozitave të sistemit bankar, me më shumë se 40 % të tregut, një nivel kufi i pranuar teorikisht për të dominuar tregun. Legjislacioni modern i konkurrencës nuk e ndalon në vetvete pasjen e pozicionit dominues, por ndalon abuzimin me këtë pozicion dhe hipoteza e këtij paper-i do të jetë pikërisht e lidhur me abuzimin(ose jo) të Bankës me pozicionin dominues në tregun e bonove të thesarit në Shqipëri.

I. Struktura dhe perqendrimi ne tregun bankar ne Shqiperi Sektori bankar në Shqipëri pëbëhet nga dy nivele, ku Banka e Shqipërisë operon si bankë e nivelit të parë dhe bankat e nivelit të dytë. Sistemi bankar përbën një komponent të rëndësishëm të sistemit financiar shqiptar duke zënë gati 90% të këtij të fundit i përbbërë nga: Sektori Bankar, Tregu i Sigurimeve, dhe Fondet e Pensioneve. Sistemi bankar në Shqipëri karakterizohet nga një nivel i lartë përqendrimi, sidomos në terma të aktiveve dhe depozitave. Pavarësisht prirjes së theksuar rënëse gjatë viteve me rritjen e numrit të bankave dhe aktivitetit të tyre, treguesit e përqendrimit janë më të lartë se shumica e vendeve të tjera të Evropës Juglindore dhe të Bashkimit Evropian. Megjithatë, tregu i kredisë shfaq karakteristika të një konkurrence të moderuar, thuajse

48 [email protected], adresa: Autoriteti I Konkurrences, rr. Sami Frasheri, nr.4, kati IV, Tirana, Albania 49 [email protected] ose [email protected] tel +355 68 20 88 603, adresa: Autoriteti I Konkurrences, rr. Sami Frasheri, nr.4, kati IV, Tirana, Albania

[133] JAVA E SHKENCËS 2013 të plotë. Kjo tregon se shpërndarja e pabarabartë gjeografike e bankave, si dhe përqendrimi i lartë në aktive dhe depozita, nuk i ka penguar deri më sot bankat të konkurrojnë në aktivitetin e kredidhënies.

II.Analiza teorike e konkurrences Konkurrenca në sektorin bankar është e rëndësishme, sepse çdo formë e dështimit të tregut apo sjellje anti konkurruese në pjesën e bankave ka implikime me ndikim të gjerë për produktiivtetin efektiv, mirëqënien e konsumatorit dhe rritjen ekonomike. Në nivelin mikroekonomik, të ekonomive shtëpiake dhe bizneset që angazhohen në transaksionet bankare, depozita, kredi dhe produkte të tjera financiare. Në nivelin makroekonomik, bankat kryejnë funksionin e kananlizimit të fondeve nga depozituesi tek investitori, dhe në politikën monetare mekanizmin e transmetimit. Një metodologji50 e vlerësimit të konkurrencës në sistemin bankar është metodologjia Panzar and Rosse (1987). Në thelb të metodologjisë Panzar-Rosse qëndron fakti se, në varësi të nivelit të konkurrencës në treg, bankat shfaqin sjellje të ndryshme në përcaktimin e çmimeve, në përgjigje të ndryshimeve në kosto. Kështu, për të matur nivelin e konkurrencës me të cilin bankat ballafaqohen në treg, metodologjia Panzar- Rosse studion marrëdhënien mes të ardhurave të fituara nga bankat dhe kostove që janë krijuar për të gjeneruar këto të ardhura. Kjo arrihet nëpërmjet vlerësimit të një ekuacioni të reduktuar të të ardhurave, ku të ardhurat shprehen si funksion i kostove dhe variablave të tjerë që mund t’i ndikojnë, si madhësia, rreziku i ndërmarrë, shpërndarja gjeografike etj. Duke qenë se variablat janë në formë logaritmike, secili prej koeficientëve përpara një variabli kostoje përfaqëson elasticitetin e të ardhurave ndaj atij variabli kostoje. Shuma e këtyre elasticiteteve, e quajtur statistika H, përbën pikërisht treguesin e përdorur nga metodologjia Panzar-Rosse për të matur konkurrencën në një industri.

Ekuacioni është:

Ln(ri,t) ri,t të ardhurat totale të firmës i në vitin t

ëj,i,t çmimi i faktorit të prodhimit j xi,t është një vektor i variablave të tjerë

ηi,t është gabimi δ0,i konstante

δj koefiçent përpara faktorit të prodhimit j θ` koeficent përpara variablit tjetër

Treguesi i përdorur nga metodologjia PR për të matur konkurrencën në një industri quhet statistika H dhe llogaritet si shuma e koeficientëve përpara çmimeve të faktorëve të prodhimit:

50 Measuring Competition in Banking : John Goddard, John O.S Wilson

[134]

KUMTESAT II

Statistica H intepretohet si më poshtë: Nën monpol H<051, rritja e çmimeve të lëndëve të para rrit në mënyrë proporcoionale koston marxhinale, çon në një rritje të çmimit ekulibër, duke qenë se firma fitim- maksimizuese vepron një tregu ku kërkesa për produktin është me çmim elastik, kjo çon në ulje të të ardhurave ose mos ndryhsim të tyre. Nën konkurrencë monoplistike, 0

51 H<0 është parë në rastet e oligopolit 52 H=1 është parë në rastet e monopolit natyror 53 Konkurrenca në sistemin bankar Shqiptar, 2006, autor: Sofika Note

[135]

JAVA E SHKENCËS 2013 tregu sekondar me pakicë që është tregu i organizuar në sportelet fizike apo virtuale të bankave dhe subjekteve të tjera të licencuara për kryerjen e transaksioneve me investitorët të cilët mund të jenë persona fizikë ose juridikë, rezident ose jorezident. Zëvendësueshmëria nga ana e kërkesës Nga ana e kërkesës së bonove të thesarit (ofruesit e likuiditetit) janë bankat e nivelit të dytë, institucionet financiare, subjekte të tjera private ose publike dhe individët. Kështu që si zëvendësues të bonove të thesarit nga ana e kërkesës mund të konsiderojmë obligacionet dhe depozitat me të njëjtin afat maturimi. Zëvendësueshmëria nga ana e ofertës Një alternativë e zëvendësimit të këtij produkti në krahun e ofertës (ofrimi i B-Th nga Ministria e Financave, ose kërkuesi i likuiditeteve) janë Obligacionet. Pjesët e tregut dhe ndryshimi i pjesëve të tregut Pavarësisht faktit që në tregun bankar operojnë 16 banka të nivelit të dytë, në tregun e bonove të thesarit për periudhën object të punës studimore është një bankë që zë peshën më të madhe në treg. Megjithëse nga viti 2005 deri në vitin 2007 kjo bankë ka humbur afërsisht 20% të pjesës së saj në këtë treg, ajo vazhdon të zotërojë pozitë dominuese në tregun përkatës të produktit bono thesari. Sa i përket konkurrentëve të tjerë, rezulton se pjesët e tregut që ato zotërojnë në tregun e bonove të thesarit janë si më poshtë: III.2. Konkurrenca potenciale Për tregun primar Pjesëmarrja në ankandet primare të bonove të thesarit është e hapur (me limitin e shumës 300 000 lekë) për bankat, institucionet financiare jo bankare, shoqëritë e pensioneve, kompanitë e sigurimeve, ndërmarrje të tjera private dhe publike si dhe për individët, me fjalë të tjera për të gjithë personat fizikë dhe juridikë, vendas dhe të huaj. Për tregun sekondar Bonot e thesarit tregtohen në tregun sekondar mes bankave (tregu ndëXankar) dhe mes bankave dhe poseduesve të bonove (tregu i pakicës). Në tregun sekondar të tregtimit të bonove me pakicë sipas të dhënave të AMF veprojnë 5 banka dhe ky treg nuk është shumë i zhvilluar. Numri i transaksioneve për vitin 2008 ka qenë 2299,vlera e të cilave është 7 miliardë e 119.2 milionë lekë.54 Në disa rrethe te vendit X është banka (mundësia) e vetme për të investuar në tregun sekondar të bonove të thesarit për shkak se bankat e tjera ose nuk kanë degë ose nuk e ofrojnë shëXimin e tregtimit të bonove të thesarit për individët. Asimetria në Informacion. Klientët individë apo ndërmarrjet e vogla, nuk e kanë mundësinë për të siguruar informacion të gjerë për të bërë zgjedhjet e tyre. Kjo për faktin se në përgjithësi informacioni i paraqitur nga bankat është jo i plotë dhe jo i qartë, duke kufizuar kështu mundësinë e zgjedhjes së klientit. Për të analizuar nivelin e transparencës së bankave për klientët ne lidhje me tregtimin e bonove të thesarit realizuam një vrojtim në bankat e mëposhtme: X, Y, Z, C, A dhe K. Metoda e ndjekur ishte të sjellurit si konsumator i interesuar për të blerë BTH. Në shumicën e Bankave te pyetura informacioni ishte shumë sipërfaqësor duke e

54 Burimi: Buletini Statistikor ‘Tregu me pakicë i letrave me vlerë të qeverisë’ Janar 2009

[136]

KUMTESAT II konsideruar konsumatorin sikur te kishte vite që merrej me këtë treg. Në lidhje me dokumentacionin, komisionet dhe yieldin informacioni ishte me i qartë. Nga bankat e pyetura vetëm K ofronte informacion te shkruar me një përllogaritje te thjeshte te fitimit nëse investoje ne bono thesari dhe nuk i depozitoje paratë. Disa banka si C dhe Z shërbenin vetëm si ndërmjetës ne tregun e letrave me vlere për llogari te BQ. Gjithashtu informacioni ndryshonte ne degë të së njëjtës bankë në zona të ndryshme gjeografike. Në përgjithësi, nga vëzhgimet tona në banka të ndryshme që ofrojnë tregtimin e bonove të thesarit në tregun sekondar, vihet re një mungesë e transparencës në informimin e klientëve për sa i përket bonove të thesarit. Gjithashtu vlen për tu theksuar mungesa e broshurave informuese në lidhje me bonot e thesarit, gjë që i mundëson klientëve njohjen më të mirë me këtë shëXim që ofrojnë bankat.

III.3. Analiza e konkurrencës në tregun e bonove të thesarit Në tregun primar të bonove të thesarit çmimi i produktit është yield-i që merr X nga investimi në bono thesari. Nëse do të krahasonim yieldin me normën e interesit të depozitave, të cilën mund ta konsiderojmë si kosto për X sepse pikërisht pagesat e interesit për depozitat janë shpenzime për një bankë, shikojmë se diferenca midis këtyre dy normave të interesit për të njëjtën periudhë maturiteti është relativisht e lartë. Tabela e mëposhtme paraqet diferencat midis yield-it dhe normës së interesit të depozitave për të njëjtën periudhë maturimi. Ketu vendoset Tabela 4: Siç shihet, ka një diferencë të konsiderueshme rreth 3% për vitet 2005-2007 mes interesave që banka paguan (si shpenzim) për depozitat dhe interesit që merr (si e ardhur) nga investimi në bono thesari.

IV. Konkluzionet Sistemi bankar në Shqipëri është një nga sektorët me dinamikë që sinjifikohet në rritjen e shpejtë të bankave, thellimin e ndërmjetësimit financiar, me zgjerimin e produkteve të ofruara, me zgjerim të shtrirjes gjeografike duke mbuluar pjesë gjithnjë e më të mëdha të territorit të vendit. Gjithashtu, konstatohet një përpjekje e vazhdueshme e operatorëve bankarë për sigurimin e një baze të gjerë klientele duke rritur konkurrencën në të gjitha produktet bankare të ofruara. Kapitali bankave ekzistuese dominohet nga kapitali i huaj. Kjo e shoqëruar edhe me tendencën në rritje e kredisë në valutë, ka sjellë një tkurrje të forrtë të kredisë si efekt zinxhir I krizës financiare globale. Asimetria e informacionit, e shprehur në panumdësinë kryesisht të klientëve individë dhe bizneset e vogla për të gjetur një informacion të përmbledhur, krahasues të azhornuar për të gjitha bankat, për të siguruar gjithë informacionin e nevojshëm nga bankat për të bërë zgjedhjet e tyre. Kjo vjen pjesërisht nga aftësitë e kufizuara të tyre për të përpunuar informacionin dhe pjesërisht nga mungesa e informimit efektiv që japin bankat. Asimetria e informacionit e bën zgjedhjen e produktit dhe të ofruesit të tij më të vështirë për konsumatorët dhe redukton presionin e bankave për të konkurruar me çmimet, të paktën për produkte të caktuara ose për cilësinë e shërbimit.

[137] JAVA E SHKENCËS 2013

Mungesa e transparencës, e paraqitur më qartë përmes pamundësisë së konsumatorëve për të krahasuar në mënyrë eficente shënimet e ofruara nga Bankat ka kontribuar në një nivel të ulët të mundësive të konsumatorëve për të lëvizur. Këto rrethana i krijojnë mundësinë ofruesve të rrisin çmimet mbi nivelin konkurrues të tregut pa humbur pjesë tregu. Për më tepër procesi i ndërrimit të Bankës është për konsumatorin një proçes i vështirë, i kushtueshëm dhe zakonisht kërkon kohë. Mungesa e informimit të klientin e detyron atë të ngelet i “bllokuar” në një bankë të caktuar dhe “kostot e tranferimit ” për të të jenë më të larta. Fuqia e bankave në tregun e kredive ku dhe konkurrenca është më e fortë, mund të thuhet se “ndahet” ndërmjet bankave të grupit G3 dhe disa bankave të caktuara të grupit G2. Në përgjithësi ato ruajnë një marzh të lartë fitimi, krahasuar me kostot (interesin bazë). Për sa i përket bonove të thesarit, bankat tregtare kanë një pozicion dominues në tregun primar. Bonot e thesarit mbeten atraktive si një lloj investimi dhe instrumenti për menaxhimin e likuiditetit nga bankat me risk zero, që do të thotë se ato janë pak të interesuar për shitjen/përfaqesimin e BTH individëve.

[138] KUMTESAT II

Ramadan Dervishi1, Vehbi Neziri2, Blerim Rexha2: FILTRIMI I EMAILAVE SPAM PËRMES ALGORITMIT NAIVE BAYES 1Fakulteti i Shkencave Kompjuterike, Kolegji Riinvest 2Fakultet i Inxhinierisë Elektrike dhe Kompjuterike, Universiteti i Prishtinës

Përmbledhje Shërbimi i e-mailit ka ndikuar në lehtësimin e komunikimit të përditshëm, por edhe ka sjellë vështirësi që ndërlidhen me menaxhimin e emailave të padëshiruar të njohur si spam e të cilët dita më ditë janë duke u rritur. Shumica e teknikave të cilat sot përdoren për filtrimin e emailave të padëshiruar nuk janë efikase për arsye të natyrës së emailit. Nuk ekziston ndonjë algoritëm i veçantë i cili mund të përcaktojë me saktësi se një email është spam ose jospam. Ky punim ka për qëllim zgjerimin e metodave të filtrimit për të dalluar emailat spam duke u fokusuar në aplikimin e rregullave Bayesiane të njohura edhe si metoda e filtrimit Bayesian, të cilat bazohen në probabilitetin e ngjarjeve duke bërë që algoritmi të mësojë vetveten. Po ashtu tregohet pse kjo metodë është mënyra e mirë për të trajtuar emailat spam. Njëkohësisht jepen edhe matjet të cilat janë realizuar duke shfrytëzuar softuerin SpamBulli v4.0.0.77 përmes të cilit janë nxjerrë statistikat dhe raporti i emailave jospam kundrejt atyre spam si dhe burimi prej nga janë dërguar. Fjalë çelës: filtrim, spam, e-mail, Naive Bayes, padëshiruar, algoritëm. Key words: filter, spam, e-mail, Naive Bayes, unwanted, algorithm.

Hyrje Me rritjen e komunikimit të njerëzve përmes e-mailave, një pjesë e kohës humbet duke bërë përzgjedhjen e emailave që me të vërtetë janë emaila nga njerëzit me të cilët komunikojmë dhe janë emaila të rëndësishëm për ne dhe që vijnë prej adresave të panjohura dhe me përmbajtje e cila nuk na kontribuon në punën e përditshme dhe nuk janë fare të rëndësishëm për ne. Në një raport që është publikuar në www.postini.com në maj 2006 është shkruar që aktiviteti i spam-ave është rritur për 65% prej janarit 2002 dhe se mbi 80% e transportit të e-mailave është spam ë4]. Kjo rritje shkakton mbingarkesë të bandwidth-it, zënë hapësirë në server dhe gjithashtu humb edhe produktivitetin e shfrytëzuesit (kur bëhet fjalë për punëtoret në ndonjë kompani). Në një statistike (marre ne: http://en.wikipedia.org/wiki/E-

[139]

JAVA E SHKENCËS 2013 mail_spam#Statistics_and_estimates), jepen shifrat e rritjes se spam emailave nëpër vite të ndryshme, ku në shkurt të vitit 2007 kemi rreth 90 miliardë spam emaila në ditë. Rrezik tjetër që vlen të përmendet është edhe se përmes emailave spam, fëmijëve mund tu ekspozohet përmbajtje e papërshtatshme. (siç janë: përmbajtje te dhunës, pornografike etj.) ë5] Bazuar në këto fakte është më se e rëndësishme që të gjendet një zgjidhje për eliminimin e këtyre emailave apo se paku që të mund ti klasifikojmë sa më saktë se cili prej tyre është në të vërtetë email që na nevojitet e cili është spam. Mirëpo edhe duke përdorur metodat për klasifikim ekziston rreziku i klasifikimit të ndonjë emaili si spam, që në të vërtetë ai email mund të jetë më rendësi për ne.

Metodat e filtrimit Spam SPAM është keqpërdorimi i sistemeve elektronike për dërgim të mesazheve që janë të padëshirueshëm, ndërsa forma më e njohur si spam është emaili spam. Ky term përdoret edhe në keqpërdorime tjera të ngjashme siç janë: instant messaging spam, Web search engine spam, spam in blogs, mobile phone messaging spam, internet forum spam, junk fax transmissions etj. Për mbrojtjen apo më mirë të thuhet për detektimin dhe klasifikimin e këtyre mesazheve përdoren metoda apo filtra të ndryshëm, ku disa prej tyre paraqiten në vijim.

Filtrat e bazuar në lista Filtrat e bazuar në lista tentojnë të ndalin spam-et duke kategorizuar dërguesit si spamer apo shfrytëzues të besueshëm dhe duke i bllokuar apo lejuar mesazhet e tyre ë2]. Në bazë të kerkimeve është tentuar që mesazhet spam të ndalen në nivelin e rrjetit. Psh. Disa serverë i bllokojnë mesazhet spam duke u bazuar në listaë8]. Disa prej filtrave që bazohen në lista janë: Blacklist, Real-Time Blackhole List,Whitelist etj.

BlackList Kjo metodë e filtrimit spam tenton që të ndalojë emailat e padëshiruar duke bllokuar mesazhet që vijnë prej listës së dërguesve që është krijuar nga vetë shfrytëzuesi, apo nëse është fjala për organizatë, nga administratori i sistemit në atë organizatë. BlackList-at janë radhë (rreshta) të adresave të emailave apo Internet Protokoll (IP) adresave që kanë dërguar ndonjëherë spam. Në momentin që vjen një mesazh i ri filteri spam kontrollon për IP apo adresën e dërguesit në BlackList, nëse është atëherë konsiderohet si spam ë2], në të kundërtën lejohen si email i lejueshëm. Përparësi e kësaj metode është se nëse mesazhet vijnë prej adresave që i kemi në listë atëherë nuk ka nevojë që të kontrollohet përmbajtja e mesazhit sepse direkt mund të klasifikohet si spam, ndërsa si dobësi e kësaj metode është se për mesazhet të cilat në të vërtetë janë spam, mirëpo adresa e dërguesit të tyre nuk është në listën e ndalesës, atëherë ai mesazh klasifikohet si jospam, tjetër dobësi e kësaj metode është se lista duhet gjithmonë të përditësohet për shfrytëzuesit nga administratori.

Real-Time Blackhole List

[140]

KUMTESAT II

Edhe kjo metodë është pothuajse e ngjashme me metodën e mëhershme por kjo kërkon me pak mirëmbajtje. Kjo është për shkak se shumica e Real Time Blackhole list mirëmbahen prej një “pale të trete”, që merr përsipër krijimin e blacklistes gjithëpërfshirëse në të cilën mund të lidhen të gjithë klientët. Filtri mund të lidhet në sistemin e “palës së tretë” në çdo moment që vjen ndonjë email i ri dhe mund ta krahason adresën e dërguesit me listën në blacklist. Ekzistojnë edhe ueb faqe net të cilat mund të kontrollohet për ndonjë adresë të IP se a është në blocklist apo jo. Një ndër to është edhe http://cbl.abuseat.org .

Whitelist Metoda Whitelist funksionon si opozitë e Blacklist, ku ne ketë metodë krijohet lista e adresave të dërguesve që lejohen të dërgojnë emaila, adresat vendosen në listën e shfrytëzuesve të besueshëm ë2]. Përdorimi i kësaj metode nuk është shumë i favorshëm pasi që mund të bllokojë edhe ndonjë mesazh i cili dërgohet nga ndonjë dërgues i cili nuk është në whitelist. Disa aplikacione anti-spam përdorin disa metoda të ndryshme të njohura si whitelist automatike. Në këtë sistem ndonjë adresë e panjohur e dërguesit kontrollohet në bazë e të dhënave dhe nëse nuk ka histori të spam-it atëherë dërgohet në inbox të pranuesit ë2]. Përparësi e kësaj metode është se definitivisht i ndalon mesazhet nga dërguesit që nuk janë në whitelist, mirëpo të kjo metode ekziston niveli i rrezikut se nëse dërgohet ndonjë mesazh nga ndonjë dërgues i ri e që mesazhi mund të jetë i një rëndësie të lartë atëherë rreziku është në atë qe mund ta humbim mesazhin për shkak se adresa e dërguesit nuk është ne liste. Përveç metodave te cilat për klasifikim te mesazheve përdorin adresat e dërguesve ekziston edhe metoda te cilat për klasifikim përdorin apo bazohen në përmbajtjen e mesazhit. Disa prej metodave që përdorin përmbajtjen e mesazhit për klasifikim janë: Filtrat e bazuar në fjalë Filtrat Heuristik Filtrat Bayesian etj.

Filtrat e bazuar në fjalë Filtrat e bazuar në fjalë janë filtrat më të thjeshtë në tipin e filtrave të bazuar në fjalë. Në përgjithësi filtrat e bazuar në fjalë thjeshtë bllokojnë mesazhet që përmbajnë ndonjë term të caktuar ë2].

Filteret Bayesian Filtri spam ndryshon prej filtrave të tjerë në atë se nuk është përmbajtja e tera ajo që përcakton se një mesazh është spam apo jo, po janë faktet ato që e përcaktojnë mesazhin si spam ë5]. Filtrat që përdorin metodën Naive Bayes konsiderohen si filtrat më të mirë. Kjo është për shkak të thjeshtësisë se tyre e cila i bën të lehtë të implementohen, kompleksiteti i kalkulimit është linear dhe saktësia e tyre është mjaft e madheë3], karakteristika këto që e bëjnë këtë filtër efektiv.

[141] JAVA E SHKENCËS 2013

Filtrat Bayesian funksionojnë në atë mënyrë që gjejnë gjasën e paraqitjes se një fjale adekuate në mesazhin spam apo jospam. Ne ë1] matematikisht kjo është paraqitur me formulën

k i  yYPyYxXP i )()|( P(Y=yi|X=xk)=  yYPyYxXP )()|(  j k j j

X- është vektor, anëtaret e të cilit përmbajnë vlera 0 ose 1, X=( x1, x2, x3,..., xn) Y- përmban vlera 0 ose 1. Për përdorimin e këtyre filtrave duhet që se pari të bëjmë trajnimin e tyre, në mënyrë që të jenë më efektiv. Pastaj duke përdorur rezultatet e trajnimit dhe duke përdorur rregullat e Bayesit mund të përcaktojmë P(Y|X=xk) për ndonjë rast të ri. Nëse shprehja e mësipërme interpretohet me gjuhë më të thjeshtë, atëherë do te ishte kështu:

P(Y=yi|X=xk)- paraqet gjasën që fjala xk gjendet në spam ose jospam. Duhet pasur parasysh se sa më shumë emaila që merren për trajnim, atëherë do të kemi një saktësi më të madhe te këtij filtri. Kujdes të veçantë duhet të kemi edhe në atë se filtrimi spam nuk është vetëm klasifikim i tekstit, sepse klasifikimi i një emaili si spam që në të vërtetë nuk është spam është me keq se sa klasifikimi i një emaili si jospam e në të vërtetë është spam ë6]. Kjo qëndron ne faktin se nëse e bëjmë një klasifikim të tillë (klasifikimi i emailit jospam si spam) atëherë mund të humbim ndonjë informatë që do të ketë rendësi të veçantë në kohen e caktuar. Si p.sh. humbja e ndonjë oferte me çmime të lira, humbja e ndonjë takimi etj. Filtrat nuk mund të jenë të saktë 100%, pasi që edhe “spameret1” punojnë çdo ditë e më shumë që mesazhet e dërguara nga ata t’i tejkalojnë filtrat, duke ndryshuar fjalët apo duke i shkruar në formë jo të rregullt gjuhësore në mënyrë që filtrat të mos i njohin ato fjalëë6]. Nga shumica e emaileve spam që shpërndahen, dy lloje janë që dominojnë më shumë, ku në shumicën e rasteve kemi kur një person i gjinisë femërore bën ftesë që të komunikojë përmes chat-eve të ndryshme dhe për ta parë profilin e tyre në ndonjë webfaqe të takimeve, ku në ketë rast përdoret fjalor i njëjtë në mesazhe sikurse në mesazhe të rregullta ë6], dhe lloj tjetër është kur ndonjë kompani nga ndonjë shtet i caktuar ofron kontrata për shërbime te programimitë7], gjithashtu edhe të ky lloj përdoret fjalor i njëjtë sikurse në mesazhet normale. Tentimi i parë i përdorimit të algoritmeve vetëmesuese në gjeneratën e parë të filtereve spam është raportuar prej Sahami ne vitin 1998.ë7]

Rezultate nga eksperimentet Nga disa eksperimente që kam bërë me një softuer i quajtur SpamBully me mbi 4000 emaila spam dhe jospam, në bazë të statistikave që ka nxjerrë ky softuer shumica e emailave burimin e dërgimit e kanë pasur nga Rusia, Polonia, Bullgaria,Spanja etj. Në Tabelën 1 janë paraqitur rezultatet e bëra nga disa testime me softuerin SpamBully V 4.0.0.77. Për mësim të algoritmit janë përdorur 1183 emaila jospam dhe 3581 emaila spam. Testimi është berë me 148 emaila ku prej tyre 26 janë përzgjedhur si spam, ndërsa të tjerët janë përzgjedhur si emaila jospam. Rezultate janë paraqitur edhe në Figurën 1 dhe Figurën 2..

[142]

KUMTESAT II

Tabela 1: Rezultatet nga softueri SpamBully

Figura 1: Raporti i plotë grafik nga SpamBull

Figura 2: Raporti grafik i Bayesit nga SapBull

Përfundim Në këtë punim kam paraqitur disa prej metodave që përdoren për identifikimin dhe filtrimin e mesazheve spam. Mesazhet spam çdo ditë e më shumë janë duke e rritur aktivitetin e tyre, e shpërndarja e këtyre mesazheve kohëve të fundit po ndodhë jo

[143]

JAVA E SHKENCËS 2013 vetëm në E-mail-a por edhe në SMS. Filtrimi i këtyre mesazheve paraqet një rëndësi të veçantë dhe do të ndihmonte shumë në punën e përditshme të njerëzve që shumicën e komunikimit të tyre e bëjnë përmes e-mail-ve. Saktësia e metodave të përmendura në këtë punim varet prej llojit të mesazhit. Kur është fjala për metodat e bazuara në lista mund të themi se të gjithë mesazhet që vijnë nga adresa e cila është në listë të zezë, filtrohen me sukses, mirëpo spam mesazhet nuk vijnë gjithmonë nga adresat e njëjta. Ndërsa të metodat që bazohen në fjale siç është Naive Bayes, janë metoda që janë treguar mjaft efikase në filtrim të mesazheve, mirëpo të këto metoda ekziston rreziku i filtrimit të mesazheve jospam si spam dhe mesazheve spam si jospam, ku filtrimi i parë (filtrimi jospam si spam) paraqet një rrezik të madh kur është fjala për emaila në bazë të të cilëve duhet të merret ndonjë veprim apo vendim i caktuar në kohë të caktuar. Prandaj duke u bazuar në faktet që i përmenda më lartë si detyrë mjaft e rëndësishme dhe jo e lehtë mbetet që të dizajnohet ndonjë algoritëm ku saktësia e tij në filtrimin e mesazheve, do të jetë e kënaqshme për shfrytëzues.

Literatura: ë1] Tom Mitchel, Machine Learning, McGraw Hill.s,ëChapter 1], http://www.techsoup.org/learningcenter/internet/page6028.cfm , qasur me 07.06.2013 ë2] Brian Satterfield, Ten Spam Filtering Methods Explained, Learn how different spam-fighting techniques work By: November 30, 2006, http://www.ceas.cc , qasur me 07.06.2013 ë3] Vangelis Metsis & Ion Androutsopoulos, Athens University of Economics and Business Spam Filtering with Naive Bayes – Which Naive Bayes? 2006 ë4] Eran Reshef, The Effects of AntiSpam Methods on Spam Mail, Blue Security Inc School of Mathematical Sciences, Tel Aviv University, Tel Aviv, 69978 Israel, 2010. ë5] Johan Hovold, Naive Bayes Spam Filtering Using Word-Position-Based Attributes, Department of Computer Science,Lund University,Box 118, 221 00 Lund, Sweden, 2010 ë6] Better Bayesian Filtering http://paulgraham.com/better.html January 2003 qasur me 07.06.2013 ë7] Johan Hovold, Naive Bayes Spam Filtering Using Word-Position-Based Attributes. Department of Computer Science, Lund University,Box 118, 221 00 Lund, 2010. ë8] Trevor Stone, Parameterization of Na¨ıve Bayes for Spam Filtering, Department of Computer Science, University of Colorado at Boulder, 2012

[144]

KUMTESAT II

Prof. Dr.Ruzhdi Sefa, Bsc. Labinot Gashi: PËRPUNIMI I TË DHËNAVE TË SISTEMIT SCADA/EMS NË KOSTT TË VLERSHME PËR SPECIFIKIMIN E VEPRIMEVE

ABSTRAKTI: Sistemi SCADA/EMS për kontrollin, mbikëqyrjen dhe menaxhimin e të dhënave hyrëse që benë monitorimin e transmisionin dhe shpërndarjes së energjisë elektrike përfshinë jo vetem kontrollin por edhe komunikimet të komandës, inteligjencës dhe survejimit, si një projekt kapital i KOSTT-it tashmë është plotësisht operacional. Punimi është rezultat i përcjelljes, regjistrimit dhe përpunimit statistikor të të dhënave/ngjarjeve. Të dhënat në fjalë janë analizuar statistikisht dhe bazuar në ato nxirren përfundime të bazuara statistikore. Mundësia e monitorimit dhe e regjistrimit online i të gjitha ngjarjeve të rëndësishme përfshirë edhe ç’rregullimet përkatëse për një periudhë të caktuar dhe arkivimi / deponimi I tyre në disk ka mundësuar qasje off-line me qëllim të përpunimit dhe ndërtimit të raporteve të caktuara për t’iu siguruar udhëzime të vlershme menaxherëve dhe inxhinierëve në përzgjedhjen, projektimin, instalimin, operimin dhe mirëmbajtjen dhe për t’ua lejuar operatorëve të specifikojnë veprimet e ndryshme që ndodhin në bazë të kushteve të paradefinuara. Fjalët kyçe: Mbikëqyrja, kontrolli, çrregullime, ngjarje, raporte, veprime

Sistemi SCADA/EMS dhe rëndësia e tij Sistemi SCADA/EMS si sistemi për kontrollin, mbikqyrjen dhe menagjimin e të dhënave energjetike në sistem, konsiderohet si një nga faktorët kyç për operimin dhe menagjimin e sigurtë të Sistemit Elektroenergjetik (SEE) të Kosovës. Duke ditur rëndësinë dhe efektshmërinë e këtij Sistemi Operatori i Sistemit të Transmisionit ( KOSTT) në mbështetje edhe të Qeverisë së Kosovës ka implementuar një projekt madhor me instalimin e SCADA/EMS.

Sistemi SCADA/EMS në kuadër të KOSST ë1] përfshinë stacionin kryesor i cili ndërlidhet me sistemin EMS dhe së bashku ofrojnë tek operatori informacionin për

[145] JAVA E SHKENCËS 2013 gjendjen e sistemit të transmisionit. Stacioni kryesor SCADA/EMS komunikon me nënstacionet e jashtme në secilin vend e i cili kontrollohet apo nga i cili përcjellen të dhënat.

SCADA/EMS përfshinë hardware dhe software të integruar brenda territorit veprues. Fillimisht sistemi në aspektin e menagjimit dhe mbikqyrjes së SEE ka funksionuar pjesërisht dhe kjo mundësi ka qenë në aspektin komunikues, derisa aktualisht softveri SCADA/EMS është zhvilluar për të komunikuar me kontrollorët logjikë të programueshëm duke komunikuar dhe vepruar drejtpërdrejt me pajisjet në SEE ë2]. Në këtë drejtim sistemi SCADA/EMS është në gjendje që të kontrollojë rrjetin e KOSTT dhe me rrjetin e KEK-ut në pikat ndërlidhëse/kufitare. Sistemet e propozuara të komunikimit kryesisht shfrytëzojnë kabllin optik OPGW në rrjetin 110 kV për të krijuar unazat rrethore me ndërlidhje në pikat që formojnë nyjet kyçëse. Kur është e domosdoshme propozohet që lidhjet nga një pikë në tjetrën të transmetimit mikrovalor të shfrytëzohen për të ofruar rrugë alternative.ë2]

Stacioni qëndror SCADA/EMS Funksioni parësor i stacionit kryesor SCADA/EMS në kuadër të qendrës së kontrollit (dispecimit) është t’i ofroj operatorëve (dispeçerëve) ndërlidhjen me sistemin SCADA/EMS të gjitha të dhënat e mbledhura (grumbulluara) nga nënstacionet tjera në të cilat janë vendosur SCADA-t. Operatorët duhet të lajmërohen në rrugë audiovizuele (përmes alarmit të zëshëm dhe në formë vizuele) për rastet kritike që e cënojnë stabilitetin e operimit të SEE. Stacioni kryesor ka në vazhdimësi shënime të parametrave të përzgjedhur të cilat janë të regjistruar on- line për të gjitha rastet e rëndësishme. Në Fig.1 është paraqitur skema principiele e lidhjes dhe logjika vepruese e SCADA/EMS.

Të dhënat për Sistemin Elektroenergjetik të Kosovës Qasja në vlerat analoge përkatësisht madhësit (p.sh fuqia aktive dhe reaktive, tensioni

Fig.2 Paneli i alarmeve-paraqitja e detajuar

[146] KUMTESAT II dhe frekuenca) për secilin nënstacion që gjithashtu do të arkivohen (grumbullohen) për të mundësuar krijimin e raporteve historike dhe atyre periodike i ofrohet pjesës EMS të stacionit kryesor që të ketë mundësinë për paracaktimin e kufinjve maksimal dhe minimal të vlerave operuese të shfrytëzuesve që duhet të vendosen gjatë intervaleve të definuara. Vlerat jashtë këtyre kufinjëve të parashtruar shoqërohen me alarm tek operatori përkatësisht tek pjesa qendrore e SCADA/EMS në qendrën dispeqerike. Këto alarme paraqiten të listuara varësisht se ku manifestohët dukuria e regjistruar në nënstacione (Fig.2.a). Mirëpo, regjistrimi mund të bëhët edhe duke shënuar pajisjen që ka manifestuar alarmimin e që ndodhën brenda sistemit (Fig.2.b). Varësisht prej nivelit të alarmit dhe ç’rregullimet që paralajmërohën përmes alarmit operatorët do të veprojnë nga distanca duke e çkyqur pajisjen përkatëse dhe atë sipas procedurave përkatëse për operim.

3. Mbikëqyrja dhe kontrolli i tensionit Operatorët në SCADA/EMS kanë mandatin për dërgimin e mesazheve të kontrollit për hapjen dhe mbylljen e ndërprerësve si dhe pajisjeve tjera përmes një sekuence të operacionit të zgjedhur më parë dhe automatikisht monitorojnë kontaktet ndihmëse të ndërprerësve për të konfirmuar operimin. Operatorët gjithashtu janë në gjendje të veprojnë me rregullimin e tensionit me mundësinë e përzgjedhjes së mënyrës së rregullimit (automatik apo manual) të tensionit në apo jashtë veprimit (ON, OFF), vendosjen e rregullatorit në pozitën e përzgjedhur dhe monitorimin e tij.

3.1. Kontrolli Automatik Llogaritja automatike dhe pajisjet kontrolluese zakonisht përfshihen në pjesën EMS të stacionit kryesor për t’i lejuar operatorëve të specifikojnë veprimet e ndryshme që ndodhin në bazë të kushteve të paradefinuara. Veprimet rezultuese të kontrollit kryhen automatikisht apo me miratim të operatorit të nivelit më të lartë duke shfrytëzuar pjesën SCADA/EMS të stacionit kryesor. Shembull i këtij lloji të veprimit do të ishte aplikimi i zvogëlimit të tensionit apo reduktimeve për tu kthyer në frekuencën nominale të sistemit. 3.2. Menaxhimi i ngjarjeve Operatorët janë në gjendje të kufizojnë operimin apo regjistrojnë ndonjë të dhënë të caktuar që vjen nga ndonjë pjesë e gjenerimit apo rrjetit. Kjo është e domosdoshme për ta mbështetur sigurinë e sistemit mbikëqyrës apo për të tërhequr vëmendjen për problemet e ndeshura në operimin e pajisjeve në gjenerim që vazhdojnë të mbesin të paevituara. Identiikimi dhe rregullimi i ngjarjes/ndodhisë përmbledhë: • Emrin e elementit në të cilin intervenohet • Numrin e lejes • Emrin apo numrin e ID-së së operatorit që vepron në rregullimin e ndodhisë/ngjarjes • Përshkrimin e intervenimit 3.3. Ngjarjet

[147] JAVA E SHKENCËS 2013

Regjistrimi online i të gjitha ngjarjeve të rëndësishme është aktual për një periodë të shkurtër pas së cilës ato do të arkivohen për qasje off-line. Regjistrimet zakonisht do të përmbajnë të dhënat për : • Të gjitha alarmet • Të gjitha kontrollet • Të gjitha operimet me ngjarje • Alarmet e ndaluara/ mundësuara • Pikat që duhet/ s’duhet skanuar • Alarmet e pranuara • Alarmet e ç’regjistruara • Pranimi i të dhënave

Fig.3 Paneli i alarmeve në NS “Kosova-B” dhe nënstacioneve të Një përmbledhje e këtillë lehtë mund të shpërfaqen duke u përcaktuar për alarmet e paraqitura në njërin prej nënstacioneve. Në Fig.3 kjo është bërë për nënstacionin “Kosova B” dhe nënstacioneve tjera. Një paraqitje e ngjajshme do të mund të bëhet për çdonjërin prej nënstacioneve brenda Sistemit të Transmisionit të Kosovës. Sistemi SCADA/EMS e ka mundësinë për të arkivuar të gjitha ndodhitë për një periudhë të gjatë kohore deri në 5 vite aq sa edhe kërkohet nga Kodi i Rrjetit ë3] dhe si të tilla mund të kontrollohen dhe të listohen për cilëndo ngjarje dhe në akëcilin nga

Aktivitetin e sistemit për të gjitha nënstacionet Analiza për NS 400/220 kV “Kosova B” (01.01.2012-06.01.2012) (01.01.2012-31.12.2012) Lloji i veprimit Alarmet Shkyqjet Lloji i veprimit Alarmet Shkyqjet Mbrojtje nga Distanca 29 30 Mbrojtje nga Distanca 0 619 Mbrojtjet Diferenciale 3 0 Mbrojtjet Diferenciale 16 39

Mbrojtjet nga Tokëzimi 0 2122 Mbrojtjet nga Tokëzimi 0 3 Mbrojtjet nga 0 2 Mbrojtjet nga mbingarkesa 0 2122 mbingarkesa BUCHOLZ Mbrojtjet 08 BUCHOLZ Mbrojtjet 0 6 Mbrjojtja Mbirrymore 0 686 Mbrjojtja Mbirrymore 0 45 nënstacionet. Tab.1 [148]

KUMTESAT II

Nëse objektiv i studimit do të ishte një periudhë më e gjatë kohore (p.sh një vjeqare) dhe analiza të ishte gjithëpërfshirëse dhe e përgjithshme përfshirë këtu edhe ndarjen e veprimeve të sistemit sipas llojit të tyre, gjë që është e mundur, do të konstatohet se do ishte një punë shumë e gjerë dhe me shifra shumë të mëdha. Prandaj sa për të ilustruar mundësit dhe përformancën e sistemit SCADA/EMS për analizë këtu do të fokusohemi në aktivitetin e sistemit për të gjitha nënstacionet brenda sistemit të transmisionit për periudhën njëjavore dhe atë 01.01.2012-06.01.2012 . Nga arkivi janë nxjerrur dhe përpunuar shënimet dhe rezultate janë paraqitur në menyrë të përmbledhur në Tab.1 dhe atë per të gjitha nënstacionet (a.) dhe për NS 400/220 kV “Kosova-B” (b.).

Duhet të theksojmë që në këto shënime përfshihen edhe aktivitete gjatë testimeve të ndërmarra gjatë kësaj periudhe kohore dhe numër i konsiderueshëm i aktiviteteve që janë regjistruar në SCADA/EMS kanë të bëjnë me NS “Gjakova-2” nënstacion ky që në atë kohë ka qenë në proces të riparimeve.

3.4. Monitorimi i ç’rregullimeve Mundësia e regjistrimit të shpejtë në regjistrin e ç’regullimeve ashtu që ndryshimet e fuqisë në kohen reale të mirren nga sistemi SCADA/EMS 5 minuta para dhe pas ç’rregullimit përkatës poashtu ka rwndwsin e vet. Një regjistër i tillë ruhet në disk dhe mund të shfletohet apo shtypet më vonë.

Analiza e veprimeve/operimeve të Sistemit SCADA/EMS në NS “Kosova B” brenda vitit Duhet të theksohet që projekti gjatë kohë ka qene në fazën e testimeve andaj të dhënat e nxjerrura përfshijnë edhe aktivitetet testuese, që nënkupton që jo gjithmonë ka reaguar realisht sistemi. Gjatë shqyrtimit lidhur me veprimet e Sistemit SCADA/EMS është konsideruar si më e përshtatshme analiza e rezultateve për një periudhë më të gjatë kohore 01.01.2012-31.12.2012 për nënstacionin NS 400/220 kV “Kosova B” (Tab.1). Nga analiza e të dhënave të nxjerrura është vërtetua që për periudhën e lartcekur në NS 400/220 kV “Kosova B” ka pasur gjithsejt 714 operime dhe 21 alarme. Analiza e detajuar ka mundësuar përllogaritja e numrit të saktë të veprimeve dhe alarmeve për secilin aktivitet të operuar nga SCADA/EMS. Në Fig.4 do të paraqesim të dhënat për njeren nga aktivitetet dhe konkretisht “Mbrojtjen nga Distanca”

[149] JAVA E SHKENCËS 2013

Mbrojtja nga distanca (nr. I aktiviteteve) 200 150 Title

100 50 Axis 0 Mbrojtja nga distanca (nr. I aktiviteteve)

Axis Title

Ashtu sikurse shifet në përmbledhjen grafike tëtë dhënave statistikore të përpunuara numri i konsiderueshëm i aktiviteteve ka qenë në ndërlidhjen e nënstacioneve NS “Kosova-B” – NS “Peja-3” (gjithësejt 171) pastaj NS “Kosova-B” – NS Nish (Republika e Serbisë) (gjithësejt 145) ndërsa më së paku në NS “Kosova-B” – SSH Drenas (vetëm 4). Të dhënat që mund të vjelën nga arkivi i sistemit SCADA/EMS janë të shumta dhe nga më të ndryshmet. Për paraqitje kemi marrë edhe përpunimin statistikor të veprimeve të Sistemit SCADA/EMS për NS “Peja 1” dhe do ta krahasojmë atë me NS 400/220 kV “Kosova B” për të njëjtën periudhë kohore si dhe aktivitetet vepruese të Sistemit SCADA/EMS brenda nënstacionit NS “Peja 1” dhe përfundimisht do të nxjerrim rezultatet si në Tab.3.

Lloji i veprimit Alarmet Shkyqjet Mbrojtje nga Distanca 0 56 Mbrojtja Mbirrymore 0 3 Totali 0 59

Tab.2

Nga kjo mund të përfundojmë që NS “Peja-1” ka qenë shumë më i ,,relaksuar” se sa NS “Kosova-B” gjithmonë duke u bazuar në veprimet brenda nënstacionit përkatës. Nëse vazhdojmë mëtutje me përpunimin e të dhënave dhe pikërisht me të dhënat se me cilin nënstacion ndërlidhës ka vepruar mbrojtja atëherë rezulton se i vetmi nënstacion ndërlidhës për të cilin ka vepruar mbrojtja nga distanca po ashtu edhe mbrojtja mbirrymore ka qenë “Peja-3” pra ndërlidhja NS “Peja-1” – NS “Peja-3” dhe NS ,,Peja-1” – NS ,,Kosova-B”.

[150]

KUMTESAT II

Fig.5 Grafika e veprimeve/operimeve të pajisjeve mbrojtëse

Duke vazhduar me përpunimin e të dhënave nga sistemi SCADA/EMS për pajisjet elektrike në NS Peja 1 u konstatua që nuk ka pasur veprime të sistemit SCADA/EMS kur bëhet fjalë për mbrojtjet tjera: Mbrojtjet Diferenciale, Mbrojtjet nga Tokëzimi, Mbrojtjet nga mbingarkesa, BUCHOLZ Mbrojtjet

Analizat krahasuese Analizat e kësaj natyre të ndërtuara nga të dhënat e arkivuara në sistemin SCADA/EMS janë me shumë rëndësi për të caktuar prioritetet e veprimeve planifikuese e operative në varësi nga pjeset a elementet e SEE, nga gjeografia apo sezona por edhe sipas kritereve tjera specifike duke mundësuar analiza nga më të llojllojshme. Sa për ilustrim është bërë krahasimi i disa aktiviteteve vepruese mbrojtëse të sistemit SCADA/EMS në dy nënstacione NS “Kosova B” dhe NS “Peja 1” për të konstatuar se NS “Kosova B” është nënstacion me ,,atakime” më të mëdha me gjithsejt 714 veprime në krahasim me 59 në NS “Peja 1” dhe kjo është pasqyruar në Fig. 5.

Nëse në vijim përqendrohemi në nxjerrjen e statistikave të alarmeve treguese lidhur me komunikimet, Bus Coupler (Fushat Lidhëse), Overlay, mbingarkimet në transformatorë, atëherë do të shofim se NS “Kosova-B” ka qenë nënstacioni më i atakuar sa i përket alarmeve për RTU derisa NS “Peja-1“ ka pasur një laramani alarmesh në krahasim me NS “Kosova-B” Lloji i alarmit Numri i alarmeve Numri i alarmeve (NS Kosova_B) (NS Peja_1) Ngarkesë në Transformator 0 3 Overlay 0 6 Bus Coupler (Fushat Lidhëse) 2 4 RTU 150 14

Tab.3

PËRFUNDIME: Punimi “ Përpunimi i të dhënave të sistemit SCADA në KOSTT të vlershme për specifikimin e veprimeve” është i pari i këtij lloji që ka të bejë me përcjelljen, regjistrimin dhe përpunimin statistikor të të dhënave/ngjarjeve ë5]. Përgjithësisht

[151] JAVA E SHKENCËS 2013 përmes sistemit SCADA/EMS krahas tjerave mund dhe regjistrohen të gjitha ngjarjet operative dhe alarmuese të regjistruara në kohë reale dhe të njejtat të analizohen. Të dhënat në fjalë janë analizuar statistikisht dhe bazuar në ato nxirren përfundime mbi bazë të një besueshmërie statistikore. Gjatë analizës janë fituar rezultate të një rëndësia praktike. Pas implementimit të projektit SCADA/EMS, aktualisht jo plotësisht funksional kur bëhet fjalë për aspektin e regjistrimit të veprimeve/operimeve reale (ngase në ato përfshihen edhe testimet), sistemi SCADA/EMS luan një rol kyç në sigurinë e Sistemit të Transmisionit të SEE të Kosovës duke mundësuar veprimet nga distanca, komunikimet operator-sistem, regjistrimi dhe arkivimi i të dhënave të natyrës së ndryshme si: të dhënat meteorologjike; vlerat maksimale të rrymave, fuqisë dhe tensionit gjatë sezoneve të ndryshme vjetore; statistikat se sa Sistemi i Transmisionit ka plotësuar kriterin N-1 për periudha të caktuara; vlerësimi se sa është Sistemi i Transmisionit i sigurte për operim, etj. përpunimi i të cilave mundëson realizimin e analizave nga më të ndryshme. Në këtë menyrë bëhët kompletimi i “mbikqyrjes” së tërë Sistemit Elektroenergjetik të Kosovës: të aseteve të rrjetit 10kV, 35 kV ë6] dhe aseteve 110kV, 220 kV dhe 400 kV REFERENCA:

ë1] Dokumenti “Plani Zhvillimor i Rrjetit të Transmisionit 2010 “,http://www.kostt.com ë2] Dokumenti “Studimi për projektin SCADA/EMS”, http://www.kostt.com ë3] Kodi i Rrjetit, KOSTT http://www.kostt.com ë4] Operatori i Sistemit të Transmisionit KOSTT : http://www.kostt.com ë5] R. Ahma, S. Limari, L. Ahma ” Concept of SCADA – EMS, Case of Kosovo Power System”, CIGREC2- 12.. ë6] R.Sefa, I. Abazi: ”Analiza e Sistemeve elektroenergjetike (ASEE) me pakon softverike ”Gredos-Mo” dhe pakon softverike”Power-Factory”, ASHAK “Kërkime” Nr.19/2011

[152]

KUMTESAT II

Prof. Dr. Ruzhdi Sefa, Bsc. Arta Qorolli, Bsc. Shukri Aliu: LLOGARITJA E HUMBJEVE TEKNIKE NË SISTEMIN ELEKTROENERGJETIK TË KOSOVËS ME MONTIMIN E SISTEMIT TË NJEHSORËVE ME LEXIM NGA DISTANCA

ABSTRAKT Matja inteligjente përmes njehsorëve me lexim nga distanca paraqet avancim në sektorin e energjisë në Evropë përkatësisht në shtetet anëtare të BE-së e sipas Direktivave të Shërbimeve të Energjisë (2006/32/EC, ESD) si dhe Paketit të Tretë të Energjisë përkatësisht Direktivës 2009 / 72/EC dhe tashmë janë praktikë në Kosovën që aspiron BE-në.

Preokupuese në Kosovë është niveli i lartë i humbjeve të energjisë elektrike; janë humbjet teknike krahas atyre jo-teknike (komerciale). Faktori kryesor i nivelit të këtillë të humbjeve teknike në Kosovë është problemi rreth operimit në të gjitha nivelet e tensionit. Humbjet në bartje dhe shpërndarje paraqesin barrë të rëndë për çdo operatorë të sistemit. Identifikimi i elementeve që shkaktojnë humbjet më të mëdha vjetore do të jetë faktor determinues i zgjedhjes së alternativave më të mira të përforcimit të rrjetit në SEE të Kosovës. Në punim janë dhënë rezultatet e përllogaritjeve që janë realizuar për rastin tipik të Distriktit të Ferizajit dhe u referohen të dhënave që janë regjistruar në muajin Gusht 2012 përmes sistemit të njehsorëve për lexim nga distanca (AMR). Rezultatet janë fituar duke zbatuar metodat e ndryshme të përllogaritjes së humbjeve teknike në rrjetin e nivelit 35kV, 10kV dhe 0.4 kV dhe nga këto janë nxjerr përfundime të rëndësishme për saktësinë, përparësitë dhe të metat e këtyre metodave.

Fjalë kyç: humbjet, standardet, matjet inteligjente, AMR

[153] JAVA E SHKENCËS 2013

HYRJE Pajisjet e reja matëse që prodhohen aktualisht janë jo vetëm më të avancuara teknikisht por edhe ekonomikisht më të leverdishëm. Përmirësimet e shumta që janë bërë e të cilat dëshmohen me pa mëdyshje, kanë rritur në masë të madhe efikasitetin e tyre. Tërë këto kanë ndikuar dyanshëm: furnizuesve të energjisë elektrike kjo u sjell zvogëlim të humbjeve si rezultat i rritjes së saktësisë në matje, rritjen e qëndrueshmërisë ndaj ndikimeve të jashtme por duke siguruar mos ndërprerjen, saktësinë dhe cilësinë e matjes. Me anën e këtyre pajisjeve matëse mundësohet korrelacion i drejtpërdrejtë në mes të furnizuesit dhe konsumatorit, po ashtu këto mundësojnë që në çdo kohë madhësitë elektrike të lexohen nga një qendër dispeqerike për monitorim. Pajisjet matëse në fjalë gjatë funksionimit i ruajnë të gjitha ndryshimet e cilësisë dhe sasisë të energjinë elektrike të furnizuar, kështu që shpenzuesi ka parasysh edhe mundësinë e reagimit në kohë të duhur në rast se këto ndryshime nuk i përgjigjen standardeve të cilat i janë garantuar në marrëveshjen për furnizim ë1].

1. SISTEMI I NJEHSORËVE ME LEXIM NGA DISTANCA (AMR)

Sistemi Smart Grid është i projektuar dhe i realizuar mbi smart metering ashtu që njehsorët inteligjent mbesin elementi themelor për krijimin e rrjeteve të zgjuara që do të thotë nuk është thjeshtë vetëm lexim i njehsorëve nga distanca, por kontrollimi i gjithë sistemit elektroenergjetik, nga prodhimi e deri te konsumatori. Në kompaninë hëpërhë të vetme publike për energjetik në Kosovë-KEK projekti (sistemi) AMR (Automatic Meter Reading) është zhvilluar në tri faza ë2]. Sistemi i leximit të njehsorëve nga distanca mbërthen këto aktivitete: menaxhimi me njehsorë dhe me të dhënat e nxjerra nga njehsori, komunikimi me njehsorë dhe vet njehsori si pikë matëse. Asete të aktivitetit të parë (Menaxhimit me njehsorë dhe të dhënat e marrura nga njehsori ) janë stafi për menaxhim, aplikacionet për lexim dhe parametrizimi nga distanca dhe infrastruktura e TI (serverët, modemet, VPN55 etj.). Të dhënat e nxjerra nga njehsori ruhen në server, përpunohen dhe u dërgohen shërbimeve përkatëse.

Aktualisht përdoren dy tipe të aplikacioneve për punë me njehsorët. Aplikacionet të cilat nuk kanë mundësi leximin automatik nga distanca të njehsorëve. Me këto aplikacione mund të bëhet parametrizimi dhe leximi i njehsorëve; këto aplikacione nuk kanë bazë të të dhënave, leximi bëhet prej njërit në njehsorin tjetër me kompjuter përmes sondës optike, RS48556, RS 23257, modemit GSM/GPRS etj. Aplikacionet të cilat dedikohen për lexim nga distanca dhe që kanë: bazë të të dhënave, instalohen në server, përbëhen prej moduleve të ndryshme: leximit, raportimit, bilancit, web-serviseve etj. Leximi i të dhënave nga njehsorët bëhet në mënyrë automatike nga serveri. Nga njehsorët lexohen vlerat e çastit, vlerat për faturim, profili i ngarkesës (energji a fuqi në çdo 15 min), bëhet regjistri i ngjarjeve (në baza ditore) dhe po ashtu automatikisht bëhet edhe sinkronizimi i kohës së njehsorëve me serverët.

55 VPN – Virtual Private Network 56 RS 485 – port komunikimi i standardizuar 57 RS 232 – port komunikimi i standardIuzuar

[154] KUMTESAT II

1. Të dhënat teknike për distriktin e ferizajit

Për të konstatuar avantazhet në llogaritjen e humbjeve teknike me instalimin (montimin) e AMR në SEE do të marrim në shqyrtim pikërisht Distriktin e Ferizajit ku këta matës janë instaluar së pari. Sistemi shpërndarës i Distriktit të Ferizajit ka tre nënstacionet 110/xx kV: NS 110/35kV “Ferizaj”, NS 110/35/10 “Lipjan” dhe NS 110/35/6 “Sharri”. NS “Ferizaj” me fuqi instaluese (2 x 31.5) MVA i cili furnizon 6 dalje 35kV. LP 35kV janë kryesisht të tipit Al/Çe dhe XHP-48A me seksione 70, 95 dhe 120 mm2 me gjatësi totale rreth 49.18 km, nga të cilët furnizohen nënstacionet 35/10kV. NS 110/35/10kV “Lypjan” me fuqi instaluese (2 x 31.5) MVA i cili furnizon 3 dalje 35kV dhe 13 dalje 10kV. LP 35kV janë të tipit Al/Çe me seksion 95 mm2 me gjatësi totale rreth 22.05 km, nga të cilët furnizohen nënstacionet 35/10kV. Skemat njëpolëshe të rrjetit shpërndarës të Distrikt të Ferizajit me pikat ku janë montuar AMR është paraqitur në Fig.2 dhe Fig.3 ndërsa në Tab.1 paraqiten të dhënat përmbledhëse për rrjetin shpërndarës të Distriktit të Ferizajit në formë tabelare.

[155] JAVA E SHKENCËS 2013

Skema nr.2: Skemat njëpolare e rrjetit shpërndarës 35/10 kV në Distriktin e Ferizajit

1. LLOGARITJA E HUMBJEVE TEKNIKE NË RRJETIN E NIVELIT 35/10/0.4 kV Për llogaritjen e humbjeve teknike në nivelin në fjalë duhet të dihet fuqia maksimale e daljeve 35kV në nënstacionet 110/35kV në Distrikt, shënim ky që merret nga të dhënat në AMR ose nga profili i ngarkesësë5]. Për përllogaritjen e humbjeve në këto nivele përdorim tri metoda ë9]: - Softuerike, “Power Factory” përmes fuqive maksimale - Profili i ngarkesave, energji elektrike çdo 15 minuta - Matjeve Hijezimi në tabela është përdorur ashtu që ngjyra e zezë (Hiri) – paraqet nivelin 110kV, ngjyra e portokalltë – nivelin 35kV dhe ajo e kaltër – nivelin 10kV.

Nga përllogaritjet (Tab.1) përfundojmë se diferenca e rezultateve të fituara për humbjet teknike në LP-35 kV në Distriktin e Ferizajit me metodën e simulimeve dhe

[156]

KUMTESAT II metodën e matjeve prej rastit në rast varirojnë nga 0.001% e gjer në 1.617% ose në total ky ndryshim është 0.148%. Duke ju referuar karakteristikave të transformatorëve energjetik 35/10 kV të dhënë nga prodhuesit (fuqia nominale në MVA, humbjet në hekur kW, humbjet në bakër në kW gjatë punës nominale), për transformatorët në NS në Distriktin e Ferizajt humbjet mesatare në transformim 35/10 kV janë 0.748 %. Gjatë tërë muajit transformatorët energjetik nuk punojnë me fuqi nominale MVA, andaj rezultatet e fituara sipas simulimeve dhe matjeve janë në domenin e humbjeve në transformim të dhënë nga prodhuesi, gjë që diferenca në total prej 0.02% e humbjeve në transformim në mes të dy metodave është e kënaqshme ë3]. Në tabelën nr.2. janë renditur rezultatet e përllogaritjeve të humbjeve teknike të energjisë të LP-ve 10 kV dhe atë të fituara përmes simulimeve dhe ato nga matjet.

Nga tabelën nr.2 shihet se diferenca e rezultateve nga njëra e metoda tjetër në shumicën e rasteve dhe në total është negative. Kjo ngase instalimi i njehsorëve në sekondar të transformatorit 10/0.4 kV të cilët janë të vendosur në ambiente/hapësira të cilat nuk janë të mbikqyrëra 24h në ditë nga KEK-u, mund të kenë: lidhje elektrike/galvanike jo të mirë, numër të madh të njehsorëve/ transformatorëve rrymor, dhe përveç personelit zyrtar të mirëmbajtjes kanë qasje në këta njehsorë edhe personat e paautorizuar. Në daljet 10 kV të nënstacioneve tek të cilët humbjet teknike arrijnë vlera nga 5 % e më lartë nevojitet të investohet në rrjetin e nivelit të tensionit 10 kV. Humbjet teknike të energjisë në nivelin 0.4 kV janë të kategorizuar në katër kategori, këto kategori bazohen në studimet ë2],ë9] të bëra nga ekspertët. Duhet cekur se Distrikti i Ferizajit në muajin Gusht 2012 sipas këtij kategorizimi në nivelin e tensionit 0.4 kV ka pasur humbje teknike prej 3288.15 MWh.

Tabela nr.3. Humbjet teknike totale sipas niveleve të tensionit të përllogaritura sipas simulimeve përkatësisht mbi bazë të rezultateve të matjeve

Vlen të përmendet se deri në vitin 2012 humbjet teknike të energjisë janë llogaritur me anë të simulimeve dhe formulave të cekura më lartë. Me instalimin e njehsorëve me

[157] JAVA E SHKENCËS 2013 lexim nga distanca po në këtë vit, është mundësuar përcaktimi i humbjeve teknike të energjisë përmes matjeve, ku deri tani këto rezultate shërbejnë si krahasuese, njëkohësisht gjenden dhe evitohen gabimet që paraqiten në softuer dhe terren. Me krahasimin e rezultateve në tabelën nr.3 të fituara përmes simulimeve dhe matjeve konstatohet se ka ndryshime në vlera. Ndryshimet janë ngase: gjatë llogaritjeve të humbjeve teknike të energjisë përmes simulimeve nuk merren parasysh vjetërsia e pajisjeve, kushtet klimatike, ndotja e ambientit, asimetrinë e sistemit, humbjet në izolatorë, humbjet në njehsorë etj., ndërsa përcaktimi i humbjeve teknike të energjisë përmes matjeve varet nga klasa e saktësisë së njehsorëve, transformatorët matës të tensionit, transformatorët matës rrymor, lidhjeve elektrike, ngarkesa, të dhëna këto që kanë ndikim në rezultatet e fituara. Humbjet teknike të energjisë në disa shtete të Evropës sillen gjer në 10% (Armeni 10.2%, Gjeorgji 7.3%, Serbi (10.5-11.5)%, Kroaci 6%, Austri 5.44%, Belgjikë 4.79%, Finlandë 3.5%, Greqi 8.34%, Francë 7%, Spanjë 5.71%, Itali 6.65%, Holandë 4.14%, Gjermani 5.4%, Slloveni 6.42% ) por ato janë edhe dyfish më të mëdha në Shqipëri 22.74%, në Kosovë 17.1%, ë6]. Vërehet se Kosova në krahasim me shtetet e zhvilluara ka humbje të mëdha teknike të energjisë në rrjetin shpërndarës. Ky nivel i humbjeve është rezultat dhe pasojë e mos investimeve në mirëmbajtje dhe zgjerim në rrjetin shpërndarës gjatë viteve të 90-ta dhe shkatërrimit të një pjese të tij gjatë luftës së fundit. Për zvogëlimin e humbjeve të energjisë nevojiten investime të mëdha. Këto investime KEK-u nuk ka mundur t’i përballoj, gjë që ka detyruar Qeverinë e Kosovës ta privatizojë Divizionin Shpërndarës dhe atë të Furnizimit. Pikërisht këto shifra imponojnë angazhime me masa shtesë në përllogaritjen e saktë dhe identifikimin e këtyre humbjeve e nga ana tjetër janë edhe obligime të normave dhe standardeve ë1].

PËRFUNDIME Deri më tani për leximin e njehsorëve në distancë përdoren softuerë të ndryshëm varësisht nga prodhuesi i njehsorëve (Landis+Gyr, Iskra). Shumëllojshmëria e softuerëve vështirë menaxhohet, ngase nevojitet mirëmbajtja dhe kontrolli i përditshëm i tyre, kanë baza të shënimeve të cilat nuk mund të lidhen ndërmjet veti dhe as me aplikacione të tjera. Inicimi i leximeve duhet bërë “manualisht”, që nënkupton se leximi i të dhënave nga njehsori fillon pasi që të startohet softueri dhe të bëhet thirrja për lexim nga përdoruesi. Për arsyet e cekura më lartë imponohet nevoja që qendra e AMR-së të pajiset me një softuer i cili krahas leximit të të gjitha tipeve të njehsorëve ka mundësi të bërit të bilancit energjetik për të gjitha nivelet e tensionit, kyçjen-shkyçjen e njehsorëve me lidhje direkte, sinkronizimin e kohës së njehsorëve me serverin e AMR-së, kontrollimin e lidhjes së njehsorit përmes leximit të vlerave momentale të rrymave, tensioneve dhe shfazimit në mes tyre, lidhja me bazën e shënimeve për faturim, (me këtë lidhje zvogëlohet kohëzgjatja e leximit dhe faturimit si dhe zvogëlohet mundësia e gabimeve), me modulin e ABC (organizimi i kategorizimit për reduktime), lidhjen me softuerin “Power Factory” për llogaritjen e rrjedhave dhe humbjeve të fuqisë dhe energjisë elektrike në SEE. Çdo abuzim apo defekt në njehsor regjistrohet (në njehsor) dhe

[158] KUMTESAT II lexohet nga distanca, konstatime këto që automatikisht dërgohen përmes email-it te personat përgjegjës për mirëmbajtje të njehsorëve. Gjithashtu nga njehsorët lexohet profili i ngarkesave çdo 15 minuta, përpos fuqisë aktive dhe reaktive ka mundësi leximi edhe të rrymave dhe tensioneve fazore, ku me anë të këtyre vlerave mund të përcaktohet me saktësi të mjaftueshme mungesa e rrymës apo tensionit në njehsorë për matje. Me instalimin e një softueri të këtillë do të bëhet përqendrimi i të gjitha të dhënave që kanë të bëjnë me njehsorët (nr. i njehsorit, konstanta, emri i daljes, niveli i tensionit, etj ) në një bazë e në të cilat do të kenë qasje vetëm personat e autorizuar. Me lexim nga distanca të njehsorëve dhe përpunim të të dhënave në mënyrë automatike zvogëlohet koha, saktësia e të dhënave është më e lartë, burimet njerëzore janë më të pakta, rritet periudha kohore për analizime të rezultateve nga raportet e nxjerra, si vazhdim mund të gjendet fytet e ngushta dhe humbjet komerciale.

REFERENCAT ë1] "Power Quality in European Electricity Supply Networks – 2nd edition", Network of Experts for Standardization, Eurelectric,2003. ë2] “ENERGY SECTOR TECHNICAL ASSISTANCE PROJECT (ESTAP) KOSOVO”, World Bank Grant No. TF-027791, Prishtinë, Maj 2002 ë3] Jusuf Gacaferri:”Bazat e matjeve elektrike”, ETMM, Prishtinë,1996 ë4]http://www.idc- online.com/technical_references/pdfs/electrical_engineering/Smart_Metering.pdf ë5] Ruzhdi SEFA, Flamur KURTAJ, “A REDUCTION OF LOSSES THROUGH INTELLIGENT MEASUREMENTS - RESULTS EXPECTED TO POWER SYSTEM IN KOSOVO” 9th INTERNATIONAL CONFERENCE, STANDARDIZATION, PROTYPES AND QUALITY , October 5-6, 2012,Tirana ë6] Lutfije DERVISHI, “IMPROVE STABILITY OPERTIONS IN KOSOVO’S ELECTRICAL ENERGY DISTRIBUTION NETWORK; A CASE STUDY OF NORTHERN PRISHTINA”, Rochester Institute Of Technology American University Of Kosovo, May 2012, Prishtina. ë7] Gazmend Pula, “Elektroenergjetika”, ETMM,Prishtinë,1986 ë8] Ruzhdi SEFA, Ismet Abazi ”ANALIZA E SISTEMEVE ELEKTROENERGJETIKE ME PAKON SOFTUERIKE GREDOS DHE PAKON SOFTUERIKE POWER FACTORY “ ASHAK, Revista “KËRKIME” nr. 19 Prishtinë, 2011 ë9] “METODOLOGJIA PËR LLOGARITJEN E HUMBJEVE TEKNIKE”, KEK sh.a. Divizioni i Shpërndarjes, nr.3793 Prishtinë, Maj 2012

[159] JAVA E SHKENCËS 2013

[160] KUMTESAT II

Prof. Dr. Ruzhdi Sefa, Inxh.dipl. Shyqeri Morina: ANALIZA E PËRMBUSHJES SË KRITERIT TË SIGURISË NË SISTEMIT ELEKTROENERGJETIK TË KOSOVËS PËRMES RRJEDHEVE TË FUQISË

Abstrakt: Me rritjen e kërkesës për energji elektrike, janë të domosdoshme përforcimet e duhura në rrjetin e transmisionit që shpijnë në stabilitetin, besueshmërinë dhe plotësimin e të gjitha kritereve teknike në pajtueshmëri me Kodin e Rrjetit ë2]. Në punim janë llogaritur flukset e fuqisë në sistemin elektroenergjetik të Kosovës, përkatësisht në rrjetin e transmisionit dhe krahas kësaj është analizuar përmbushja e kriterit të sigurisë N dhe N-1 në sistemin e transmisionit të Kosovës. Nga rezultatet e analizës së plotësimit ose jo të kriterit të sigurisë (N-1), identifikohen pjesë të rrjetit të transmisionit që nuk i plotësojnë kriteret teknike në pajtueshmëri me Kodin e Rrjetit. Nga kjo dalin nevojat për përforcim të rrjetit transmetues, përkatësisht plotësimit të kriterit N-1. Sistemi i transmisionit është analizuar për konfiguracionin e rrjetit të vitit 2012 dhe për konsum prej 1170 MW, që paraqet skenarin e rritjes bazë (mesatare) të ngarkesës maksimale në SEE të Kosovës për vitin 2012 ë3].

Fjalët kyç : analiza, stabiliteti, fluksi i fuqisë, kriteret e sigurisë

HYRJE Rrjeti i transmisionit duhet të jetë i dimensionuar në atë mënyrë që të mundësojë transmetimin e energjisë nga gjeneratorët deri te konsumatorët e kyçur në rrjetin e transmisionit dhe nyjet shpërndarëse në kushtet e stabilitetit të sistemit dhe ato të lejuara teknike. Rritja e kërkesës për energji elektrike nga ana e konsumatorëve ndikon në rritjen e flukseve të fuqisë në linjat e transmisionit, si rrjedhojë në mënyrë të vazhdueshme ngushtohen margjinat e sigurisë së stabilitetit të SEE të Kosovës. Krahas rritjes së kërkesës për energji elektrike, janë të domosdoshme përforcimet e duhura në rrjetin e transmisionit të cilat janë qenësore në ruajtjen e stabilitetit dhe besueshmërisë së sistemit. Princip kryesor në bazë të cilit dimensionohet rrjeti transmetues, është domosdoshmëria e plotësimit të gjitha kritereve teknike në

[161] JAVA E SHKENCËS 2013 pajtueshmëri me Kodin e Rrjetit dhe atë me N-1 elemente në punë dhe në rastet kur sistemi është i ballafaquar me konditat më të vështira për operim.

GJENDJA AKTUALE E RRJETIT TË TRANSMISIONIT Sistemi i transmisionit që operon me nivelet e tensioneve 400kV, 220kV dhe 110kV është i ndërlidhur me interkoneksion me vendet fqinje që realizohet me tri linja 400 kV (R. e Serbisë, FYRO e Maqedonisë, R.e Malit të Zi), dhe me dy linja 220kV (me Republikën e Shqipërisë dhe R. e Serbisë). Kufiri në mes të aseteve të transmisionit dhe gjenerimit e shpërndarjes është në terminalet e transformatorit zbritës të fuqisë 110kV nga ana e ngarkesës, apo transformatorit ngritës të gjeneratorit, ndërsa me konsumatorët e kyçur në rrjetin e transmisionit kufiri është në portalet kyçëse të tyre. Burimet gjeneruese në SEE të Kosovës kryesisht janë të koncentruara në një zonë (Kastriot/Obiliq) dhe gjenerimi më i madh i energjisë elektrike injektohet direkt në rrjetin 400kV i cili është tipi yll me qendër në NS “Kosova-B”. Sistemi i transmisionit ka katër nyjeve të fuqishme të transformimit në 110kV: NS “Peja-3” furnizon konsumin e Dukagjinit, NS “Ferizaj-2” furnizon konsumin e pjesës juglindore dhe NS Kosova-A së bashku me NS “Prishtina-4” që furnizojnë konsumin e Prishtinës. Nga analiza e rrjedhave të fuqisë në sistemin e transmisionit (si kontribut i këtij punimi), vërehet se koncentrimi i burimeve gjeneruese në një zonë tregohet me të meta, ashtu që transmetimi i energjisë nga burimet gjeneruese deri te nënstacioni me i largët përcillet me disa nivele të transformimeve që ndikon në mënyrë të dukshme në humbjet dhe rënie të tensionit. Zhvillimet në ndërtimin kapaciteteve të reja gjeneruese, parashikimet e ngarkesës në rritje të vazhdueshme si dhe parashikimet e flukseve në rritje të fuqisë në shkëmbimet rajonale, determinojnë nevojën për ri-konfigurimin e rrjetit 400kV ë3]. Rekomandimet që janë bërë në studimet si “ESTAP-I” për rikonfigurimin e rrjetit 400kV në formën unazore edhe analiza e rrjedhave të fuqisë dhe përmbushja e kritereve të sigurisë si kontribut i këtij punimi tregojnë në mënyrë të qartë se rikonfigurimin e rrjetit 400kV në formën unazore do të kontribuoj në optimizimin e flukseve të fuqisë dhe përmirësimin e profilit të tensionit. Në këtë punim rëndësi e veçantë i është kushtuar analizës së rrjedhave të fuqisë dhe përmbushjes së kritereve të sigurisë në rrjetin e transmisionit në pajtueshmëri me Kodin e Rrjetit dhe në dobi të sigurisë më të lartë operuese të sistemit të transmisionit.

2. ANALIZA E FLUKSEVE TË FUQISË NË SEE TË KOSOVËS Simulimi i flukseve të fuqisë në SEE të Kosovës përfshinë pjesën e sistemit të transmisionit të nivelit të tensionit 400kV, 220kV dhe 110kV. Ngarkesat e SEE paraqiten përmes fuqisë së dukshme në zbarrat e tensionit 110kV. Analiza e rrjetit të transmisionit të SEE fillon me krijimin e modelit matematikor bazë me të dhënat teknike të elementeve që përbëjnë SEE përkatësisht parametrat e nevojshëm për krijimin e modelit matematikor bazë, të dhënat janë marrë nga gjendja në sistemin elektroenergjetik të Kosovës gjatë vitit 2012 dhe ata për : gjeneratorët ekzistues linjat 400kV, 220kV dhe 110kV transformatorët

[162] KUMTESAT II konsumit në nyje të veçanta distributive të nivelit 110kV, i bazuar në nivelin e konsumit të energjisë elektrike të viteve paraprake dhe rritja vjetore e kërkesës për secilën nyje. rrjedhat e zakonshme të fuqisë në linjat ndërkufitare konfigurimi normal i rrjetit të transmisionit. Në Fig.1, është paraqitur pasqyra e të dhënave të cilat janë futur në softuerin PSS/E për analizat e rrjedhave të fuqisë në SEE të Kosovës.

Të dhënat janë futur në bazën e të dhënave të softuerit PSS/E ë9] dhe janë provuar simulimet e flukseve të fuqisë në sistem. Simulimet në sistemin e transmisionit për ngarkesën e zgjedhur prej 1170MW janë realizuar me ndihmën e pakos softuerike PSS/E. Metoda iterative (përsëritëse) “Full Newton Raphson” është përdorur në analizën e rrjedhave të fuqisë (Fig.2.a), ndërsa në

[163] JAVA E SHKENCËS 2013 shqyrtimin e kriterit të sigurisë së rrjetit është përdorur moduli ACA “AC Contigency Solution” i cili është i integruar në PSS/E ë9].

Për analizë tonë janë marrë se në operim janë: 50 zbarra, 64 linja transmetuese (prej të cilave 3 linja interkonektive 400kV; 2 linja në shfrytëzim për interkoneksion 220kV dhe 2 linja në shfrytëzim për interkoneksion 110kV), TC “Kosova-A” me njësitë A3, A4, TC “Kosova-B” me njësitë, B1 dhe B2 dhe HC “Ujmani” me njësitë U1 dhe U2 dhe 14 autotransformatorë në rrjetin e transmisionit me kapacitet total transformues prej 1350MVA.

[164]

KUMTESAT II

Tab.1. Njësitë e angazhuara në gjenerim Në Tab.2, janë paraqitur kapacitetet aktuale të linjave interkonektive sipas fuqisë aktive të tyre (P), NTC* mesatare dhe fuqia nominale termike (Sterm) ë3].

Tab.2. Kapacitetet aktuale të linjave të interkonekcionit *NTC - paraqet maksimumin e totalit të shkëmbimit të fuqisë elektrike në mes të dy zonave kontrolluese, kompatibil me standardet e sigurisë të aplikueshme në të gjitha zonat rregulluese dhe duke marrë në konsideratë pasiguritë teknike të gjendjes së rrjetit ë8].

Nyje balancuese e sistemit është konsideruar linja 407, sistemi gjithashtu është i lidhur me sistemet fqinje përmes linjave ajrore LP-420, LP-437, LP-2303 dhe LP-205, kurse zbarrat e tipit P,Q janë konsideruar zbarrat e ngarkesave të nënstacioneve 110kV dhe 220kV.

3. REZULTATET NGA SIMULIMET ME SOFTUERIN PSS/E TË FLUKSEVE TË FUQISË Me krijimin e modelit matematikor bazë me të dhënat teknike të elementeve që përbëjnë SEE, kur të gjitha elementet janë në operim, zbatohen simulimet përmes softuerit PSS/E, si rezultat kemi rrjedhat e fuqisë aktive dhe reaktive në secilin linjë të transmisionit, profilet e tensionit dhe këndi fazor në të gjitha nyjet e sistemit.

[165] JAVA E SHKENCËS 2013

Tab.3. Profilet të tensionit dhe këndi fazor në zbarrat, fuqisë aktive dhe reaktive në linjë të transmisionit të SEE. Rezultatet e fituara të flukseve të fuqisë përveç që na mundësojnë njohjen e flukseve të fuqisë aktive dhe reaktive në elementet sistemit, gjithashtu na mundëson të analizojmë përmbushjen e kriterit të sigurisë në sistemin e transmisionit. Duke analizuar rrjedhat e fuqisë, nivelin i tensionit në zbarra dhe ngarkesën në secilën linjë 400kV, 220kV dhe 110kV, në rastin kur të gjitha elementet e sistemit janë në operim dhe të gjitha rastet kur një element i sistemit të transmisionit është jashtë operimit (kriteri N-1), do ta fitojmë një pasqyrim të qartë mbi rrethanat e funksionimit të Sistemit Elektroenergjetik të Kosovës nga aspekti i plotësimit të kriterit të sigurisë N dhe N-1. 4. ANALIZA E SEE TË KOSOVËS NË PËRMBUSHJE TË KRITERIT TË SIGURISË N DHE N-1 Rrjeti i transmisionit duhet të jetë i dimensionuar në atë mënyrë që të mundësojë plotësimin e të gjitha kritereve teknike në pajtueshmëri me Kodin e Rrjetit ë2] dhe atë me N-1 elemente në punë dhe në rastet kur sistemi është i ballafaquar me kushtet më

[166] KUMTESAT II të vështira për operim. Në të gjitha rastet kur një element i sistemit është jashtë operimit (linjë, transformator ose njësi gjeneratorike) si pasojë e defektit, mirëmbajtjes ose për shkaqe tjera, sistemi transmetues duhet ti plotësoj këto kushte të operimit: linjat dhe kabllot transmetuese nuk guxojnë të ngarkohen mbi kufijtë termik të tyre, nuk lejohet zvogëlim i kapaciteteve të furnizimit, niveli i tensionit duhet të jetë brenda kufijve të lejuar me Kodin e Rrjetit, stabiliteti tranzient dhe dinamik i SEE nuk guxon të rrezikohet, dhe transformatorët energjetik nuk guxojnë të mbi-ngarkohen. Ngarkimi i linjave të transmisionit mbi kufirin termik të disejnuar të përçuesve, do të merret si mbingarkim i linjës ashtu si çdo ngarkim i transformatorëve mbi fuqinë e tyre nominale do të konsiderohet si mbingarkim i tyre. Në kushte normale të operimit, performanca e sistemit transmetues duhet të jetë në pajtueshmëri me kriteret operuese të përshkruara në Kodin e Rrjetit ë2]. Kodi i Pajisjeve Elektrike ë7] definon rrymat maksimale nominale, rrymat maksimale të prishjes dhe kohëzgjatjen e lejuar të prishjes. 4.1. Analiza e përmbushjes së kriterit N të sigurisë në Sistemin Transmetues

Analiza e rrjedhave të fuqisë është bërë me qëllim të konstatimit a plotësohet dhe në ç’shkallë kriteri N i sigurisë në SEE të Kosovës. Sistemi është analizuar për kushtet kur ngarkesa maksimale e sistemit të jet 1170 MW. Në këtë rast janë percjellur rrjedhat e fuqisë, niveli i tensionit në zbarra dhe niveli i ngarkesës në linjat 400kV, 220kV dhe 110kV. Rezultatet e simulimit (Fig.2.b) nuk identifikojnë elemente të cilët janë të mbingarkuara. Kapaciteti maksimal i rrjetit të brendshëm transmetues sipas kriterit teknik të sigurisë N për fundin e vitit 2012, sillet rreth 1480MW. Kjo do të thotë që sistemi i transmisionit mund të operojë nën ngarkesën 1400MW duke e plotësuar kriterin e sigurisë N. Në Fig.3 është paraqitur profili i tensionit për rrjedha të zakonshme në zbarrat 110kV për ngarkesë të sistemit 1170MW, kur të gjitha elementet e SEE janë në operim.

[167] JAVA E SHKENCËS 2013

Nga diagrami në Fig.3 vërehet se profili i tensionit në të gjitha zbarrat është brenda kufijve të lejuar sipas Kodit të Rrjetit ë2]. 4.2. Analiza e përmbushjes së kriterit N-1 të sigurisë në Sistemin Transmetues Duke analizuar të gjitha rastet kur një element i sistemit të transmisionit është jashtë operimit, me ç’rast janë monitoruar ngarkesat e linjave si dhe profili i tensionit në zbarra, mund të evidentojmë se dalja nga puna e cilit element shkakton mbingarkesë ose rënie të tensionit (>10%Un) në elementin ose elementet tjera. Nga analiza e të gjitha rasteve, rezultatet tregojnë ato linja dhe transformatorë të cilat nuk plotësojnë kriterin N-1 sipas konfiguracionit të rrjetit 2012 (konsumi 1170MW) dhe rënia e të cilave shkakton shmangje të ngarkesës apo tensionit nga kushtet e parapara me Kodin e Rrjetit ë2]. Analiza e përmbushjes së kriterit të sigurisë N-1 është kryer ashtu që shkyqim një element të vetëm (linjë ose transformatorë), ndërsa të gjitha elementet tjera janë në punë dhe vërejmë efektin e saj, a shkakton mbingarkesë në elementet tjera të SEE. Në të njejtën mënyrë veprojmë me secilin element (linjë ose transformatorë) dhe evidentojmë rastet të cilat rënja e një elementi shkakton mbingarkesë në një ose më shumë elemente tjera të sistemit të transmisionit.

[168]

KUMTESAT II

Në Tab.4 janë dhënë të gjitha rastet (rasti 1 - rasti 7) që do ti quajmë si rënje kritike e linjës ose transformatorit dhe pasojat që shkaktojnë në elementet tjera të SEE. Zbarrat me rënie të tensionit Nr. Rënia kritike e Autotransformatorit (AT)/linjës Elementi i mbingarkuar It[%] > 10%Un Zbarra 81, 93.3 kV, NS Peja 3, (110 kV) Zbarra 38, 93.2 kV, NS Burimi, (110 kV) LP 125/1; (110 kV), NS Kosova A-NS Vushtrria 2 98 Zbarra 42, 93.8 kV, NS Klina, (110 kV) LP 163/2; ( 110 kV), NS Palaj-NS Vallaçi 107 Zbarra 37, 90.8 kV, NS Peja 1, (110 kV) 1 AT, 300MVA NS Peja 3 LP 126/4; (110 kV), NS Vallaçi- NS Skenderaji 101 Zbarra 44, 90.81 kV, NS Peja 2, (110 kV) Zbarra 35, 95.2 kV, NS Gjakova 1, (110 kV) Zbarra 34, 96.2 kV, NS Gjakova 2, (110 kV) Zbarra 36, 92.3 kV, NS Deçani, (110 kV) 2 LP 1804; (110 kV), NS Prizren 2-NS Prizren 3 LP 164/3; (110 kV), NS Prizren 2-NS Prizren 1 99 3 LP 164/3; (110 kV), NS Prizren 2-NS Prizren 1 LP 1804; (110 kV), NS Prizren 2-NS Prizren 3 98 Zbarra 37, 97.9 kV; NS Peja 1, (110 kV) Zbarra 44, 97.1 kV; NS Peja 2, (110 kV) 4 LP 164/1; (110 kV), NS Gjakova 1-NS Gjakova 2 LP 126/5; (110 kV), NS Peja 3-NS Peja 1 106 Zbarra 36 , 94.9 kV; NS Deçani, (110 kV) Zbarra 35, 93.8 kV; NS Gjakova 1, (110 kV) LP 164/1; (110 kV), NS Gjakova 1-NS Gjakova 2 116 Zbarra 37, 91.2 kV; NS Peja 1, (110 kV) LP 126/1; (110 kV), NS Gjakova 1-NS Deçani 95 Zbarra 44, 91.5 kV; Peja 2, (110 kV) 5 LP 126/3; (110 kV), NS Peja 3-NS Peja 1 LP 1810; (110 kV), NS Peja 3-NS Klina 98 Zbarra 36, 94.6 kV; Deqani, (110 kV) LP 126/2; (110 kV), NS Deçani-NS Peja 2 93 6 LP 1809; (110 kV), NS Rahoveci -NS Prizren 2 Zbarra 45, mbetet pa tension, (110 kV) 7 LP 1213; (110 kV), NS Prishtina 4 -NS Lipjani Zbarra 25, mbetet pa tension, (110 kV) Simulimet me softuerin PSS/E në modelin e sistemit të transmisionit të paraqitur më lartë (rasti në shqyrtim ai i vitit 2012 për SEE të Kosovës) tregojnë që aktualisht rrjeti i transmisionit të SEE mund të plotësojë kriterin N-1 vetëm për ngarkesat më të ulëta se 1080MW. Nga rezultatet (Fig.4) e analizës së plotësimit ose jo të kriterit të sigurisë (N-1), identifikohen pjesë të rrjetit të transmisionit që nuk i plotësojnë kriteret teknike në pajtueshmëri me Kodin Rrjetitë2].

[169] JAVA E SHKENCËS 2013

5. MUNDËSITË E PËRFORCIMIT TË RRJETIT TË TRANSMISIONIT MBI BAZË TË ANALIZËS SË KRITERIT N-1 Analizat e kryera në modelin e sistemit të transmisionit përmes rrjedhës së fuqisë në aspektin e plotësimit të kriterit të sigurisë (N-1), identifikon pjesët e rrjetit që nuk plotësojnë kriteret teknike dhe derivojnë nevojat për përforcim të rrjetit transmetues. Që kjo gjendje të përmirësohet përkatësisht që kriteri N-1 të përmbushet plotësisht duhet të rritet kapaciteti bartës dhe kapacitetet transformuese në ato nënstacione që nuk e plotësojnë këtë kriter të sigurisë. Në Fig.6 janë paraqitur rastet me mundësinë e përforcimit të rrjetit të transmisionit në bazë të analizës së kriterit N-1 për rastet e evidentuara në Tab.4.

Rëniet kritike me numër rendor 1 (Tab.4), NS “Peja-3” nuk e plotëson kriterin e sigurisë N-1. Si zgjidhje për këtë rast, nga rezultatet e analizës përmes simulimeve kompjuterike të realizuara me PSE/E rekomandohet vendosja e transformatorit të dytë ashtu si tregohet në Fig.6.e. Rëniet kritike me numër rendor 2 dhe 3 (Tab.4), do të eliminohen pas ndërtimit të linjës 110kV NS “Prizreni-2”-NS “Prizreni-1”. Me ndërtimin e kësaj linje (Fig.6.a), rënia në linjën NS “Prizren-2”- NS “Prizreni-3” nuk do të shkaktojë mbingarkesë në

[170]

KUMTESAT II linjën L-164/3:NS “Prizren-2”-NS “Prizreni-1” dhe do të ndikojë që kriteri i sigurisë N-1 të përplotësohet edhe në këtë pjesë të rrjetit të transmisionit. Përfitimet pas ndërtimit të kësaj linje janë: Rëniet kritike me numër rendor 4 dhe 5 (Tab.4), do të eliminohen pas ndërtimit të një linje nga NS “Gjakova-2” në NS “Gjakova-1”. Simulimet kompjuterike të realizuara me PSS/E, tregojnë avantazhet e alokimit të linjës aktuale L-1806 NS “Klina”-NS “Gjakova-2” (Fig.6.b). Ndërtimi i kësaj linje do të bëjë të mundur plotësimin e kriterit N-1 dhe do të reduktojë numrin e elementeve të rrjetit të cilat nuk plotësojnë kriterin N-1. Rëniet kritike me numër rendor 6 (Tab.4), në këtë rast ka të bëjë me furnizimin e ngarkesës në formë radiale (tipi ishull), ashtu si furnizohet NS “Rahoveci” dhe nuk preferohet, pasi që nuk plotësohet kriteri i sigurisë N-1, ndërsa procesi i mirëmbajtjes së linjës së vetme shkakton mosfurnizim për aq kohë sa zgjat mirëmbajtja e linjës dhe pajisjeve në dy anët e saj. Simulimet kompjuterike të realizuara me PSE/E tregojnë se rëniet kritike me numër rendor 6 (Tab.4), do të eliminohet pas përfundimit të ndërtimit të linjës 110kV, 240mm2 me gjatësi përafërsisht 15km nga NS “Rahoveci” në NS “Suhareka” (Fig.6.c). Përmes simulimet kompjuterike të realizuara me PSE/E, rënia kritike me numër rendor 7 do të eliminohet pas përfundimit të ndërtimit të linjës së dyfishtë L-112 që do të mundëson ndërlidhjen e NS “Lipjani” me NS “Kosova-A” dhe NS “Ferizaj-2” (Fig.6.d). Ndërtimi i kësaj linje është e rëndësisë së lartë për rrjetin e transmisionit ngase do të reduktojë numrin e elementeve të rrjetit të cilat nuk plotësojnë kriterin N-1 e poashtu ndikon në rritjen e besueshmërisë dhe sigurisë së furnizimit të konsumit të nëndistriktin e Lipjanit. Në Tab.5 në formë ë përmbledhur janë dhënë të gjitha zgjidhjet e propozuara për plotësimin e kriterit N-1 në rrjetin e transmisionit të Kosovës si rezultat i analizës në këtë punim. Nr. Rënia kritike e Autotransformatorit (AT)/linjës Zgjidhja e propozuar për rëniet kritike e Autotransformatorit (AT)/linjës Nr.Zbarrës Vënia e AT të dytë 1 AT, 300MVA NS Peja 3 NS Peja 3 80-81 Ndërtimi i linjës 110 kV 2 LP 1804; (110 kV), NS Prizren 2-NS Prizren 3 NS Prizreni 2-NS Prizreni 1 18-33 3 LP 164/3; (110 kV), NS Prizren 2-NS Prizren 1 4 LP 164/1; (110 kV), NS Gjakova 1-NS Gjakova 2 NS Gjakova 2 -NS Gjakova 1 34‐35 5 LP 126/3; (110 kV), NS Peja 3‐NS Peja 1 6 LP 1809; (110 kV), NS Rahoveci -NS Prizren 2 NS Rahoveci-NS Suhareka 45-31 7 LP 1213; (110 kV), NS Prishtina 4 -NS Lipjani Të dyfishtë, ndërlidh NS Lipjanit me NS Kosova A dhe NS Ferizaj 2 13-84

Tab.5. Zgjidhja e propozuar për plotësimin e kriterit N-1 në rrjetin e transmisionit të Kosovës Përfitimet e pritshme nga zgjidhjet e propozuara për secilin rast të evidentuar janë: Ngritja e kapaciteteve transformuese dhe plotësimi i kriterit N-1, Ngritja e sigurisë dhe besueshmërisë së furnizimit, Reduktimi i energjisë së padërguar te konsumatori, Optimizimi i procesit të mirëmbajtjes se transformatorëve dhe fushave përkatëse të tyre.

[171] JAVA E SHKENCËS 2013

PËRFUNDIME Qëllimi i studimit të flukseve të fuqisë në SEE të Kosovës është njohja e flukseve të fuqisë aktive dhe reaktive në elementet e sistemit dhe krahas kësaj është analizuar përmbushja e kritereve të sigurisë N dhe N-1 në sistemin e transmisionit të Kosovës. Në punim është dhënë një pasqyrim i qartë, mbi rrethanat e funksionimit të SEE nga aspekti i plotësimit të kriterit të sigurisë N dhe N-1. Nga analiza e më sipërme, nxjerrim këto konkluzione të rëndësishme: Sistemi i transmisionit të Kosovës karakterizohet me rrjet të fuqishëm të interkonekcionit të tensionit 400 kV i ndërlidhur fuqishëm me vendet fqinje. Në SEE të Kosovës burimet gjeneruese janë të koncentruara (kryesisht në Kastriot/Obiliq) dhe gjenerimi më i madh i energjisë bëhet direkt në anën 400 kV. Si rezultat i kësaj transmetimi i energjisë nga burimet gjeneruese deri te nënstacioni me i largët përcillet me disa nivele të transformimeve (p.sh. 400kV/220kV/110kV) që ndikon në mënyrë të dukshme në humbjet dhe rënie të tensionit gjatë transmetimit të energjisë elektrike. Problemet kryesore të identifikuara në rrjetin e transmisionit, paraqiten në transformimet 400/110 kV (“Peja-3” dhe “Ferizaji-2”), dhe mbingarkesat në disa linja në rrjetin 110kV në të cilat nuk plotësohet kriteri N-1. Ky është një fakt (atu) i rëndësishëm për planifikimin e ndërtimit të nënstacione të reja të nivelit 400kV/110kV. Ndërtimi i unazës 400kV që rekomandohet në këtë punim, mundëson krijimin e nyjeve të fuqishme 400/110kV të cilat do të furnizojnë grupet e ngarkesës, gjithashtu do të ndikoj në ngritjen e rezervave të kapacitetit të linjave 110kV me qëllim të optimizmit të rrjedhave të fuqisë. Pra burimet injektuese në lokacione të ndryshme të shpërndara në sistem ndikojnë në optimizmin e flukseve të fuqisë dhe përmirësimin e profilit të tensionit. Në këtë punim janë identifikuar përforcimet e nevojshme të rrjetit, që do të sigurojnë operim të sigurt dhe të besueshëm të sistemit të transmisionit dhe furnizim më kualitativ të konsumit prej 1170MW në sistemin e transmisionit, duke plotësuar kriterin e sigurisë N-1 në pajtim me kriteret teknike të përcaktuara në Kodin e Rrjetitë2], që është veçanti e këtij punimi ndaj punimeve tjera, disa prej të cilave janë përmendur në referencë të këtij punimi.

Referencat ë1] Selimi. N., Ahma.,L, Analiza e sistemeve elektroenergjetike, 1994 ë2] Kodi i Rrjetit, http:// www.kostt.com ë3] Plani zhvillimor i Rrjetit të transmisionit, http:// www.kostt.com ë4] ESTAP-Kosovo Power Transmission Master Plan: Final Report, Module C, Energy sector technical assistance Project. Prishtine 2002. ë5] Balanca afatgjatë e energjisë elektrike, http//: www.kostt.com ë6] Kodi i Standardeve Elektrike /KOSTT, http//: www.kostt.com ë7] Kodi i Pajisjeve Elektrike /KOSTT, http//: www.kostt.com ë8] ENTSOE-e (UCTE) Operational Nandbook, Final version ë9] PSS/ETM 30 PSS/E Optimal Power Flow Manual, Power Technologies, Inc 2004.

[172]

KUMTESAT II

Rrahim Maksuti1, Hamit Mehmeti1, Mursel Rama1, Malush Mjaku2: PËRDORIMI INDUSTRIAL I SALDIMIT DHE PROCESEVE TË NGJASHME ME SALDIMIN

ABSTRAKTI Saldimi është proces teknologjik i bashkimit të pa çmontueshem të dy ose me shumë materialeve-detaleve të njejtë ose të ndryshëm. Përdorimi i saldimit me qëllim të bashkimit gjen zbatim të gjerë në të gjithë sektorët industrialë. Nëse kësaj i shtohen edhe proceset e ngjashme me saldimin, siç janë: ngjitja (ngjitja e butë dhe e fortë), preja termike, regjenerimi, metalizimi dhe ngjitja ad-hesive, atëhere përdorimi industrial i saldimit dhe i proceseve të ngjashme me saldimin jo vetëm që zgjerohet gjithnjë e më tepër, por bëhet i domosdoshëm dhe i pashmangshëm. Duke e pasur parasysh faktin se sot mbi 50% e detaleve të dëmtuar në industri i nënshtrohen riparimit dhe regjenrimit me saldim, në punim trajtohet saldimi dhe proceset e ngjashme me saldimin që përdoren për riparim, përkatësisht regjenerim. Fjalët çelës: saldimi, ngjitja, regejenrimi, metalizimi, ngjitja ad-hesive.

1. HYRJE Pjesët përbërëse, përkatësisht detalet e makinave, pajisjeve dhe konstruksioneve të ndryshme shumë më lehtë prodhohen të ndara, përkatësisht të vetme dhe pastaj përmes teknologjisë së bashkimit, integrohen, përkatësisht bashkohen në tërësinë e caktuar duke krijuar kështu makinën, pajisjen dhe konstruksionin përkatës, për të kryer funksionin e dëshiruar. Teknologjisë së bashkimit i kushtohet rëndësi e veçantë, pasi që edhe produktet më të thjeshta që përdoren për ndonjë qëllim të caktuar përbëhen prej së paku dy pjesëve përbërëse që bashkohen në mënyra të ndryshme. Mjafton të theksohet se edhe disa lugë të kuzhinës përbëhen nga dorëza prej druri ose plastike dhe pjesa prerëse metalike, të cilat bashkohen me ribatina58 Bashkimi i pjesëve përbërëse, përkatësisht detaleve në një tërësi të caktuar, klasifikohet59: -bashkim i çmontueshëm,

58 S.Kalpakjian, S.Schmid, Manufacturing engineering and technology, Pearson, Prentice Hall, New York-Boston-San Francisco-London-Toronto-Sydney-Tokyo-Singapore-Madrid-Mexico City-Munich-Paris-Cope Town-Hong Kong- Montreal, 2010. 59 M.Gojić, Tehnike spajanja i razdvajanja materijala, Sveučilište u Zagrebu, Sisak, 2003.

[173] JAVA E SHKENCËS 2013

-bashkim i pa çmontueshëm, Në bashkimin e çmontueshem bën pjesë: -bashkimi me bulona, -bashkimi me pyka, -bashkimi me unaza, -bashkimi me susta, -bashkimi me kunja, -bashkimi me kapile, etj. Në bashkimin e pa çmontueshëm bën pjesë: -bashkimi me saldim, -bashkimi me ngjitje, -bashkimi me ribatina, -bashkimi me përçina, -ngjitja ad-hesive, etj.

2. SALDIMI Prej të gjitha metodave të lartëpërmendura të bashkimit, saldimi ka përdorim më të madh në të gjithë sektorët e industrisë. Nëse saldimit i shtohen edhe procest e ngjashme me saldimin (ngjitja, preja termike, regjenerimi, metalizimi dhe ngjitja ad- hesive), atëhere si rrjedhojë shtohen edhe sektorët industrialë të përdorimit të saldimit dhe proceseve të ngjashme me saldimin. Përdorimi kaq i gjerë i saldimit dhe i proceseve të ngjashme me saldimin është rezultat i përparësive tekniko-ekonomike në krahasim me metodat tjera të bashkimit. Vlen të theksohet se saldimi sot gjen përdorim të madh prej punëtorisë më të thjeshtë e deri te ndërtimi i fluturakeve kozmike60. Vlen të theksohet se 70% e konstruksioneve metalike prodhohen me saldim3. Në literaturë poashtu përmendet fakti se saldimi dhe proceset e ngjashme me saldimin janë të pranishëm gati në të gjitha llojet e produkteve, që nga “çipat” deri te prodhimi i anijeve (from chips to ships)1. Pra, industria bashkëkohore nuk mund të paramendohet pa përdorimin e saldimit dhe proceseve të ngjashme me saldimin. Përparësitë e përdorimit të saldimit: -krijimi i bashkësisë së salduar me qëndrueshmëri të lartë, shpeshherë më e lartë se materiali bazë (efeki overmatching), -mundësia e realizimit të saldimit edhe në terren të hapur, -levërdia e lartë ekonomike, -kosto e ulët e procesit, -rendimenti i lartë, -përdorimi i pajisjeve relativisht të thjeshta për përdorim dhe mirëmbajtje dhe me kosto të ulët, -hermeticiteti i lartë dhe i sigurt i bashkësisë së salduar, -realizimi i procesit teknologjikë pa zhurmë dhe pa ndotje të madhe të mjedisit,

60 B.Bytyçi, H.Osmani, Saldimi I, Prishtinë, 1996.

[174] KUMTESAT II

-zgjerimi i përdorimit të procesit të bashkimit jo vetëm të materialeve të njejta, por edhe i materialeve të ndryshme, -aftësimi (kulifikimi) i shpejtë i fuqisë punëtore, -ulja e masës së konstruksionit për afro 15-20%, që lehtëson transportin deri te vendpërdorimi, -shkurtimi i afatit të ndërtimit-investimeve, etj. Në figurën 1 prezantohet aspekti i shkatërimit të bashkësisë së salduar të gypave me tegel spiral, ku qartë vërehet se shkatërrimi-këputja e kampionit (mostrës) ka ndodhur jashtë tegelit të salduar (T), përkatësisht afro 10mm jashtë zonës së ndikimit termik (ZNT) dhe me këtë vërtetohet se qëndrueshmëria e bashkësisë së salduar është më e lartë se qëndrueshmëria e metalit bazë (MB), përkatësisht efekti (overmatching), që është atribut i procesit të saldimit dhe që në raste të këtilla ku nuk kërkohet të bëhet çmontimi i bashkësisë, saldimin e bën të pazëvendësueshëm si metodë për bashkim.

Megjithatë te saldimi dhe proceset e ngjashme me saldimin shfaqen edhe disa mangësi gjatë përdorimit: -puna e dorës është me kosto të lartë dhe shfaq efekt keqbërës në cilësi, andaj imponohet nevoja e mekanizimit dhe automatizimit të procesit të saldimit, -pamundësia e çmontimit të bashkësisë së salduar pa dëmtim, nëse eventualisht paraqitet nevoja për çmontim, -krijimi i heterogjenitetit mikrostrukturorë të bashkësisë së salduar imponon nevojën e përpunimit termik pas saldimit, etj.

3. NGJITJA Ngjitja sot ka marrë një përhapje të gjerë në industri pasi që mund të përgatiten jo vetëm bashkësi të vogla, por edhe bashkësi me përmasa relativisht të mëdha. Ngjitja, e butë (soldering) dhe e fortë (brazing), ngjashëm si edhe saldimi kanë përdorim të gjerë në të gjithë sektorët industrialë, falë përparësive tekniko-ekonomike: -metali bazë nuk nxehet shumë, ashtu që krijohet nje zonë e ngushtë e ndikimit termik, -ruhen forma dhe përmasat e metalit bazë, -qëndrueshmëria e bashkësisë së fituar është relativish e mirë, -aftësimi i punëtorëve në krahasim me saldatorët është me i shpejtë, -rendimenti më i lartë, -procesi i ngjitjes është i thjeshtë dhe dhe me kosto më të ulët, -mundësia për të bashkuar pjesë nga materiale të ndyshme,

[175] JAVA E SHKENCËS 2013

-pjesët që bashkohen me ngjitje nuk shkrihen, ato nxehen në temperaturë të ulët, kështu që ruajnë vetitë fiziko-kimike, -gjatë ngjitjes nuk lindin sforcime të brendëshme dhe deformime, -sipërfaqëja e pjesëve të bashkuara është e pastër dhe në shumicën e rasteve nuk ka nevojë për përpunim mekanik, etj. Vlen të theksohet se ngjitja karakterizohet edhe me disa të meta: -rezistenca e vogël ndaj temparaturës së lartë, -kosto e lartë i materialit për ngjitje, sidomos kur për këtë përdoren metalet fisnike dhe lidhjet e tyre, -Qëndrueshmëri e vogël e bashkësisë së fituar me ngjitje të butë, -rreziku i paraqitjes së korrozionit elektrokimik të bashkësisë së fituar me ngjitje të materialeve me potencial të ndryshëm kimik, -përgatitja e sipërfaqes kërkon kujdes të veçantë, etj. Përkundër të metave të theksuara, ngjitja ka përdorim të madh në industri dhe sidomos në industrinë elektronike, për bashkimin e elementeve (komponentave) diskrete elektronike, figura 2.

Fig.2. Ngjitja e butë

4. PRERJA TERMIKE Prerja termike (me gaz dhe/ose hark elektrik) trajtohet si proces i ngjashëm me saldimin dhe bazohet në ndarjen e pjesës në nënpjesë të veçanta nëpërmjet shkrirjes lokale të shkaktuar nga djegia e gazit djegës në prani të oksigjenit dhe/ose të shkrirjes lokale nga harku elektrik. Prerja termike me gaz është proces shumë produktiv dhe cilësor i përgatitjes së detaleve për saldim. Përdorimi është tejet i gjerë në prodhimtarinë individuale (prerja me dorë) dhe në ate masive (prerja e automatizuar)3. Në industri, preja termike përdoret edhe për hapjn e kanaleve të saldimit (metoda me hark elektrik), për regjenerimin e tegelit te salduar, për prerjen e pajisjeve të avarisura dhe të konsumuara61, etj. Vlen të theksohet se në kuadër të prerjes termike, në literature përfshihet edhe prerja me rreze laser, prerja me plazmë, prerja me tufë elektronesh, madje edhe prerja me vrushkull uji2. Përdorimi i prerjes termike me gaz nuk mund të zbatohet me sukses te çeliqet e lidhura me koncentrim të lartë të elementeve lidhës dhe te metalet me ngjyra dhe

61 S. Kumi, T.Hajnaj, Teknologjia e materialeve (për konstruksione), Tiranë, 1984.

[176]

KUMTESAT II lidhjet e tyre për shkak të temperaturës më të lartë të shkrirjes së oksideve në krahasim me ate të vetë metalit. Në figurën 3 prezantohet prerja termike.

Fig.3. Prerja me gaz dhe hark elektrik

5. REGJENERIMI Me termin regjenerim, përkatësisht riparim nënkuptohet përmirësimi (ndreqja) i dëmtimeve (defekteve) të detaleve me ndihmën e saldimit62. Regjenerimi, përkatësisht riparimi, jo vetëm që e rikthen detalin e dëmtuar (defektuar) në gjendjen paraprake, por shpeshherë e zgjatë afatshërbimin (jetëgjatësinë) e tij, falë rritjes së vetive mekaniko-teknologjike, nëse realizohet në mënyrë profesionale, me ndërgjegje të lartë, me pajisje adekuate dhe në mënyrë sistematike63. Për këtë arsye sot mbi 50% e detaleve të dëmtuara në industri riparohen me anë të saldimit. Në botë ekzistojnë institucione përkatëse që merren me veprimtarinë e saldimit riparues dhe me aftësimin e kuadrove për riparim. Në figurën 4 prezantohet regjenerimi, përkatësisht saldimi riparues i tegelit spiral të gypave të salduar.

Fig. 4. Regjenerimi i tegelit të dëmtuar

6. METALIZIMI Procesi i metalizimit mbështetet në shkrirjen e vazhduar të metalit veshës dhe në spërkatjen e tij në formë grimcash mbi sipërfaqen e metalit që vishet3, me qëllim të rritjes së rezistencës ndaj konsumit dhe të rezistencës ndaj korrozionit. Metalizimi përdoret gjerësisht edhe për rivendosjen e përmasave të detaleve të konsumuara, për shtresa dekorative, për metalizimin e plastmasave, për rritjen e qëndrueshmërisë ndaj

62 V.Fishta, Ripërtëritja e detaleve të makinave, Tiranë, 1982. 63 Rr. Maksuti, Saldimi riparues i detaleve të dëmtuara në industri, Seminari i IItë i materialeve, Mitrovicë, Nëntor 2011.

[177] JAVA E SHKENCËS 2013 temperaturave të larta64, etj. Në figurën 5 prezantohet skema e realizimit të procesit të metalizimit.

Fig. 5. Metalizimi 7. NGJITJA AD-HESIVE Vitet e fundit ka gjetur përdorim të madh bashkimi i paçmontueshëm hermetik i materialeve me anën e ngjitjes ad-hesive, përkatësisht ngjitjes me zamkë. Zamku është tretësirë koloidale viskoze që ka aftësi ngjitëse , d.m.th. aftësi të formojë cipë të fortë që kapet fortë me materialet që ngjiten4. Ngjitja ad-hesive, përkatësisht me zamkë e materialeve metalike i ka disa përparësi në krahasim me saldimin dhe ngjitjen, në radhë të parë në bashkimin e llamarinave të holla dhe prej materialeve të ndryshme. Ngjitja ad-hesive, përkatësisht me zamkë sot ka marrë një përhapje shumë të gjerë nga se mund të realizohen bashkime të pjesëve jo vetëm me përmasa ta vogla, por edhe bashkime të pjesëve me përmasa relativisht të mëdha, të llamarinave të holla dhe prej materialeve të ndryshme.

8. PËRFUNDIMI Në bazë të shqyrtimit të literaturës nga fusha përkatëse dhe në bazë të përvojës së autorëve të punimit mund të konkludohet: Saldimi ka përdorim të gjerë industrial falë vetive të mira fiziko-mekanike dhe teknologjike të bashkësisë së salduar. Proceset e ngjashme me saldimin, ngjitja, prerja termike, regjenerimi, metalizimi dhe ngjitja ad-hesive poashtu si edhe saldimi kanë përdorim të gjerë në industri, kryesisht për bashkimin e konstruksioneve të lehta, jo vetëm prej materialeve të njëjta por edhe prej materialeve të ndryshme. Saldimi dhe proceset e ngjashme me saldimin jo vetëm që gjejnë përdorim gjithnjë e më të madh, por këto bëhen procese të domosdoshme në industri, kështu që industria bashkëkohore nuk mund të paramendohet pa saldimin dhe proceset e ngjashme me saldimin.

64 M.Gojić, Površinska obradba materijala, Sveučilište u Zagrebu, Sisak, 2010.

[178] KUMTESAT II

Mr.Sc.Ragip Gjoshi: MËSIMDHËNIA E GJUHËS SHQIPE NGA THELLËSITË E SHEKUJVE DERI TE RILINDJA KOMBËTAR

Abstract- Historia e arsimit,ajo e mendimit pedagogjik dhe historia e mësimdhënies së gjuhës shqipe janë dimensionet themelore të historisë,kulturës dhe qytetërimit të popullit shqiptar në të gjitha trevat ku jeton.Vështrimi në thellësi të shekujve spikat rolin e traditës popullore në edukatën e bashkësisë primitive.Rrënjët e edukimit janë të lashta,ato i gjejmë qe në antikë ,me lindjën e qendrave të vogëla,të qyteteve,andaj ka gjurmë të mësimdhënies qe nga bashkësitë qytetare ilire.Iliriet si populli më i lashtë; i Ballkanit,ka një kultuërë dhe histori të veçantë,ndërsa çështjen e arsimimit dhe edukimt në këtë periudhë e ndihmojnë shkencat historike dhe arkeologjike.Objekt i këtij hulumtimi do të jetë mësimdhënia në gjuhën shqipe dhe hapja e shkollave dhe rrjeti i tyre,hartimi dhe përmbajtjet e planeve dhe programeve,si dhe teksteve mësimore të gjuhës dhe letërsisë shqipe në territorin e kufijëve të dikurshëm administrativ dhe të sotëm politik të Republikës së Kosovës nga thellësitë e shekujve deri te Rilindja Kombëtare Shqiptare.Objekt analize e shqyrtimi do të jenë dëshmitë lidhur me përpjekjet për edukim dhe arsimim në gjuhën amtare ,sui dhe tekstet dhe programet mësimore,në përpjekje të një analize ,krahasimi dhe vlerësimi të dimensioneve përmbajtësore,edukative,arsimore nga këndvështrimi i mësimdhënies së gjuhës shqipe.Në fokus do të jetnë komponentë të mësimit të shkrim leximi fillestar,gramatikës, e didaktikëne gjuhës shqipe.Ky studim do të vije si një lajm i mirë për ndriçimin e kësaj fushe në një periudhë mjaftë të gjatë kohore,i munguar deri tani.Përveq dimensionit të rëndësisë së historisë së gjuhës shqipe,teksteve ,mësimore të gjuhës dhe letërsisë dhe shkollës shqipe në Kosovë,rëndësi të veçantë ky punim ka edhe për didaktikën e lëndës së gjuhës shqipe.Didaktika( e gjuhës shqipe) didasko-mësoj,vjen si .pjesë e pedagogjisë qe merret me problemet e përmbajtjës me studimin e procesit të mësimdhënies ,përvetësimit dhe zbatimit nga ana e nxënësve të njohurive,të aftësive dhe shprehive;me parimet,format e organiyimit të të mësuarit dhe metodat. Shpesh herë në teorinë didaktike kjo është përkufizuar edhe si “teori e të mësuarit”.Pra,lëndë e studimit do të jenë edhe standardet e lëndës,përmbajtjeve mësimore,formave e metodave të mësimdhënies se kësaj lënde,duke u përqerndruar sidomos në lidhjet e didaktikës me gjuhësinë.Kam hetuar gjatë

[179] JAVA E SHKENCËS 2013 hulumtimit se gjuha shqipe nuk është mësuar nga koncepti i rrafshit të zhvillimit historik,por nga veçoritë tjera. Edhepse nëpër etapa të ndryshme të mësimdhënies së gjuhës dhe letërsi shqipe është ndjerë dukshëm mungesa e literaturës pedagogjike,didaktike e metodike,si dhe librave të mësuesëve,megjithatë ka patur modele të sukseshme të mësimdhënies.Në mësimdhënien e gjuhës dhe letersisë shqipe në Kosovë në fazat e mëhershme hetohet se mungonin tekste teorike e shkencore të mësimdhënies.Andaj,objekt i studimit do të jenë edhe etapat e mëvonëshme nga dokumentet e para të gjuhës sonë të cilat janë shkruar në shekullin XIV përkatësisht në kohën e Skënderbeut.Këto janë vetëm disa copëza dokumentesh të cilat shënojnë fillet e mësimit të gjuhës dhe letërsisë sonë . Fjalët kyçe:Histori e arsimit,gjuha Shqipe,mësikmdhënie,didaktikë,tekste shkollore,plane dhe programe mësimore.

“Nëse doni të zbuloni historinë para Krishtit dhe shkencat e asaj kohe,duhet të studioni gjuhën shqipe.” Gotfried Vilhelm von Laibnic(1646-1716)

1. Gjurmë të mësimdhënies nga komuniteti primitiv deri në mesjetë Shqiptarët qenë dhe mbetën të dalluar në shekuj nga fqinjët e tyre për kulturën materiale e atë shpirtërore.Në konsolidimin e kësaj kulture ndikuan faktorë historikë,gjeografikë e socialë.65Hulumtimet shkencore në fushën e didaktikës së gjuhës shqipe,si dhe historisë së mendimit dhe arsimit shqiptar janë kryesisht të kohës së re,por është ky segment themelor i historisë së kulturës dhe qytetërimit të popullit shqiptar .Ndonëse objekt i trajtimit tim do të jetnë fillet e zhvillimit historik të mësimdhënies në trevën e Kosovës së sotme,kjo është e pamundur të vështrohet ndaras nga historia e pedagogjisë,edukatës dhe arsimit e të gjithë trevave shqiptare,sepse fatet e gjuhës dhe të popullit ishin të përbashkëta.Kjo ngjau sepse,historia shumëshekullore është histori përpjekjesh për të mbijetuar dhe për të përparuar si në aspektin material,ashtu edhe shpirtëror.Ajo “është histori e madhe mes Lindjes dhe Përendimit,”66Megjithatë,objektiv ime është të hedhë dritë mbi të mësuarit,si veprimtari shoqërore e vetëdijëshme qe edhe tek ne zë fill me lindjën e shoqërisë njerëzore,në procesin e jetës dhe punës së shoqërisë.Qe nga komuniteti primitiv,kur lind të folurit dhe gjuha si mjet komunikimi ndërmjet njerëzve,u rrit shkalla e njohjës së botës përreth.Madje kalimi nga gjinia në fise,ndikoi qe të mësuarit përveç karakterit spontan e të paorganzuar të realizojë edhe një funksion shoqëror të natyrshëm. Në kohën e shthurjës së komunitetit primitiv,mbi bazën e pronës private intensifikohet procesi i diferencimit filloi të ndryshoi edhe karakteri i të mësuarit.Nga shekujt VI-IV para Krishtit,mosha 7 vjeç deri në 14 vjeç fëmijët mësonin shkrim,lexim,njësim e muzikë,pra krahas mësimeve e përgatitjeve fizike kishte dhe mjaftë mësime për edukim mendor,moral e estetik e gjuhësor.67Andaj,didaktika,ndryshe e njohur edhe si teori e mësimit, është një nga disiplinat kryesore të shencës së pedagogjisë,qe merret me studimin e bazave teorike të

65 Shefik Osmani,Reflekse etnopedagogjike I,SHBÇIromenoÇ,Tiranë,1998,fq.3. 66 Rexhep Qosja:Strategji e bashkimit shqiptar,Toena,Tiranë,1998,fq.7. 67 Sotir Temo,”Aleksandër Xhuvani-psikolog dhe mendimtar i shquar shqiptar”,Tiranë,1984

[180]

KUMTESAT II procesit mësimor.Nese mund të flitet në këtë kohë për një mësimdhënie ,mund të konludohet se përveç autenticitetit të mësimdhënies mund të kishin depërtuar edhe mendimet filozofike e pedagogjike të Platorit,Aristotelit nga Greqia e lashtë dhe e Kvntelianit nga Roma e vjetër.Në mesjetë ,është i njohur fakti se mësimi kishte kryesisht karakter teologjik.Feja u fut gjërsisht në shkollë.Të mësuarit dogmatik,kryesisht me kujtesë mekanike edhe dijet abstrakte dhe jo në gjuhën amtare ishin karakteristika të kësaj epoke.Në mesjetën e hershme ishin të rrallë priftërinjët qe gjuhë amtare kishin shqipen qe në shkollat pranë kishave,manastireve,katedraleve e famullive,ku ishte i përqendruar mësimi i ideologjisë fetare qe ndrydhte shpirtin krijues e kritik ,shpjegimet sadopak bëheshin edhe në gjuhën amtare.Kështu,me këtë formë u vazhdua deri në shekullin XII e XIII kur formën e mësimit dogmatik e zëvendëson mësimi skolastik.68Edhe skolastika ishte e mbështetur në mësimin në dogmat e kishës.Ndërsa në mesjetën e vonë nën ndikimin e rritjës së qyteteve,tregëtisë dhe lindjës së borgjezisë dëgjiohen thirrjet e para kundër të mësuarit dogmatik mesjetar.Kjo periudhë shpreh domosdonë e mësimit praktik me karakter ilustrativ.Në epokën e Rilindjës dhe humanizmit evropian,shekujt XIV-XV marrin zhvillim matematika,astronomia,gjeografia dhe shkencat e natyrës dhe fillon të thyhet diktatura kishtare,ringjallet kultura e lashtë e botës antike,lind e zhvillohet mendimi i ri.Edhe në trojet e arbërit,fillo jn të depertojnë idetë e mendimi pedagogjik i Vitorino da Feltre (1378-1446),Fransua Rable(1483-1553),socialistëve utopistë Tomas Mor(1478- 1535),Montenj(1533-1592),Kampanella (1568-1639).Mendimi didaktik është i vjetër po aq sa mendimi pedagogjik.Mendohet se në kuptimin kalsik bazat e didaktikës i ka hedhur J.A.Komenski(1592-1670) dhe të Xhon Look(1632-1704),Didëro(1714- 1784),te pedagogut demokrat Pestaloci(1746-1827),etj.69Me depertimin e këtyre shkollave didaktike në trojet shqiptare(edhe në Kosovë)kjo periudhë e zhvillimit të mendimit pedagogjik reflekton përkujdesin për ngritjene godinave shkollore moderne,madje për instalimin e parimeve humaniste në mësimdhënie.Një rëndësi e veçantë i kushtohej mësimit të gjuhëve dhe letërsive klasike.Mësuesit skolastikë filluan të zëvendësojnë mësuesit humanistë.Mësimdhënien e karakterizonte leximi i librave,bisedat e lira,,mjetet e konkretizimit ,etj.Ishte instaluar në shkolla teoria e shkallëve të të mësuarit.Rrymat e mëparshme dhe ajo neoherbartiane e neopragmatiste karakterizonte edhe shkollat në gjuhën shqipe në gjithë trevat ku flitej shqip deri pas Luftës së Dytë Botërore.Qysh nga ajo kohë e deri në ditët e sotme didaktika është zhvilluar pa ndërprerje,duke u pasuruar,duke ndërruar pamjen nga ndikimi i politikës së të mësuarit,gjithnjë duke u përballur me mendimet didaktike përparimtare,reaksionare ,revolucionare ,dhe së fundi bashkëkohore.Në këtë kronologji zhvillimesh në fushën e mësimdhënies hetohet se edukata,arsimi dhe të mësuarit si kategori në didaktikën shqiptare kanë trajtuar kuptimin teorik,aksiologjik dhe praktik,si faktorë bashkëveprues dhe të ndërthurur në procesin mësimor.Veçanarisht ,aktualitetet politike në vend shprehnin kereksat në fushën e metodave të mësimdhënies.Duke nënkuptuar me arsimin një proces të përvetësimit të një vëllimi të caktuar njohurish,shkathtësish e shprehish dhe përvetësimit të tyre edhe

68 Hamit Beqja,Në thellmelet e arsimit tonë popullor”,Tiranë,1975 69 Bedri Dedja,Politika dhe pedagogjia,Tiranë,1967,f.6-10.

[181] JAVA E SHKENCËS 2013 mësimdhënia e gjuhës amtare(shqipe) ishte çelës i përdorimit në realizimin e detyrave kryesore në procesin mësimor,por edhe atë kombëtar.Në të gjitha përiudhat historike mësimdhënia e gjuhës shqipe në rradhë të parë kishte funksionin arsimor të të mësuarit,pastaj të mësuarit e gjuhës si unitet njohurish,shkathtësish dhe shprehish.70

1.1.Kronikë e mendimit pedagogjik dhe edukatës e arsimit ilir në thellësi të shekujve Historia e arsimit,ajo e mendimit pedagogjik dhe historia e mësimdhënies së gjuhës shqipe janë dimensionet themelore të historisë,kulturës dhe qytetërimit të popullit shqiptar në të gjitha trevat ku jeton.Vështrimi në thellësi të shekujve,në trojet e dikurshme dhe të sotme ët shqiptarëve, spikat rolin e traditës popullore në edukatën qe nga bashkësisë primitive,por rrënjët e edukimit janë të lashta,ato i gjejmë qe në antikë ,me lindjën e qendrave të vogëla,të qyteteve.Andaj,mund të vlerësojmë se ka gjurmë të mësimdhënies qe nga bashkësitë qytetare ilire.Iliriet si populli më i lashtë i Ballkanit,kishin një kulturë dhe histori të veçantë.Nuk ka dyshim se gjuha është thelbësore për shprehjen e kulturës e të identitetit, në shkallën që ka si mjet i komunikimit të vlerave, besimeve, zakoneve, gjuha pati funksion të rëndësishëm shoqëror dhe kështu përket ndjenjat e identitetit të shqiptarëve në trojet shqiptare,motiv ky qe më motivoi të gjurmoi oër mënyrën e mësimdhënies së gjuhës shqipe.Historia e arsimit shqiptar duket komplekse për ruajtjen e çështjës së identitetit kombëtar.Duke vështruar nga këndi i vështrimit sociologjik, historik, etnologjik,hetohet ruajtja e elementeve bazike te etnisë,si gjuha, raca, gjeografia, religjioni, trashëgimia Elementet që përkufizojnë etninë vlejnë dhe për popullin e kombin, përfshijnë racën, territorin historik, zakonet, fenë, besimet, institucionet, gjuhën,të cilat u ruajtën mbi dymijë vjet.Ndriçimin e rrethanave të zhvillimit të arsimimit dhe edukimit në këtë periudhë historike e ndihmojnë shkencat historike dhe arkeologjike.71Vështirësi për të hedhur dritë mbi mjegullnajën e së kaluarës sollën luftërat dhe pushtimet e shumëta. Nga shekulli I p.e. sonë ,si rrjedhojë e pushtimive romake dhe shkatërrimit të shumë qyteteve ilire,ndodhi edhe dëmtimi e shkatërrimi i shumë gjurmëve të kulturës ilire .Kështu,mund të konstatohet se me romakët u mundësua edhe depertimi dhe shtrirja e shkrimit dhe kulturës latine.Besohet se shkrimi ishte huazuar nga grekët,por kjo nuk do të thotë se ilirët nuk kanë mësuar në gjuhën ilire.Hulumtime të shumëta dokumentojnë se dëshmitë e shkrimit ilire janë zhdukur,sepse materialet qe ishin përdorur në atë kohë ishin të paqëndrueshme .Është argumentuar se në Nikoja dhe Antigone kishte njerëz të ngarkuar me punën e mësuesit . ”Në moshën 7-12 vjeç fëmijët merreshin me të mësuarit e shkrimit.”72Për shekullin I dhe II në trevat ilire të romanizuara nuk ishte veç familja qe merrej me edukimin e fëmijëve,por kishte mësues privatë të paguar.”Duke gjykuar në bazë të një guri varri të mësuesit Mark Lukari nga Apolonia,që ka jetuar në shekullin II dhe I p.e sonë,shohim të skalitur pjetet e punës së nxënëssit dhe të mësuesit…”73Tradita e edukimit

70 Didaktika,(përgatitur nga Katedra e pedagogjisë dhe psikologjisë në bashkëpunim me Institutin e studimeve pedagogjike),Universiteti I Tiranës,Tiranë 1986 71 Dëshmitë nga ilirishtja janë të pakta dhe kryësisht me karakter onomastik.Ato janë antroponime e toponime nga veprat e autorëve grekë dhe latinë dhe nga mbishkrimet,nga monedhat.(Shih,Prof.Mahir Domi:Gjuha ilire dhe studimi I saj,”Shkëndija”,Prishtinë,15 shkurt ,1981,fq.20) 72 Musa Kraja,Mësuesit për kombin shqiptar,Tiranë,1993,fq.6 73 Historia e Arsimit Shqiptar,I,T.1990,fq.17.

[182]

KUMTESAT II iliro-shqiptar në thellësitë e shekujve,deri në mesjetë,është pasuruar gradualisht në planin e edukatës morale,edukatës së punës,mendore e ushtarake,etj.Për këto fusha kishte njerëz qe luanin rolin e mësuesit.Duke analizuar krijimtarinë e pasur popullore,hasim në këngë e sidomos fjalë të urta qe dëshmojnë dashurinë për shkollën dhe mësimin,si “Shit kalin ,mëso djalin”,”Kush nuk mëson në rini,nuk gjen nderë në pleqni.”,etj.Vlenë të permendet se disa autor vlerësojnë se “në parahistori Ilirët,të parët e shqiptarëve,ishin kulmi i kulturës evropiane…”74Ilirët e çmonin dijen.Kryesisht vëmëndje të veçantë i kushtonin edukimit ushtarak,intelektual dhe të punës.”Mbështetur në gjetjet epigrafike,arkeologjiike dhe veprat e autorëve antikë ,studiusit shqiptarë bënë edhe rekunstruktimin e sistemit edukativ dhe arsimor të ilirëve”. .75Besohet se sistemi edukativ dhe arsimor i ilirëve kishte mjaftë ngjashmeri me Athinën antike.Literatura e historisë së arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar ka dëshmuar se fëmijët e ilirëve nga lindja deri në moshën 6 vjeçare edukoheshin në gjirin familjar,kur rol të rëndësishëm ka nëna.Ndërsa,fëmijët nga mosha 7 deri 11 vjeçare vijonin edukimin dhe arsimimin në shkollë fillore(gramatikore),të cilat ishin private.Marrë para sysh këtë moshë delikate,mund të nxirret konkludim se ishte e pamundur të mos përdorej gjuha amtare ,së paku në komunikim.Në këto shkolla kujdes i veçantë i kushtohej mësimit të leximit,shkrimit dhe njësimit.Ndërkaq,nga mosha 12 deri 14 vjeçare,sidomos djemtë,vëmëndje i kushtohej zhvillimit fizik,gjimnatikës dhe atletikës.Fëmijët e skllavopronarëve nga mosha 15-16 vjeçare vazhdonin shkollimin nëpër gjimnaze,ku përvetësohej arsimi letrar,filozofik,politik e juridik.Nga mosha 18-20 vjeçare vazhdonte edukimi fizik dhe ushtarak.Dëshmi të shumëta historike flasin se në këtë epokë kishte edhe universitete antike,si në Apolloni,Butrint e në Durrës.”Skolinë Eleniste të Apollonisë”,ku në vitin 44 p.e re ishte student nipi i Jul Cezarit,Kajo Oktaviani,nga se në këtë shkollë jepnin mësim (dituri) dijetarët “më të zottë të kohës…”76Kurse Cicëroni,Durrësin e vlerësonte si “qytet i madh hijerëndë”,i cili bësohet se kishte shkollë të filozofisë dhe oratorisë.Zbulimet arkeologjike dhe reliktet didaktike dëshmojnë se në kohën e ilirisë edukata dhe mësimi ishte një proces i organizuar mirë,mirëpo nuk mund të dokumentohet se cila gjuhë është përdoruar në këto shkolla lire,por besohet se gjuha greke ishte gjuhë e administratës së ilirëve.77 Anologjinë e tezës sime mbi ekzistimin e shkrimit dhe të mësimdhënies së

74 Dr.Karl Treimer:Kontributi iliro-shqiptar kulturës evropiane,Simpoziumi për Skënderbeun,Prishtinë,1969,fq.469 75 Shih,Neritan Ceka:Arsimi dhe edukata tek ilirët,”Shkenca deh jeta” nr.1,Tiranë,1988,fq.24 76 Ilo Mitkë-Qafëzezi:Dhaskal Gjoka apo shkolla korçare e qemoçme,viti 1826-…”Qafëzezi”,Korçë,1931,fq.84 77 Nga Historia e librit,dihet se fjalët e para të shkruara i datojnë para 50 mijë vjetësh në Egjiptin e lashtë,ndërsa 4 mijë vjetë para epokës së re u formua shkrimi egjiptian (hiroglifet) ku figurat e ndryshme si ato të Faraonëve, kafshëve luleve, perëndive ishin shkronjat e para. Hieroglifet kishin përafërsisht shtatëqind fjalë të shprehura përmes vizatimeve apo shenja që ç’ do herë e më shumë merrnin formën e shkronjave. Nga Hieroglifet u zhvillua shkrimi, përmes së cilit mundej njeriu shpejtë të shkruante dhe të tregonte ngjarje. Derisa,shkrimi i parë është i njohur si Shkrimi në Pllaka të argjilit të popullit Sumer që daton përafërsisht tremijë vjet para epkës së re. Populli Sumer në Mesopotami jetonte në mes lumenjëve Eufrat dhe Tigër ose në Irakun e sotshëm që kanë shkruar me maje të drunjve në tabllo të argjilit apo në vaze prej argjili dhe mandej i kanë pjekur në furrë. Ky shkrim kishte rreth gjashtëqind shenja. Kështu,mund të vlerësohet se shkrimin e drejtë me formën e shkrimit të sotshëm e gjejmë te Arabtë dhe Hebrejtë dhe ka shërbyer si bazë e shkrimeve të shumë gjuhëve të botës. Ky shkrim ishte një shembull për shkrimin në Greqinë antike , përafërsisht para tetëqind vjetësh para erës së re Te Latinët e gjejmë shkrimin,po ashtu tetëqind vjet para erës së re. Nga të dy këto shkrime është krijuar alfabeti përmes së cilit në Evropë, në Amerikë si dhe në Australi shkruajmë sot.Këtu e mbështesim tezën se gjuha shqipe mendohet të ketë pasë alfabet që në antikën e lashtë, mirëpo dokumente të shkruara i gjejmë vetëm nga shekujtë XVI -XVIII e veqanërishtë në shekullin XIX në kohën e Rilindjes Kombëtare. Alfabeti i parë është alfabeti i Naum Viqelharxhit që filloi punën në këtë libër me 1824 dhe u botua abetarja me 1845 me emrin “Evetar”.Ndërsa,dihet se Alfabeti i gjuhës letrare shqipe është alfabeti i Kongresit të Manastirit i mbajtur me 14 deri me 22 Nëntor të vitit 1908. Ne këtë Kongres u vendos që të përdorej në gjuhën shqipe alfabet i ri, i mbështetur tërësisht në

[183] JAVA E SHKENCËS 2013 gjuhës shqipe e mbështes në faktin se historianët e pedagogjisë shqiptare dhe të albanologjisë mendojnë të ketë pasë alfabet që në antikën e lashtë, edhepse dokumente të shkruara i gjejmë vetëm nga shekujtë XVI -XVIII e veqanërishtë në shekullin XIX në kohën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

1.4. Edukata dhe arsimi në qendrat ilire në shek IV-I p.e.r . në ngulimet helene të bregdetit ilir dhe në periudhën e pushtimit romak Dy shekuj ishin luftë dhe rezistencë ilire,derisa përfundimisht Iliria u pushtua në vitin 49 p.e.r nga perandori Jul Cezari.Romanizimi i ilirëve ishte i ngadalshëm ,por ai ishte i shoqëruar me ndikimin e fuqishëm të kulturës dhe shkrimit latin.Perandoria Romake kishte disa perandorë me origjinë ilire.Sipas Engjëll Sedajt ,ilirët ishin popull biblik dhe Shën Pali ishte themelues i kishës së krishterë.Në ketë periudhë shquhet aktiviteti i Shën Niketë Dardani(340-414),një pedagog ilir me famë botërore.78 Ky dijetar i shquar nga Ramesiana e Nishit veç gjuhës amtare,ilirishtës zotëronte edhe greqishtën e vjetër dhe latinishtën e shebesës fetare dhe zyrtare,trakishtën e getëve.Ai është autor i shumë veprave.Këto të dhëna dëshmojnë se gjatë periudhës shumëshekullore romake ilirët ruajtën gjallë tiparet e kulturës së tyre ,material edhëe shpirtërore dhe se arsimi dhe edukimi (pjesërisht edhe në gjuhën amtare)ishin pjesë e jetës së tyre.Kjo dëshmon se nga kjo lashtësi i gjejmë rrënjët mësimdhënies së shqiptarëve.

1.5.Arsimi dhe mendimi pedagogjik në periudhën e mesjetës-Gjurmë të arsimit dhe mendimit pedagogjik arbëror (shqiptar) gjatë mesjetës (Shekulli V deri XV) Mesjeta në viset shqiptare solli në arenë ndërthuarje kulturash nga Lindja e Perendimi.Në vitin 330 kryeqyteti i Perandorisë Romake u transferua në Konsdinapojë,ndërsa në vitin 395 ndahet perandoria e Lindjës(Bizanti) dhe Perandoria e Përendimit.Në ketë periudhë Perandoria Romake ishte e ndarë në 14 dioqeza ,të cilat vareshin nga prefektuara e vetë.Prefektuara ilire(Praefectura praetorio Ilyricum),përfshinte edhe dioqezën e Dakisë dhe Maqedonisë.Nga shekulli XI,në mesjetëne hershme ilirët fillojnë të njihen me emërtimin arbër ose arbëreshë.79Mesjeta është epokë e rëndësishme e historisë sonë në vështrim të formimit të kombësisë shqiptare,gjuhës dhe kulturës së tij.80Identitetin politik trevat shqiptare e kanë ruajtur në formë principatash.Kah fundi i shek. XII krahinat e Jugut ishin nën Despotatin e Epirit,krahinat e brendëshme nën perandorinë Bizantine,ndërsa ato të Veriut ranë nën Mbretërinë e Serbisë.Në këto treva,sidomos gjatë vitit 1346,sundimtari serb S.Dushani u shpall Car i Serbëve,i Grekëve dhe i Shqiptarëve.81Ky sundimtar kishte intensifikuar asimilimin e shqiptarëve te trevave shqiptare që i kishte nën sundim.Madje e kishte kodifikuar me me Kodin e Dushanit(neni 10) ku kishte alfabetin latin, i cili përvijoi dy variantet letrare të popullit shqiptar, ate të gegërishtes dhe të toskërishtes në mënyrë që të bëjë njësimin e gjuhës letrar. 78 Konstatin Jirecek:Istorija Srba,knjiga ,I,Beograd,1978,fq.86 79 Në viset e Arbërit për të cialt flet Ptolomeu që në shekk.II gjendeshin edhe qytetet Dyrrahion,Aulon,Albanopolis,etj. 80 Dr.Jahja Dronçolli:Rrënjët e qytetërimit iliro-shqiptar në Kosovë,Buletini I Fakultetit Filoziofik XXV/1995,Prishtinë 1998,fq.163 81 Për kohën e sundimit serb në trevat shqiptare,Gulielm Adam,arqipeshkv I Tivarit,që në vitin 1332,shkruante”Si latinët edhe shqiptarët,janë të shtypur nga zgjedha e padurueshme dhe nga sundimi shumë I ashpër I prijësve të sllavëve qe është I urryer dhe I neveritshëm për ta,sepse populli I tyre është I ngarkuar me taksa,kleri I tyre ndiqet e përbuzet,peshkopët dhe priftërinjët e tyre shpeshherë janë të lidhur em zingjirë,fisnikët e tyre dëbohen(Shih Burime të zgjedhura për Historinë e Shqipërisë,shek,X-XV,vëllimi 2,Tiranë,1962,fq.12.0

[184] KUMTESAT II sanksionuar se “Në qoftëse ndodhë qe ndonjë heretik(joortodoks) të jetojë në mes pravosllavëve,të demaskohet me hekur të skuqur në fytyrë dhe të dëbohet,dhe nëqoftëse gjendet ndokush qe i ofron strehim,edhe ai të demaskohet”82.Sidomos pas vdekjës së S.Dushanit (shekulli XII-XV) shumë bujarë shqiptarë,midis tyre Muzakajt,Kastriotët,Dukagjinët,Topiat…shpallën pavarësinë dhe filluan të vetëqeverisin e të lirohen nga dhuna sistematike despotike.Ndërsa Venediku u zgjërua në Vlorë,Tivar e Kotorr.Qytetet shqiptare mesjetare u rritën e zhvilluan .Kah fundi i shekullit XIV (pas Betejës së Maricës) në trevat shqiptare filloi depertimi i ushtrisë turko-osmane.Në këtë kohë,deri në kthimin e Skënderbeut (1444) ,kur në Lezhë u krijua Lidhja Shqiptare,e prijësi i tyre u quajt “Zot i Arbërit” me qendër në Krujë.Shkollat ishin të rralla dhe me numër të kufizuar vijuesish.Ato,kryesisht ishin të hapura pranë kishave,manastireve,me prioritet për nevoja kishtare.Ato i vijonin fëmijët e aristokratëve dhe kishëtarëve.Ne shekujt e parë të pushtimit turk u hapën një vistër shkollash famulltare dhe ndonje shkollë e karakterit kishtar privat.Këto elemente të para të njohura si veprimtari të organizuara arsimore-kulturore tek shqiptarët.Si qendra të tilla për zhvillimin e kristianizmit përmenden Episkopata e Tivarit (1089) dhe Episkopata e Ohrit në shekullin XII. Sipas dokumentit “Dulcigno Seconda”,i cili ruhet në Bibliotekën e Dubrovnikut(nr.410/289) ,kasha rimokatolike në feudalizmin e vonë në bregdet përhapte arsimin dhe kulturën latine.Në këtë kohë nga Italia bartet fryma e pedagogjisë humane si dhe zhvillimi gradual i shkollave qytetare.Kleri famullitar në shekullin XIV kryesisht në Kosovë ishte marrë me problemet e mësimit.Po ashtu J.Rexhepagiq,në studimin e tij mbi zhvillimin e arsimit,thekson se në mesjetë kishte mësues privatë,të cilët zhvillonin mësim laik,në këtë etapë hasen edhe mësues shqiptarë.83Shquheshin shkollat gramatiko-retorike në Dubrovnik dhe Kotor.84

1.6.Arsimi i huaj mesjetar në trojet tona Mesjeta la trashëgëmi të varfër në zhvillimin e arsimit dhe mësimdhënies së gjuhës shqipe.Lufta e parreshtur e pushtuesëve ndaj përhapjës së gjuhës shqipe dhe arsimit shqip në shkolla pengoi dukshëm edhe zhvillimin e mendimit pedagogjik e didaktik në gjithë trevat tona.I gjithë monopoli i zhvillimit të mësidhënies ishte i koncentruar në duart e klerit qe edhe mësimdhënies i jepte karakter e frymë fetare,mistike e nënshtruese.Edhe rastet e pakëta të zhvillimit të mësimit të organizuar mbahej kryesisht në qendra të vogëla mësimore,pranë faltoreve dhe në gjuhë të huaj,turko- arabe,greke e latine.Edukata fetare dhe parimet dokmatike ndrydhnin personalitetet e fëmijëve.Gjatë kësaj kohe mësonjëtoret nëpër trevat shqiptare ofronin edukatë fetare dhe atë nën drejtimin e klerit musliman(mejtepe,medresetë),nën drejtimin e klerit katolik(kolegjet pamore) dhe ato të klerit ortodoks që i mbante Patriarkana e Stambollit.Me pak përjashtime ,mësimi kryesisht ishte mekanik dhe dogmatik i përshkuar me mësim përmendësh.Ky opium zgjati në trevat shqiptare në kundërshtim me psikologjinë e shqiptarëve.Përpjekje të vetme për futjen e mësimeve shkencore,jashtë mësimit të fesë,në këtë periudhë u shënuan në Akademinë e Re të Vaskopojës,Kompleksin Arsimor e Kulturor të Bushtalinjëve në Shkodër dhe shkollat

82 Stojan Novakovic:Zakonik Stefana Dusana,Beograd,1848 83 Idriz Ajeti,Istorijski razvitak gigijski govora Arbanasa kod Zara,Sarajevë,1961,fq.56 84 R.Kovijanic dhe I.Stipceviq:Kulturni zivot starog Kotora(shek.XIV-XVII),libri I,Cetinje,1957,fq.21

[185] JAVA E SHKENCËS 2013 e Përmetit.Në këto shkolla zhvillohej edhe lëndë mësimore shkencore dhe gjeografia e Shqipërisë dhe vepra të shkruara në gjuhën shqipe.

1.7.Arsimi kombëtar deri në pushtimin osman Deri në pushtimin osman shqiptarët për nga zhvillimi kulturor nuk mbeten pas popujve tjerë të Ballkanit dhe më gjërë. Përkundrazi argumentet historike flasin për një zhvillim ekonomik,shoqëror e kulturor që e dallonte sidomos nga popujt fqinjë sepse trashigonte një traditë të qytetërimit,një kulturë që nga mënyra e jetesës,veprat e artit,krijimtaria e popullit , tradita e ruajtjes dhe përdorimit të gjuhës deri te fillet e levizjes së Humanizmit.Mirëpo,kur në Vatikanë,në fronin e papës vendoset Klementi XI 85, me origjinë shqiptare u krijuan rrethana në favor të shkollës shqipe.Me inisiativën e papa Klementit të XI - Albani,Koncili peshkopëve të Shqipërisë,i njohur me emrin “Koncili i Arbërit”ndër të tjera vendosen për hapjen e katedrës së gjuhës shqipe në Romë (1711) që shënojë një këthesë të rendësishme në zhvillimin e arsimit ,kulturës dhe letërsisë shqipe.Kevendi i Arbërit ka një rendësi më të gjërë historike, për peshën e vendimet e tij.86Këto shkolla nuk janë hapur vetëm me inisiativën e priftërinjëve por edhe nga populli në shumë troje shqiptare.Numri i nxënësve ka qenë i kufizuar dhe arrinte deri në 50 nxënës të moshave të ndryshme dhe i nivelit të shkollave fillore sidomos ato trivjecare ose katërvjeçare.87.Përveç shkollave fillore në fund të shekullit XVII e XVIII,në Shkodër dhe disa vende tjera janë hapur edhe shkolla të mesme,me numër të kufizuar nxënësish nga familje tregtarësh. Sundimi osman nuk mund të përballonte depertimin e projektit politik për zhvillimin e arsimit dhe kulturës në trojet shqiptare.Lëvizjet kulturore iluminizmi që kishin nisur në Evropë,edhe pse me vështërsi të mëdha po vendoseshin edhe te shqiptarët në shekullin XVIII.Kështu, “…një sere qytetesh shqiptare,si Shkodra, Prizreni, Prishtina, Elbasani, Berati njohën një zhvillim kulturor të dukshëm për kohën e pushtimit osman,u pajisen me shkolla dhe me vepra të artitekturës artistike.Ky zhvillim që më i thekesuar në qytetin malor të Voskopojës…88 Voskopoja në zhvillim ekonomik,kulturor,shkencor kishte arrijtur pikën kulmore në vitet 1720-1769 jo vetëm në Shqipëri por edhe në Ballkan.E administruar nga një elitë tregtarësh,e cila ishte e lidhur ngusht me disa qendra të Europës,mergatës shqiptare me prejardhje nga kjo anë.Pas shkollës fillore në gjuhën greke,meqë shkollat në gjuhën shqipe ishin të ndaluar,në Voskopojë u hap shkolla e mesme Akademia e Re,e struktura sipas nivelit të shkollave laike evropiane dhe një shtypshkronjë ku botehen tekste,një fillim ato fetar pastaj edhe tekste në shërbim të shkollës.Voskopoja u bë qendër për shumë personalitete,të cilët do të jenë bartës të zhvillimit të Lëvizjes kulturore kombëtare të shqiptarëve në fund të shekullit XVIII dhe në fillim të shekullit XIX.89.Mirëpo,kjo frymë e iluminizmit ishte e pa tolerueshme nga kisha orthodokse

85 Po aty,fq.706 86 Papa shqiptar Klementi XI-Albani &Kuvendi i Arbenit 87 Dr Jashar Rexhepagiq, Zhvillimi i arsimit dhe i sistemit shkollor të kombësisë shqiptare në teritorin e Jugosllavisë së sotme deri në vitin 1918,Enti i Tetksteve dhe i mjeteve mësimore i KSA të Kosovës,Prishtinë, 1968,fq.47 88 Histori e Popullit Shqiptar,fq.706 89 Një ndër drejtuesit e kësaj Akademia ka qenë edhe Theodor Kavaljoti (1719-1792)që përvec filozofisë shkroi edhe tekste si:Logjika,Fizika,Metafizika si dhe veprën “Protopira”,fjalor tri gjuhësh,greqisht,arumune dhe shqipe.Tjetër personalitet është Grigor Voskopojari,i cili shqipëroi Dhiatën dhe disa libra kishtar.Për gjuhën shqipe është me rendësi se këta autorë bën përpjekje për një alfabet me vete të gjuhës shqipe.

[186]

KUMTESAT II greke e dirigjuar nga Patriarkane e Stambollit, e cila në bashkpunim me osmanet,duke shfrytëzuar anarkinë feudale,në përpjekjen e tretë e rrënuan deri në themel Voskopojën në vitin 1796. Përvec objekteve tregtare, të kultit, shkollore, shtypshkronjës e pësuan edhe vepra të artit dhe arqitekturër sidomos të artistëve David Selenica , vëllëzërit Zografi etj..Elita intelektuale u largua nga Voskopoja,për të vazhduar veprimtarinë e tyre në qendrat e Perandorisë austrohungareze dhe rumune.Mirëpo,nxënësit që kryen Akademinë e Voskopojës vazhduan veprimtarinë e tyre kulturore, arsimore dhe patriotike në pjesët tjera të Shqipërisë.Fund i shekullit XVIII dhe fillimi i shekullit XIX shqiptarët edhe pse me një proces të ngandalsuar për shkak të rrethanave që kishte krijuar sundimi osman,përkundër saj shënuan projektimin e ri politik,ekonomiko-shoqëror,arsimor e kulturor të Rilindjes Kombëtare Shqiptare,që do të nis një shtrirje të gjërë në vitet 30-40 të shekullit XIX deri në Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë më 1912. Mirëpo,kryesisht pas vdekjes së Skenderbeut (1468) nis një periudhë pesëshekullore e sundimit osman, dëbimin masiv të popullatës shqiptare, u frenu zhvillimi ekonomik e shoqëror, nisi shkatrrimi sistematik i traditës kulturore e shkencore, u pengua përdorimin e gjuhës, u emigruan me dhunë një elite e intelengjencisë shqiptare etj. Pra, “ ….Shqiptarët kishin hyrë në një robëri të rendë që, bashkë me zhdukjen e vlerave shpirtërore, rrezikonte të sillte humbjen e identitetit dhe zhdukjen e tyre si popull.Përvec kësaj, kultura shqiptare u vu nën trysnin e asaj turko-arabe. Sundimtarët osman, bashkë me islamizimin në masë të popullsisë shqiptare, nëpërmjet një diskriminimi të gjithanshëm kombëtar dhe politik të shqiptarëve synonin t’i shkombëtarizonin, t’i asimilonin dhe t’i turqizonin ata…”90) Perandoria osmane shqiptarët nuk i trajtonte si komb më vete,por i kishte shpërndarë në komunitete fetare,në myslimanët,ortodoksët dhe katolikët dhe nuk i lejonte zhvillimin e arsimit dhe kulturës në baza kombëtare.Shqiptarët ishin të detyruar që të frekuentonin shkolla në gjuhën turke-osmane,greke dhe latine-italiane dhe atë vetëm pranë institucioneve fetare dhe asnjera prej tyre nuk kishte qendrën në trojet shqiptare.Ky diskriminim kishte rebeluar shqiptarët që krahas kërkesave për qeverisje gjithnjë ishte e pranishme edhe kërkesa për organizimit i arsimit në gjuhën shqipe.Përhapja e islamizmit sidomos reformat e kishës katolike krijuan një mundësi të favorshme që mësimi në shkolla pranë kishave të organizohej në gjuhën shqipe.Kështu,sipas të dhënave,në shekullin XVII hapën disa shkolla,kryesisht pranë famullive dhe manastireve,si në Shkodër,në Kosovë dhe në vise tjera ku ishte e konecentruar popullata shiqptare me fe katolike.Këtu,do të duhej përmendur ndikimin e një numri të madhë të shqiptarëve që u arsimuan në qendra të ndryshme të Perandorisë.Roli i bejtexhinjve është i theksuar në krijimtarinë letrare me alfabet arab,por edhe veprimtaria e tyre arsimore.Veprat e Muhamed Kyçykut,Tahir efendi Boshnjakut,madje roli i teqeve e medreseve ishte i madh.91Kjo ngjau deri te Rilindja Kombëtare Shqiptare,kjo lëvizje kombëtare shqiptare që popullin shqiptar do ta shkëput nga një organizim fisnor lokal,patriakal feudal krahinore,prapambetje arsimore e kulturore si pasojë e sundimit të gjatë osman,drejt organizimit të luftës për liri dhe pavarësi, konsolidimit të identitetit kombëtar,ngritjes së ndërgjegjës kombëtare për

90 Historia e Popullit Shqiptar I ,Akademia e Shkencave e Shqipërisë,Instituti i Historisë,Tiranë,2002,fq.695 91 Dr.Muhamet Pirraku,Kultura shqiptare prej viteve 70 të shekullit XVII deri në vitin 1878(tezë doktorature),Prishtinë,1987,fq.140.

[187] JAVA E SHKENCËS 2013 domosdoshmërinë e bashkimit kombëtar përkundër tri përkatësive fetare, për alfabetit unik,deri te projekti politik për formimin e shtetit kombëtar shqiptar.

2.Hyrje në Didaktikën historike të mësimdhënies së gjuhës shqipe në Kosovë Çdo epokë e trojeve tona ka patur edhe veçoritë e veta specifike të zhvillimit të arsimit në gjuhën shqipe ,por edhe të mësimdhënies së gjuhës dhe letërsisë shqipe.Didaktika shqiptare është zhvilluar krahas kushteve e rrethanave historiko-shoqërore në perudha të ndryshem historike. Në mbështetje të të dhënave arkeologjike të deritashme,në trojet e Ilirisë së lashtë (edhe në Dardani-territorin e Kosovës së sotme) mund të flitet vetëm për zhvillimin spontan dhe popullor të edukimit dhe arsimimit.Derisa me vendosjën e rendit skllavopronar procesi i mësimdhënies i nënshtrohet formës së organizuar .Veglat e punës,mjetet e luftës,lodrat e fëmijëve,të gjeturat në gjurmimet arkeologjike ilire dhe ne Kosovë atyre dardane kanë sjellë dëshmi domethënëse për ekzistimin e palestrave të ushtrimeve edhe edukatës ushtarake,edukatës së punës,Nga reliktet e kësaj etape vjen guri i varrit të ëmsuesit Mark Lukarit nga Apollonia nga shekulli II-I para Krishtit.Gjykuar nga mjetet e shkrimit të nxënësve mund të flitet për një proces edukativ e mësimor të ndërgjegjëshëm dhe të organizuar.Mësimi nis të merr karakter empirik qe praktikohej nga hiearkia ushtarke,vetë mbreti Genti në shek.II para erës sonë kishte studijuar efektet sheruese të disa bimëve.92Po ashtu bashkësitë fshatare ilire kishin një trashëgëmi të zakoneve e dokeve,kostumeve qe u trashëgu deri tek arbërit.Pas shtrirjës së sundimit osman,popullësia e arbërit sërish u ndodhë në trysni asimiluese.Në kohën e pushtimit të mbretit Boris(852-889) dhe më vonë të Simeonit(893-927) nisi një fushatë e bullgarizimit të banorëve të tokave të pushtuara me anë të arsimit fetar.Filloi një fushatë e hapjës së manastireve,shkollave dhe kishave nga misionarët Klimenti e Naumi duke përgatitur mësues në gjuhën bullgare.Këtë fushatë për asimilim e neutralizoi dhe mundi edukata popullore që kishte sënë rrënjë.Epoka e Skënderbeut shënon kulmin e kundërvënies së përpjekjeve asimiluese.Skënderbeu si urdhërdhëns,si gojtar vendosi mësimet me elemente didaktike në udhëzimet që u jipte bashkëluftëtarëve gjatë stërvitjeve.Fjalët e zjarrta para ndeshjes me armikun,lavdërimet,e shpërblimet ngritnin nivelin e përgjegfjësisë.Kjo ishte baza e didaktikës ushtarake të luftës popullore shqiptare.Edhe pas vdekjës së Skënderbeut procesi i zhvillimit të shkollave në gjuhën amtare në Arbëri ,nuk arriti të zhdukej krejtsisht.Mësonjëtore të karakterit fetar do të duhej përmendur shkollën e Stubllës (1584),shkollën e Kurbinit(1632),shkolla e Pëdhënës(1638)shkolla e Blinishtit (1639),ajo e Veljës së Mirditës,Himarës,Janjevës,etj.Dokumentohet se në këto sholla janë përdorur tekste në gjuhën shqipe.si pramatikat,fjalorët, dhe libra tjerë liturgjikë të autorëve shqiptarë.Nëpër këto shkolla është përdorur Fjalori latinisht- shqip (1635) ,Gramatika e Andrea Bogdanit(e humbur 1683),veprat e Pjetër Budit e Pjetër Bogdanit,e Lekë Matrëngës,etj.93Janë këto shkolla dhe tekste në gjuhën shqipe qe përfaqësojnë elementet e para të mësimdhënies së gjuhësh shqipe.Metodat karakteristike të mesjetës pas Matrëngës ,në Kolegjin e Shën Athinasit,më 1592 ,ishin metodat mesjetare,të cilat depertuan edhe në trevën e Kosovës(Gjakovë) Gjon Kazazi në veprat e tij-tekstet mësimore e shkollore ndjehej praktika liturgjike e një bashkëbisedimi

92 Shih ,Neritan Ceka:Arsimi dhe edukata tek ilirët,”Shkenca dhe jeta”,nr.1.Tiranë,1988,fq.24 93 Bedri Dedja,”Shënime mbi historinë e mendimit pedagogjik shqiptar”,Tiranë,1972.

[188]

KUMTESAT II mekanik në mes mesuesit e nxënësit ,pra priftit e xhakonit.Elementet të avansuara didaktike gjejmë tek vepra e P.Bogdanit,si përshkrimi i përmbajtjës së veprës nga elemnte shkencore,përdorimi i ilustrimit si një mjet konkretizimi,ndarja e lëndës në njësi mësimore,ngarkesa mësimore sipas njësive mësimore,përpjekjet e para për të gërshetuar materialin liturgjik me të dhëna jetësore nga vendlindja e deri te edukimi patriotik.Pra,për herë të parë në tekstin”çeta e profetëve...”të Bogdanit gjejmë në gjuhën shqipe njohuri elementare për shkencat e ndryshme.Ai thekson edhe parimin e ndarjës së njohurive sipas moshës.Ai ndanë moshat ,në atë të foshnjërisë deri në moshën 4 vjeçe,4-14 moshë e fëmijërisë,14-22 moshë e djalërisë,etj.Është kjo një periudhë historike kur në trevat e pushtuara shqiptare ishte i ndaluar mësimi i gjuhës shqipe.Një karakter të veçant didaktik te Bogdanit e shënojnë”Udhëzimet për të lexuar drejt në gjuhën shqipe”,të vëna në fillim të librit të tij.Pavarësisht rëndësisë së madhe historike vepra e tij është e karakterit fetarë dhe metodat e mësimdhënies janë dokgmatike,ku dominon katekizmi dhe autoriteti i padiskutueshëm i mësuesit.94

2.1.Elementet origjinale të mësimdhënies Rrallëherë fati i arsimit kombëtar të një populli ka qenë aq i kërcënuar dhe për një kohë të gjatë sa ai i arsimit shqiptar.95Ndonëse shkencave të pedagogjisë shqiptare i mungon një Didaktikë historike e mësimdhënies së gjuhës shqipe,mund të konstatojmë se në përiudhëne para Rilindjës në shumë lloje zejtarishë gjejmë elementet e para të zhvillimit të mësimdhënies autoktne .Dritaret e pedagogjisë dhe didaktikës së re, qe lindën në kushtet e Rilindjës Evropiane mbetën të mbylluar veç për shqiptarët.Metodika e mësimdhënies ishte mjeshtria metodike për dijeni e shprehi,por edhe udhërrëfyes i mësimdhënësve.Zejtaritë u shndërruan në mësonjëtore pune.Duket se këtu është origjinaliteti i mësimdhënies së gjuhës shqipe,por jo edhe i ndonjë metodike të shkruar me teortë e mësimit e edukimit..Në vendin ku përgatitëshin zejtarët e mjeshtrat e ustai transmetonte mjeshtrinë te çiraku,duke marrë zanatin fitohej edhe edukata e punës.Këto shkolla u gjetën shtrirje të gjërë,bile edhe në arte.Onufri,besohej se kishte edhe nxënësit e tij për pikturën.Rrobaqepsit,këpucëtarët,xehtarët,argjentarët,gurgëdhendësit, nëpër qytete të ndryshem të trojev shqiptare e posaqerisht në Kosovë(Prizren,Vuçiternë,Prishtinë,Gjakovë,Pejë,etj) procesi i mësimdhënies së mjeshtrive ishte i pranishëm te çirakët duke përvetësuar teknikat dhe edukatën e punës së ustait. Me zgjërimin e prodhimit lindi nevoja e mësimdhënies së organizuar edhe të gjuhës shqipe dhe njehsimit.96 Në përiudha të caktuara sidomos në kohën e Rilindjës Kombëtare,por edhe në përiudhën e socializmit funksioni edukativ i të mësuarit të gjuhës dhe letërsisë shqipe ishte në funksion të ngritjës së vetëdijës kombëtare dhe të drejtave të mohuara të shqiptarëve në Kosovë.Ndërkaq teoritë e mësimdhënies ishin analoge nga ato qe përdorëshin edhe në Shqipërinë londineze deri në periudhën e vitit 1948,kur tentohet të ngritet muri i ndarjeve gjuhësore dhe të praktikës pedagogjike e didaktike. Gjerësia e kompleksitetit të të mësuarit të gjuhës shqipe për nj kohë të gjatë n shkollën shqipe në Kosovë kishte në themel konceptin se gjuha dhe letërsia

94 Hysni Myzyri,Shkollat e para kombëtare shqipe”,Tiranë,1979. 95 Shefik Osmani,Reflekse etnopedagogjik I,Tiranë,1998,fq.128. 96 Historia e Shqipërisë,Vëll.III,Tiranë ,1984.

[189] JAVA E SHKENCËS 2013 shqipe nuk mësohet vetëm në shkollë,por edhe jashtë sajë.Dhe kështu kishte ndodhur,sepse plani mësimor në kuptimin tradicional në Kosovë ishte i mbikqyrur nga politika,siç ishte e shnjëstruar edhe mësimdhënia.Për këtë arsye roli i mësimdhënësit(sidomos atij të gjuhës e letërsisë shqipe dhe historisë)ishte i rëndësisë së veçantë në rrethanat specifike të shtegëtimit të Kosovës drejt lirisë.Po ashtu mësimi i gjuhës ishte proces i dyanshëm në marrëdhëniet mësues-nxënës.97Ndikimet e didaktikës së huaj ,ndihen shumë në shkollat shqipe nëpër kapërcyellin e thellësisë së shekujve deri në Rilindjën Kombëtare Shqiptare .Çdo popull ka të veçantat e veçoritë e veta edhe udha e arsimit tonë ishte e tillë.Fillimi i shekullit XX fillojnë të zgjidhen shumë nyje.Në trevat shqiptare gëlonin shkolla turke,greke,sllave,italiane,austriake...një konglomerat edukatash e fondi autokton rrezikohej.Para shkollës shqiptare shgtrohej alternativa.Mësimi fshehurazi i gjuhës shqipe.Kravaneve te qiragjinbjëve ,krahas mallrave nga jashtë atdhetarët iu bashkëngjitnin edhe mushka të ngarkuara me abetare.Kishte qindra mësues shetitës qe shpërndanin shkronjat shqipe.Siç do të thoshte Samiu!Shqiptari është mësuar të nxërë shkronja edhe pa shkollë,në sheshtç edhe pa libra e të shkruara me dorë.”98.

2.3. Fillet e arsimit kombëtar të shqiptarëve të përiudhës së sundimit të Perandorisë osmane ( XIV-XVII) Shekulli XIV shënon shtrirjen e Imperatorisë Osmane në Ballkan.Kjo Perandori qe zgjati 569 vjet ishte e shtrirë në tri kontinente(Azi,Evropë,Afrikë) duke përfshirë këtu edhe Ballkanin.Pjesa më e madhe Ballkanit,pothuaj gjitha trojet shqiptare ranë nën sundimin oasman.Duke u krijuar marrëdhënie specifike ekonomike u vazhdua edhe me konvertimin fetarë të shqiptarëve. Është kjo kohë e ndërtimit të objekteve të kulturës material dhe shpirtërore.U ndërtuan shumë kroje,mullinjë,hamame,biblioteka,ura,minaret,banjo,,spitale,etj.Është kjo kohë kur u happen edhe mejtepe e emdrese qe ndikuan në përhapjen e islamit.Hapja e funksioniomi i shkollave në gjuhën shqipe ishte e ndaluar.Sidomos qëndresa 24 vjeçare e Skënderbeut jo veç qe solli pavarësinë e shqiptarëve por krijoi mundësitë e edukimit e arsimimit në gjuhën shqipe.Për të njohur rolin e Skënderbeut si educator dhe instructor ushtarak,duhet vështruar zhvillimin e arsimit në këtë epokë.Tashmë kishte filluar të shprehej mendimi i mirëfilltë pedagogjik.Vetë Komandanti I përgjithshëm,Garda e Komandantit të Përgjithshëm ,” stërviteshin dhe edukoheshin nga vetë Skënderbeu”99.Në këtë kohë dallohej edukimi moralo-politik,edukimi ushtarak dhe edukimi familjar.Në këtë kohë Marin Barleti bashkë me humanistët Dhimitër Frangu,N.Leonik Tomeu,Marin Baçikemi sollën idetë pedagogjike të humanistëve evropian.Elementin edukativo-arsimor e patriotic e ushtarak e spikat mirë edhe M.Barleti në veprën “Historia e jetës dhe veprave të Skënderbeut…”Në këtë epokë të lavdishme i kushtohej rëndësi edukimit ushtarak e patriotik,dashurisë për vendlindjee përatdheun e për shtetin.Kishte plot përpjekje të popujve të Ballkanit për nëj luftë të përbashkët çlirimtare kunder Perandorisë Osmane.Norma educative dhe kodifikimi sipas të drejtës zakonore,ishte një formë tjetër e edukimit në kohën e arbërit.Te

97 Hamit Beqja,Teoria dhe metodika e edukatës komuniste,Tiranë,1985,kapitulli II,fq.23-25 98 Sami Frashëri,Shqipëria ç ka qenë,ç është e ç do të bëhet?...Tiranë,1962,fq.56 99 Historia e Shqipërisë,Vëllimi I,Tiranë,1959,fq.291

[190] KUMTESAT II kapitulli “Familja” e kanunit te Lekë Dukagjinit sanksionohej edhe edukimi moral,besa,,mirësjellja dhe respekti,altruizmi,solidariteti,edukimi patriotic e edukimi familjar.Sipas Kanunit “Si të bëhet 15 vjeç djali,kanuja e njef për burrë e për t yonë e krahve të vet…”100Mirëpo,institucionalisht gjuha Shqipe mbeti gjuhë e huaj në vend të vetë.Në këtë kohë mësimi kryesor ishte në shkolla mësimi e komentimi i Kur’anit.Nga ky rreth dolën shumë mësues.Forcimi i shtetit të osmanlinjëve në Ballkan mundësoi shtrirjen e shkollave turke në gjuhën arabe e turke.Në institucionet fetare ,si mesxhide,xhami e teqe undikuan në përhapjen e kulturës arabo-islame.Kurse,në shkollat turke(mejtepe e emdrese) janë mësuar lendët fetare dhe kanë mësuar shkrim-lexim arabisht,turqisht e persisht,por jo në gjuhën shqipe.Këto shkolla quheshin mejtepe ose kuttab,kurse mësuesit mualimë,mueddibe dhe rebeniune ose rabinë.Udhëpërshkruesi,Evlia Çelebiu,duke shetitur trevat shqiptare,shkruan”Elbasani është qytet i moçëm dhe i famshëm,është djep i shumë dijetarëve,poetëve e njerëzve kompetentë e të specializuar në zanatet e tyre”101 Sipas këtij autori vetëm në Shkup kishte mbi 70 mejtepe.Do të shquheshin medereset e Parandorisë Osmane ne Shkup Medresja e Sulltan Muratit II 1438,pastaj Medresja e Is’ak Beut po ashtu ne Shkup në vitin 1445.Medresaj e Madhe e Gjakovës,Medresaja e Madhe e Pejës,Medresaje Tiranës,Medresja e Mehmet Pashës ën Prizren,ajo e Shkodrës,Konispolit,Janinës etj.Në këto shkolla përveq librave në gjuhën arabe,kishte edhe libra në gjuhën shqipe me alfabet arab.Ato shumëzoheshin me përshkrim,sin ë Pejë,Shkup,Gjakovë,Prizren,etj.Mësimdhënia në këto shkolla ishte skolastike,nëpërmjet leximit,komentimit dhe mbajtjes mend te tekstyeve të gjata dhe rregullave në gjuhën arabe.Edhe teqetë u përhapën rrufëshëm dhe luajtën rol të rëndësishëm.Është e argumentuar se në jetën shtetërore osmane gjatë këtyre shekujve ,në ushtri,administratë,drejtësi,kulturë,në arsimim kishtre shuëm intelektualë shqiptarë.Nga trojet shqiptare ukanë dalur 39 ktryeministra(sadri-azema)Edhe rektorin e parë Perandorisë Osmane ishte shqiptari Hasan Tahsini,autori i himnit kombëtar turk.Ndër intelektualët shqiptarë do të duhej të veçoheshin,Suzi Prizreni,Mesihi Prishtina,Sersem Ali Dedei,Mehmet Kukli-Begu,Osman Dukagjini,Koçi beu,Mustafa Safi.

2.4.Mesjeta - periudhë e origjinës së dokumenteve të para në gjuhën shqipe E ndërlidhur,gërshet me fatet e popullit shqiptar është arsimimi dhe lindja e shkrimit shqip.Mesjeta është periudhë qe do të duhej përmendur edhe për origjinën e dokumenteve të para në gjuhën shqipe qe i përkasin kësaj përiudhe.Botimet em karakter mësimor në gjuhën Shqipe i kanë rrënjët në shek.XVII .Botimet në gjuhën Shqipe102,dëshmitë e shkrimit të shqipes janë dëshmi e arsimimit të organizuar të pjestarëve të këtij populli. Edhepse është e dokumentuar se gjuha shqipe është e vjetër sa edhe vet populli shqiptar,dëshmitë e shkruara i përkasin gjysmës së dytë të shekullit XV.Shkrimet e para të gjuhës sonë, deri sot, kanë qenë objekt i trajtimit të shumë studiuesve shqiptarë dhe të huaj, por ende nuk është dhënë fjala e tyre të fundit se cila

100 Shtjefaën Gjeçovi,Kanuni i Lekë Dukagjinit”,Shkodër,1933,Libri i dytë-Nye nandët--paragrafi 18 101 Evlia Çelebiu,Shqipëria 350 vjet më parë,”Horizont”Tiranë,2000,fq.95. 102 Kam përmendur botimet që njohim deri më tani të teksteve në gjuhën shqipe.

[191] JAVA E SHKENCËS 2013 ishte tradita e shkrimit shqiip para këtyre dëshmive tashmë të njohura . Shkenca e gjuhësisë, deri sot ka zbuluar dokumentet e para të gjuhës sonë të cilat janë shkruar në shekullin XIV përkatësisht në kohën e Skënderbeut. Këto janë vetëm disa copëza dokumentesh të cilat shënojnë fillet e letërsisë sonë .Në historinë e letërsisë jo rrallë fillohet nga « Formula e pagëzimit », e shkruar në vitin 1462, të cilën e kishte shkruar kryepeshkopi i Durrësit Pal Engjëlli ( i lindur më 1417, vdekur më 1469), i cili duket të ishte këshilltar i Skënderbeut. Teksti i saj ka këtë përmbajtje« …Unë të pagëzoj për emër të atit e të birit e të shpirtit të shenjt ! …» Teksti origjinal : (Unte paghesont peremenit Atit et birit et spertit senit) .Autori i porositë të gjithë shqiptarët, që në raste të pamundësisë për të shkuar në kishë, ata t’i pagëzonin vet fëmijët e tyre në shtëpi duke e thënë shqip këtë fjali.Madje rradhitet « Perikopeja e Ungjillit të Pashkës 103 » qe është një tjetër shkrim në gjuhën tonë që është gjetur si dorëshkrim i shkruar në alfabetin grek në shek. XIV. Është shkruar në dialektin e jugut. Edhe kjo shkresë është e karakterit fetar.Ndërkaq,« Fjalori » i Arnold fon Harfit, është një dokument tjetar, ku udhëtari gjerman Arnold Fon Harfi, ( udhëtar gjerman) duke udhëtuar nëpër Evropë, ndalet në Durrës më vitin 1497, ku shënoi pak fjalë dhe fraza shqipe.Këto, janë tri dokumentet e para të shqipes së shkruar, deri te libri i parë i gjuhës shqipe është « Meshari » i Gjon Buzukut e shkruar në vitin 1555.Mirëpo,ekzistojnë disa dëshmi që, gjuha jonë duhej të jetë shkruar shumë më herët. Dokumenti më i vjetër mbi ekzistencën e gjuhës shqipe vlerësohet të jetë “Acta et diplomata”.Ky dokument i takon 14 korrikut të vitit 1285 në Raguza dhe është një dëshmi faktike qe dëshmon se në këto treva flitet gjuha shqipe.”…Audivi unam vocem clamentem in monte.In lingua albanesca…”104 Më pastaj mund të rradhitet dëshmia e arqipeshkvit në Tivar i quajtur Guliem Adae Brokard (1323-1341) në vitin 1332 jep një varg shënimesh mbi të kaluarën dhe përdorimin e gjuhës shqipe dhe arsimit shqiptar në mesjetë.105 Ai në vitin 1332 shkruante ,se « ...sado që shqiptarët kanë një gjuhë të ndryshme nga gjuha latine, ata në librat e tyre përdorin shkronjat latine. » Ka edhe dëshmi tjera shkencore që dëshmojnë se gjuha shqipe është shkruar në shekullin XIII, por luftërat dhe rrënimet i zhdukën ato!Dokumentet e para të gjuhës shqipe lënë të hapur çështjen e përdorimit të gjuhës së shkruar shqipe në shkollat e kësaj periudhe.Dihet se shekulli XII shquhet për ndikimin latin tek shqiptarët,por edhe për ndikimin e kulturës greko-bizantine,ku përdorej gjuha greke.Ka dëshmi qe në shekullin XIV ka ekzistuar shkolla edhe në Pejë,ku kanë punuar “kalemxhinjë të popullit grek”.Te shqiptarët e veriut ka pasur ndikim edhe pedagogjia sllovene.”106Se gjuha shqipe nuk ishte në përdorim në shkollat e këtyre trevave ilustrohet edhe me faktin se diplomat e princave shqiptarë ishin të shkruar në gjuhën e vjetër serbe,atë latine dhe greke.Shumë gjurmime albanologjike kanë faktuar ndikimin e gjuhës shqipe në disa disiplina për shkencat juridike(Kanuni i Lekë Dukagjinit 1459-79)por edhe si vlerë pedagogjike.Në disa treva shqiptare të shekullit XIV përmendën “shqiptarë me nam” si Andrija Gropa,Karl Topia,Aleks Spahi,etj.Mirëpo nuk ka asnjë dëshmi për nivelin e shkollimit dhe vendin e arsimimit të tyre.Është kjo periudhë kur mendimi pedagogjik kishte karakter luftarako-

103 Perikopeja është pjesë e zgjedhur e Ungjillit, që përdorej në kishë për ceremoni dhe rite fetare. 104 Acta et diplomata,Vëllimi I,Tiranë,1959,fq.155. 105 Guseppe Schiro,Storia dellla litteratura Albanese,Milano,1959,fq. 10. 106 .Jashar Rexhepagiqi,”Zhvillimi i arsimit....1918“,Prishtinë,......

[192]

KUMTESAT II

çlirimtar.Kjo kohë njihet si periudhë e zhvillimit të humanizmit tek shqiptarët,dhe përpjekja për t’u marrë me art,pedagogji e shkenca tjera.Shumë nga shqiptarët e shquar ikën jashtë trevave ku sundonin turqit,sidomos në Dalmaci e Itali ku u shquan për mençuri,sidomos në filozofi,shkencëtarë,punëtorë arsimorë,etj.Françeskanët janë ndër më meritorët për kultivimin dhe interesimet për gjuhën shqipe.Nevoja fetare dhe arsimore e trevave shqiptare i motivoi qe të shkruajnë vepra për gjuhën shqipe. Madje,dëshmi e përdorimit të gjuhës shqipe dhe se ajo ishte kultivuar dhe gjurmuar vijnë edhe nga humanistët tanë,të cilët duke u marrë edhe me shkenca tjera dhe me çështjet e luftës kundër pushtuesëve ,ata u janë marrë edhe me studimin e origjinës së gjuhës shqipe.Vlenë të përmendet ndikimi i veprimtarive të humanistëve Gjon Gazuli,Marin Beçikemi,Marin Barleti,Jan Kukuzeli,Leonik Tomeu,etj.Atëbotë,mësuesit shqiptarë kryesisht ishin shkolluar nëpër shkollat me karakter profane,laik në Dalmaci dhe janë marrë me çështjën e arsimit dhe mësimdhënies.Në këtë periodë historike të popullit shqiptar,përveç zhvillimit të mendimit politik ,në historinë e shkollës shqipe shënohet qëllimi kombëtar i saj dhe fushata kundër shkollave në gjuhë të huaj.Kështu, ngritja e shkollës shqipe politikisht ishte në mbrojtje të interesave kombëtare, përkatësisht ekzistencës kombëtare.”Mungesa e mësimit të gjuhës amtare sillte errësirën dhe pastaj humbjen e kombësisë”107 .Ishte kjo periodë kur u hodhën themelet e pedagogjisë shqiptare. Në këtë fazë hetohet ndjeshëm ndikimi i karakterit psikodidaktik të fjalëve të urta si metodë edukimi.Krijimtaria e popullit ka ndikuar në kompensimin e mungesës së institucioneve me frymen e vet edukuese.

3.Problemi i shkollës së parë shqipe Studimi i historisë së gjuhës, arsimit dhe edukimit dhe mësimdhënies të shqiptarëve gjatë shekujve është një çështje kulturore-historike e pedagogjike më rëndësi të veçantë.Përpjekjet e diritashme, gjithë burimet e ndriçuara lidhur me kronologjinë e zhvillimit të shkollës shqipe ende nuk është vjelë në tërësi. Shekulli XVI identifikohet se shekull i përpjekjeve të para që gjuha kombëtare t’ua zërë vendin gjuhëve kishtare. Edhe përkundër asaj se mësimi zhvillohej në gjuhë të huaj, ka dëshmi se gjuha shqipe mësohej si lëndë mësimore. Anda,duket shumë i besueshëm konstatimi i prof. dr. Rami Memushaj,i cili duke folur për fillimet e hershme të arsimit kombëtar shqip,në mes tjerash thotë ,se“…historia e shkollës shqipe nuk nis në vitin 1887, po shkon më shumë se dy shekuj më parë. U takon historianëve të arsimit të hulumtojnë nëpër arkiva tonat e të huaja për të grumbulluar të dhëna për shtrirjen e shkollave shqipe gjatë shekujve të robërisë osmane.” 108Të dhënat e plota për historinë tonë të së kaluarës mungojnë. Zhdukja e fakteve në rrethanat e rënda të jetës sonë kombëtare, shpërndarja dhe ekzistenca e fakteve të mbetura nëpër arkivat e vendeve të tjera, mungesa e një studimi të përkushtuar të historisë sonë, këndvështrimet e ngushta, ideologjike, të trajtimit të së kaluarës etj., bënë që të kemi vetëm fakte dhe njohje fragmentare e të cekët të historisë sonë të së kaluarës dhe mungesën e njohjes elementare të ngjarjeve dhe vlerave tejet të rëndësishme të së kaluarës sonë

107 Gazeta “Korça”nr.8,Korçë,20 mars 1909,fq. 108 Prof. dr. Rami Memushaj, Fillime të hershme të arsimit kombëtar shqip,E përditëshmja”Shqip”,Tiranë,2012

[193] JAVA E SHKENCËS 2013 kombëtare.Në bazë të një raporti të shkruar nga A. Komulloviqi në vitin 1584, shihet se aty kërkohet hapja e një shkolle shqipe në formën “in forma di colegio “ (në formë kolegji) në territorin e famullisë katolike të Karadakut të Shkupit (Montenegro di Skopia.) Kujtesa historike nga idetë themelore pedagogjike e deri te Rilindja Kombëtare vështirë mund të argumentoi mjaftueshëm për mësimdhënien e mirëfilltë të gjuhës shqipe si lëndë mësimore.Janë këto vetëm përpjekje fragmentare karshi mundësive që lejonin rrebeshet e shekujve.Përpjekja për ruajtjen e identitetit kulturor e kombëtar ishte e parreshtur.Mirëpo, përdorimi tingujve dhe simboleve të shkruara që përfaqësojnë ata në kombinime të organizuara për të shprehur dhe për të komunikuar mendimet dhe ndjenjat ishte i larmishëm,sepse alfabetet e përdoruara nuk ishin unike. Gjatë hulumtimit tim kam konstatuar se gjuha shqipe shërbeu për të shprehur përvojën njerëzore, në procesin e mësimdhënies kryesisht në institucione fetare. Mirpo,siç shkruan studiuesi i njohur Dhimitë S. Shuteriqi,kjo shkollë ishte në formë kolegji, i rangut të një istituti të lartë ç`farë ishin zakonisht kolegjet fetare të asaj kohe në Evropë, e ku, perveq teologjisë, mësohej filosofia dhe studioheshin klasikët.109 Shkolla shqipe e Stubllës ka një traditë pesëshekullore, që shfaqet më 1555 dhe në një defter osmano-turk, më 1584 .Këtu fillon tradita e arsimit shqip, i pari dhe i vetmi rast atëherë në Kosovë.Kjo traditë e shkollës shqipe, e filluar pra që në vitin 1584 (shek. XVI), do të vazhdojë të përforcohet dhe të pasurohet duke vazhdiuar në disa qendra të njohura të Kosovës si në Prizren, Pejë, Gjakovë, Zym, Jajevë dhe Stubëll, pranë Kishave Katolike, do të hapen dhe rihapen shkolla ku do të ëmsohej gjuha .Kjo shkollë fetare dhe kombëtare, mbyllet, por sërisht hapet dhe funksionon më 1872, 1888, 1891, 1896. Mirëpo ç`është e vërteta në fillim të shek. XX, po edhe më vonë kemi shkolla shqipe edhe në Gjakovë, Pejë, Ferizaj e Zllakuqan, ndërsa si shkollë e parë legale shqipe, dhe zyrtarisht e pranuar nga Austro-Hungaria , është ajo e Stubllës e vitit 1905, me mësuesin Dom Mikel Tarabulluzi (1868-1933), pishtar i arsimit shqip në Kosovë. Dihet se shkollën katërklasëshe të dom Mikelit do ta kenë ndjekur disa generata .110 Sipas hulumtimeve që janë bërë dhe dokumenteve të zbuluarar nxënësit e shkollës së Dom Mikelit mësonin jo vetëm gjuhën shqipe, por edhe lëndët e tjera,të gjitha në gjuhën shqipe. Kuptohet vetvetiu se lënda e gjuhës shqipe ndahej në këndim (lexim) dhe bukurshkrim, kurse muzika( kori i shkollës dhe i kishës) por edhe shoqëria kulturore për recitim dhe shfaqje teatrale.111Për më tepër,në Shkollën Shqipe të Stubllës, si kundër edhe atë të Prizrenit, Gjakovës, Pejës dhe Janjevës, e përmend edhe historiani i njohur anglez Noel Malcolm 112. Shtrohet pyetja se ,a u zhvillua mësimdhënie në gjuhën shqipe në Shkollën e Stubllës ...?Duke folur për fillet e arsimit dhe mësimdhënies në gjuhën shqipe rrënjët duket t i kenë në shekullin XVII,për qka ka dëshmi dhe gjasa që të jenë më të hershme113 . Është e sigurtë se fillet e mësimit të gjuhës shqipe i gjejmë

109 shih: Dhimitër S. Shuteriqi, Marin Beçikemi dhe shkrime të tjera, Naim Frashëri, Tiranë 1987, fq. 92. 110 shih: Isak Ahmeti, Shkolla e Parë Shqipe në Kosovë, Shkëndija nr. 1-2, Prishtinë 1976, fq. 17 111 Është me rëndësi të veçantë të theksohet fakti se Dom Mikeli përdorte në shkolëln e tij disa libra, që edhe sot ruhen Muzeun e Shkollës, te Kisha e Vjetër kushtuar Shën Gjergjit, që është shpallë monumnet i kutlurës shqiptare me aktvendimin nr. 02-258, të dt.13.06.1978 nga Enti Krahinor për Mbrojtjen e Monumenteve të Kulturës i KSAK në Prishtinë, 112 shih: Noel Malcolm, Kosova…, Koha Prishtinë 1998, fq. 195 113 Është e njohur se Papa Klementi (me prejarrdhje shqipatere),themeloi më 20 prill 1711,në Romë,katedrën e gjuhës shqipe,ku përveç shkollimit në gjuhën shqipe të misionarve nga Shqipëria ,në këtë katedër u botuan edhe tekste si fjalorë,gramatika dhe tekste tjera të përkthyera në gjuhën shqipe.Këto tekste u distribuan në Shqipëri.Këta misionar me

[194]

KUMTESAT II shumë kohë para 7 marsit 1887 para shkollës së Korçës.Shumica e hulumtuesve mbrojnë tezën se kjo shkollë mund të identifikohet si shkollë e pare laike shqipe,por edhe jo si shkollë ku është mësuar gjuha shqipe së pari herë.Mirëpo,gjurmët e shkollës shqipe shpiejnë në kohë shumë më të hershme .Andaj,burimet e shumta argumentojnë për shkollën e Kurbinit, që funksiononte dhe varej nga institucioni i kishës katolike.Burime të qëndrushem qe dokumentojnë përpjekjen time për të dëshmuar se gjuha shqipe mësohej para vitit 1887. Kisha e Shën Prendes dikur ka qenë kuvendi abacial i benediktinëve, së paku qysh para gjysmës së dytë të shekullit XV, sepse në letrën e Papës Kalistit III të 18 gushtit 1457 shkruhet: “Kalisti III (papë) i jep të drejtë Abatit të Shna Prendes së Kurbimit të bashkonte me manastirin benediktin të Shën Mërisë së Ndërfandës kishën e afërme të Shën Gjergjit me që të dyja qenë (rrënuar, prishur, shkatërruar) e varfërnuar nga një sulm i turqve”114, e më pas i françeskanëve, në fillim të shekullit XVII aty vendoset Selia e Ipeshkvinjve të Arbënit (1615), mandej të Durrësit (1640). Shën Prendja e Kurbinit ishte një ndër qendrat kryesore fetare dhe politike të Arbënisë mesjetare. Në këtë kishë, gjenden edhe tre mbishkrime mjaft interesante midis të cilëve njërin po e japim edhe të transkriptuar “1618 F. I. COLESIVS EPVS ALBANENSIS F. F.”, i cili në formë të plotësuar, do të ishte: Fra Ioannes Collesius Episcopus Albanensis. 115Është i besueshem fakti se , në Kurbin (Gallatë), në vitin 1632, ekzistonte një seminar, në të cilin përgatiteshin priftërinjtë e ardhshëm dhe meqë seminaret funksiononin pranë ipeshkvive dhe katedraleve dhe këtu në kishën e Shën Prenës ishte vendosur selia e ipeshkvnore, atëherë këtu u hap edhe shkolla e parë shqipe e njohur si shkolla e Kurbinit. Meqë arsimi në gjuhën amtare ishte i vështirë të realizohej, për shkak të pushtimit turk, me themelimin e Kongregatës de Propaganda Fide (1622) .Nga një relacion dërguar asaj,më 20 dhjetor 1641 nga Kurbini, mes të tjerash se”Ka një shkollë me 12 gjakoj, që arqipeshkvi i ushqen me mjetet veta për të rritë subjektë, që të shugurohen meshtarë pastaj, kur të jetë koha”,.Ndërsa në një relacion tjetër 3 vjet më pas rithekson “Ka një shkollë me 10 gjakoj, që arqipeshkvi i ushqen për xhep të vet dhe i veshë për të rritë subjektë, që pastaj, kur të vijë koha, me u shugurue meshtarë”.Në një tjetër letër të vitit 1650, Imzot Mark Skura ankohet se “tash 22 vjetë e ushtron detyrën e vet baritore vetëm me bukën e mundimit, pa asnjë ndihmë. Me qenë se ai ka arritë moshën e pleqnisë dhe të mundimshme dhe të nënshtruemit e tij janë në gjendje të mjerë, nuk mundet me qëndrue ma gjatë n’ato anë që me i mbajtë të ngulun në fe ata popuj, me e ruejtë kishën e vet nga persekutimet e barbarëve otomanë dhe me e mbajtë shkollën e 12 gjakojve që e ka zakon t’i mbajë e t’i rrisë

ardhjen në Shqipëri hapen edhe shkolla shqipe në objektet fetare,si në Shkodër më 1638,në Kosovë etj.Si shkolla të tilla mund të punonin vetëm kohëpaskohe sepse u mbylleshin me dhunë nga pushtuesi osman.(Hylli I dritës,1935,ribotuar në Buletin katolik shqiptar,1993,Shkodër) 114 Arsimi në Gallatë, Qendra për shtyp Chaminade, Lezhë, 2005, f. 9-20, si dhe më pas në librin: Kishat e Kurbinit. (Kishat dhe organizimi kishtar në Kurbin), Geer, Tiranë, 2008, (f. 225-246), si edhe në një botim tjetër; Miloti. Guidë/Guida, shqip/italiano, Milot, 2007, në faqet 29 – 31. Po ashtu kemi botuar shkrimin me titullin: “Shkolla e Kurbinit” në gazetën Mësuesi, Botim i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, Viti 46 i Botimit, Nr. 40 (2453). E mërkurë, 7 Nëntor 2007, f. 12 – 13; “Shkolla e Kurbinit” (1632), në: Revista Pedagogjike, Organ i Institutit të Kurrikulave dhe Trajnimit, Nr. 3, Tiranë, 2008, f. 127 – 14; “380 vjetori i hapjes së shkollës së Kurbinit” (1632-2012), Gazeta 55, Viti XVI i botimit, Nr. 62 (4852), E martë, 6 mars 2012, f. 6, si dhe : “380 Vjet nga hapja e shkollës së Kurbinit (1632-2012)”, Malësia Revistë për kulturë, shkencë dhe çështje shoqërore. Nr. 7. Pogoricë 2012. f. 283-295. 115 Mbishkrimet në Kishën e Shna Prendes nuk janë publikuar në veprën e Theofan Popës: Mbishkrime të kishave në Shqipëri, Tiranë, 1999. Për herë të parë fotot e këtyre mbishkrimeve janë botuar të fotografuara nga ana jonë në librin: Arsimi në Gallatë, Qendra për shtyp Chaminade, Lezhë, 2005, f. 47.

[195] JAVA E SHKENCËS 2013 për t’i shugurue pastaj meshtarë, kur të jetë koha për të mirën e atyre popujve të krishtenë, sikurse mirë e dijnë të gjithë”. Arsimi në këtë periudhë do t’i përgjigjej respektivisht tri sferave kulturore përkatësisht asaj bizantine – ortodokse, lindore – myslimane dhe asaj latine – katolike. Në rast se gjuha greke tolerohej në njëfarë mënyre për shkak të konjukturave të kishës greke me Portën e Lartë, gjuha shqipe do të luftohej me të gjitha mënyrat e mjetet. Siç edhe merret me mend gjuha latine kishte qenë jo vetëm gjuha liturgjike e Shkrimeve të Shenjta, por edhe gjuha në të cilën ligjërohej kultura. Në këtë kuptim një rol të parë do të merrte shkrimi i gjuhës dhe sidomos hapja e shkollave shqipe. Nevoja për një gjuhë të shkruar dhe një shkollë shqipe, ishte bërë e domosdoshme për ripërtëritjen e institucioneve kishtare dhe formimin e klerit vendas. Kështu u hapën shkollat shqipe në Veri të vendit pranë famullive si në Kurbin (1632) Pllanë (1638) Blinisht (1639), Janievë të Kosovës (1671), Velje të Mirditës (1699) dhe brenda në Shkodër më 1698. Për të përgatitur elementin e shkolluar klerikal shqiptar u themeluan “Kolegji i Shën Athanasit” në Romë (1572), “Kolegji Ilirik i Loretos” (1580), Kolegji ilirik i Fermos (1633), që drejtohej nga jezuitët dhe që ndihmoheshin në mënyrë të veçantë nga qendra më e madhe për përhapjen e fesë Kongregata e Shenjtë e Propagandës Fide (Santa Congregazione de Propaganda Fide) që u themelua në Romë (1622) nga Papa Gregori XV, e cila do të hapë Kolegjin e saj në vitin 1627 nga papa Urbani VIII. Më 14 dhe 15 janar të vitit 1703 me ndihmën e Papa Klementit XI (1700-1721) me origjinë shqiptare nga Laçi, por ka mendime se kishte origjinën nga Kelmendi. Nga dokumentet e Kuvendin e Arbënit (1703), të botuara më 1706 me ndihmën e Propagandës Fide nga Francesco Maria da Leçe në dy gjuhë, shqip dhe italisht, bie në sy përkujdesja për shkollat e Kurbinit dhe të Velës. Në pjesën e katërt, kreu i pestë, me titullin “Përmbi shkollën e Kurbinit e të Lezhës”, jepen udhëzime për të. Shihet pra se kjo shkollë është rihapur si nevojë e përgatitjes së xhakonëve, meshtarë të ardhshëm për dioqezën e Durrësit dhe thekson se “përpos që mjeshtri ka për t’i mësuar që të dinë të lexojnë, t’i mësojnë edhe të shkruajnë. Se leximi, si edhe shkrimi, janë themelet dhe pasuria e priftit të famullisë për të ditur t’i kryejë detyrat e veta. Për këtë punë mësohen në shkollë xhakonët. …. Mjeshtërit mbasi t’i ketë mësuar shkollarët të lexojnë e të shkruajnë, t’ua mësojnë dhe gramatikën e t’i bëjnë të mësojnë dhe gjuhën latinishte, në mos tepër mirë, së paku për ta përdorur”.116 Nga sa theksohet më sipër, është fjala për mësime në arsimin fillor ,ku nëse mësimi i këndimit dhe shkrimit do të ishte në latinisht, ç’kuptim do të kishte të theksohej kjo gjë, gjë që sipas nesh lë të nënkuptohet se është fjala për mësimin në gjuhën e vendit, pra në gjuhën shqipe. Studiuesi Ludovik Shllaku do të theksojë se: “Në këtë shkollë, përveç leximit e shkrimit, jepej edhe gramatikë, përveç librave të tjerë, përdoreshin si tekste mësimore edhe veprat e Pjetër Bogdanit, Frang Bardhit, Pjetër Budit dhe të ndonjë tjetri në gjuhën shqipe. Kjo përbën një dëshmi me vlerë, që flet për momente të rëndësishme historike që kalonte përpunimi dhe lëvrimi fillestar i gjuhës sonë”. Da Leçe ishte dërguar në atë kohë në Shqipëri nga Propaganda Fide, si prefekt apostolik i misioneve që në vitin 1692, ku pasi mësoi shqipen, botoi të parën gramatikë të shqipes që njihet deri më sot, si dhe një fjalor italisht – shqip, fati i të cilit nuk dihet,

116Sipas dokumenteve të Kuvendi të Arbënit., të botuara më 1706 me ndihmën e Propagandës Fide Francesco ,Maria da Leçe, dëshmohet se në shkollat e Kurbinit dhe të Velës ,mësohej në dy gjuhë, shqip dhe italisht . Në pjesën e katërt, kreu i pestë, me titullin “Përmbi shkollën e Kurbinit e të Lezhës”

[196] KUMTESAT II megjithëse thuhet se një kopje gjendet në Arkivin e Propagandës Fide. Me përkujdesjen serish të veçantë të papës Klementit XI, vetëm 8 vjet më vonë, më 20 prill 1711 në kuvendin e Shën Pjetrit në Montorinos në Romë, nën drejtimin e misionarëve françeskanë, hapet Katedra e parë e Gjuhës Shqipe. Kaq do të mjaftonte t’u kujtonim studiuesve të historisë dhe në veçanti studiuesve të arsimit shqip, se ata ende nuk janë shkëputur nga interpretimi ideologjik i historisë sonë kombëtare, të cilët i njohin shkollës shqipe vetëm 125 vjet jetë. Çështja që shtrohet sot është nëse kjo shkollë, ky seminar, ishte në gjuhën latine apo në gjuhën shqipe? Kur ju referohemi një relacionet të Marin Bicit dhe deri tek Kuvendi i Arbënit, ,po ashtu Frang Bardhi në fjalinë e parë të Dictionarum-it të tij thekson qartazi qëllimin e hartimit të tij, i cili është: “me ndimuem mbë nj’ànë giuhënë tanë qi po bdaretë e po bastardhohetë sa mà parë të ve, e mà fort me ndihmuem gjithë atyne që janë nd’urdhënite Tinëzot e të Shintesë Kishë Katolike e s’dìnë giuhënë latine…”Po ashtu një fakt tepër interesant na jep Pjetër Budi në letrën e dërguar kardinal Gocadinos kur i shkruan: “… në rininë time, kam qëndrue pothuej vazhdimisht në shërbim të disa ipeshkvijve të vendit tonë, pranë të cilëve jam marrë me studimin e këtyre pak ditunive deri në moshën 21-vjeçare”. Si i tillë, Kolegji në Shën Prende kishte si gjuhë mësimi italishten, ndërsa gjuha e ritit kishtar ishte latinishtja, ndërkohë që shqipja shërbente për të mësuar dy të parat. Në shkollën e Kurbinit u përdorën si tekste mësimore: Gramatika e Da Leçes, Doktrina e krishterë e Budit, Aktet e Kuvendit të Arbënit etj. Fakti i hapjes së shkollës në Kurbin, plot 380 vjet më parë, është një fakt historik i dokumentuar dhe, kësisoj, i padiskutueshëm, ndaj, nëse është pranuar njohja e tekstit të parë shqip, i librit të parë shqip, përse të mos njihet si e tillë shkolla shqipe, e cila është hapur jo pak por plot 255 vjet para Mësonjëtores së Korçës…!?117

3.1.Shkollat e para shqipe u hapën në kushte tejet të vështira- Një shkëndijë në errësirën e thellë Klerikët shqiptarë, sidomos prelatët e lartë të Kishës Katolike, por edhe ortodoksët, kishin marrë pjesë në lëvizjen përparimtare të Rilindjes Shqiptare, duke pasur prore parasysh shembëlltyrat e ndritshme të atyre njerëzve që kishin sakrifikuar jetën për idealet e zjarrta të përparimit dhe të dijes. Tradita e rezistencës antiturke edhe në Stubëll ishte e gjatë dhe vihet në lidhje me ekzistimin e formave akoma më të vjetra

117 Këtu e kanë bazën edhe zërat bibliografikë tek Fjalori i Pedagogjisë dhe tek Fjalori Enciklopedik Shqiptar (1985), të përgatitur nga Shefik Osmani. Në të parin thekson se shkolla e Kurbinit është “një nga shkollat e para shqipe, e themeluar më 1632, në afërsi të Krujës, që i përkiste vilajetit të Shkodrës nën pushtimin turk. Në shkollën e Kurbinit përveç leximit e shkrimit, jepej edhe mësimi i gramatikës. Në shkollën e Kurbinit me sa duket, përveç librave të tjerë, përdoreshin si tekste mësimorë edhe veprat e Pjetër Bogdanit, Frang Bardhit, Pjetër Budit e të ndonjë tjetri në gjuhë shqipe” ndërsa tek FESH (1985, f. 1021), tek zëri Gallatë midis të tjerash thekson se: “Që në shekullin XVII në Gallatë ka pasur shkollë të mesme, rrënojat e saj janë edhe sot”. Dhe më tej tek zëri shkolla e Kurbinit vijon të thotë se ajo ishte: “Një nga shkollat e para shqipe e themeluar më 1632 në afërsi të Krujës që i përkiste vilajetit të Shkodrës. Përveç leximit e shkrimit aty jepej edhe mësimi i gramatikës. Përdoreshin si tekste mësimore dhe veprat e Frang Bardhit, Pjetër Budit, Pjetër Bogdanit, e të ndonjë tjetri, në gjuhën shqipe. Pushtuesit osmanë e penguan veprimtarinë e saj derisa e mbyllën”. Në botimin e ri të Fjalor Enciklopedik Shqiptar, (2008-2009), realizuar në “kushte demokratike”, bie në sy mungesa e zërave mbi arsimin e hershëm shqip për shkollat në Stubëll (1584), Himarë (1627), Kurbin (1632), Pllanë (1638) etj. f. 116. Shkolla e Kurbinit përmendet tek zëri Arsimi në faqen 116, por jo tek zëri shkollat. Nuk përmendet as tek zëri Kurbini, as tek zëri Gallatë (fshat në të cilin është hapur), i cili në këtë botim nuk ekziston, ndërsa ishte si zë më vete tek fjalori i 1985 në të dy variantet.

[197] JAVA E SHKENCËS 2013 edukativo-arsimore, të shkollës shqipe, madje të ekzistimit të një "kolegji fetar" që nga viti 1584118 Natyrisht, kisha do të ketë ekzistuar edhe më parë, jo vetëm në Letnicë, por edhe në Stubëll, kurse famullitarët, në veprimtarinë e tyre të shumanshme, ishin në kontakt me kolegët e tyre dhe, s'do mend, me botën përparimtare të perëndimit. Të përmendim këtu Martin Segonin, kanonikun e shkolluar (në Padovë) nga Novobërda, të kohës së para pushtimit otoman, pastaj Palin e Hasit, Bogdanët, Pjetër Mazrrekun, Gj. N. Kazazin, Zef Berishën (1782) me shokë të tjerë kosovarë. P. Mazrreku, autor i disa relacioneve me të dhëna të rëndësishme mbi gjendjen e arsimit në shek. XVII, ngulmon në kërkesën e tij, derguar Selisë Shenjtë, për hapjen e shkollave, duke thënë: "Në qoftë se nuk do të merren masa me shkolla e kolegje, mbaroi ky komb. Shqiptarët po vuajnë dhe po biën përdite, sepse janë pa shkolla, pa kolegje".119Në fakt, shkolla të rralla e të pakta, do të ketë pasur në Kosovë, siç ishte ajo në Janjevë, e hapur nga imzot Andre Bogdani, (1683) apo ajo ne Gjakove (1872), e hapur nga dom Zef Berisha, e kështu me radhë, sepse detyrë parësore e çdo ipeshkvi ishte qe se paku ne vendin e selisë se tij të hapte shkollën për nevoja te k1erit në dioçezën e tij, mirëpo këto forma të organizimit arsimor ishin të përndjekura nga pushtetmbajtësit aziatikë dhe obskurantizmi ideologjik të tij. Në fakt, siç thotë Sh. Osmani "pas shkatërrimit të shkollës fillore të Pëshanës nga autoritetet osmane më 1648, persekutimi i arsimit në gjuhën shqipe u ngrit në sistem"120. Të përkujtojmë me këtë rast edhe fytyrën e ndritshme të Pjetër Bogdanit (1625-1689), shkrimtarit më të madh të letërsisë së vjetër shqiptare dhe argjipeshkvit të Shkupit. Nga dokumentet arkivore kuptojmë se meqë turqit s'kishin mundur ta zinin të gjallë, e kishin nxjerrë nga varri dhe trupin e tij të shenjtë ua kishin hedhur qenve në tregun e Prishtinës. 3.2. Dom Mikel Tarabulluzi – vazhdues i traditës së Shkollës së Parë Shqipe- nxënësit e saj S'do mend se edhe këtu sintagma "Shkolla e Parë Shqipe" mund të jetë e kushtëzuar dhe mbase në shkencat pedagogjike ,sidomos nga Didaktika historike e Kosovës qe na mungon.Didaktika historike do të duhej ndriçuar kronikën e zhvillimit të shollës shqipe,tekstit shqip,programit mësimor dhe metodikës së përdorur gjatë historisë.Sespe është e argumentiuatr se shkolla në gjuhën shqipe ka pasur edhe më parë, sado që mungonte tradita e një shkolle kombëtare në kuptimin e gjërë të kësaj fjale.121Shkolla në Stubëll122 të Epërme për pushtuesit e vendit do të jetë ilegale, kurse mësuesi i saj, i përndjekur. Karakteristikë e shkollës ishte që nxënësit e saj të mësonin gjuhën shqipe, por edhe lëndët tjera,gjithashtu në gjuhën shqipe. Kuptohet vetvetiu se lënda e gjuhës shqipe përsëri ndahej në këndim (lexim) dhe bukurshkrim, kurse muzika ishte një prej lëndëve kryesore, sepse që në fillim të punës së shkollës u organizua kori i muzikës, bashkë me shoqërinë kulturore për recitim dhe shfaqje teatrale. Vite të mëvonshme të ekzistimit, për këtë shkollë, mund të thuhet së e tërë përmbajtja mësimore përshkohej nga fryma patriotike e lëvizjes që kishte ngjallur

118 GASPËR GJINI, Skopsko-Prizrenska Biskupija kroz stoljeca Zagreb 1986 fq. 175. 119 Këtë fakt e kanë dëshmuar autor të shumtë,si Isak Ahmeti,Engjëll Sedaj,Zef Mirdita,Sarë Gjergji,etj. 120 Sh. Osmani ,Fjalori i pedagogjisë,Tiranë...... 121 GASPËR GJINI, Skopsko-Prizrenska Biskupija kroz stoljeca Zagreb 1986 fq. 175. 122 Abetarja e pare shqipe e Naum Veqilharxhit,as qe dinte nga i binte ne harte Stublla. Andaj kritikuesit e arghumenteve se mesohet ne shqip qe ne shek. e XVII,pyesin me dilemë,se me çfare shqipeje? Çfare gramatike? Çfare abetareje? Perse mungojnë nga citimet e autorëve të shumtë për materialit mesimor shqip te shkolles?

[198]

KUMTESAT II

Rilindja Kombëtare Shqiptare. Kështu programi mësimor nga shkrim-këndimi, nga gramatika dhe letërsia shqipe ishin në lidhje edhe me historinë e Shqipërisë, me gjeografinë, etj., kurse tekstet ishin libër këndimi, (Këndime për shkolla të para të Shqypnisë), historia e pëgjithshme, numratorja, (Numratore për shkolla të para të Shqypnisë) etj.Siç dihet, në shkollat e të krishterëve ortodoksë shqiptarë mësimet jepeshin greqisht, kurse në shkollat e katolikëve, që administroheshin nga kleri katolik, më parë edhe mësimet jepeshin italisht. 123 Në këtë pikë Stublla dhe Zymi, dy katunde kodrinore, dalloheshin nga Prizreni, Gjakova, Peja, Shkupi, Manastiri dhe qytetet të tjera, ku ishin hapur shkolla edhe më parë, por sa i përket gjuhës ishin disi të përziera. Prandaj edhe mund të thuhet se qëndrimi i dom Mikelit ishte i prerë ishte që plotësisht të shqiptarizohen ato shkolla, ku nxënësit janë shqiptarë. Në këto aspekte kjo shkollë do të quhet shkolla e parë shqipe në Kosovë. 3.3.Alfabeti i përdorur në shkollën e Stubllës Sa i përket alfabetit, ky i dom Mikelit është thjesht latin dhe pavarsisht nga fakti që kishte përzierje të alfabetit të mëparshëm, mbase më i afërt është me atë të "Agimit", i propozuar nga poeti dhe gjuhëtari Dom Ndre Mjedja, u miratua në Konferëncën e ipeshkëve shqiptar, të mbajtur në Shkodër, më 1-6 maj 1902. Duke u bazuar në disa dokumente (shkrimore) të kohës, e sidomos në disa libra shkollorë që edhe sot ruhen në Muzeun e Shkollës124 siç janë Kendimi për Skola të para Sqypnies, pjesa e pare dhe Numratore për Skola të para te Sqypenies, pjesa e pare, Skola te pare, si dhe në një fletore të Jak Sedajt, nxënës të gjeneratës së dyte, mund të dallohen vetëm bashkëtingëllore c (q,ç) s (sh) (p.sh. per spi kini me cit sort, ose Gjergji Tomshit) të cilat, siç dihet, i kishte propozuar Ndre Mjedja në Kongresin e Manastirit, kurse bashktingëlloret e tjera me grafema të dyfishta (dh, gj, ll etj.) janë më të zakonshme. P.sh. edhe, uligjet, ustallak. Megjithatë, duhet thënë se në përdorimin e sh-së nuk shfaqet një konsekuencë, sepse ndeshet edhe në variantin e grafemës së dyfishtë (siç e kemi sot), kurse ç (q), jo vetëm që nuk dallohet nga vlera fonetike, por ruhet edhe më vonë (të nxënësit e gjeneratave të mëvonshme) në variantin e kroatishtes (c). Dom Mikeli ishte plotësisht në mbështetje të idesë për një alfabet të përbashkët latin.125

123 ENGJËLL SEDAJ, Shqiptja arbërore, fsh, Dardania Sacra, Prishitnë 2002, fq. 271-286. Shkolla e Stublles ne shek. XIX, sipas te sipercituarit N. Malcolm (Kosovo. A short history), i organizon mesimet ne gjuhen italiane. Fatkeqesisht Malcolm nuk na tregon dot se cila ishte kjo italishte: akoma ne kete periudhe mbi 90% e popullsise se Papatit eshte analfabete dhe, nga te shkolluarit, ato qe flasin italisht jane vetem 2,5%. Sidoqofte, meqenese citohet Malcolm, duhet te merret para sysh se shkolla nuk eshte shqipe edhe pse ndodhet ne nje territor shqiptar ose frekuentohet nga shqiptar. Gjuha e mesimeve ne shkollen e Stublles, tipari kryesor i percaktimit te shkolles shqipe, nuk koincidon me gjuhe shqipe.Ka zëra qe shprehin dyshime se ,mos do të dëshmohet se klasiket helen dhe romak ishin perkthyer ne shqip dhe lexohesin e mesoheshin ne shqip? Nese po, këta skeptic dyshojnë se,perse Bibla perkthehet vetem ne 1994? Perse Kristoforidhi ortodoks, me ndihmen e protestanteve britanik, e perkthen i pari ne gjysmen e shek. te XIX dhe e boton pikerisht ne Stamboll? 124 JAK MITA, Vëllëzërit Dom Mikel e Jak Tarabulluezi, mësues në Stubëll, Dom Mikel Tarabulluzi, Takimet e Dom Mikelit, (1990/92), Buletin, Botues Zyry e Famullisë në Stubëll 1994, fq. 30-34.

125Informacione dhe dokumentacione sipas Arkiveve të Austrisë sidoms atij shtetror në Vjenë mbi vendin Stublla e Epreme dhe mbi Shkollën e këtij vendi - mësuesin e saj Don Mikel Tarabulluzi gjenden në Arkivet e shumta që gjinden në shtetet perëndimore janë dokumente që mund të ndryshojnë dhe të përmyrsojnë rreshtat e historisë së poopullit shqiptar, sidomos që kanë të bëjnë në lamin e kulturës dhe të etnografisë, por edhe të bibliografisë. Këto dokumete arkivore kanë të bëjnë me kulturën, rrethanatë shoqërore, etnografike, kombëtare, religjioze, ne popullin shqiptar. Në arkivin shtetror të Austrisë në Vjenë; edhe arkivet në Graz ,sidomos tek dosja HHStA A.R. F27/K130 /Stublla ,janë të ndara në katër pjesë Stublla 1, 2, 3 dhe 4. Gjithsej janë rreth rreth 500 faqe që kanë të bëjnë drejpërdrejt vetëm me Stubllën rreth viteve 1905-1911. Stublla 1. ka më së shumti dokumente, është interesant raporti i 21 shkurtit 1905. Ka disa letra që janë të drejtuara ministrisë për kulutrë të monarkisë austro-hungareze dhe që janë të dërguara prej Stublle, si ajo e 17 shkuritt 1907, 8 nëndor 1906, 3 shtator 1907, 7 mars 1908, 11 mëmdpr 1911. Letratë janë të shkruara vet prej Don Mikel Tarabulluzit, pra mësuesit dhe prifitit të këtij fshatit. Gati të gjitha dokumentet kanë të bëjnë me shkollën e Stubllës dhe shifet shumë kjartë se shkolla e Stubllës së bashku me atë të

[199] JAVA E SHKENCËS 2013

Është kjo kohë,kur vijohet me çeljen e shkollave në Prizren, Pejë, Gjakovë, Zym, Ferizaj, Janjevë, Shkup e gjetiu. Çelja e shkollave shqipe dhe përhapja e mësimit shqip (korrik-nëntor 1908),kohë kjo kur njihej e drejta e arsimimit të gjithë shtetasve të Perandorisë, pa dallim feje nga Kushtetuta turke,nuk solli ndonjë ndryshim ,sepse turqishtja si gjuhë mësimi zyrtare e të detyrueshme në shkolla, mohonte në thelb të drejtën e popujve joturq, edhe të shqiptarëve, për t’u arsimuar në gjuhën amtare dhe për të pasur shkollat e tyre kombëtare. Në këto kushte çelja e shkollave shqipe dhe përhapja në popull e mësimit dhe e këndimt shqip, ashtu si më parë, mbeti atribut i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, në mënyrë të veçantë i klubeve dhe i shoqërive atdhetare shqiptare. Qysh në ditët e para të formimit klubet, në përputhje me statutet e programet e tyre, u bënë qendra të veprimtarisë kulturore të atdhetarëve shqiptarë, të përpjekjeve për hapjen e shkollave dhe për lëvrimin e gjuhës shqipe. Me nismën e tyre dhe me përkrahjen aktive të popullit brenda pak muajve u hapën shkolla jo vetëm në qytete, por edhe në fshatra. Nga shkollat e para fillore shqipe, të çelura pas shpalljes së Kushtetutës, ishte ajo e Elbasanit, që u hap më 2 gusht 1908. Në gusht u hapën gjithashtu shkolla të tjera shqipe, si ajo e Vlorës, e Kaninës, e Tiranës dhe dy shkollat e Beratit. Gjatë muajve shtator-tetor 1908 u çel shkolla e parë shqipe në Gjirokastër (shkolla “Liria”), rifilloi shkolla e vajzave e Korçës, u hap po në këtë qytet një shkollë fillore për djem, të dyja nën administrimin e misionit protestant, si edhe shkollat shqipe në Filat e në Luros të Çamërisë.U hapën shkolla shqipe edhe në trevën e Malit të Zi. Me përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë u hap një shkollë shqipe në qytetin e Manastirit dhe një tjetër në Nistrovë të Dibrës, ndërsa në Prizren vijonte të funksiononte shkolla shqipe e ngritur më parë. U bënë hapat e parë edhe për hapjen e shkollave shqipe në fshatra. Në gusht të vitit 1908 u çel shkolla e parë shqipe në Myzeqe, në katundin Libofshë dhe po në këtë periudhë të parë pas shpalljes së Kushtetutës, me nismën e klubit të Beratit dhe të atdhetarit Hasan Koprëncka, u ngritën tri shkolla shqipe në katundet Koprënckë, në Gostenckë dhe në Çorovodë. Në nëntor filloi të funksionojë një shkollë shqipe në Bellkamen. Në disa nga qytetet e Shqipërisë, si në Elbasan, në Berat, në Vlorë, në Tiranë etj., hapja e shkollave shqipe u shoqërua me manifestime popullore, ku morën pjesë mijëra njerëz, dhe me ceremoni, ku u mbajtën fjalime me frymë atdhetare dhe u hodhën parullat “Rroftë liria!”, “Rroftë gjuha shqipe!”, “Rroftë Shqipëria!” etj. Ngritja e lëvizjes kulturore në Shqipëri e shtyti Vjenën, që nëpërmjet ambasadorit të saj në Stamboll, Pallaviçini, t’i kërkonte Portës së Lartë të fuste mësimin e gjuhës shqipe në të gjitha shkollat shtetërore të viseve shqiptare. Duke e parë lëvizjen për mësimin e gjuhës shqipe si një aspiratë të përgjithshme të kombit shqiptar, Vjena e paralajmëronte Stambollin që të mos e kundërshtonte atë dhe të mos ua linte shqiptarëve ta arrinin

Prizrenit, Zymit, Gjakovës, Pejës, Ferizajit, Letnicës, Shkupit, Janjevës, Prizrenit, Zllakuqanit, luante rol të madh për tërë Kosovën dhe Maqedoninë. Të gjitha këto dokumente janë në gjermanisht, por ka edhe disa që janë në italisht e hungarisht .Dosjet e raporteve të konzujve nga Shkupi, Prizreni, Manastiri, dhe dosjet nga Letnica, Shkupi, Ferizaji, Janjeva, Prizreni, Gjakova, Peja, Shkodra, Zymi, kanë diku rreth 6.000 dokumente që kanë të bëjnë me këtë fshat dhe banorët e tij, që prej shekullit XVII e deri më vitin 1918.

[200] KUMTESAT II vetë. Austro-Hungaria synonte që me këtë ndërhyrje “të siguronte epërsinë në çështjen shqiptare, e cila po merrte një rëndësi gjithnjë e më të madhe”.

Laicizmi i shkollave dhe kombëtarizimi i arsimit Shumica e shkollave shqipe u ishin të themeluara me nismën e klubeve dhe të atdhetarëve shqiptarë, shkollat shqipe nuk u ngritën mbi dasitë fetare ,por ato i bashkonin fëmijët e të gjitha besimeve, myslimanë e të krishterë. Ato dalloheshin gjithashtu për karakterin e tyre kombëtar shqiptar e laik. Shkollat u kthyen jo vetëm në qendra të arsimimit të shqiptarëve, por edhe në vatra të zgjimit e të bashkimit të tyre kombëtar. Megjithëse në kushtet kur mungonte një sistem shtetëror i arsimit kombëtar, shkollat shqipe nuk kishin një program unik, në shumicën e tyre, krahas lëndëve të kulturës së përgjithshme (që jepen në të gjitha shkollat fillore të çdo vendi, si bukurshkrimi, kënga, vizatimi, aritmetika etj.), mësoheshin si të veçanta gjuha dhe letërsia shqipe, historia e Shqipërisë, gjeografia e Shqipërisë,etj.përveq jugut të atdheut. 126 Ngritja e shkollave dhe mësimi i gjuhës shqipe u shndërruan në një lëvizje të gjerë patriotike. Shkollat i ndiqnin jo vetëm fëmijët, por edhe të rriturit, për të cilët u krijuan posaçërisht kurse të mbrëmjes, ku mësonin shkrim e këndim zanatçinjtë, tregtarët, shegertët, nëpunësit dhe në katunde bujqit. Vetëm klubi “Bashkimi” i Manastirit ngriti në këtë qytet disa kurse nate. Në klubin e Elbasanit ishte ngritur një shkollë nate, ku mësonin shkrim e këndim çdo mbrëmje rreth 60-70 djem të rinj, myslimanë e të krishterë. Kurse të tilla qenë ngritur gjithashtu pranë klubeve të tjera ose pranë shkollave, në Korçë, Gjirokastër, Janinë, Filat, Vlorë, Tiranë, Durrës, Shkodër, Prizren, Shkup, në disa fshatra të Skraparit etj. Klubet shqiptare plotësonin në atë kohë, në një farë mënyre, mungesën e shkollave shtetërore shqipe. Sipas të dhënave dokumentare arkivore dhe atyre të shtypit shqiptar, në periudhën gusht-nëntor 1908 në trevat shqiptare qenë ngritur rreth 20 shkolla të ditës e 15 kurse a shkolla të mbrëmjes, që dëshmonin për një përparim të rëndësishëm në lëmin e arsimit kombëtar, të panjohur më parë në Shqipëri. Nga viti 1699 ndikimi dhe patronati austriak hetohet fuqishëm mbi të gjithë të krishterët nën sundimin turk dhe sidomos ndaj popullsisë katolike shqiptare. Këtej, Austrisë iu lejua në vitin 1791 të hapte një konsullatë në Shkodër dhe një nën konsullatë në Durrës, qytete këto nën juridiksionin e kishës katolike. Të drejtat e Austrisë mbi katolikët shqiptarë i njihte edhe Selia e Shenjtë, ku si rezultat u realizua Konkordati në mes të Vatikanit dhe Austrisë të arritur në vitin 1855. Sipas këtij Konkordati, “Vjena pati në kujdes ndërtimin, rindërtimin dhe mirëmbajtjen e institucioneve fetare, përkrahjen e klerit ekzistues të urdhrave katolike si dhe përgatitjen e klerit të ri me anën e shkollave brenda dhe jashtë vendit”. Numri më i madh i tyre u ndërtua në toka shqiptare. “Prej 240 themelatave katolike nën Perandorinë Turke, 220 ishin vetëm në Shqipëri ...], në shtatë dioqeza katolike: Shkodrës, Lezhës, Durrësit, Prizrenit, Sapës, Pultit dhe Mirditës. Shkodra si seli ipeshkvnore, ishte qendra e katoliçizmit shqiptar”.

126 E përditshmja “Shekulli”, 27.10.2012,Tiranë. Në një intervistë lidhur me shkollat e para shqipe, prof. David Luka, mohon ekzistencën e shkollave shqipe në jug të Shqipërisë, duke arsyetuar në këtë mënyrë: “Në jug vepronte Patriarkana Ortodokse e cila njihet zyrtarisht prej turqve dhe njihet zyrtarisht edhe gjuha greke. Pra aty s’kishte kurrfarë arsyeje që të kishte shkolla shqipe”

[201] JAVA E SHKENCËS 2013

Në këtë aspekt kontribut të rëndësishëm, krahas ndihmës së Austrisë dhe të Vatikanit, kanë dhënë edhe urdhrat kishtare, si jezuitët, françeskanët, salezianët, stigmatinet, servianet, Motrat e mëshirës, etj. Këto shkolla paraqesin etapër më të lartë të zhvillimit të arsimit kombëtar gjatë periudhës së sundimit osman.127Në mbështetje të burimeve të kohës, që dalin sidomos nga provenienca Perëndimore, kishte para vitit 1840 shkolla katolike për djem e vajza në Pejë, Gjakovë dhe Prizren. Mësimi në to deri në vitin 1876, zhvillohet në gjuhën italiane, me disa biseda e shpjegime në gjuhën shqipe. Në shkollën e Pejës, një godinë ngjitur me Kishën katolike të qytetit kryesisht mësohej për fenë, me qëtë gjithë mësuesit ishin priftërinj, si dom Mark Sopi, dom Tom Gusiqi, dom Nikollë Mazreku, dom Shtjefën Krasniqi, dom Zef Harapi,etj.Në këtë periudhë bëhej perdorimi i librave në gjuhën latine, italiane, janë përdorur edhe libra shqipe. Në Gjakovë shkolla vepronte që nga vitit 1851 dhe ishte ngritur afër kishës katolike. Kjo shkollë “ishte në një gjendje mesatare, veç sa me i krye nevojat e mësimit”. Dhe këtu mësonte dom Pjetër Doda e dom Filip Kanxhxi, dom Pjeter Zara, dom Ndue Bytyqi, etj. Në Prizren vepronte shkolla “për të gatue meshtarë”. Në këtë shkollë fillimisht punonin disa famullitarë, si dom Simon Lumezi, dom Mazreku, ndërkaq nga vitit1889 punonin mësuesit profesionist, si Mati Logoreci dhe Lazër Lumezi. U shqua edhe shkolla katolike e Janjevës, që vepronte nga mesi i shek. XVII, shkolla katolike e Stubllës (e hapur më1846),shkolla katolike në Shestan dhe Ljare (nga gjysma e parë e shek. XIX),shkolla e Tivarit e themeluar gjatë viteve 1863-1890. “Në to zhvillohej mësimi, në fillim në italisht, më vonë në italisht dhe shqip, e në fund vetëm në shqip”. Shoqëria “Bashkimi” Qëllimi ishte hartimi i të parit alfabet shqip. Alfabeti i Shoqërisë “Bashkimi” më vonë pësoi ca ndryshime të konfirmuara edhe në Kongresine Manastirit. Është për të vënë re, se Atë Gjergj Fishta u shqua edhe për bashkëthemelues të shoqërisë në fjalë së bashku me një varg burrash të shquar, si Imzot J. Serreqi, L. Mjeda, ky i fundit u nda prej Shoqërisë “Bashkimi” për t’i përkrahur vëllanë dom N. Mjedën, Imzot Gj.Kolecin, L. Gurakuqin, Dom N.Nikajn, Dom D. Kolecin, Atë P.Bardhin, Dom N. Sheldijen dhe Dom M. Çunin. Kjo shoqëri, veç tjerash, hartoi edhe një alfabet të shqipes me shkronja latine, sipas traditës së shkrimtarëve të Veriut, duke përfshirë këtu edhe alfabetin e Pashko Vasës, botoi me dhjetëra libra shqip.Gjatë dhjetëvjetëve të para (1899-1908), pra deri në kohën e mbajtjes së Kongresit të Manastirit, Shoqëria “Bashkimi” botoi 32 vepra, si: libra shkollore, abetare, libra këndimi, katekizëm, fjalorë dhe bëri përpilimin e teksteve profesionale. Me këtë alfabet u shkruan librat e parë të këndimit, kur gjuha shqipe nisi të hynte zyrtarisht në shkollat e Gegnisë. Përdorimi i teksteve shkollore të Shoqërisë Bashkimi nuk pati jetë të gjatë. Pa u mbushur tri vjet, ndërroi situata dhe shkollat më 1901 nisën të punonin me alfabetin e Shoqërisë “Agimi”. 128 Mësimin e gjuhës shqipe dhe të lëndëve të tjera në këto shkolla e jepnin mësuesit patriotë, si Hysen Ceka, Babë Dudë Karbunara, Petro Nini Luarasi, Andrea Konomi, Thoma Papapano, Nuçi Naçi, motrat Sevasti e Parashqevi Qiriazi, Josif Bagëri, Musa Demi, Jani Minga, Jovan Ndreko, Toli Xhaxhollari etj. Meqenëse nuk mjaftonin mësuesit, dhënia e mësimit të

127 Prof.dr.Hysni Myzyri:Arsimi kombëtar shqiptar(1908-1912),ETMM të Kosovës,Prishtinë,1996. 128 Revista “DRITA”,P r i z r e n , Q e r s h o r 2 0 0 8 , V i t i X X V • N r. 6 ,fq. 1 6 5

[202]

KUMTESAT II gjuhës shqipe u bë një çështje nderi e një detyrë e lartë atdhetare për gjithë ata që mund ta kryenin atë, për “djemtë myslimanë e të krishterë me zemër të nxehtë”, sikurse i quante në një nga letrat e tij të tetorit 1908 atdhetari Sotir Kolea. Gjuha shqipe mësohej edhe në mënyrë individuale ose në kurse të drejtuara nga mësues e të rinj atdhetarë, në qytete e në fshatra të Shqipërisë, që ndiqeshin kryesisht nga të rriturit, nga nëpunës të ndryshëm, hoxhallarë e mësues të shkollave turke etj. Duke marrë parasysh vështirësitë e mëdha për hapjen e shkollave shqipe nga klubet dhe nga vetë populli, atdhetarët shqiptarë bënë përpjekje që mësimi i gjuhës shqipe të përfshihej në sistemin shtetëror shkollor, në shkollat shtetërore turke dhe në ato të huaja, greke etj., që kishin buxhet të rregullt. Ky do të ishte hapi i parë për kthimin më pas, të paktën të shkollave fillore, në shkolla kombëtare, me gjuhën shqipe si gjuhë mësimi. Qysh në fillim të gushtit të vitit 1908, në Tiranë, me përpjekjet e komisionit të kryesuar nga Refik Toptani, u arrit të futej mësimi i gjuhës shqipe në shkollat turke e në atë greke të këtij qyteti. Klubi “Bashkimi” i Elbasanit dhe atdhetarët e kryesuar nga Aqif pashë Elbasani mblodhën mjetet e nevojshme financiare për të paguar mësuesit, që do të jepnin mësimin e shqipes në shkollat shtetërore dhe caktuan nga një mësues të gjuhës shqipe për katër shkollat fillore turke, për dy shkollat greke, si dhe një mësuese për vajzat. Pranë klubit “Bashkimi” të Elbasanit u ngrit një kurs mujor për përgatitjen e mësuesve për gjuhën shqipe. Me gjithë kundërshtimin e valiut të provincës së Manastirit nga varej Elbasani, me këmbënguljen e atdhetarëve elbasanas gjuha shqipe filloi të mësohej në shkollat turke të atij qyteti qysh në vjeshtën e vitit 1908. Po në shtator u fut gjuha shqipe si gjuhë mësimi në shkollën e komunitetit ortodoks të Elbasanit, ndërsa gjuhës greke iu la vendi i dytë. Në Korçë, me nismën e klubit të këtij qyteti, në fillim të nëntorit u fut gjuha shqipe si lëndë mësimi në shkollën fillore turke. Pas kërkesave energjike të mësuesve dhe të nxënësve gjirokastritë, administrata osmane u detyrua të fuste shqipen edhe në shkollat turke të Gjirokastrës. Mësimi i shqipes u fut gjithashtu në shkollat shtetërore turke të Vlorës dhe në shkollën turke për vajza të Beratit. Në Vlorë që në vitin shkollor 1908- 1909 gjuha shqipe filloi të mësohej edhe në shkollën greke të këtij qyteti, që kishte si drejtor mësuesin atdhetar Jani Minga. Futja e mësimit të gjuhës shqipe në shkollat greke ose të komunitetit ortodoks u arrit pas kapërcimit të pengesave që nxirrnin qarqet politike të Greqisë dhe klerikët ortodoksë shqiptarë, që u shërbenin atyre.Me nismën e disa mësuesve e klerikëve atdhetarë shkrimi e këndimi shqip mësohej edhe në shkollat turke të disa fshatrave, si në Bilisht, në Kolonjë, në Devoll, në Frashër etj. Përpjekje për futjen e gjuhës shqipe në shkollat shtetërore turke, madje edhe për shndërrimin e tyre në shkolla shqipe bëri në shtator të vitit 1908 klubi i Shkupit dhe veçanërisht Nexhip Draga, që ishte një nga drejtuesit e tij. Në disa shkolla fillore të fshatrave të Kosovës, si në Pakashticë, në Dumnicë, në Dumosh etj., mësuesit e klerikët atdhetarë, si Mulla Zeka, Mulla Hamiti, Mulla Dema, Mulla Bajram Dumnica etj., bënë përçapje për të futur mësimin e gjuhës shqipe dhe për t’u mësuar fëmijëve shkrimin e këndimin e shqipes. E ndodhur përballë kërkesave këmbëngulëse të popullsisë shqiptare për ngritjen e shkollave shqipe, Ministria e Arsimit nxori në tetor të vitit 1908 urdhëresën sipas së cilës gjuha shqipe futej si lëndë mësimi në shkollat shtetërore turke, në ato fillore (mejtepet) dhe gjysmë të mesme (ruzhdie). Edhe pse qeveria, nëpërmjet administratës lokale, nxirrte pengesa

[203] JAVA E SHKENCËS 2013 të shumta për zbatimin e këtij dekreti, publikimi i tij i dha një shtysë të re lëvizjes për futjen e gjuhës shqipe si lëndë mësimi në të gjitha shkollat shtetërore. Në fundin e tetorit klubi shqiptar “Bashkimi” i Janinës vendosi të fuste gjuhën shqipe në të gjitha shkollat turke, si dhe të themelohej në Janinë një shkollë shqipe për përgatitjen e mësuesve të gjuhës shqipe për gjithë vilajetin. Edhe nxënësit e shkollave të Prishtinës dhe ata të gjimnazit të Manastirit, duke përfituar nga dekreti i qeverisë turke, kërkuan nëpërmjet peticioneve dërguar Stambollit, që gjuha shqipe të mësohej edhe në shkollat e mesme. Qeveria turke u detyrua t’i pranonte këto kërkesa dhe urdhëroi që gjuha shqipe të mësohej edhe në shkollat e mesme (idadie) të këtyre qyteteve. Në vjeshtën e vitit 1908 mësimi i gjuhës shqipe u fut në gjimnazin shtetëror turk të Manastirit. Në kohën kur qeveria turke nuk bënte asnjë shpenzim për shkollat shqipe dhe i nxirrte pengesa të shumta përhapjes së tyre, ato mbaheshin vetëm me përkrahjen e ndihmën materiale që jepte populli dhe klubet shqiptare; në shumë qytete, si në Elbasan, në Tiranë etj., me nismën e klubeve dhe të atdhetarëve, që në gusht të vitit 1908 u krijuan për këtë qëllim fonde kombëtare. Në qytetin e Beratit për mbajtjen e dy shkollave u caktua me kërkesën e atdhetarëve një taksë prej 10 paresh për çdo lëkurë që shitej dhe u vendos të vihej monopoli mbi shitjen e vajgurit. E njëjta gjë ndodhi edhe në qytetet e tjera. Ngritja e shkollave shqipe dhe përhapja e mësimit të gjuhës shqipe solli shtimin e nevojave për abetare e libra shqip, të cilët dërgoheshin në Shqipëri nga kolonitë atdhetare të mërgimit, nga ajo e Bukureshtit dhe e Sofjes. Kërkesa të shumta për libra shqip u vinin çdo ditë nga të gjitha anët e Shqipërisë klubit “Bashkimi” të Manastirit, klubit të Korçës dhe klubeve të tjera, sidomos shoqërisë “Bashkimi” të Bukureshtit dhe shtypshkronjës “Mbrothësia” të Kristo Luarasit në Sofje. Në një nga letrat e tij të gushtit 1908, klubi i Manastirit i shkruante shoqërisë “Bashkimi” të Bukureshtit se “tërë Shqipëria kërkonte libra”. Qindra abetare e libra shqip i kërkoheshin klubit të Elbasanit nga popullsia e këtij qyteti, si edhe nga Peqini, Gramshi e Lushnja, ndërsa nga Vlora në fund të gushtit 1908 u kërkuan 1 000 abetare të Sami Frashërit dhe 800 libra këndimi, të cilat u shpërndanë edhe në rrethin e Beratit. Kërkesa të shumta për libra shqip i vinin klubit të Korçës nga ky qytet dhe më shumë nga Kolonja, Starova, Opari e nga fshatra të tjera. Më të kërkuar ishin librat e Sami Frashërit, si “Abetarja”, “Shkronjëtorja”, “Dheshkronja”; librat e Naim Frashërit, si “E këndimit e çunave këndonjëtoreja”, “Mësimet”, “Dituritë“, “Gjithësia”, “Vjersha për mësonjëtoret e para”, si edhe veprat e tjera, si “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?” (e Sami Frashërit); “Bagëti e Bujqësija”, “Lulet e verës” dhe “Skënderbeu” (të Naim Frashërit); “Mirëvetia” e “Numeratorja” (të Jani Vretos); “Abetarja” (e Gasper Benusit); “Fizika” (e Gjergj Qiriazit) etj. Qysh në ditët e para pas shpalljes së Kushtetutës, në fund të korrikut dhe në fillim të gushtit 1908, Shoqëria “Bashkimi” e Bukureshtit dërgoi në Shqipëri (klubit të Manastirit) 20 000 copë abetare e libra të tjerë shqip. Në Korçë brenda disa javësh u shitën 15 000 abetare shqipe. Kristo Luarasi, në një nga letrat e tij të 4 gushtit, shkruante se përveç 400 librave që kishte bërë gati për t’i dërguar në Shqipëri, do të “çonte në Tiranë edhe 1 000 abetare gegërisht dhe 800 libra të tjerë, që i kishte gati në Sofje”.

[204] KUMTESAT II

Zhvillimi i lëvizjes politike-kulturore kombëtare ndeshi jo vetëm në pengesat e autoriteteve xhonturke, por edhe në kundërshtimin e atyre klerikëve konservatorë, myslimanë e ortodoksë, që u shërbenin fuqive të huaja.Sipas statistikave të shek.XX,në Vilajetin e Kosovës,Manastirit,të Shkodrës dhe Janinës kishte 1.187 shkolla turke.....Aty këtu kanë ekzistuar shkolla edhe në gjuhën italiane dhe ndonjë shkollë në gjuhën frenge apo angleze Në Tiranë, në Durrës, në Shkodër, në Ohër, në Strugë, në Dibër dhe në vende të tjera klerikët turkomanë u përpoqën të ndalonin shkrimin dhe mësimin e gjuhës shqipe, duke e shpallur atë në kundërshtim me fenë myslimane e me Kuranin. Në disa nga këto qendra administrata lokale turke kërcënonte me internim atdhetarët që përhapnin shkrimin e shqipes, ndërsa në Shkodër nxiti klerikët fanatikë myslimanë t’i dërgonin telegrame të stisura Ministrisë së Brendshme, në të cilat thuhej se nuk njihnin gjuhë tjetër zyrtare veç turqishtes. Edhe shovinistët grekë e klerikët ortodoksë grekomanë u orvatën të pengonin hapjen e shkollave të para shqipe në Shqipërinë e Jugut. Këta vijuan të përdornin për këtë qëllim të gjitha mjetet e mundshme që nga kërcënimet, mallkimet e shkishërimet e atdhetarëve që dërgonin fëmijët në shkollat shqipe .Megjithatë, falë entuziazmit të popullit dhe punës këmbëngulëse të klubeve këto vështirësi u kapërcyen dhe u krijuan kushtet për thirrjen e Kongresit Kombëtar të Manastirit dhe unifikimin e alfabetit të gjuhës shqipe,u krijuan kushte për hapjen e Shkollës Normale të Elbasanit e shkollave tjera qe përgatisnin mësimdhënës për gjuhën shqipe dhe u krijuan kushte për plane ,mësimore,tekste mësimore e tekste didaktike.Duke vlërësuar përhapjen e shkronjave shqipe S.Frashëri,thotë se”...shkronjatë shqip lëshuan aqë rrënjë të shëndosha e zunë aqë themele të fortë,sa s mund të çkulët e të rrëzohet kurrë.”129

3.4.Shkolla e vitit 1889 në Prizren tërsisht në gjuhën shqipe prijetare e mësimdhënies së mirëfilltë të gjuhës shqipe Qëkur Kosova vulosi një herë e përgjithmonë pavarësinë e saj,janë krijuar rrethana të favorëshme të ndriçohet historia jonë shumëvjeçare , bashkë me udhën e shkronjave dhe shkollës në gjuhën amtare.Bazuar në punën e studiuesve të pasionuar të Kosovës si: Akademiku Jashar Rexhepaga, profesorët Musa Kraja,Tomor Osmani,Tahir Berisha, Abdullah Vokrri, Abdylazis Veseli, Hajrullah Koliqi, Bajram ShatriShefik Osmani,Hysni Myzyri, e të tjerë,kanë konstatuar se në përballje me pengesat e panumërta të pushtuesve otomanë dhe shovinistëve fqinjë, si rrjedhojë e përpjekjeve të shumta të intelektualëve atdhetarë e të masave popullore në Kosovë, u arrit që më 1 maj 1889, dy vjet mbas shkollës së Korçës, të hapej shkolla e parë shqipe në qytetin historik të Prizrenit nën patronazhin austro-hungarez. Mësimi i shqipes në gjuhën amtare aty lidhej me një traditë të çmuar, pra dhe me emrin e Pjetër Budit e mjaft të tjerëve.I pari, që dha mësim në atë shkollë, ishte atdhetari demokrat, 23-vjeçari Mati Logoreci (1867-1941), me origjinë nga Shkodra. Për nxënësit e zellshëm shqiptarë ai përdori “Abetaren e gjuhës shqipe” të Gaspër Benusit ( botuar në Bukuresht, më l890 ).130 Ky tekst u përdor për mësimin e gjuhës shqipe edhe nga të rriturit. Me shtimin e numrit të nxënësve, u bë e nevojshme të rritej personeli i shkollës së Prizrenit. Bashkë

129 Sami Frashëri:Shqipëria ç ka qenë, ç është e ç do të bëhet?,Tiranë ,1962,fq.55. 130 S.Shapllo,”Disa letra të Mati Logorecit dhe shkolla shqipe e Prizrenit,Në gazetën “Mësuesi”25 shtator 1964,fq.4

[205] JAVA E SHKENCËS 2013 me Mati Logorecin nisi punën atdhetari tjetër demokrat, Lazër Lumezi, i njohur nga populli dhe Lazër Shkollari. Ai lindi në Prizren, më l870 dhe vdiq më l941. Ishte veprimtar i shquar i arsimit në Kosovë, metodist i gjuhës shqipe, autor tekstesh mësimore. Ndihmoi në përhapjen e alfabetit të Manastirit , për çeljen e shkollës shqipe në Zhur dhe krijimin e shoqërisë “Besa-Besë” të Pejës. Për 40 vjet shërbeu si mësues dhe organizator i arsimit shqip në Kosovë. Për të ruajtur ekzistencën e shkollës së Prizrenit, ajo u paraqit si fetare,por ishte halë në sy për serbomëdhenjët.131. Por, me ndihmën e mësuesit Mati Logoreci,ajo u bë vatër e përhapjes së mësimit të shqipes dhe e ndjenjave atdhetare. Shkolla e Prizrenit ishte pararendëse e shkollave të tjera shqipe, që u hapën më vonë: në Pejë, Gjakovë, Zym, Ferizaj, Letnicë, Shkup etj. Shkollimi në gjuhën shqipe dhe organizimi i arsimit në të gjitha trojet shqiptare, ishte një nga pikat kryesore të Memorandumit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878) dhe gjatë krejt periudhës së Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, nga fundi i shekullit XIX e këtej. Kështu, u hapën disa shkolla shqipe në Vilajetin e Kosovës, kryesisht katolike, që përkraheshin nga Austro-Hungaria e Italia. Sigurisht, kjo gjë nuk pëlqehej nga qeveria osmane. Megjithëqë ata kishin dhënë formalisht lejen për funksionimin e shkollave në gjuhën amtare, bënin propagandë që ato mos t’i ndiqnin fëmijët e myslimanëve. Por populli kosovar ishte i vendosur që t’i mbronte këto shkolla dhe të hapte të tjera të reja. Për aspiratat e shqiptarëve në këtë drejtim dëshmon edhe tubimi i madh në Fushë-Kosovë, në shkurt 1901. Atë e kryesonte atdhetari i njohur Haxhi Zekë Byberi. Aty u shtrua me forcë problemi i shkollave në gjuhën amtare. Por zhvillim më të madh njohën shkollat shqipe në Vilajetin e Kosovës vetëm pas vitit 1908, kur u ndërmorën reformat e “turqve të rinj”. Pak javë më vonë, në emër të banorëve të Pejës, Prizrenit dhe të Mitrovicës, u dërgua një kërkesë në Selanik, ku këmbëngulej për hapjen e shkollave shqipe dhe me shpenzimet e qeverisë së Stambollit. Gjithashtu, u dendësuan përpjekjet edhe nga klubet atdhetare e kulturore, në vend e në diasporë, për hapjen e shkollave të tjera shqipe. Kudo u vu në përdorim alfabeti latin, i miratuar në Kongresin e Manastirit. Me përkrahjen e fuqishme të Hasan Prishtinës dhe me mbështetjen e klubeve shqiptare dhe atdhetarëve të tjerë të njohur, më 1909, u hapën shkolla shqipe në Moravë (me mësues Rexhep Repën), në Gjilan (me mësues Adem Efendiun) dhe në Pozhoran (me mësues Islam Pirën e Baki Efendiun).Kjo kohë u përdor me sukses nga atdhetarët e arsimdashësit tanë,si Hasan Prishtina, Bajram Curri, Nexhip Draga e të tjerë, për të çelur shkolla shqipe dhe për të përgatitur mësues në shkollat normale të Beratit, Elbasanit, Shkupit etj. Në gjimnazin e normalen e Shkupit, që nga viti 1910, nisën të jepnin gjuhën shqipe atdhetarët Sali Gjuka e Bedri Pejani.Tërë kjo punë frytdhënëse, u ndërpre në vitet 1912-1913, kur tokat e Kosovës u pushtuan nga shovinistët serbë, malazezë e bullgarë. Ndërsa u krijuan kushte më të favorshme për hapjen e shkollave shqipe, në zonën e pushtimit austro-hungarez, gjatë viteve 1915-1918.Kështu, funksionuan shkolla fillore, shtetërore e private, në disa qytete e fshatra, si: Prishtinë, Ferizaj, Prizren, Shkup e Zym, në Zhur e në disa fshatra të Hasit. Në Gjakovë vijonin rreth 850 nxënës, në Pejë 700 nxënës etj. Por shkolla shqipe kishte edhe në disa qytete të tjerë e në fshatra, si: Baran, Gjurakovc, Zllokuqan, Istog, Mitrovicë, Vushtri etj. Ato i hapën shqiptarët edhe në Mal të Zi, si në: Triepsh,

131 H.Shpuza,”85 vjetori i shkollës së parë shqipe të Prizrenit”,në gazetën mësuesi,15 maj 1974,fq.8

[206]

KUMTESAT II

Plavë e Guci, Vuthaj, Tuz, Hot e Grudë, Ulqin etj. Është domethënëse se në ndihmë të tyre shkuan mësues nga Berati, Elbasani, Shkodra,Kukësi.Një shtysë të mëtejshme i dha punës për shtimin e numrit të shkollave dhe mbarëvajtjen e punës në to, Kongresi i Arsimtarëve të Kosovës, që u mbajt në vitin 1917. Pjesëmarrës ishin figura të njohura të arsimit kombëtar, si: Niman Ferizi, Murat Gjakova, Isuf Puka, Ibrahim Kolçi, Sali Morina etj. Përveç vendimeve të tjera, nga ky Kongres doli “Lidhja kulturore e mësuesit kosovar”, e cila u përfshi në shoqërinë kulturore-arsimore “Besa Kombiare”, me qendër në Gjakovë.Por në vitet që pasuan shkolla shqipe në Kosovë përjetoi vështirësi të panumërta, pasi pushtuesit serbë nuk lejonin mësimin në gjuhën amtare. Ndërsa një zgjerim të madh patën shkollat shqipe, vecanërisht në vitet 1941-1945, kur edhe nga Shqipëria shkuan atje shumë mësimdhënës atdhetarë. Ata nuk kursyen asgjë për hapjen dhe funksionimin e shkollave në gjuhën amtare, për Atdheun,Kombin,Gjuhën Shqipe dhe Diturinë... 132

132. Akademia e Shkencave, Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III, , fq. 189

[207] JAVA E SHKENCËS 2013

[208]

KUMTESAT II

Prof.dr.Bahtijar Kryeziu, Ma. Gentiana Shahini: GABIMET GJUHËSORE NË TEKSTET E GJUHËS SHQIPE TË SHKOLLËS FILLORE (KLASA I-V)

Gabimet dhe parregullsitë në përdorimin e shqipes standarde në botimet shkollore përbëjnë thelbin e punimit tonë me titull “Gabimet gjuhësore në tekstet e gjuhës shqipe të shkollës fillore (klasa I-V), që e kemi gatitur për Sesionin e studimeve gjuhësore, në kuadër të “Java e shkencës” të organizuar nga MASHT-i, që po mbahet këto ditë. Qëllimi ynë në këtë punim ka qenë që, nga një numër çështjesh e problemesh edhe të tjera në tekstet e këtij niveli, të vëmë në spikamë gabimet gjuhësore e, ku e ku, edhe ato teknike në librat shkollorë, të cilat gabime sigurisht se kanë edhe efektin e tyre negativ në kultivimin e normës letrare shqipe te nxënësit tanë. Shqetësimi ynë bëhet edhe më i ndjeshëm sot, kur dihet se kushtet e punës, kuadrot për hartimin e teksteve dhe teknologjia e zbatuar për botimin e tyre, ofrojnë shumë më tepër mundësi sesa vite më parë. Megjithëkëtë, për shkak të papërgjegjësisë e të neglizhencës, do të thoshim ne, në radhë të parë të hartuesve të teksteve të tilla, në shkollat tona ndodh të kemi libra jo cilësorë, jo të hartuar e të përgatitur mirë metodologjikisht e gjuhësisht. Kështu që përdorimi i gjuhës në këta libra, në vend që të bëhet shembull për t’u ndjekur, në vend që të ndihmojë mësimin e gjuhës drejt e mirë, bën shpesh të kundërtën: përhap laramaninë e trajtave gjuhësore jonormative në fushën e fonetikës, morfologjisë, sintaksës etj. Se është kështu, po shkojmë me radhë. Pas mësimit të alfabetit të gjuhës shqipe, nga abetarja kalohet në librin Leximi 1, i cili libër përdoret deri në përfundim të klasës së parë. Gjatë analizës së këtij teksti kemi vërejtur lëshime gjuhësore të llojllojshme. Në tregimin Shkronja e vetmuar (f. 19), njëra nga shkronjat i shtron pyetje tjetrës: A luaj me ju? Kjo fjali pyetëse nuk është shtruar drejt, ngase mungon pjesëza të e lidhores. Që pyetja të jetë e formuluar drejt dhe në harmoni me normën gjuhësore, është dashur të jetë kështu: A të luaj me ju? Një gabim tjetër, në fushën e morfologjisë, fëmijët e ndeshin edhe te tregimi: Ç’bën xha pemëtari? (f. 50). Te fjalia Prandaj pemishta e xha Ilirit jep gjithmonë fruta, emri i gjinisë femërore, pemishta, në njëjësin e shquar të rasës emërore, është dashur të jetë pemishtja, e jo ashtu siç del në tregim - pemishta.

[209] JAVA E SHKENCËS 2013

Ne kujtojmë se edhe në tregimin tjetër Tri të vjela nga një pemë (f. 52), fjalia Njëherë po kalonte një pasha hipur në kalë bashkë me shpurën e tij nëpër një fushë, përveçse që fjalia është tepër e gjatë dhe vështirë e kapshme për nxënësit e klasës së parë, ka edhe ndonjë fjalë të pakuptueshme, madje edhe për nxënësit e klasave më të larta të arsimit fillor, e jo më për ata të klasës së parë, siç është fjala shpura. E quajmë të padrejtë te Leximi 2 edhe përdorimin e shenjave të pikësimit, të cilat, në disa raste nuk përdoren në vendet përkatëse, ngatërrohen ose vendosen vend e pa vend në fjali (f. 8, .....). Edhe te Gjuha shqipe 2, që në mësimin e parë Dita e parë e shkollës (f. 11), ndeshim, si gabim drejtshkrimor apo lëshim teknik, përdorimin e zanores e në vend të ë-së, si p.sh., te fjalia: Takojnë mësuesit e tyre dhe presin me gezim të fillojë mësimi. Jo rrallë në këtë tekst ndeshim edhe mungesën e shenjave të pikësimit (dy pikat, presja, apostrofi, pikëpyetja, etj.). Në fund të detyrës së parë (f. 33), mungojnë dy pikat; në detyrën e dytë (f. 37), edhe pse fjalia është pyetëse, përfundon me pikë e të njëjtin gabim e ndeshim edhe në faqen 40, ku fjalitë janë pyetëse dhe përfundojnë me pikë, në vend se me pikëpyetje. Në tregimin Mos biri im! (f. 80), tri pyetjet e fundit përfundojnë me pikë e që do duhej të përfundonin me pikëpyetje. Edhe në faqen 101, detyra 3 dhe 4, edhe pse kërkesat janë të shtruara me fjali pyetëse, në fund marrin padrejtësish pikën., ndërkaq mungesën e apostrofit e ndeshim te mësimi Të zgjerojmë fjalitë (f. 123), në pyetjet: Ku, në çvend? dhe Kur, në çkohë? (në vend të: Ku, në ç’vend? dhe Kur, në ç’kohë?). Po kështu, nganjëherë ndodhë që në një tekst të ngatërrohen emrat e personazheve. Në faqen 34, detyra 1, në fjalinë e parë flitet për Mirën, e cila është e sëmurë. Në vazhdim, i njëjti personazh na paraqitet me emrin Drita, në dy raste. A thua bëhet fjalë për Mirën apo për Dritën? Në fjalinë e tretë të dialogut, dallojmë foljen: - Drita jam. Eshtë Arta aty?, ku zanorja E duhet të zëvendësohet me zanoren Ë. Ngatërrim të emrit kemi edhe në detyrën 2 (f. 49), në fjalinë e parë: Mira çau dorën me gozhdë, ndërsa në dy fjalitë tjera flitet për Mirin. Në tregimin Bora (f. 84), në fjalinë: Zogjtë rreth e rrotull parqeve, ciu, ciu, një thërrime buke! mungon folja e cila tregon veprimin që bën kryefjala. Kjo fjali, që të ketë kuptimin e duhur, duhet të plotësohet me foljen kërkojnë, si p.sh.: Zogjtë rreth e rrotull parqeve, ciu, ciu, kërkojnë një thërrime buke! Në tregimin Historia e dy shokëve (f. 88), flitet për dy djem, ndërsa pyetja e tretë shtrohet sikur për emra të gjinisë femërore: Si vepruan ato kur panë ariun? Përemri vetor ato duhet të zëvendësohet me përemrin vetor ata. Të njëjtin lëshim e ndeshim edhe te tregimi Vjeshta e artë (f. 114), kur flitet për babanë dhe vajzën, ndërsa pyetja e tretë parashtrohet: Përse bisedojnë ato? – në vend se të thuhet: Përse bisedojnë ata? Në gramatikat shkollore thuhet qartë se kur dy kryefjalë janë gjinish heterogjene, përcaktori i përshtatet gjinisë më të fuqishme, pra asaj mashkullore, siç do të duhej të jetë edhe te ky shembull. Mungesë të zanores ë ndeshim në më shumë shembuj. Në fjalinë e fundit të detyrës së dytë, faqe 112 të tekstit Gjuhë shqipe, emri rrobaqepsja është shkruar pa ë në rrokjen e parafundit, e që duhej të jetë: Ana shkoi te rrobaqepësja për të qepur fustanin. Mungesën e zanores ë e ndeshim edhe në tekstin Me se udhëtonin njerëzit (f. 118), në

[210] KUMTESAT II fjalinë Me to udhtonin dhe mbartnin plaçkat. Folja udhtonin nuk është shkruar drejt, mungon zanorja ë në rrënjën e fjalës udhë. Gjithashtu, në fjalinë e parafundit Sot ka trena e aviona me shpejtësi të madhe dhe që zënë shumë udhëtarë, mbiemri të madhe nuk është përshtatur në numrin e duhur. Emrat trena e aviona janë në shumës, andaj dhe mbiemri duhet t’u përshtatet emrave. Fjalia e shkruar drejt duhet të jetë Sot ka trena e aviona me shpejtësi të mëdha dhe që zënë shumë udhëtarë. Në tregimin e fundit të tekstit Mirupafshim (f. 122), në fjalinë: - Mirëupafshim, mësuese! - thanë vogëlushët dhe u shpërndanë si një tufë zogjsh. ndeshim pasthirrmën mirëupafshim, e cila si e përngjitur shkruhet pa ë – mirupafshim, e jo ashtu siç paraqitet në tekstet. Gjithashtu, mbiemri voglushët nuk është shkruar drejt, ngase mungon zanorja ë, në rrokjen e dytë - vogëlushët. Edhe folja në pyetjen e parë të këtij tregimi është shkruar gabim: Eshtë fundi i vitit, nxënësit janë të gëzuar. Përse?, me ç’rast zanorja E duhet të zëvendësohet më zanoren Ë te folja ndihmëse është. Te Leximi 3, në tregimin Eni në bibliotekë (f. 163), në fjalinë: - Ju falem nderit!- u falënderua Eni,..., sikur të kishte frikë se dot’ia rrëmbente dikush, trajta e bashkuar e përemrit vetor nuk është shkruar drejt: mungon distanca kompjuterike apo është fjala për gabim morfologjik: dot’ia në vend se do t’ia. Të dhëna të tjera të pasakta ndeshim edhe më në këtë tekst shkollor. Gjuha shqipe 3 është teksti i radhës nga i cili nxënësit do të duhej të mësonin gjuhën drejt e mirë. Po, a qëndron puna kështu me tekstet si këto që i kemi në shqyrtim? Në rubrikën e shprehjeve ndihmëse (f. 66), ndeshim shprehjen më lër rahat. Fjala rahat nuk është shkruar drejt, në vend të zanores a duhet të shkruhet zanorja e, më lër rehat. Edhe në detyrën e dytë të mësimit Emrat e përveçëm dhe të përgjithshëm (f. 69), ndeshim emrat: Tefta Pulë. Në mes të këtyre dy emrave mungon viza lidhëse dhe emri pulë nuk shkruhet me shkronjë të madhe sepse është emër i përgjithshëm, përveç nëse merret si emër i personifikuar. Ngatërrim gjinish ndeshim në mësimin Drejtshkrimi i mbiemrave që mbarojnë me –t, -të, -ët (faqe 94), në detyrën e katërt, në fjalinë: Evisi është një vajzë... Si mund të jetë Evisi ose Elvisi një vajzë, kur emri është i gjinisë mashkullore? Në fjalinë e dytë, detyra e dytë (f. 101), në -Duart më të bukura janë ata që mbajnë unaza në duar, - tha Trina, përemri vetor ata nuk është përshtatur në gjini, e që duhet të jetë: -Duart më të bukura janë ato që mbajnë unaza në duar, - tha Trina. As Leximi 4, gjuhësisht, nuk qëndron më mirë. Në tregimin Njohja e trimave (f. 40), në fjalinë: Një luftëtar i ri, me ca mustaqe të zeza e vshtrim të mprehtë i la përshtypje mënjëherë, emri vshtrim dhe ndajfolja mënjëherë nuk janë shkruar drejt. Te fjala vshtrim mungon ë-ja pas fonemës v, kurse te fjala mënjëherë, në vend të fonemës ë duhet fonema e. Po edhe në fjalinë Iu kujtua Bejta,..., burgosja e tij nga Turqit..., emri Turqit, që ka filluar me shkronjë të madhe, duhet të shkruhet me shkronjë të vogël, si emër i përgjithshëm që është. Po edhe në tregimin Tregimi për vendin e dembelisë (f. 57), te fjalia Atje pullazet e shtëpive..., kurse trarët janë prej përshute, proshuta na është bërë përshutë. Se nuk është fjala për rastësi, por për gabim gjuhësor, dëshmon përdorimi i kësaj fjale edhe njëherë në rubrikën Fjalorth, me rastin e sqarimit të kësaj fjale.

[211] JAVA E SHKENCËS 2013

Te Gjuha shqipe 4, në tregimin Keci me vesh të mëdhenj (f. 74), në pjesën ku sqarohen fjalët e panjohura ndeshim fjalinë: Pyetni mësuesin ose prindërit për kuptimin e shprehjeve: rritet me ditë hodhi shtat ia besoi tufën nuk ia ndante sytë. Në shprehjet e dhëna për t’u sqaruar nuk është përdorur askund presja si shenjë ndarëse, e në fund të këtyre shprehjeve mungon pika. E njëjta fjali e shoqëruar me shprehjet e tilla është paraqitur edhe në faqen tjetër të tregimit. Ndërkaq në rubrikën Të njohim gjuhën (f. 161), fjalia pyetëse Çfarë janë fjalët me shkronja të zeza. – përfundon me pikë në vend se me pikëpyetje. E njëjta fjali përdoret edhe në detyrën e dytë dhe përfundon pa shenjë pikësimi. Në vend të pikëpyetjes ndeshim pikën edhe në rubrikën Të flasim (f. 178), në fund të fjalisë pyetëse: Po ju çfarë ju pëlqen më shumë në vendbanimin tuaj, në të cilën fjali, përveç gabimit që përmendëm, edhe përdorimi i dy trajtave të shkurtra të përemrit vetor, nuk është i drejtë. Trajta e parë e përemrit është dashur të jetë e plotë, kurse e dytë e shkurtër. Pra: Po juve çfarë ju pëlqen... e jo: Po ju çfarë ju pëlqen... Gabime të pafalshme e që nuk ndihmojnë në kultivimin e drejtë të normës gjuhësore të nxënësve, ndeshim edhe në pjesën teatrale Vëlla e motër (f. 28), ku emri NËNA del NENA; përemri pyetës i rasës emërore në shumës cilët përdoret në njëjësin e gjinisë femërore cila: Cila janë personazhet e këtij teksti? (f. 51); kur bëhet fjalë për lakimin e emrave të gjinisë femërore, emri plaka përdoret drejt, kurse fshatarja del si fshatari, në gjininë mashkullore (f. 65); emri smirë – Fjalorthi bëhet cmirë (f. 74); mbiemri i gjinisë femërore në shumës të kuqe (lule të kuqe) – del si lule të kuq, (f. 100); përemri cilat ndeshet si çilat (f. 119, 155) etj. Po edhe te Leximi 5, në njësinë Kundrinori (f. 147), në pjesën ku flitet për kundrinorin e drejtë, në fjalinë: Lulja e përqafoi mësuesen me dashuri, del se është gabuar në përcaktimin e fjalës që tregon kundrinorin e drejtë. Fjala e nënvizuar me dashuri (e paraqitur si kundrinor), është rrethanor mënyre, kurse fjala e cila tregon kundrinorin e drejtë është fjala mësuesen. Edhe te Gjuha shqipe 5 ndeshen lajthitje të ndryshme gjuhësore: fjala kërpudha është përdorur si këpurdha, madje disa herë (f. 23); ndajfolja aq në fjalinë: Të gjithë mbetëm të mahnitur përpara një pamjeje aqë të bukur, shkruhet me ë fundore - aqë, kurse fjala të rreshtuara e përdorur si kallëzuesor është shkruar jo drejt, si: ...qëndronin të rrjeshtuara (f. 81); Po në këtë tekst (f. 118), te mësimi Lakimi i emrave mashkullorë, ndeshim pyetjen: Si lakohen emri lis në numrin shumës?, ku folja lakohen nuk është përshtatur në numër me emrin që i referohet, e të njëjtin “lëshim” e ndeshim edhe në pyetjen e fundit të faqes 135. Mospërshtatje në numër ndeshim edhe në rubrikën Të flasim (faqe 121, detyra 1), me ç’rast përemri vetor i vetës së tretë njëjës nuk shkon me foljen e vetës së tretë shumës, si në fjalinë: Ai ndërtonin krahë prej pendësh dhe hidheshin nga maja të larta, në vend se Ai ndërtonte... ose Ata ndërtonin... Ngatërrim të gjinisë së përemrave: ato - ata ndeshim edhe në tekstin Feja e shqiptarit (f. 203). Në fjalinë: Ato janë vëllezër me çdo shqiptar i cilësdo fe qoftë ai, përemri i duhur në këtë fjali është dashur të jetë ata e jo ato. Ata janë vëllezër... etj. Edhe rasat e emrit të paraqitura në faqen 118 të tekstit, dalin të shkruara pa një kriter: dy rasat e para janë shkruar në trajtën e shquar, ndërsa tri të fundit në të

[212]

KUMTESAT II pashquarën. Të njëjtin lëshim e ndeshim edhe në faqen 127, që tregon se pjesa është kopjuar dhe nuk janë bërë korrigjimet e duhura. Se tekstet shkollore janë shkruar e po shkruhen pa përgjegjësi të duhur, dëshmojnë edhe shembujt: kur Stambollë shkruhet me ë fundore (f. 161); numërori pesë del si pese (f. 194); trajta e plotë e përemrit vetor në kallëzore del mu më në vend se mua më, parafjala në del si ne (f. 195); parafjala për shkruhet per (f. 234) etj., etj. Kur te mësimi Numërori (f. 163), ndeshim të shkruara gabimisht lokucionet e numërorëve si fjalë të përngjitura, ose ngatërrim të njësive matëse: të litrit me kilogramin (mbi 2000 kg vaj në vend të mbi 2000 l vaj), ne kujtojmë se çdo koment është i tepërt. Po nëse kësaj i shtojmë edhe përsëritjen e të njëjtit mësim nga një klasë në tjetrën, si bie fjala: Fshati im te Gjuha shqipe 5 (f. 25) dhe te Gjuha shqipe 3 (f. 112); Plaku i mençur (f. 31), e i njëjti tregim del edhe në tekstin Gjuha shqipe 4 (f. 151); Lulja e rrallë e nënës (f. 39), por e paraqitur edhe në tekstin Leximi 3 (f. 135); tregimi Rozafati (f. 100), që ndeshet edhe në tekstin Gjuha shqipe 4 (f. 109) dhe në tekstin Leximi 5 (f. 124); Dhelpra dhe lejleku (f. 175), që ndeshet edhe në tekstin Gjuha shqipe 2 (f. 70), vetëm sa na shtohet bindja se me rastin e hartimit të teksteve të gjuhës shqipe të klasave të ulëta të shkollës fillore, mungon përgjegjësia, madje jo vetëm ajo profesionale e autorëve. Lëshimet e tilla janë të pafalshme dhe na bëjnë të mendojmë: vallë, nuk paska materiale tjera për t’u përdorur?! Shpresojmë se vërejtjet tona të paraqitura në këtë kumtesë dhe një mal të tjerash që, për shkak të vendit dhe të natyrës së punimit nuk i nënvizuam këtu, do të merren si një ndihmesë modeste qëllimmire që do të duhej ta kenë parasysh, si hartuesit e teksteve, ashtu edhe mësimdhënësit e shkollave, e pse jo edhe organet shtetërore të arsimit, në rastin tonë MASHT-i, me rastin e lejimit të përdorimit ose jo të një teksti shkollor.

[213] JAVA E SHKENCËS 2013

[214]

KUMTESAT II

Alketa Bulku: EDUKIMI MULTIKULTUROR NJË QASJE E DOMOSDOSHME E MËSIMDHËNIES PËR PËRFSHIRJEN ME EFEKTIVITET TË KOMUNITETIT ROM NË SHKOLLË

Sot çelësi i suksesit për shumë sfida dhe probleme shoqërore, gjendet në arsimin e saj. Integrimi i komunitetit Rom është një prej këtyre sfidave. Përballimi me sukses i saj kërkon që shkolla të ndërgjegjsohet për rëndësinë dhe domosdoshmërinë e njohjes dhe vlerësimit të kulturës së këtij komuniteti. Romët kanë mbrojtur identitetin e tyre kudo që janë vendosur. Provë për këtë është këmbëngulja e tyre për të mos u asimiluar, apo për të ndryshuar mënyrën e tyre të jetës nomade. Metodologjia arsimore sot ka krijur një larmi teknikash që e kanë rritur efikasitetin e shkollës, veçimi i tyre në procesin e mësimdhënies është një objektiv specifik veçanërisht në klasa ku përfshihen fëmijë rom. Edukimi multikulturor është një pjesë e saj. Edukimi Multikulturor është një qasje komplekse e mësimdhënies dhe të mësuarit që përfshin lëvizjen drejt barazisë në shkolla dhe klasa, është për krijimin e mjediseve të të nxënit të barabartë dhe të drejtë për të gjithë, në një mjedis të nxëni.

Fjalë kyçe: edukim multikultural, metoda të mësimdhënies, komuniteti Rom, diversitet kulturor

Fëmijët romë kanë një frekuentim shumë më të ulët të shkollës krahasur me fëmijët joromë. Ky frekuentim i ulët lidhet me arritjet e ulëta dhe ndjenjat e pakëndshme që pasojnë ato arritje, me nivelin e ulët të mbështetetjes dhe të kërkesave prindërore, me faktin se në shkollë ka shumë pak gjëra tërheqëse për fëmijët romë. Shumë nga fëmijët romë kur nisin klasën e parë nuk dinë gjuhën shqipe për arsye se në familjet e tyre përdoret gjuha rome. Kjo gjë krijon vështirësi në ecurinë në mësime prandaj në të shumtën e rasteve ata detyrohen të lënë shkollën. Niveli i varfërisë, konceptet e prindërve, niveli i ulët i arsimimit i tyre bëjnë që shumë fëmijë të ndërpresin shkollën për t`u bërë krahë pune për prindërit e tyre. ( Raport i përgatitur nga SCIENTER dhe Qendra për Politikën Arsimore Bolonjë20 Dhjetor 2009 )

[215] JAVA E SHKENCËS 2013

Megjithëse është e njohur gjerësisht se varfëria prodhon kufizime. Rezultatet më të ulëta shkollore të fëmijëve romë shpjegohen me situatën e disfavorshme në të cilën jetojnë. Mesa duket këtu kemi të bëjmë sa me një problem të sistemit tonë arsimor i cili nuk po arrin të kontribuojë në masën e dëshiruar në integrimin e kësaj kategorie nxënësish. Pra shumë arsyetime të çojnë në përfundimin se ëshë detyrë e shkollës të bëjë më shumë për integrimin e këtyre fëmijëve, t’ua bëjë shkollën më të dashur më tërheqëse dhe ç’është më e rëndësishme ti bëjë ata të ndërgegshëm për vlerën dhe rëndësinë e saj .

Strategjia Kombëtare e Arsimit, 2004-2005 synon të përmirësojë cilësinë e mësimdhënies dhe të nxënit nëpërmjet zhvillimit të instrumenteve të garantimit të cilësisë dhe një Kornize Kombëtare Kurrikulare ....ai gjithashtu synon sigurimin e mundësive të barabarta për të gjithë për të hyrë në një arsim cilësor pavarësisht nga aftësia, etniciteti, statusi social dhe familjar, gjinia dhe përkatësia fetare, nepërmjët arsimit gjithpërfshirës. (Raport i përgatitur nga SCIENTER dhe Qendra për Politikën Arsimore Bolonjë20 Dhjetor 2009 )

Arsimi gjithëpërfshirës është:një proces adresimi dhe reagimi ndaj një shumëllojshmërie nevojash të të gjithë nxënësve, përmes rritjes së pjesëmarrjes në të mësuarit, në kulturat dhe komunitetet, dhe reduktimin e frymës përjashtuese brenda ose prej sistemit arsimor. Ajo përfshin ndryshime dhe modifikime në përmbajtje, qasje, struktura dhe strategji, me një vizion të përbashkët e cila mbulon të gjithë fëmijët e grup-moshës përkatëse, dhe një bindje se shteti ka përgjegjësinë e arsimimit të të tërë fëmijëve. (UNESCO, Shuarja e Frymës Përjashtuese përmes Qasjeve Gjithëpërfshirëse në Arsim. Një sfidë dhe një vizion (Overcoming Exclusion through Inclusive) Strategjia për komunitetin Rom pohon norma jashtëzakonisht të ulëta të përfundimit të shkollës nga nxënësit rom (mesatarisht 4.02–5.05 vite arsimi) (. Hartuar nga një komitet ndër-ministerial i udhëhequr nga Ministria e Punës dhe Çështjeve Sociale më 2003) A është bërë ndryshim në këto vite ndaj këti qëndrimi? Sigurisht, por në fokus grupet e nxënësve rom dhe prindërve të tyre, vihet re se paragykimi është problemi i tyre më shqetësues. Paragykimi ndeshet nga jashtë dhe nga brenda. Ata shprehen se ndjehen të neglizhuar, jo të barabartë në tratim me tjerët, por njëkohsisht , tregojnë dhe mungesë besimi se janë të barabartë me pesën tjetër të nxënësve. Ata nu shprehin besim se shkolla sjell të njëjtat përfitime si për pjesën tjetër të nxënësve, ashtu dhe për fëmijët rom. Sipas këtyre gjetjeve ata nuk besojnë se shkolla ndikon në rritjen e këtij besimi dhe ndërgjegjësimin e përfitimeve nga ajo. Kjo të bën të besosh se arsimi gjithpërfshirës është një mundësi por mbase një pamjaftueshmëri për zgjidhjen e problemit të edukimit të fëmijëve rom për shumë faktorë që lidhen veçanërisht me diferencat kulturore dhe gjuhësore që ekzistojnë midis këtij komuniteti dhe pjesës tjetër të shoqërisë, dhe veçanërisht në zvogëlimin e paragjykimit të gjithanshëm të shoqërisë. Shumë besojnë se një pjesë e madhe e zgjidhjes së problemit qëndron në edukimin multikulturor si nje qasje që ka gjetur nje mbeshtetje të madhe në SHBA,

[216] KUMTESAT II karakteristikë për multikulturalitetin e vet por së fundmi dhe në Europë si pasojë e rritjes së lëvizjes së njerëzve dhe shembjes së kufijve reale në Europë. Në një mjedis multikulturor, dhe brenda kontekstit të gjerë shoqëror respektimi i diversitetit është një domosdoshmëri. Arritja e një bashkëvëprimi kulturore është një proces i ngadalshëm, i cili vjen vetëm në lidhje me sigurimin e të gjitha kushteve të favorshme.Varësisht nga kushtet, diferencat kulturore mund të rezultojë në dhunë ose imponim, por gjithmonë gjenden pika bashkimi ku mund të fillojë negocimi për të krijuar lidhje dhe zvogëluar ndryshimet. ( Diversity and Equity in Early Childhood Training in Europefq 41) Edukimi Multikulturor është një proces që përshkon të gjitha aspektet e praktikave shkollore, politikat dhe organizimin, si një mjet për të siguruar nivelet më të larta të arritjeve akademike për të gjithë nxënësit. Ajo i ndihmon nxënësit të zhvillojnë një koncept pozitiv të vetëvlerësimi duke ofruar njohuri në lidhje me historitë, kulturën, dhe kontributet e grupeve të ndryshme. Ajo përgatit të gjithë nxenësit që të punojnë në mënyrë aktive në drejtim të barazisë strukturore mes të grupeve të ndryshme. Kështu, kurrikuli shkollor duhet të adresojne direkt te çështjet e racizmit, seksizmin, klasizmin, linguicism, ablism, ageism, heterosexism, intolerancës fetare, dhe ksenofobisë. ( ttp://nameorg.org/names-mission/definition-of-multicultural-education/) Edukimi Multikulturor përkrah besimin se nxënësit dhe historitë e tyre të jetës dhe përvojat duhet të vendosen në qendër të procesit të mësimdhënies dhe të të nxënit dhe që pedagogjia duhet të ndodhë në një kontekst që është e njohur për nxënësit, I drejton ata në mënyra të shumta të të menduarit. Përveç kësaj, mësuesit dhe nxënësit duhet të analizojnë në mënyrë kritike marrëdhëniet në komunitetet dhe qëndrimet në shoqëri dhe në botë. (ttp://nameorg.org/names- mission/definition-of-multicultural-education/) Edukimi Multikultural, në thelb, është për krijimin e mjediseve të të nxënit të barabarta dhe të drejta për të gjithë njerëzit në një mjedis të nxëni. Ka të bëjë me kurrikulën, por është më shumë se ajo. Një mësues multikulturor përfshin ndryshim të ndërgjegjësimit që informon ndryshim të përgjithshëm në praktikën profesionale.Shumë nga puna për eleminimin e boshllëqeve të arritjes është e drejtuar gabim dhe krijon më shumë pabarazi sesa barazi. (Inclusive Pedagogy: Transformative Teaching Learning By Paul C.Gorski ) Problemi i pabarazisë edukative është jo vetëm problem praktikash por dhe i ndërgjegjësimit. Është e pamundur të zbatohet edukimi multikulturor nëse dikush nuk mendon apo shikon në mënyrë multikulturore. Edhe me një kurrikul të mrekullueshme nuk mund të jepet mësim kundër rracizmit nëse je rracist Është e rëndësishme të çlirohemi nga modelet tradicionale të mësimdhënies e të nxënit. Edukimi Multikultural udhëhiqet nga disa parime që e bejnë atë efikas:

[217] JAVA E SHKENCËS 2013

* Të sigurojë drejtësi sociale për individët dhe komunitetet, pavarësisht racës, etnisë, gjinisë, gjuhës së folur në shtëpi, orientimit seksual, (pa)aftësisë, besimit, statusit socio-ekonomik apo çdo identiteti tjeter individual ose grupi * drejtësia sociale është një çështje institucionale, dhe si e tillë mund të sigurohet vetëm nëpërmjet reformave gjithpërfshirëse. * reforma gjithëpërfshirëse mund të arrihet vetëm nëpërmjet një analize kritike të sistemit të pushtetit dhe privilegjit. *qëllimi kryesor i edukimit multikulturor është t’i ofrojë çdo nxënësi mundësinë të arrijnë maksimumin e aftësive të tyre. *Edukimi Multikulturor është edukim i mirë për çdo nxënës.

Edukimi Multikulturor njeh shkollat si aktorët kryesorë në në zhvillimin e qëndrimeve dhe vlerave të domosdoshme për një shoqëri demokratike. Edukimi Multikulturor vlerëson dallimet kulturore që nxënësit, komunitetet e tyre, dhe mësuesit të reflektojnë. EM sfidon të gjitha format e diskriminimit në shkolla dhe shoqëria përmes promovimit të parimeve demokratike të drejtësisë sociale.(http://nameorg.org/names-mission/definition-of- multicultural-education/) Ai është një proces i cili shtrihet në pesë dimensione të rëndësishme të cilat janë ( James A.

Ketu vendoset grafiku 5 drejtimet e edukimit multikulturor fig 1 Banks, Cherry A. McGee Banks-Multicultural Education_ Issues and Perspectives -John Wiley and Sons (2009) Përmasat e edukimit multikulturor( Source: Copyright 2009 by James A. Banks.)

Fillimisht shkollat duhet të krijojnë mundësi sociale dhe arsimore të barabarta për fëmijët e komunitet rom apo grupeve të ndryshme kulturore, të nxisin vetëdijshmëri për dallimet kulturore si mënyrë për t’iu kundërvënë diskriminimit ta mbrojnë dhe zhvillojnë pluralizmin kulturor në shoqëri. Roli i shkollës ndaj komunitetit rom është për t’i socializuar dhe tërhequr ata në shkollë, për tu mësuar rreth mjedisit dhe marrëdhënieve shoqërore në komunitet, që të kuptojnë marrëdhëniet ekonomike, veçanërisht ato me të cilat janë krijuar marrëdhëniet e punës dhe mbijetesën e njerëzve , ta kuptojnë sistemin politik dhe të mësojnë si ta shfrytëzojnë atë. Ndërsa ndaj grupeve dhe kulturave shumicë ata duhet të mësojnë si të jetojnë bashkë me të tjerët në mënyrë pozitive dhe kreative. t’u rezistojnë pikëpamjeve etnocentrike kulturore apo idesë hierarkike kulturore, t’i hapë vizionet e nxënësve ndaj botës. Edukimi Multikulturor e respekton identitetin kulturor të nxënësit duke siguruar arsimim përkates kuluror dhe kualitativ për të gjthë. Ai siguron për çdo nxënës dituri

[218] KUMTESAT II kulturore, qëndrime dhe shkathtësi te nevojshme për të arritur pjesëmarrje të tërësishme aktive në shoqëri. Edukimi Multikulturor u siguron të gjithë nxënësve njohuri kulturore, qëndrime dhe shkathtësi, të cilat mundësojnë të kontribuojnë në respekt, mirëkuptim dhe solidaritet mes njëri tjetrit, mes popujve dhe grupeve etnike, sociale, kulturore dhe fetare. Grupimi dhe etiketimi i praktikave, pjesëmarrjes sportive, mos qënia në proporcion të drejtë e arritjeve dhe ndërveprimi i mësuesve dhe nxënësve ndërmjet ndarjeve etnike dhe kulturore, janë elementët që duhen ndjekur për të ndërtuar një kulturë shkollore e cila i fuqizon nxënësit e grupeve të ndryshme racore, etnike dhe kulturore( James A. Banks, Cherry A. McGee Banks-Multicultural Education_ Issues and Perspectives -John Wiley and Sons (2009) Ketu vendoset grafiku 2

Mësuësit, duhet të posedojnë aftësitë themelore të jetë në gjendje për të transferuar informacion për kontekstin e tyre. Të jetë në gjendje të zbatojë edukimin pa paragjykim në praktikën e përditshme. Të jetë i aftë të perfeksionojë komunikimin me prindërit me prejardhje e ndryshme sociale, kulturore, etnike. Të reflektojë mirëkuptim, të përmbajë emocionet.Të jenë të vetëdijshëm për paragjykimet në komunikim dhe në marrjen e vendimeve dhe zgjedhjeve e strategjive për trajtimin e situatave të diskriminimit( DECET Diversity and Equity in Early Childhood Training in Europe fq 70) Ndryshimet nuk vijne të menjëherëshme por nëse të gjithë nga pak ndergjegjësohet për rëndësinë e qëndrimit të tij ndryshimi do te ndjehet. Është e rëndësishme për mbarë njerëzimin dhe veçanërisht për vendin tonë të zvogëlojë paragjykimet e çdo lloji, “BOTA është e bukur se është e ndryshme, monotonia është e mërzitshme”

Referenca Raport i përgatitur nga SCIENTER dhe Qendra për Politikën Arsimore Bolonjë 20 Dhjetor 2009 UNESCO, Shuarja e Frymës Përjashtuese përmes Qasjeve Gjithëpërfshirëse në Arsim. Një sfidë dhe një vizion (Overcoming Exclusion through InclusiveHartuar nga një komitet ndër- ministerial i udhëhequr nga Ministria e Punës dhe Çështjeve Sociale më 2003 James A. Banks, Cherry A. McGee Banks-Multicultural Education_ Issues and Perspectives - John Wiley and Sons (2009) Inclusive Pedagogy: Transformative Teaching Learning By Paul C. Gorski http://nameorg.org/names-mission/definition-of-multicultural-education/ DECET Diversity and Equity in Early Childhood Training in Europe

[219] JAVA E SHKENCËS 2013

[220]

KUMTESAT II

Phd. Geranda Hoxha:j TRAJTIMI PËR FËMIJËT ME ÇRREGULLIME TË SPEKTRIT TË AUTIZMIT

Abstract Çrregullimet e Spektrit të Autizmit janë trajtuar tradicionalisht si çrregullime zhvillimore që prekin aftësitë konjitive, sociale dhe komunikimin. Më së fundmi gjithnjë e më shumë ato po mendohen si pasojë e çrregullime të sistemit imunitar, proteinave dietike dhe toksinave të mjedisit. Është gati e pamundur tu referohesh statistikave për prevalencë të përhapjes së ÇSA në vendet tona pasi ato janë të pjesëshme ose mungojnë. Edhe më e vështirë është të përcaktohet se sa prej tyre arrijnë të frekuentojnë shkollat? Mosintegrimi është pasojë e mungesës së asistencës psiko- pedagogjik apo e vështirësive që fëmija paraqet? Trajtimi psik – pedagogjik është i paorganizuar në institucione, me shkallë të ulët profesionale e mbi të gjitha i pakontrolluar. Kombinimi i trajtimit psiko-pedagogjik me ndërhyrjen neuro-bio-kimike, ndoshta do të jetë trajtimi më shpresëdhënës. Një në 88 fëmijë të lindur në SHBA preket nga ÇSA. Përhapja gati epidemike e ka vendosut atë si prioritet të kërkimit shkencor. Fjalë kyçe; Çrregullime të Spektrit të Autizmit (ÇSA), trajtimi psiko-pedagogjik, ndërhyrja neuro-bio-kimike. Parathënie. Autizmi është një çrregullim bio- neurologjik, origjina e të cilit nuk dihet. Ai ndikon në aftësinë e fëmijës për të përpunuar informacionin që vjen nga trupi i tij apo dhe nga mjedisi. Gjithashtu ai ka ndikim në aftësinë për të ndërmarrë veprime apo për të komunikuar. Të njëjtat simtoma emërtohen ose trajtohen sot në bazë të këndvështrimit të studiuesve të fenomenit që po shënon rritje me përmasa të shpejta. Publikime të “Autism speaks ” në fund të vitit 2012, theksojnë se: “ Prevalenca e autizmit është 1 në 88 fëmijë të lindur në Amerikë ose e thënë ndryshe, çdo 13 minuta një familje informohet se fëmija vuan nga Çrregullimet e Spektrit të Autizmit. Kjo është një rritje 78% nga vitit 2007. Kosto e s hoqërisë llogaritet në 137 trilion $ në vit në shkallë kombëtare”. (www.autismspeaks.org) Është gati e pamundur tu referohesh statistikave për prevalencë të përhapjes së ÇSA në vendin tonë pasi ato janë të pjesëshme ose mungojnë. Edhe më e vështirë është të

[221] JAVA E SHKENCËS 2013 përcaktohet se; sa prej tyre arrijnë të frekuentojnë shkollat. Edhe më e pamundur është të llogaritet kosto e shpenzimeve të familjarëve. Rritja alarmante e përqindjes së përhapjes së Çrregullimeve të Spektrit të Autizmit, faktet shkencore për nevojë të ndërhyrjes neuro-bio-kimike dhe mbi të gjitha dështimi në trajtimin e deritanishëm sjellin nevojën për një tjetër mënyrë trajtimi. Metodologjia. Ky është një studim cilësor i mbështetur kryesisht në: Të dhënat e grumbulluara nga literatura, e viteve të fundit për trajtim psiko-pedagogjik dhe ndërhyrje neuro-bio-kimike për fëmijët me ÇSA. Ballfaqim midis argumentëve teorik dhe trajtimit psiko-pedagogjik që realizohet në Shqipëri. Të dhënat e grumbulluara nga Grupet e fokusit me prindër të fëmijëve me ÇSA. Intervistat me mësues. Trajtimi i Çrregullimeve të Spektrit të Autizmit nga pikëpamja psiko-pedagogjike. Çrregullimet e Spektrit të Autizmit janë trajtuar tradicionalisht si çrregullime zhvillimore që prekin aftësitë konjitive, sociale dhe komunikimin. Dr. Ivan Lovaas është pionier i Analizës së Sjelljes së Aplikuar e përdorur për të trajtuar fëmijët me forma të rënda të autizmit në vitet 1960 dhe 1970 në universitetin e Kalifornisë, Los Anxhelos. Ai ishte i interesuar në gjetjen e mënyrave për të ulur sjelljen vetdëmtuese dhe çrregullime të tjera të rënda të sjelljes të fëmijëve. Në përvojën botërore renditen vite të tëra pune nga stafe profesionale të udhëhequra nga eksperienca e gjatë e trajtimit të dhjetra rasteve duke sjellë metodologji terapie dhe mësimdhënieje të përshtatura me aftësitë individuale, duke korigjuar sjellje e duke përshtatur fëmijën me ritualet e jetës së përditëshme, duke ndikuar sadopak në socializimin e tyre. Organizata “Autism speaks” publikoi më 2012 hulumtimet që kanë treguar se terapi të sjelljes për autismin mund të përmirësojë aftësitë njohëse dhe gjuhën. Megjithatë, mbetet e paqartë nëse ndërhyrjet e sjelljes thjesht kanë reduktuar simptomat e autizmit ose vërtetë kanë "trajtuar" çrregullimet zhvillimore. Me fjalë të tjera, mund që një ndërhyrje e efektshme në sjellje të ndryshojë biologjinë e trurit që paraqet çrregullimet e spektrit të autizmit!? Në botë njihen disa trajtime psiko pedagogjike për ÇSA. Ndër më të suksesshmet është Analiza e Sjelljes së Aplikuar ( Applied Behavior Analysis). “ABA e njohur si modifikim i sjelljes është bazuar në teorinë tradicionale të biheviorizmit për të ndryshuar sjelljet e njeriut si pjesë e një procesi të të mësuarit apo trajtimit. Duke vlerësuar funksionalisht marrëdhëniet në mes të një sjellje të synuar dhe mjedisit, metodat e ABA mund të përdoren për ta ndryshuar atë sjellje”. "Positive Behavior Support and Applied Behavior Analysis". The Behavior Analyst 29 : 51–74. Retrieved January 12, 2013) . Një tjetër këndvështrim ka Miller për autizmin: Metoda Miller bazohet në teorinë e sistemeve njohëse zhvillimore dhe thekson nevojën për t`u bazuar në to për ta zgjeruar kapacitetin ekzistues të fëmijës. Ndërkohë që metoda ABA kërkon që fëmija të qëndrojë ulur për të mësuar, Metoda Miller pretendon se fëmijët me autizëm mësojnë më mirë duke vepruar; aty ku metoda ABA thekson se duhet të injorojmë sjelljen, të “largohemi” kur fëmijët kanë shpërthime të pakontrolluara emocionale, metoda Miller thekson se duhet të kthehemi nga fëmija dhe ta angazhojmë me diçka; aty ku metoda ABA mundohet ta devijojë apo eleminojë sjelljen anormale, metoda Miller mundohet ta shndërrojë këtë sjellje në një sjellje funksionale, në shkëmbime interaktive. “ Ne duam që fëmija, pa u shqetësuar, të përballojë ndryshimet e përditshme. Por nëse e

[222]

KUMTESAT II theksojmë më shumë se duhet se fëmija duhet të pajtohet me diçka, kjo mund të ndikojë negativisht tek ai përsa i përket përballimit të ndryshimeve. Por egziston edhe një shqetësim tjetër: Të kërkosh që fëmijët autikë të sillen dhe të përgjigjen njësoj si fëmijët e zakonshëm injoron ndryshimet e rëndësishme bio-neurologjike që ata kanë”. (The Miller Method. Arnold Miller with Kristina Chretien 2007. Fq.17, 18) Dr. Robert Melillo, argumenton se; “Deri tani, mënyrat tradicionale të trajtimit të simptomave që kanë të bëjnë me sjelljen kanë qenë duke punuar në forcimin e treguesve pozitiv dhe duke injoruar paaftësitë. Ky trajtim e bën problemin më keq. Çdo çrregullim është kompleks dhe shpesh përfshin çdo sistem të trupit. Të gjitha kushtet që ndikojnë negativisht në sjellje dhe të mësuarin janë të lidhura me një problem çekuilibri të aktivitetit elektrik midis zonave të trurit. Zona në tru, veçanërisht të dy hemisferat e trurit, nuk janë elektrikisht të balancuara, apo të sinkronizuara. Ky çekuilibër elektrik ndërhyn në aftësinë e të dy hemisferave për të ndarë informacion. Kjo do të thotë se truri nuk mund të funksionojë si një tërësi. Programi i balancimit të trurit është i bazuar në një teknikë të quajtur terapi e integrimit hemisferik (HIT). Së pari, një fëmije i është dhënë një seri të testeve për të vlerësuar simptomat e tij dhe aftësitë funksionale për të përcaktuar hemisferën dhe funksionet brenda hemisferës që janë problematike. Pastaj një seri e ushtrimeve të përditshme shqisore, fizike, dhe akademike janë përzgjedhur që drejtpërsëdrejti synojnë fushat me probleme.”. ( Disconnected Kids. Dr. Robert Melillo 2010) Trajtimi psik – pedagogjik i fëmijëve me Çrregullime të Spektrit të Autizmit në Shqipëri. Mënyra e realizimit të metodave të konceptuara dhe të realizuara nga shkolla të mirëfillta për përgatitjen e terapistëve është vështirësi madhore për realizimin e tyre në vendin tonë. Shqipëria mund të jetë ndër të paktat vende ku trajtimi i fëmijëve realizohet nga një punonjës i vetëm duke marrë përsipër të zëvendësojë atë punë që në botë realizohet nga ekipe. “Puna në ekip është mënyra për të trajtuar fëmijët në ambientet e shkollës. Ekipi i trajtimit të individit të diagnostikuar me Autizëm përbëhet nga: Analisti i sjelljes, Specialisti i fjalës dhe gjuhës, Terapistët profesional, Mësuesit, Psikologët arsimor, SENCOs. Secili profesionist ka rolin e vet në trajtimin efektiv të autizmit” (UK ABA Autism EducationCompetence Frameëork November 2011 Fq 78) Nga analiza e të dhënave të grumbulluara nga grupet e fokusit me prindër të fëmijëve me ÇSA rezultoi se, terapia e zhvillimit apo çdo lloj tjetër terapie që aplikohet në vendin tonë vuan më së shumti nga: mungesa e specializimit të duhur të personave që e kryejnë këtë veprimtari, mungesa e mjeteve didaktike të përshtatura sipas specifikës së secilit fëmijë, trajtimi ofrohet në një shtrirje kohore thuajse të pamjaftueshme që varion nga një orë në javë deri një orë në ditë, ndërkohë që në të tjera vende arritjet janë premtuese kur terapia realizohet nga katër deri në tetë orë në ditë. Për më tepër në Shqipëri janë inegzistente strukturat që duhej të mbikëqyrnin dhe vlerësonin ecurinë e fëmijëve gjatë trajtimit.

Mësimdhënia në student me Çrregullime të Spektrit të Autizmit. Institucionet arsimore në bazë të së drejtës për tu arsimuar që ligji shqiptar parashikon janë të detyruara të pranojnë në ambientet e tyre fëmijët me ÇSA. Mësimdhënia në

[223] JAVA E SHKENCËS 2013 nxënës me autisëm është një sfidë profesionale dhe një mundësi për tu rritur si një edukator. Këta fëmijë do të lidhen me të tjerët në një mënyrë të ndryshme, do të perceptojnë mjedisin e tyre ndryshe, do të komunikojnë me vështirësi të madhe dhe çdo fëmijë me autisëm ka një stil unik të mësuari origjinal. Profili i paaftësisë nuk është një program konciz i parapërgatitur që edukatorët mund ta marrin të gatshëm kur ata duhet të edukojnë një fëmijë me autisëm. Rreth globit incidenca e diagnozave të autizmit është në rritje, prindërit janë duke kërkuar nëpër shkolla për të përmbushur nevojat e fëmijëve të tyre dhe bordet të shkollave janë dëshpërimisht duke kërkuar mënyra për të bërë atë. Fëmijët tanë kanë nevojë për më shumë: diferencim në mësim, mësimdhënie më të larmishme, staf të trajnuar për stilet e veçanta të të nxënit. Profesionistëve iu duhet më tepër trajnim, më shumë mbështetje dhe kohë. Arsimi luan një rol kyç në rikualifikimin e trurit dhe krijon mjetet që individit i duhen për të menaxhuar shëndetin, emocionet, marrëdhëniet dhe intelektin. Është e domosdoshme që edukatorët të vazhdojë të shikojmë në praktikat më të mira dhe hulumtimet shkencore për të përcaktuar se çfarë mund të bëjmë për të edukuar fëmijët që jetojnë me autizëm. ( One Step at a Time: ABA and Autism in the Classroom 2008 Jennifer Krumins. Fq. 8 ) Nga intervistat me mësues u renditën një sërë problemesh që shoqërojnë përfshirjen e fëmijëve me ÇSA në klasa me fëmijë normal. Mësuesit Shqiptar i duhet që në morinë e problematikës së zakonshme që kanë 35- 40 nxënësit e saj, të mund të përballojë e vetme dhe simptomat e çrregullimeve që fëmija me ÇSA mund të ketë. Mungesa e asistencës nga një psikolog apo familjar vështirëson së tepërmi frekuentimin e ambienteve arsimore nga fëmijët me ÇSA, pasi në shumicën e rasteve ata shfaqin simtoma vështirësisht të menaxhueshme nga mësuesja si, hiperaktivitet, agresivitet, autoagresivitet, stereotipi, mungesë përqëndrimi etje. Është evidente nevoja për një plan të detajuar dhe të individualizuar që do të mund të orientonte mësuesen në organizimin e veprimtarive mësimore dhe do të ndihmonte së tepërmi nxënësin me ÇSA. Një rëndësi e veçantë i kushtohet hartimit të programit të individualizuar që është në harmoni me arsimin special, nevojat individuale dhe stilet e të mësuarit. Vlerësimi i saktë i niveleve të aftësive në të gjitha fushat e funksionimit (dmth., nivele të aftësive që janë shpesh shumë më poshtë se nivelet e zhvillimit të studentëve të zakonshëm) Metodat janë të rrënjosura thellë në motivim dhe përforcimin pozitiv. Metodat mësimore për zhvillimin e aftësive sistematike të individualizuara në të gjitha fushat si; aftësitë motorike, komunikimi, të folurit, sjellja, aftësitë akademike dhe ndërveprim social. Vlerësimi i detajuar dhe planet e veprimit për të reduktuar sjelljet sfiduese (duke përfshirë sjelljet vetë-stimuluese, vetë-dëmtuese dhe sjelljet agresive) që ndërhyjnë në të mësuarit. Përgjithësimi i aftësive dhe të mësuarit të pavarur që janë pjesë përbërëse të nevojave të nxënësve me autizëm ( One Step at a Time: ABA and Autism in the Classroom 2008 Jennifer Krumins. Fq. 20 ) Nga analiza e të dhënave të grumbulluara nga grupet e fokusit me prindër të fëmijëve me ÇSA rezultoi se, rezultati i mungesës së trajtimit të duhur psiko-pedagogjik është frekuentimi i ambienteve arsimore nga një numër i kufizuar i fëmijëve me ÇSA dhe një numër shumë më i madh enden nga një institucion në tjetrin vit pas viti duke humbur gradualisht mundësinë për integrim në klasa me fëmijë normal, duke u mbyllur në

[224]

KUMTESAT II shtëpi dhe duke tërhequr në vorbullën e Çrregullimeve edhe familjen e tyre. Puna në ekip duhet të jetë domosdoshmëri për një trajtim më efektiv të sjelljes së nxënësit me ÇSA, e cila vjen si përvojë që duhet të largojë individët që punojnë më fëmijën nga vetëizolimi duke i shtyrë ata drejt bashkëpunimit. Sjellja është jashtëzakonisht e vështirë nëse stafi nuk ka sa më shumë informacion të jetë e mundur. Mundësia për të diskutuar, zgjidhjen e problemeve me prindërit dhe profesionistët e tjerë bëhet për të marrë mendimin e më shumë personave që njohin dhe punojnë me fëmijën. Çdo person që punon drejtpërdrejt e di një pjesë të enigmës, çdo opinion i vënë së bashku, krijon një foto të madhe. Mësuesit i duhet një "foto e madhe" e fëmijës nëse do të jenë edukator efektiv. Unë besoj se kur profesionistët dhe prindërit mbeten të izoluar nga njëri – tjetri, që luajnë një rol në edukimin e një fëmije, atëherë rezultati është i fragmentuar, arsimi më pak efektiv. "Forca rrjedh nga uniteti. Gama e vizionit tonë të përbashkët është shumë më e madhe kur njohuritë individuale të bëhen një " Andrew Carnegie ( One Step at a Time: ABA and Autism in the Classroom 2008 Jennifer Krumins. Fq. 23 ) Ndërhyrja neuro-bio-kimike si një mundësi shpresëdhënëse trajtimi. Vitet e fundit, autizmi ka tërhequr qindra shkencëtarë të talentuar nga fusha të tjera të shkencës. Në vitin 2012, ne pamë shumë prej këtyre ekipeve të publikojnë gjetje të rëndësishme të konfirmuara dhe të ndërtuara mbi zbulimet pioniere e viteve të mëparshme. Shumë nga përparimet e këtij viti paraqesin prioritet në fushat e shkencës dhe të autizmit, përfshijnë ekipe të shumta hulumtuese në vende të të gjithë kombeve të botës. Disa nga këto përparime janë përqëndruar në fusha të reja të kërkimit. Ne pamë një kuptim më të thellë të lidhjeve të mundshme midis ekspozimeve të mjedisit, cenueshmërisë gjenetike dhe rrezikut të autizmit. Ne pamë përparim të vërtetë e në mënyrë të sigurtë disa ilaçe premtuese nga laboratori dhe në provat klinike. "Vlerësimet e reja të CDC-së për prevalencën e përhapjes së autizmit na paraqitet si një emergjencë e shëndetit duke kërkuar vëmendje të menjëhershme",- tha Shefi Shkencor i Zyrtës së Autism Speaks Ph.D. Geraldine Dawson, "Kjo është një krizë me përmasa epidemike - dhe jo vetëm në mesin e fëmijëve”. (http://www.autismspeaks.org _ ) Çrregullimet e Spektrit të Autizmit janë komplekse dhe tejet të vështira për tu trajtuar sepse secili individ është specifik në çrregullimet që shfaq dhe në çekujlibrat që tregojnë parametrat e testeve bio-kimike. “ Instituti kërkimor i autizmit”, (Autism Research Institut), themeluar më 1967 në SHBA nga psikologu kërkimor, Ph.D. Bernard Rimland, është një ithtar i madh i qasjes boi - mjekësore për trajtimin e autizmit. Premisa për ndërhyrje mjekësore integruese është se disa çrregullime neurologjike, duke përfshirë autizmin, mund të shkaktohen nga faktor mjedisor që dëmtojnë sistemin gastrointestinal, imunologjik dhe neurologjik. Bazuar në këtë premisë, çka është diagnostikuar shpesh si autizëm shihet si një sindrom fiziologjike që përfshin shumë sisteme të trupit që mund të trajtohet si një çrregullim fiziologjik. Trupi normal mund të pastrojë metalet e rënda nga sistemi me ndihmën e enzimës Glutatione e cila është e ndërtuar nga Cisteina. Në fëmijët autik nivelet e të dyjave janë shumë të ulura. Prania e mërkurit shoqërohet me vështirësi në marrëdhëniet sociale, drojë, sjellje depresive, humor i ndryshueshëm, ankth, mungesë e kontaktit me sy, nervozizëm, sjelljet stereotipike, gjuhë e vonuar, dështimi për të zhvilluar komunikimin ndërmjet fjalës, probleme artikulimi, difiçensë

[225] JAVA E SHKENCËS 2013 në të kuptuarit e fjalës, vështirësi në kordinimin sy-dorë, probleme me lëvizjet e qëllimshme, vështirësi në përtypje ose gëlltitje etje. Studimet tregojnë që fëmijët autikë kanë nivele të larta të mërkurit në gjakun dhe indet e tyre, por kjo nuk është e vërtetë për të gjithë fëmijët autik. Mërkuri nuk është i vetmi metal i rëndë që mund të shkaktojë autizëm.Studimet shpesh tregojnë metale të tjera të rënda si plumbi, alumini, nikeli dhe arseniku si një shkak për autizmin.(Costa LG, Aschner M, Vitalone A, Syversen T, Soldin OP. Developmental neuropathology of environmental agents. Annu Rev Pharmacol Toxicol 2004;44:87–110). ( Sanfeliu C, Sebastia J, Ki SU. Methylmercury neurotoxicity in cultures of human neurons, astrocytes, neuroblastoma cells.Neurotoxicology 2001;22:317–27). Mos e quani më autizëm, (Stop Colling it Autism), (SCIA) e trajton autizmin si një çrregullim që karakterizohet nga dëmtime neuro - zhvillimore të rëndësishme në funksion shoqëror, të sjelljes dhe komunikuese. Dëshmitë tregojnë se fëmijët me autisëm vuajnë nga një proces i vazhdueshëm neuroinflamator në rajone të ndryshme të trurit që përfshijnë aktivizimin microglial. Aktivizimi Microglial shoqërohet me humbje të lidhjeve ndërmjet neuroneve duke reduktuar funksionin e tyre dhe duke çuar në atë që është njohur si autizëm . SCIA mbështet në fituesin e çmimit Nobël 2010 gjenetisti Mario Capecchi me “Lidhja e sëmundjeve mendore me defektet imune”. (http://www.stopcollingitautism.com) Aktivizimi Microglial mund të rezultojë në një humbje të lidhjeve nervore. Një mënyrë për të kontrolluar neuroinflamcionin është për të reduktuar ose penguar aktivizimin microglial. Është e besueshme se me uljen e inflamacionit dhe aktivizimit mikroglial, efektet neuro- destruktive të inflamacionit kronik mund të reduktohen duke lejuar rezultate të përmirësuara zhvillimore. “Studimet e ardhshme duhet të shqyrtojnë trajtimet që mund të reduktojnë aktivizimin microglial dhe neuroinflamacionin dhe përfundimisht të ndihmojnë në zbutjen e simptomave në ASD” (Cambridge Journals, maj 2011, “Evidence of microglial activation in autism and its possible role in brain underconnectivity” Juan I. Rodriguez and Janet K. Kern) Sistemi imunitar i dëmtuar që SCIA trajton me prioritet duket se është emëruesi i përbashkët i të gjithë kërkimeve që janë duke u realizuar në këtë fushë nga shkencëtar të ndryshëm. Mënyra se si realizohet korrigjimi bën ndryshimin. Fëmijë të diagnostikuar me Çrregullime të Spektrit të Autizmit, në Shqipëri i janë nënshtruar analizave bio-kimike, gjenetike dhe ekzaminimeve të funksioneve të trurit (skan SPECT). Ekzaminimet kanë vërtetuar se; në trupin e tyre ka prani të madhe të metaleve të rënda, ka prani të madhe të baktereve në zorrë, ka mikroflorë të dëmtuar të zorrëve dhe stomakut, sistemi imunitar është i dëmtuar, ka dëmtime në zona funksionale të trurit. Po këta fëmijë, veç terapive të ndryshme zhvillimore, janë duke iu nënshtruar trajtimit me dietë ushqimore, suplementim neuro- bio-kimik dhe oksigjeno terapi. Grupet e fokusit me prindër të këtyre fëmijëve kanë treguar se: kombinimi i trajtimit psiko pedagogjik me ndërhyrjen neuro- bio-kimike tek fëmijët e tyre është shoqëruar me zbutje të simptomave të autizmit si; ulje të hiperaktivitetit, rritje të përqendrimit, rritje të nivelit të të kuptuarit, stabilizim të gjumit etje. Ngelet për tu parë deri ku do të arrijë ky përmirësim.

[226]

KUMTESAT II

Përfundime. Rritja alarmante e prevalencës së përhapjes së Çrregullimeve të Spektrit të Autizmit, faktet e shkencore për disfunksion të parametrave bio- kimik dhe mbi të gjitha të dhënat e grumbulluara nga grupet e fokusit me prindër mendohet se janë faktor shpresëdhënës për zbutje të simtomave të autizmit nëse kombinohet trajtimi psiko-pedagogjik me ndërhyrjen neuro-bio-kimike. E konsideroj imediat këtë kombinim trajtimi: Së pari duke u mbështetur në rezultatet premtuese të deri tanishme në fëmijë ku kjo ndërhyrje është duke u realizuar. Së dyti mungesa e trajtimit të duhur tek fëmijët e moshës shkollore po bën të pamundur përfshirjen e tyre në sistemin arsimor. Së treti vitet rendin shpejt njëri pas tjetrit duke theksuar simtomat e Çrregullimeve, duke rritur hendekun midis tyre dhe fëmijëve normal e rrjedhimisht duke ulur ndjeshëm mundësitë për të dalë nga kjo gjendje.

Bibliografi Mulick, James A early 2006). "Positive Behavior Support and Applied Behavior Analysis". The Behavior Analyst 29 (1): 51– 74. Retrieved January 12, 2013 Disconnected Kids. Dr. Robert Melillo 2010, UK ABA Autism EducationCompetence Framework November 2011, Cooper et al.. Applied Behavior Analysis. p. 19. ISBN 0-675-20223-X One Step at a Time: ABA and Autism in the Classroom 2008 Jennifer Krumins. The Miller Method Arnold Miller with Kristina Chrétien 2007 Cambridge Journals, maj 2011, “Evidence of microglial activation in autism and its possible role in brain underconnectivity” Juan I. Rodriguez and Janet K. Kern Costa LG, Aschner M, Vitalone A, Syversen T, Soldin OP. Developmental neuropathology of environmental agents. Annu Rev Pharmacol Toxicol 2004;44:87–110. Sanfeliu C, Sebastia J, Ki SU. Methylmercury neurotoxicity in cultures of human neurons, astrocytes, neuroblastoma cells.Neurotoxicology 2001;22(3):317–27). NJU YORK TIMES 1 prill 2013 http://www.Autism Research Institut.com http://www.autismspeaks.org http://www.stopcollingitautism.com

[227] JAVA E SHKENCËS 2013

[228]

KUMTESAT II

Ma. sc. Bekim Samadraxha: NDRYSHIMI I NUMRIT TË POPULLSISË NË VENDBANIMET E KOMUNËS SË MALISHEVËS, SIPAS REGJISTRIMEVE TË POPULLSISË, NË VITET: 1953, 1961, 1971, 1981, 2011

Hyrja Njeriu gjithmonë është i interesuar për hapësirën në të cilën jeton që atë ta njohë sa më mirë që është e mundur dhe ta prezantojë në mënyrë sa më objektive. Sa më shumë që e njohë atë, aq më tepër do të ketë dashuri ndaj saj, për ta përmirësuar, rregulluar dhe mbrojtur gjithashtu. Sipas periudhave historike, qendra administrative politike ka ndryshuar si ne aspektin e emërtimit edhe ne aspektin e selisë. Ne kohen e pushtimit turk te këtyre territoreve, përmendej Bajraku i Astrazubit, qe për nga shtrirja shkonte deri ne vijën hekurudhore, prej Murgës ne veri e deri ne Mrasor ne perëndim. Me vone si emërtimin Rrethi (Serezi) i Rahovecit qe përfshinte te njëjtin territor. Pas Luftës se Dyte Botërore pësoi një organizim te ri. Organizimi i pushtetin pas Luftës së Dytë Botërore filloi ne Banje dhe fshatin Kijevë, për te vazhduar pastaj ne 1960 ne Malisheve si bashkim i komunës se Banjës dhe Kijeves133. Me 1965 komuna e Malishevës u rasformua (transformuar) edhe për faktin se ishte etnikisht e pastër. Për here te dyte u rasformua me 1968 për te vazhduar deri me 1991. Gjate luftës se fundit komuna e Malishevës dhe një kontribute te veçante per çlirim ne nivel te Kosovës. Pas luftës me ndihmën e Qeverise se Përkohshme u rikthye prapë si komuna e Malishevës. Për të përcjellë ecurinë e lëvizjes së numrit të popullsisë në komunën e Malishevës, janë analizuar regjistrimet e popullsisë së saj e cila ka pasur një fat të veçantë krahasuar me komunat tjera të Kosovës sepse tri herë është formuar si komunë ndërsa dy herë është shpërndarë. Rezultati i analizës na tregon se popullsia në vendbanimet e Malishevës ka pasur një lëvizje të theksuar të numrit të popullsisë, duke filluar nga regjistrimi i dytë zyrtar i popullsisë-viti 1953, ku numri i përgjithshëm i popullsisë në 39 vendbanimet ishte 18.373 banorë, në vitin 1961 ishin 21. 858 banorë, viti 1971 kishte 28. 099, kurse në vitin 1981 numri i banorëve ishte 36. 808. Regjistrimi i fundit i popullsisë i organizuar në vitin 2011, në 44 vendbanime tregoi 54. 613 banorë. Dallimet më të theksuara në ndryshimet e numrit të popullsisë i kemi

133. Samadraxha B. “ Komuna e Malishevës vështrim i përgjithshëm gjeografik (monografi), fq. 11. Prishtinë, 2009

[229] JAVA E SHKENCËS 2013 hasur te vendbanimet me popullsi të vogël dhe të mesme ku shkalla e natalitetit ishte shumë e lartë. Territori i komunës se Malishevës njihet me emrin Llapushe. Lashtësi e Malishevës e dëshmon edhe Tuma Ilire e cila gjendet ne qendër te Malishevës, dëshmi kjo qe te jep te kuptohet se ka qene vendbanim i hershem ilir ne radhën e vendbanimeve tjera si: Banja, Bardhi (Lladroviç) dhe disa vendbanime tjera qe janë shtrire përgjatë lumit Mirusha. Dinamika e lëvizjes se popullsisë, shpërndarja dhe përqendrimi i sajë është nën ndikimin e një numri faktorësh. Si rezultat i bashkëveprimeve të tyre edhe popullsia e një territori të caktuar është e destinuar që të përqendrohet në territor te caktuar ose te orientohet drejt territoreve të reja134. Malisheva si territor akoma pake i zhvilluar ne krahasim me territoret e tjera te Kosovës, ne aspektin ekonomik dhe shoqëror dhe me numër prej 54. 614 banore ne vitin 2011 ose rreth 3,1 % te numrit te përgjithshëm te popullsisë se Kosovës. Lëvizja natyrore e popullsisë me komponentët e sajë, nataliteti dhe mortaliteti që si rezultat në mesë të tyre del shtimi natyror, paraqet faktorin më të rëndësishëm, jo vetëm të zhvillimit demografik si proces kompleks historiko–shoqëror, por edhe të zhvillimit të gjithmbarshëm ekonomiko-shoqëror. Komponentët e kësaj lëvizje në mënyrë reale pasqyrojnë zhvillimin ekonomik –shoqëror nëpër etapa të caktuara historike. Kjo lëvizje njëherësh më së miri tregon për kohën e hyrjes së popullsisë së caktuar nëpër faza të caktuara të tranzicionit demografik.135 Popullsia e Malishevës ishte mjafte dinamike ne lëvizshmëri, si brenda vendbanimeve ashtu edhe jashtë komunës. jo vetëm ne aspektin numerik po edhe ne aspektin e lëvizjeve te brendshme por edhe te jashtme. Ndryshimi i vërehet ne dy apo tre fish ne krahasimin me numrin e popullsisë, sipas regjistrimit te popullsisë ne vitin 1953 dhe regjistrimit te popullsisë te vitit 2011. Tabelat ne vijim do te paraqesim ndryshimet e popullsisë sipas vendbanimeve, duke e përcjellur ecurinë e regjistrimeve te popullsisë sipas viteve kure kanë ndodhur dhe do i nxjerrim rezultatet dhe analizat e lëvizjes apo ndryshimit ne aspektet numerike. Ecuria e popullsisë ne vendbanimeve e komunës se Malishevës, sipas regjistrimit te popullsisë ne vitin 1953, ishte 18731 banore. Sipas madhësisë vendbanimeve e komunës së Malishevës, në vitin 1953 u klasifikuan në tri kategori: 1. Në vendbanimet te vogla 0-500 banorë, bënin pjesë 25 vendbanime, 2. Në vendbanime te mesme 501- 1000 banorë, kemi 12 vendbanimeve,dhe 3. Në vendbanimet e mëdha 1001- 2000 banorë, kemi 2 vendbanimeve.

134 . A. Sokol, Gjeografia e popullsisë dhe e vendbanimeve , Tiranë- 2007, f. 25

135. Baletiç A. W., Demografia, popullsia dhe zhvillimi ekonomik, GTMM. i KSAK, Prishtinë, 1978, f. 70-73.

[230] KUMTESAT II

Grafiku nr. 1. Numri i banorë ne vendbanime e Malishevës sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 1953.

Numri i vendbanimeve në

25 vitin 1953 20 15 10 5 0 Numri i vendbanimeve sipas regjistrimin te popullsise ne vitit 19 53 o.1‐500 banor 501‐1000 banor mbi 1001 banor

Po te analizojmë rritjen e popullsisë nga vitit 1948 deri ne regjistrimin e popullsisë se vitit 1953 vërehet qarte se kemi një rritje prej 2471 banore. Ne regjistrimin e popullsisë ne vitin 1953, ne fshatrat e komunës se Malishevës kanë dominuar prapë fshatrat me numër te vogël te banorëve, ku 64.1% e fshatrave kane pasur nga 0.1-500 banor. Vendbanimet e mesme kanë qene 30.1.% , dhe fshatrat e mëdha kane pas dyfishim apo 5.1. %. Nga këto përqindje po vërehet qarte se dominimi ka qene te fshatrat me numër te vogël te popullsisë, por me tendence ulje.

Tabela nr . 1. Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë Vendbanimet Numri i vendbanimeve Përqindja % 50- 99 ba 1 2.6% 100- 299 10 25.6% 300- 499 12 31.5% 501- 999 14 35.9% 1000- 1499 2 5.1% Gjithsejt 39 100%

[231] JAVA E SHKENCËS 2013

Grafiku nr. 2 . Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë në vitin 1953

1000‐1499

501‐999

300‐499

100‐299

50‐99

0 10 20 30 Përqindja Numri i vendbanimeve 40

Po te analizojmë rritjen e popullsisë nga vitit 1948 deri ne regjistrimin e popullsisë se vitit 1953 vërehet qarte se kemi një rritje prej 2471 banore. Ne regjistrimin e popullsisë ne vitin 1953, ne fshatrat e komunës se Malishevës kanë dominuar prapë fshatrat me numër te vogël te banorëve, ku 23 fshatra apo nëse e shprehim në përqindje 60.5%. Në kategorinë e vendbanimet të mesme kemi 16 vendbanime apo 41.0 % , dhe fshatrat e mëdha kane pas dyfishim nga 1 fshatë në dy apo 5.1. %. Nga këto përqindje po vërehet qarte se dominimi ka qene te fshatrat me numër te vogël të popullsisë, por me tendencë kahe ulja. Mesatarja e popullsisë sipas regjistrimit të vitin 1953, sipas vendbanimeve ishte 480 banorë. Ku sipas regjistrimit te popullsisë ne vitin 1961, ishte 21858 banore. Sipas madhësisë vendbanimeve e komunës së Malishevës, në vitin 1961 u klasifikuan në tri kategori, në: Vendbanimet e vogla, - 100-299 banore, kemi 10 vendbanime (Goriqi, Mirusha, Burimi, Gulluboci, Bubli, Maxharra, Janqishti, Shkarashniku, Qypeva dhe Berisha). - 300- 499 banore, kemi 11 venbanime (Gurbardhi, Seniku, Dragobili, Bardhi, Balinca, Damaneku, Mleqani, Vërmica, Lubizhada, Llapçeva, dhe Kërvasaria). Vendbanimet e mesme - 501-999 banore, kemi 16 vendbanime (Bellanica, Carralluka, Astrazubi, Malisheva, Pagarusha, Bubaveci, Llozica, Ngucati, Turjaka, Lladroci, Panorci, Shkoza, Maralinë, Mleqani,Tërpezen dhe Kijeva). - 1000-1499 banore, kemi 2 vendbanim, (Vllashka Drenoci, dhe Banja).

[232]

KUMTESAT II

Tabela nr. 2. Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1961 Numri i vendbanimeve Përqindja % Vendbanimet 100- 299 10 25.6 % 300- 499 11 28.2 % 501- 999 16 41.0 % 1000- 1499 2 5.1% Gjithsej 39 100 %

Grafiku nr. 3. Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë sipas regjistrimit të vitit 1961

Numri i vendbanimeve të Malishevës, sipas regjistrimit të 100 popullsisë, 1961

Numri i vendbanimeve Përqindja %

41 39 25,6 28,2 16 10 11 2 5,1

100‐299 300‐499 501‐999 1000‐1499 Gjithsejt

Po te vërejmë ndryshimet te cilat kane ndodhur nga regjistrimi i popullsisë i vitit 1953, ku numri i popullsisë ishte 18731, dhe popullsia e Malishevës ne vitin 1961 ishte 21 858 banore, dallimi është 3127 banor. Sipas regjistrimit te popullsisë ne vitin 1961, ne fshatrat e komunës se Malishevës kanë dominuar fshatrat me numër te vogël te banorëve, ku 53.8 % e fshatrave kane pasur nga 100- 499 banor. Kemi 18 vendbanime të mesme apo 46.1 % e fshatrave, dhe fshatrat e mëdha kanë marrë pjese me 2 vendbanime apo me 5.1. %. Nga këto përqindje po vërehet qarte se dominimi ka qene te fshatrat me numër te vogël te popullsisë, por me tendence rënies. Rritje permanente po vërehet tek vendbanimet e mesme. Lëvizja e numrit te popullsisë ne vendbanimeve e komunës se Malishevës, sipas regjistrimit te popullsisë ne vitin 1971, ku numri i banorëve sipas regjistrimit ishte 28.099 banore. Sipas madhësisë vendbanimeve e komunës së Malishevës, në vitin 1971 u klasifikuan në tri kategori në: Vendbanimet e vogla - 100-299 banore, kemi 6 vendbanime (Burimi, Gulluboci, Bubli, Maxharra, Janqishti, dhe Qypeva).

[233] JAVA E SHKENCËS 2013

- 300- 499 banore, kemi 7 venbanime (Plloqica, Llapçeva, Shkarashniku, Goriqi, Mirusha, Berisha dhe Mirusha). Vendbanimet e mesme - 501-999 banore, kemi 19 vendbanime (Bubaveci, Llozica, Ngucati, Turjaka, Gurbardhi, Lladroci, Panorci, Seniku, Shkoza, Dragobili, Maralia, Balinca, Bardhi, Mleqani, Damaneki, Vërmica, Tërpezen, Lubizhada, dhe Kërvasaria). - 1000-1499 banore, kemi 6 vendbanim, (Bellanica, Carralluka, Astrazubi, Malisheva, Pagarusha, dhe Kijeva). - 1500- 1999 banore, kemi 2 vendbanim, (Vllashka Drenoci, dhe Banja)

Mesatarja e popullsisë në vendbanimet e komunës së Malishevës, sipas regjistrimit të vitin 1961, ishte 560.5 banorë. Tabela nr. 3. Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë sipas regjistrimit të vitit 1971 Vendbanimet Numri i vendbanimeve Përqindja % 100- 299 6 15.3 % 300- 499 7 17.9 % 501- 999 19 48.7 % 1000- 1499 6 15.3% 1500-1999 2 5.1 % Gjithsej 39 100 %

Sipas regjistrimi48,7 të popullsise në vitin 1971

Numri i vendbanimeve Përqindja % 19 15,3 17,9 15,3 6 7 6 5,1 2

Grafiku nr. 4. Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë, sipas regjistrimit të popullsisë vitit 1971

Nga analizimi i te dhënave te marruara nga regjistrimi i popullsisë ne vitin 1971, ne fshatrat e komunës se Malishevës ka zbritur dominimi i fshatrat me numër te vogël te

[234]

KUMTESAT II banorëve, ku 33.1%, i takojnë vendbanimeve te vogla. Kurse dominimi ka kaluar te vendbanimet e mesme, ku përqindja ka arritur ne 69.2 % . Nga këto përqindje po vërehet qarte se dominimi ka qene te fshatrat me numër te mesëm te popullsisë. Mesatarja e popullsisë sipas regjistrimit të vitin 1971, sipas vendbanimeve ishte 720.5 banorë. Harta nr. 1 . Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë, sipas regjistrimit të popullsisë në viti 1971 Dinamika e rritjes se popullsisë dhe rritja e vendbanimeve te Malishevës po thuajse vazhdimisht pate rritje, dhe po thuajse edhe dy e tre fish ne krahasim me regjistrimet e popullsisë se vitit 1948. Lëvizja e numrit te popullsisë ne vendbanimeve e komunës se Malishevës, sipas regjistrimit te popullsisë ne vitin 1981, ku numri i banorëve sipas regjistrimit ishte 36808 banore. Sipas madhësisë vendbanimeve e komunës së Malishevës, në vitin 1981 u klasifikuan në tri kategori në: Vendbanimet e vogla - 100-299 banore, kemi 1 vendbanime (Qypeva). - 300- 499 banore, kemi 8 venbanime (Plloqica, Llapçeva, Shkarashniku, Goriqi, Burimin, Gulluboci, Bubli, Maxharra, Janqishti dhe, Berisha). Vendbanimet e mesme - 501-999 banore, kemi 17 vendbanime ( Turjaka, Gurbardhi, Panorci, Seniku, Shkoza, Dragobili, Maralia, Balinca, Bardhi, Mleqani, Damaneki, Vërmica, Llapçeva, Plloqica, Lubizhada, Mirusha dhe Kërvasaria). - 1000-1499 banore, kemi 7 vendbanim, (Malisheva, Pagarusha, Bubaveci, Llozica, Ngucati, Lladroci, dhe Tërpeza). - 1500- 1999 banore, kemi 4 vendbanim, (Bellanica, Carralluka, Astrazubi, dhe Kijeva). Vendbanimet e mëdha - 2000- 2499 banore, kemi 2 vendbanim, (Vllashka Drenoci, dhe Banja).

Tabela nr. 4.

Vendbanimet Numri i vendbanimeve Përqindja %

[235] JAVA E SHKENCËS 2013

Numri i 100- 299 1 2.6 % vendbanimeve dhe 300- 499 8 20.5 % përqindja e popullsisë 501- 999 17 43.6 % sipas regjistrimit të 1000- 1499 7 17.9% popullsisë në vitin 1500-1999 4 10.2 % 2000-2999 2 5.1 % Gjithsej 39 100 % Grafiku nr. 5. Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë, sipas regjistrimit të popullsisë në viti 1981 50 40 30 20 10 0

Numri i vendbanimeve Përqindja %

Edhe regjistrimi i popullsisë ne vitin 1971, ne fshatrat e komunës se Malishevës ka pësuar ndryshime ne numrin e banoreve dhe klasifikim e fshatrave, si psh: te fshatrat me numër te vogël te banorëve, ku 23.1%, kemi prapë ulje te përqindjes ne krahasime me grupin e dyte dhe te trete, ku kemi rritje te vazhduar. Dominimi ka kaluar te vendbanimet e mesme (28 fshatra), ku përqindja ka arritur ne 71.8 % , dhe fshatrat e mëdha kanë pasur një rritje te theksuar ne krahasim me regjistrimet e kaluara apo kemi po thuajse një rritje rreth dhjet % ne krahasim me regjistrimin e kaluar nga 20.5 % ne 33.3 %. Nga këto përqindje po vërehet qarte se dominimi ka qene te fshatrat me numër te mesëm te popullsisë, por me tendence rënie dhe fshatrat e madhe me një rritje te theksuar. Pas analizimit te ndryshimit te numrit te popullsisë nga 1948 e deri ne vitin 1981 na dalin te dhënat se rritjen me te madhe te popullsisë e kemi pasur ne mese regjistrime

[236] KUMTESAT II

1971 dhe 1981, ku rritja e numrit te popullsisë ishte per 8709 banor. Mesatarja e popullsisë sipas regjistrimit të vitin 1981, sipas vendbanimeve ishte 943.8 banorë. Harta nr. 2. Vendbanimet e Malishevës dhe shpërndarja e popullsisë, sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1981

Lëvizja e numrit te popullsisë ne vendbanimeve e komunës se Malishevës, sipas regjistrimit te popullsisë ne vitin 2011, ku numri i banorëve 54.613 banore. Sipas madhësisë vendbanimeve e komunës së Malishevës, në vitin 2011 u klasifikuan në tri kategori, por me disa ndryshime drastike, si ne aspektin sasior (nga 39 vendbanime ne 44) po ashtu edhe ne aspektin numerik. Vendbanimet e Malishevës i kemi klasifikuar ne tri grupe, te cilat janë: 1. Në vendbanimet të vogla 0-500 banorë, bënin pjesë 7 vendbanime, apo 15.9 % 2. Në vendbanime të mesme 501- 1000 banore, kemi 14 vendbanimeve, 31.8 % dhe Vendbanimet Numri i vendbanimeve Përqindja % 100- 299 3 6.8 % 300- 499 4 9.1 % 501- 999 13 29.5 % 1000- 1499 9 20.4 % 1500-1999 9 20.4 % 2000-2999 6 13.6 % Gjithsej 44 100 % 3. Në vendbanimet e mëdha 1001- 2000 banore, kemi 23 vendbanimeve, 52.3 %.

[237] JAVA E SHKENCËS 2013

Tabela nr. 5. Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 2011

Numri i vendbanimeve sipas regjistrimit të popull29s,5isë në vitin 2011

numri i vendbanimeve Perqindja % 20,4 20,4

13 13,6 9,1 9 9 6,8 6 3 4

Grafikoni nr. 6. Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë në Malishevë për vitin 2011

Mesatarja e popullsisë sipas regjistrimit të vitin 2011, sipas vendbanimeve ishte 1241.2 banorë.

Harta nr. 3 Shpërndarja e vendbanimeve të Malishevës, sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 2011

Tabela ne vijim do te paraqet komplete ecurinë e lëvizës se popullsisë ne vendbanimeve e komunës se Malishevë, që nga regjistrimi i parë i popullsisë në vitin 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, dhe regjistrimi i fundit ai i vitit 2011. Dendësia e popullsisë nuk është e njëjte ne te gjitha vendbanimet e Malishevës, sepse edhe morfologjia e terenit nuk është e njëjte. Viset kodrinorë- malore janë te banuar

[238]

KUMTESAT II me rralle, si shembull: vendbanimi rural i Berishës, Kravasarisë, Panorci, Shkoza, Llapqeva, Bardhi, Ngucati, etj. Kurse viset e ulta sidomos ato rreth shtratit te lumit Mirusha, kane dendësi me te madhe si: fshati Banja, Bellanica, Malisheva, Mirusha, Lubizhda, Turjaka, Damaneku, Burimi, etj.

Burimi MPH

Harta nr. 4. Dendësia e popullsisë në vendbanimet e Malishevës

Sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 2011, rezulton se dendësinë më të madhe të popullsisë në vendbanimet e Malishevës e hasim te këto vendbanime: - Malisheva me 404 banorë në 1 kilometër katror, - Lubizhada me 309 banorë në 1 kilometër katror, dhe - Banja me 280.0 banorë në 1 kilometër katror, Kurse vendbanimet me dendësi më të vogël të popullsisë në vitin 2011 janë: - Panorci me 51.6 banorë në 1 kilometër katror, - Kijeva me 71.8 banorë në 1 kilometër katror, dhe - Damaneku me 75.2 banorë në 1 kilometër katror, Ndërsa vendbanimet që ishin shumë afër me mesataren e përgjithshëm të popullsisë së komunës së Malishevës në vitin 2011, ishin: - Llazica me 178.7 banorë në 1 kilometër katror, - Bubaveci me 175.3 banorë në 1 kilometër katror, dhe - Vërmica me 185.8 banorë në 1 kilometër katror. Mesatarja e popullsisë në komunën e Malishevës në regjistrimin e vitit 2011 ishte 178.4 banorë në 1 kilometër katror. Komuna e Malishevës ka 306.2 km/2 ose rreth 3 % ose me saktësisht 2.81% e territorit të shtetit te Kosovës. Numri i banorëve te Malishevës sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 2011 ishte 54 613 banor. Kurse mesatarja e familjes ne Malisheve është 9. 28, qe është me e lartë se sa mesatarja e familjes në nivel vendi. Sipas regjistrimit te popullsisë në vitin 2011, fshati me numër më të madhe të banorëve në komunën e Malishevës është Banja me 3639 banorë. Ndërsa fshati me sipërfaqe më të madhe është 17.8 km/2. Kurse fshati me dendësi më të madhe të popullsisë është Qyteza e Malishevës me 404 banorë në 1 km/2.

Literatura: A. Sokol, Gjeografia e Popullsisë dhe e Vendbanimeve , Tiranë-2007. Boletini nr. 4. “ Statistikat vitale te Kosovës për vitin 2004. Prishtine, 2005. B. Tefik , Vendbanimet e mëdha rurale ne Kosove, Planet i katërt, Prishtine, nr. 6, 1997. ESK-seria 4: Statistika e Popullsisë “Ndryshimet demografike të popullsisë së Kosovës në periudhën 1948-2006” Prishtinë. S. Bekim, Komuna e Malishevës- Vështrim i përgjithshëm gjeografik, Prishtinë, 2009. S. Bekim, Llapusha- Vështrim i përgjithshëm gjeografik, Prishtinë, 2010.

[239] JAVA E SHKENCËS 2013

[240]

KUMTESAT II

Bukuroshe Isufaj: ÇËSHTJA ÇAME DHE PERSPEKTIVAT E SAJ NË KONTEKSTIN EUROPIAN

Në kushtet e sotme të integrimit europian të shqiptarëve çështja kombëtare çame ka gjetur një ridimensionim të ri për zgjidhjen e saj. Gjatë shek XX dhe fillimit të shekullit të ri Çamëria, dheu i stërgjyshërve tanë me fatin e vet dramatik kërkon nëper qiellin e Europës dhe tryezat e diplomacive të drejtën e vet të ligjshme. Çështja çame në radhë të parë është çështje ballkanike e cila tashmë shikohet me një vision të ri e cila pengon dhe të nesërmen. Ajo ka mbetur peng nga historia dhe rizgjohet pas luftrave dhe përpjekjeve që bëri Kosova dhe krijimit te shtetit të saj. Kemi dekada të tëra që dhe në komunitetin çam po bëjnë përpjekje në rrugë diplomatike që shteti grek dhe vende të tjera të europës te kujtohen se çështja çame nuk është çështje “e paqëne”, por ajo është e drejtë historike, kombëtare dhe natyrore që na përket jo vetëm neve, por dhe atyre që e krijuan këtë tragjedi dhe e shkëputën nga trungu amë. Pas krijimit të shtetit të ri të Kosovës, mendoj se Fuqitë e Mëdha kanë kuptuar tashmë se në Ballkan nuk mund të ketë paqe dhe drejtësi pa zgjidhjen e çështjes shqiptare, ku bënë pjesë dhe çështja çame. Duke ndjekur këto zvillime të integrimit të shqiptarëve në qytetërimin evropian, vetiu më shkon mendja tek qëndrimi i krerëve shqiptarë të Çamërise, te ideologët e Lidhjes Shqiptare të Prizërenit; Abdyl Frashëri, Abedin Pashë Dino dhe Sami Frashëri të cilët trokitën në dyert e kongresit të Berlinit (1878) dhe kërkuan me vendosmëri moscoptimin e trojeve shqiptare. Pastaj qëndrimi i vendosur i Qeverisë së Vlorës me në krye I.Qemalin në vitin 1913 ia bënë të ditur Fuqive të Mëdha në Londër, se çështja e trojeve të Çamërisë dhe Kosovës kishte shkaktuar viktima dhe gjakëderdhje të pamerituar për shqiptarët. Këto mesazhe politike, filozofike dhe diplomatike kanë më shumë se një shekull që trokasin nëpër dyert e kancelarive dhe kjo çështje ka mbetur një plagë e hapur edhe në kohët e sotme moderne. Perspektivat e mëdha te çëstjes çame u shfaqën ne kohët e trazuara të Konferencës së Paqes ne Paris më 1918-1919 me protesta, memorandume dhe artikuj të botuar në shtypin shqiptar e atë të Europës e SHBA, duke kërkuar të drejtat e shqiptarëve e sidomos riparimin e padrejtësive qe i ishin bërë Çamërisë. Në gazetën “Albania” të SHBA, më 30 maj 1918, shoqata “Çameria”, në përbërje të së cilës ishin përfshirë mjaft emigrantë çamë, i drejtojnë një notë proteste, Presidentin Willson, si dhe përfaqsuesve diplomatik te Francës, Anglisë, Italisë dhe Fuqive të Mëdha, në të

[241] JAVA E SHKENCËS 2013 cilën përshkruhet gjendja tragjike e shqiptarëve çam në trojet e tyre nga dhuna e shovinistëve grekë dhe kërkojnë çlirimin e tyre. Po kështu, në një memorandum tjetër që mban datën 24 janar 1919, krerët e Çamërisë i drejtohen Presidentit Willson, kryetarit të delegacionit japonez Aojanit, kryeministrit anglez Lloyd Xhorxhi dhe kryetarit të Konferencës së Paqes ne Paris, zotiti Klemanso, në radhët e së cilës shfaqet dëshira e hapur e banorëve të kësaj treve: <<Çamëria të bashkohej me Shqipërine…>> (Gazeta “Albania” 6 shkurt 1919). Këto përpjekje, siç shkruajnë mjaft gazeta shqiptare dhe të huaja në Paris, Romë, Vjenë, Boston e gjetkë, bënë te mundur që krerët e Çamërise të zgjidhnin Rasif bej Dinon, si përfaqsues të tyre në Konferencën e Paqes në Paris, por nuk gjetën mbështetje në kancelaritë europiane. Ajo që duam të vëmë në dukje është se, në vitet 1920-1940, janë botuar mjaft artikuj dhe studime nga gazetarë dhe studiues të huaj, të cilët pohojne se <> Të bënë përshtypje se mjaft studiues dhe akademikë greke në veprat e tyre, si dhe Enciklopedinë greke kanë shkruar për rolin faktorit shqiptarë në themelimin e shtetit grek dhe fillimin e pavarsisë. Shumë nga figurat e shquara të historisë helene në Panteonin Grek, krahas aranitasve, janë edhe ata të gjakut shqiptar nga Çamëria. Midis qindra figurave të tilla do të përmendja Marko Boçarin e Sulit, kapedanen e detit Laskarina Bubulina, si dhe Kostandin Kananin e Pragës. Humanizmi europian mburret me dijetarin Mihal Artioti, e po kështu edhe shkenca moderne europiane ka në panteonin e vet dijetarin e famshëm të universitetit të Stambollit Hasan Tahsimi: Noti Boçari u bë ministri i parë i Mbrojtjes së Greqisë. Aftësia, zgjuarsia dhe gjenialiteti i shqitarëve të Çamërisë u shpalos në Europë edhe me mëndjet e ndritura si Faik Konica, Mehmet Konica, Rasif bej Dino apo Refo Çapari, apo dijetaria europiane Dora D’Istria, që vetë Akademia e Athinës e pranoj antare nderi. Trojet e Çamërisë kanë qënë jo vetëm një hambar drithi, por nëpërmjet portave detare të Prevezës, Artës, Volos, Sallaharës, Pargës e Gumenicës, nëpër tërë Mesdheun dhe Europëm siç vënë në dukje kronikat dhe dokumentat e Francës, Venedikut e Spanjës, realizonin marrdhënie ekonomike, kulturore e kancelarike, të cilat kanë lënë gjurmë të thella në mesjetë e gjer në shekullin XX. Kjo kujtesë historike, traditë dhe etnokulturë, këto vatra Çame të truallit shqiptar për shkak të Megalidhesë greke, u dogjën e u përvëluan për të plotësuar oreksin e tyre shoven. Ndërmend në këto çaste më vijnë fjalët e filozofit te madh gjerman Emanuel Kant, i cili duke parë këto probleme të mëdha të qëndresës së Ballkanit, ka deklaruar se: “cënimi i të drejtës së një vendi pashmangshëm do të ndihet në të gjitha vendet e tjera” të rajonit. Çështja çame, edhe pse është e qartë me dokumenta dhe fakte, fatkeqësisht është lënë mënjanë nga historianët, por edhe nga politikanët që në shek XXI ajo të zërë një vend të merituar në këshillin e Europës, ajo më shumë tashmë që kanë filluar edhe negociatat për antarësimin e Shqipërisë në Evropë. Kjo gjë diktohet edhe nga fakti, se Shqipëria dhe Greqia janë dy popuj me fqinjësi mijëra vjeçare që kanë patur marrëdhënie kulturore, historike dhe ekonomike të përbashkëta. Çamëria është atje në brigjet e Jonit, me shtëpite, arat, malet dhe

[242] KUMTESAT II livadhet, historinë dhe varret e të parëve, mitologjinë dhe etnokulturën, por qëndrimi ndaj këtyre njerëzve martirë që u dëbuan me dhunë gjatë Luftës së II Botërore është ende i hapur dhe i pazgjidhur. Vetë arkivat e Greqisë kanë pronat dhe dëshmi të tjera, po kështu edhe Arkivi i Londrës, i Parisit, i Stambollit, i Vjenes. Çdo ditë po botohen libra dhe artikuj e studime historike në shtypin e përditshëm, duke dëshmuar të drejtat dhe tragjedinë çame. Përpara kam një tufë dokumentash të arkivit të Londrës të vitit 1913, ku Çamëria i’u aneksua Greqisë, ndonëse me gjuhë, kulturë dhe zakone me kombësi shqiptare. Aso kohe mijra çamë nisën rrugën e emigracionit nëpër botë: në Shqipëri, Turqi, Francë, Gjermani, dhe SHBA, për shkak të politikës shkombëtarizuese që ushtronte Greqia. Në krye të këtij genocidi ishin forca të ndryshme ultranacionaliste, te cilat nisën spastrimin etnik te trojeve shqiptare. Nuk mjaftuan këto, por nisën dhe grabitjen e tokës, largimi i shqiptarëve nga administratë shtetërore, ndalimi i gjuhës në shqip, të shoqëruar me vrasje, burgosje dhe masakra që përshkruhen dhimbshëm në shtypin e Europes. Ishte ligji i të ashtuquajturës “Reforme agrare”, i cili në vitin 1918, u rrëmbeu shqiptarëve çamë mijëra hektarë tokë, ullinj, vreshta e kullota, duke u shoqëruar me çeta terroriste greke në emër të një kryqëzate të re fetare. Një fatkeqësi tjetër që pllakosi Çamërine ishte dhe Konfernca e Lozanës në vitin1923, ku egërsia shoviniste greke shpërnguli për në Turqi mijëra shqiptarë. Siç shkruhet në gazetën “Dielli” të Amerikës, vetëm në këto vite Greqia dëboi për në Turqi mbi 35 mijë shqiptarë të Kosturit dhe Follorinës dhe 55 mijë shqiptarë të Çamërisë. Por këtu do të shtojmë se, deri në vitin 1937, emigruan nga Çamëria për në Amerikë edhe 27 mijë shqiptarë të tjerë. Tragjedia më e madhe çame ishte ajo që u shënua në vitet e Luftës së II Botërore, ku bandat greke të EDHES dhe Napoleon Zervës me anë të masakrave zhdukën 3800 gra , burra, femijë dhe pleq. Shkatërruan 68 fshatra dhe dogjën 5800 shtëpi. Kjo bëri që mijëra shqiptarë të tjerë të Çamerisë të marrin rrugën për në Shqipëri dhe vende të tjera të botës. Në mjaftë artikuj, shkrime e botime të dekadave të fundit krahas pasqyrimit të historisë dhe etnogjenezës së trojeve came dhe banorëve te saj, vëmendja është drejtuar edhe në pasuritë e etnokulturës. Në këtë aspekt mendoj se, krahas përshkrimit të qëndrave arkeologjike, kalave, ndërtesave të banimit, fshatrave e qyteteve, historisë, ka ardhur koha që për ta ruajtur këtë pasuri kombëtare, të kërkojmë edhe ndihmën e organizmave ndërkombëtare siç është UNESKO, për mbrojtjen e monumenteve në rrezik. Kohët e fundit më kanë rënë ndër duar disa nga studimet e historianes Georgie Krepsi, pedagoge në Universitetin e Berlinit e cila në studimet e saj të botuara në revistat më të njohura të Europës së sotme, trajton gjerësishtë marrëdhëniet shqiptaro-greke. Në mjaftë analiza e argumenta të këtyre studimeve, me të drejtë ajo trajton edhe disa nga motivet që i shtyjnë Çamët të vizitojne vendlindjen e tyre, duke përshkruar edhe episode të gjalla të këtij fati dramatik të shqipëtarëve.

[243] JAVA E SHKENCËS 2013

Në Shqipëri, në kuptimin historik dhe etnokulturor, me të drejtë shteti shqiptar ka lejuar zbatimin e parimeve kombëtare për minoritetin Grek, i cili është një urë miqësie midis Shqipërisë, duke ushtruar të drejtat dhe liritë e tyre. Pikërisht këtu shihet dhe ngërçi i këtij integrimi Europian, pasi çamët në Greqi nuk gëzojnë të njëjtat të drejta me minoritetin grek në Shqipëri. Kështu ndodh edhe me shqiptarët çamë ne Shqipëri, të cilët kanë njëqindë pengesa për të marrë qoftë edhe një vizë e për të shkuar në trojet e të parëve të tyre. Tashmë ka mjaftë dokumenta, artikuj e studime që çështjen came, si pjesë e përbashkët e çështjes kombëtare shqiptare, e shohin si një të drejtë themelore të njeriut, duke krijuar kështu një vizion të ri historik dhe diplomatik për intergimin shqiptar në Europë. Për këto arsye është e nevojshme që: 1. Çamëve që jetojnë në Shqipëri t’u rikthehet nënshtetësia greke 2. Shteti Grek duhet t’u njoh çamëve pronat që kanë patur në prag të Luftës se II Botërore, por dhe e drejta për tu vendosur atje ku janë pronarë sipas të drejtës së tyre. 3. Vitet e fundit çështja çame ka gjetur mirëkuptim me debate e diskutime në SHBA dhe në Angli, si dhe nga disa parlamentare europiane për njohjen e çështjes çame. Integrimi ynë europian nuk mund të kuptohet pa këtë çështje themelore të identitetit kombëtar. Shtetet e mëdha të Bashkimit Europian janë pikërisht ato që kanë qënë faktor i kësaj padrejtësie historike. Prandaj është e vetëkuptueshme, që edhe sot, ato të bëhen një faktor i rëndësishëm për zgjidhjen e çështjes came dhe vërtetësin në vend te kësaj padrejtësie tragjike.

Recenzentë Prof. Bardhosh Gaçe

[244]

KUMTESAT II

1Arlinda Beka, 2Emirëjeta Kumnova, 3Jeta Kingji: RËNDËSIA E PRAKTIKËS PROFESIONALE NË ZHVILLIMIN PROFESIONAL TË STUDENTËVE

Abstrakt

Përgatitja e studentëve për mësimdhënës të ardhshëm të cilët do të jenë kompetentë në profesionin e tyre është një proces shumë i rëndësishëm, i cili në tërësinë e tij përmban jo vetëm zotërimin e anës teorike që studenti duhet të arrijë, por edhe të përvojave praktike, që arrihen në praktikat profesionale të realizuara gjatë studimeve të tyre. Përmes këtij hulumtimi do të shpalosen rezultate të cilat dëshmojnë përvojën e studentëve të Fakultetit të Edukimit- UP, si dhe vështirësitë që hasin gjatë kësaj periudhe qoftë në institucionet publike apo private. Gjithashtu do të prezantohet edhe niveli i ngritjes profesionale të studentëve dhe sfidat të cilat ata i kalojnë gjatë kësaj periudhe duke bërë krahasimin e përvojave profesionale të tyre në IP publike dhe atyre private. Rekomandimet e dala nga ky hulumtim do t’u dedikohen Fakultetit të Edukimit, institucioneve parashkollore publike dhe private si dhe të gjithë faktorëve relevantë, të cilat do t’u shërbejnë në të arriturat e tyre shkencore. Metodologjia: Hulumtimi është realizuar me gjithsej 102 studentë të Fakultetit të Edukimit-UP në Prishtinë. Të dhënat nga studentët janë nxjerrë përmes pyetësorëve, rezultatet e të cilave do të përpunohen në databazën e të dhënave SPSS.. Fjalët kyçe: Praktika profesionale, zhvillimi profesional, studentë, Fakulteti i Edukimit, etj. *** Fakulteti i Edukimit, është i themeluar në vitin 2002. Një ndër komponentët shumë të rëndësishme të këtij fakulteti është zhvillimi profesional i studentëve, ku përveç përgatitjes teorike të tyre, vend shumë të rëndësishëm zë edhe praktika profesionale e cila, që nga fillimi i themelimit i këtij fakulteti ka qenë pjesë e domosdoshme e kurrikulave e saj. Nga vetë fakti se praktika profesionale është e domosdoshme që në vitin e dytë të studimeve, vetë Fakulteti ka bërë një plan konkret se si studentët e tij të përfshihen në praktikën profesionale duke filluar që nga viti i dytë deri në të katërtin. Ndonëse kjo po praktikohet viteve të fundit sepse në 5 vitet e para të themelimit të këtij Fakulteti studentët kanë qenë të përfshirë në praktikën profesionale që nga viti

[245] JAVA E SHKENCËS 2013 i parë e që vazhdonte deri në vitin e katërt. Më vonë për shkak të rritjes së numrit të studentëve dhe numrit të pamjaftueshëm të institucioneve parashkollore (IP) studentëve u është hequr fare praktika profesionale e vitit të parë. Në vitin e parë të studimeve, studentët mbajnë kampusin, që ka të bëjë me përgatitjen e tyre për punën praktike që duhet ta bëjnë në institucionet parashkollore. Kështu që në praktikën IP, studentët e Fakultetit të Edukimit angazhohen që në vitin e dytë të studimeve. Fillimisht praktika profesionale e studentëve të vitit i dytë ka karakter vëzhgues, në vitin e tretë bëhet përfshirja e studentëve në planifikimin dhe organizimin e aktiviteteve nëpër IP në mënyrë të pjesshme, ndërsa në vitin e katërtë, respektivisht në semestrin e tetë, studentët të gjitha aktivitetet i planifikojnë dhe organizojnë pothuajse fare të pavarur nga edukatoret mentore. Gjatë kohës që studentët ndodhen në praktikë ata monitorohen dhe këshillohen jo vetëm nga mësimdhënësit mentor të institucioneve parashkollore, por ata mbikëqyren edhe nga profesorët mentor të fakultetit, të cilët janë të obliguar të vizitojnë secilin student në vendin ku janë duke e mbajtur praktikën profesionale, për periudhën sa ata janë në institucione parashkollore apo paralelet parashkollore në kuadër të shkollave. E gjithë kjo praktikë ndikon pozitivisht në zhvillimin dhe ngritjen profesionale të studentëve, ku në vitin e fundit ata pothuajse janë plotësisht të pavarur dhe e kanë të qartë rolin e tyre, përgjegjësitë dhe obligimet karshi profesionit të tyre të ardhshëm. E tërë puna e studentëve gjatë kohës sa janë në praktikën profesionale, u kalkulohet me ECTS kredi dhe vlerësohet me notë. Në fund të çdo praktike profesionale, studentët vlerësohen në fushat përkatëse të përcaktuara nga vetë fakulteti, të cilat japin një pasqyrë të qartë rreth angazhimit, punës dhe përgatitjes profesionale për periudhën që janë në IP. Vlerësimi bëhet nga mësimdhënësit mentor të institucioneve përkatëse, ku studentët e mbajnë praktikën, gjithashtu vlerësohen nga profesorët e mentor, të cilët i kanë mbikëqyrur gjatë gjithë praktikës si dhe nga vet studentët praktikant. Ndërsa notën përfundimtare të praktikës profesionale studentët e marrin nga mësimdhënësi i metodologjisë, i cili bazohet kryesisht në vlerësimin e mësimdhënësit mentor të Fakultetit të Edukimit, mësimdhënësit mentor të institucionit përkatëse, ku studenti ka përfunduar praktikën profesionale si dhe nga vlerësimi i studentit. Të gjitha pikët e akumuluara nga të tre vlerësimet profesori i metodologjisë dhe ata mentor nga Fakulteti i Edukimit, nxjerrin edhe vlerësimin përfundimtar edhe bëhet notimi i këtyre studentëve. I gjithë ky proces ndonëse jo i lehtë për t’u organizuar, është dëshmuar më i suksesshmi në gjithë Universitetin e Prishtinës. Studentët e këtij Fakulteti, me të përfunduar studimet, janë përgatitur profesionalisht në nivel të kënaqshëm dhe numri më i madh i tyre menjëherë pas përfundimit të studimeve zakonisht punësohen. Ndonëse është ndër fakultetet që ka treguar mjaft sukses në përgatitjen e studentëve për të qenë mësimdhënës kompetent, nga hulumtimi që e kemi realizuar, kanë dalë mjaft të dhëna të cilat krijojnë hendek në zhvillimin profesional të studentëve.

Të dhënat e hulumtimit Në hulumtim gjithsej janë përfshirë 102 studentë të Fakultetit të Edukimit, me qendër në Prishtinë . Respodentët i përkasin drejtimit parashkollor, nga viti i dytë e deri në vitin e katërtë.

[246]

KUMTESAT II

Gjithsej kanë qenë dhjetë pyetje të ndryshme të cilave ju kanë përgjigjur respodentët. Për secilën pyetje kemi marrë përgjigje të ndryshme, prej nga edhe kemi nxjerr përfundime si dhe rekomandime për Fakultetin e Edukimit dhe akterë të tjerë të cilët janë të përfshirë në këtë proces. Hulumtimi është bazuar në hipotezën: H: Studentët e FE zhvillohen profesionalisht më shumë në IP publike se sa në ato private

Në pyetjen: “Praktikën profesionale e kam përfunduar në IP publike apo private”, studentët kanë dhënë informacione se pjesë e cilit IP kanë qenë, duke filluar që nga viti i dytë e deri në të katërtin. Studentët e vitit e dytë me gjithsej 99.02% janë përgjigjur se kanë qenë në praktikën profesionale në IP publike dhe vetëm 0.98% në ato private. Rreth 95.10% e studentëve të vitit të tretë kanë qenë pjesë e IP publike dhe vetëm 4.90% e atyre private si dhe 58.82% e studentëve të vitit të katërt, gjatë praktikave profesionale, kanë qenë pjesë e IP publike ndërsa 41.18% e tyre private. Nga rezultatet e dhëna del e qartë se studentët e vitit të katërtë janë më shumë të përfshirë në IP private se sa gjatë viteve paraprake. Përfshirja e studentëve në IP private mund të jetë e dëmshme në aspektin profesional për studentët sepse pothuajse të gjitha IP private nuk janë akoma në procesin e licencimit, çka do të thotë se këto institucione akoma nuk i plotësojnë të gjitha kriteret që të kontribuojnë në zhvillimin dhe ngritjen profesionale të studentëve, për të qenë mësimdhënës kompetentë në profesionin e tyre të ardhshëm. Në pyetjen:” Përcaktimi i grupit, nga ana e Fakultetit, ku ju e keni mbajtur praktikën profesionale ka qenë: në nivelin e duhur, i papërcaktuar fare apo nuk ka qenë e përcaktuar qartë se në cilin grup/klasë do të mbani praktikën”, studentët kanë dhënë këto të dhëna. 88.27% studentët deklarohen se përcaktimi i grupit ka qenë i organizuar në nivelin e duhur, 6.86% nuk e kanë pasur fare të përcaktuar se në cilin grup do të mbajnë praktikën profesionale dhe 6.86% kanë deklaruar se nuk ka qenë qartë e përcaktuar grupi ku ata do të mbanin praktikën profesionale. Nga këto të dhëna mund të konkludojmë se organizimi i përcaktimit të grupeve/klasave ku studentët mbajnë praktikën ka qenë në nivel të kënaqshëm të organizimit. Në pyetjen: “Grupi që u është përcaktuar nga ana e Fakultetit për ta bërë praktikën profesionale, është ndryshuar nga ana e IP”, studentët janë shprehur me përgjigje të ndryshme. Rreth 43.14% kanë deklaruar se pavarësisht se grupi ku ata ishin paraparë ta mbajnë praktikën profesionale nga ana e Fakultetit të Edukimit, është ndryshuar komplet nga ana e institucionit përkatës, ku ata e kanë mbajtur praktikën profesionale. 40.20% e studentëve kanë deklaruar se praktikën e kanë mbajtur në po atë grup që i është përcaktuar nga Fakulteti dhe 16.67% e studentëve kanë deklaruar se atyre fare nuk u është përcaktuar grupi para se ata të shkonin në IP përkatëse për ta mbajtur praktikën profesionale. Këtyre studentëve nga ana e Fakultetit i është përcaktuar institucioni por jo edhe grupi. Nga analiza e këtyre të dhënave shohim qartë se vetëm rreth 40.20% e studentëve e kanë pasur fatin të fillojnë praktikën profesionale pa qenë e nevojshme të ballafaqohen me situata të përcaktimit të grupit. Ndërsa për studentët e tjerë kjo gjë ka qenë e vështirë dhe situatat e tilla kanë shfaqur gjendje pasigurie tek ta.

[247] JAVA E SHKENCËS 2013

Në pyetjen:” Edukatorja mentore, ku iu është caktuar praktika profesionale, ju ka mirëpritur mirë në momentin që ju jeni paraqitur” Rreth 61.76% e tyre janë pajtuar plotësisht se edukatoret i kanë mirëpritur, që në momentin kur janë paraqitur në grup. Ndonëse jo të bindur plotësisht, megjithatë rreth 34.31% e studentëve pajtohen se janë mirëpritur. Përqindja e studentëve që nuk pajtohen se kanë qenë të mirë pritur nga edukatorja apo është rreth 1.96% dhe në këtë pyetje kanë qenë edhe 1.96% e studentëve të cilët janë deklaruar se edukatorja, nuk ka treguar asnjë lloj respekti për praninë si student praktikant i atij institucioni. Ndonëse është numër shumë i vogël i studentëve të cilët nuk janë ndjerë të mirëpritur nga edukatoret. Pikërisht për shkak të mungesës së mikpritjes studentët që në fillim e humbin vullnetin dhe dëshirën për të qenë mësimdhënës të ardhshëm. Në pyetjen: “Edukatorja ju ka ofruar lirinë e plotë për të praktikuar njohuritë e juaja në fushën përkatëse: rreth 77.45% e studentëve mendojnë se kanë pasur liri të plotë për të praktikuar njohuritë në fushën përkatëse. 20.59% e studentëve mendojnë se këtë liri e kanë pasur në nivelin mesatar . 1.96% e studentëve mendojnë se kanë pasur pak liri për të praktikuar njohuritë e tyre. Fatmirësisht nuk ka pasur asnjë student të cilët kanë menduar se nuk kanë pasur aspak liri për të praktikuar njohuritë e tyre në praktikën profesionale. Dhe rezultatet e tilla na japin një pasqyrë të qartë se edukatoret janë të gatshme të kontribuojnë në rritjen profesionale të kolegëve të tyre të ardhshëm. Në pyetjen:” Kam pasur qasje të plotë në planin dhe programin e IP” studentët janë përgjigjur si vijon. 42.16% pajtohen plotësisht se kanë pasur qasje në planin dhe programin e institucionit, 38.24% pajtohen me këtë qëndrim, 12.75% e studentëve pajtohen pjesërisht si dhe 6.86% e tyre nuk pajtohen fare. Nga analiza e këtyre të dhënave del në pah se planet dhe programet e IP-ve, trajtohen si pronë e institucionit përkatës dhe nuk u lejohet studentëve të kenë qasje në to. Pavarësisht se numri më i madh e studentëve janë deklaruar se ata kanë pasur qasje në këto dokumente prapë se prapë është një numër i mësimdhënësve të institucioneve përkatëse të cilët nuk janë të gatshëm të shpalosin informacione të plota për studentë. Në pyetjen: “Edukatorja ju ka ofruar lirinë e plotë për të komunikuar me prindër gjatë kohës sa ju keni qenë praktikant”, rreth 28.43% mendojnë se kanë pasur lirinë e plotë të komunikojnë me prindër të fëmijëve të grupit. 27.45% e studentëve mendojnë se në nivel mesatarë kanë pasur të drejtë të komunikojnë me prindër. 21.57% e studentëve kanë deklaruar se pakët ka qenë mundësia për komunikim me prindër si dhe 22.55% janë deklaruar se aspak nuk kanë pasur të drejtën të komunikojnë me prindër. Nga analizat ishte e qartë se edukatoret nuk kanë dëshirë që studentëve praktikantë t’ua japin mundësinë për të komunikuar me prindërit. Prapa kësaj mund të qëndrojnë shumë arsye, por nga intervistat me studentët, arsyet për moslejimin e komunikimit të tyre me prindër është për shkak se studentët po tregohen shumë të sinqertë me prindërit, ndërsa edukatoret, prindërve u ofrojnë informacion të përpunuar. Në pyetjen: “Edukatorja ka qenë çdoherë prezent në klasë gjatë kohës që keni qenë në praktikën profesionale”, studentët kanë dhënë të dhëna alarmuese. 49.02% janë deklaruar se edukatorja ka qenë çdo herë e pranishme në klasë, gjatë kohës kur studentët praktikantë kanë qenë në detyrë ndërsa 50.98% e tyre janë deklaruar se

[248] KUMTESAT II edukatorja nuk ka qenë çdo herë prezentë. Kjo përqindje sipas analizave të të dhënave konsiderohet alarmante sepse studentët deri në fund të studimeve nuk janë plotësisht të përgatitur të marrin mbi supe përgjegjësinë e fëmijëve pa mbikëqyrjen e edukatores mentorë të institucioneve përkatëse. Sipas intervistës me student, një gjë e tillë i ka alarmuar tej mase dhe i ka frikësuar dhe çrregulluar edhe në aspektin profesional. Kjo gjë është shumë delikate dhe gjithsesi është shumë e domosdoshme të bëhen ndryshime në këtë aspekt. Në pyetjen “Me dëshirë do të isha pjesë e praktikës në institucion publik apo privat”, numri më i madh i studentëve janë përgjigjur se ata më së shumti preferojnë të jenë pjesë e institucioneve publike. Rreth 90.20% mendojnë se institucionet publike janë më të preferuara, ndërsa 9.80% e mendojnë të kundërtën. Kjo përqindje e studentëve mendon se më shumë do të preferonin institucionet private më shumë se sa ato publike. Nga analizat e këtyre të dhënave shihet qartë se mbajtja e praktikës profesionale nga ana e studentëve të Fakultetit të Edukimit, nëpër institucione private do të jetë pengesë e madhe e zhvillimit profesional të studentëve tanë. Përfundimi Nga gjitha të dhënat që u shfaqën deri më tani mund të përfundojmë se studentë t e Fakultetit të Edukimit, kanë një bazë të mirë profesionale për të qenë mësimdhënës Kompetent në fushat e tyre përkatëse. Gjithashtu mund të konkludojmë se niveli i organizimit të praktikave profesionale të studentëve, aplikohet kënaqshëm nga ana e Fakultetit të Edukimit. Të vetmen vështirësi që e pamë ishte krijimi i hutisë dhe pasigurisë që u shkaktohej studentëve me mospërcaktimin e duhur të grupeve nga ana e fakultetit apo edhe ndryshimit të vendeve të punës praktike nga ana e institucioneve edukativo-arsimore.

Rekomandime  Fakulteti i Edukimit urgjentisht duhet të merr masa për zvogëlimin e numrit të studentëve që studiojnë në këtë fakultet  Fakulteti i Edukimit duhet të marrë masa për rekomandimet që i bëjnë institucionet edukativo-arsimore.  Institucionet edukativo-arsimore duhet ta konsiderojnë të jenë partner të barabartë në ngritjen profesionale të studentë ve  Studentët të mos dërgohen në praktikë në IP private të cilat nuk kanë akreditim apo licencim.

Referenca: 1. Michelle Trim (2007). What Every Student Should Know About Practicing Peer Review. Lander University 2. Dorothy J. Blum & Tamara E. Davis (2010). The School Counselor’s – BOOK OF LISTS. American School Counselor Association 3. Nancy N. Boyles (2011). Rethinking – Small-group Instruction in the Intermediate Grades. Maupin Hous 4. George D. Kuh (2008). High Impact - Educational Practices. Association of American Colleges and Universities 5. Mësimi Praktik - Doracak për Studentët e Fakultetit të Edukimit

[249] JAVA E SHKENCËS 2013

[250]

KUMTESAT II

M.sc. Safete Statovci- Shala: LETËRSIA SHQIPE NË TEKSTET E SHKOLLËS SË MESME TË LARTË NE KOSOVË, 2000- 2010 Hyrje Letërsia shqipe në tekstet shkollore ka një rol shumë të rëndësishëm në planifikimin dhe vlerësimin e mësimdhënies dhe mësimnxënies. Tekstet shkollore të letërsisë për arsimin e mesëm, për nxënësit e klasave X – XIII, kanë rëndësi të madhe për zhvillimin e lëndës së letërsisë. Libri shkollor i lëndës së letërsisë hartohet duke u bazuar në Kurrikulumin e Arsimit të Republikës së Kosovës dhe në planet dhe programet për Gjuhën dhe Letërsinë shqipe të miratuara nga Ministria e Arsimit, e Shkencës dhe e Teknologjisë e Republikës së Kosovës. Objekt i studimit të këtij punimi janë tekstet shkollore të letërsisë së gjimnazit të periudhës 2000-2010, me theks të veçantë ato që janë aktualisht në përdorim. Kjo ka arsyeshmërinë e vet, ngase që nga viti 2004 ka tekste që janë ribotuar dhe ndodhen ende në përdorim, kështu që me një përqasje me ato më të hershmet apo me ato që janë në përdorim më vonë, që nga viti 2007, mund të identifikohen ndryshimet, si ato pozitive, në qasje interpretimi, në përfshirje të periudhave letrare apo edhe të shkrimtarëve më të përzgjedhur që përfaqësojnë denjësisht një periudhë letrare a një zhanër të caktuar letrar. 1. Qëllimi i studimit Nga qëllimet e hulumtimit të kësaj teme, duke filluar nga ajo më thelbësorja që ka të bëjë me marrjen e njohurive për këto periudha letrare të letërsisë kombëtare dhe atyre botërore, janë edhe nxënia në mënyrë sistematike e dijeve të tjera nga teoria e letërsisë, nga kultura e shkrimit, nga kultura e të folurit, nga përjetimi estetik i një teksti letrar që pasuron botën emocionale të nxënësve, që krijon kënaqësi shpirtërore gjatë leximit të saj, gjë që është edhe nga elementet bazë që e dallon letërsinë nga veprat e fushave të tjera të artit. 2. Metodat e hulumtimit Këtë studim bëmë përpjekje ta realizojmë në bazë të metodologjive më bashkëkohore shkencore të studimit të letërsisë. U përpoqëm që këto metodologji të zbatohen sa më me besnikëri, të realizohen në mënyrë sa më objektive dhe t’i shërbejnë qasjes sa më të avancuar e të gjithanshme të objektit të këtij studimi. Natyrisht, nuk pretendoj se ia kam arritur qëllimit krejtësisht, por në masë të mirë besoj se ia kam dalë të realizoj objektivat e studimit në bazë të metodave më të qëlluara, që kanë pasur ndikim në arritjet e përfundimeve të caktuara.

[251] JAVA E SHKENCËS 2013

Kështu gjatë punës kam përdorur metodën e analizës teorike, metodën deskriptive, atë krahasimtare, pastaj metodën induktive-deduktive si dhe atë statistikore. Secilën prej këtyre metodave hulumtuese e kam përdorur në masën sa kam menduar se jep rezultatin e dëshiruar, kështu që është e nënkuptueshme se jo të gjitha metodat janë përdorur në të gjithë kapitujt njësoj.

3. Letërsia dhe shkolla Mbështetur në planet dhe programet e letërsisë shqipe nëpër shkollat tona, por edhe në ato të Shqipërisë, të Maqedonisë dhe Malit të Zi, “nuk ka një terminologji të unifikuar, që do t’i paraprinte një qëndrim i përbashkët unifikues rreth përmbajtjeve letrare, sidomos rreth terminologjisë se si ta quajmë letërsinë tonë kombëtare: letërsi shqipe apo letërsi shqiptare” 136 E themi këtë sepse në tekste të ndryshme të letërsisë gjejmë të përdoret herë letërsi shqipe, e herë letërsi shqiptare, sado që është e nënkuptueshme përse bëhet fjalë. Në tërësinë e përmbajtjeve të përfshira në letërsi në tekstet tona shkollore është bërë përpjekje të përfshihet tërë korpusi i letërsisë shqipe, që nga shkrimet e para, autorët e parë, e pastaj krijimtaria letrare nëpër periudha deri në ditët e sotme. Natyrisht se në një tekst letrar të karakterit shkollor nuk mund të pritet të përfaqësohet tërë letërsia shqipe, apo aq më pak tërë letërsia botërore, por në mënyrë selektive përfaqësohen autorët kryesorë me krijimet e tyre më të rëndësishme që paraqesin qoftë vlerat kulmore artistike të tyre, qoftë vepra a përmbajtje që përbëjnë kthesa të rrymave letrare në përgjithësi. Mund të thuhet se ka edhe copëzime të letërsisë shqipe a asaj botërore, por përgjithësisht i është përmbajtur një periodizimi të caktuar dhe përfaqësuesve të tyre më të spikatur, pa pretenduar se mund të bëhet përfshirje e krejt letërsisë edhe të një periudhe të caktuar, e të mos flasim të gjithë krijimtarisë shqipe a asaj botërore të të gjitha kohëve. Në këtë kontekst, në të kaluarën rëndësi vendimtare në selektimin e autorëve dhe përmbajtjeve letrare ka pasur edhe ideologjia politike dhe klasa pushtetore si në Shqipëri, ashtu edhe në Kosovë, duke bërë përzgjedhje pa kritere profesionale, por me ato politike, prandaj edhe deri në vitet 90-a të shekullit të kaluar paraqitja e letërsisë shqipe nëpër tekste shkollore ka qenë e ngarkuar me ideologji komuniste dhe përgjithësisht politike. Sidomos pas vitit 1999 kudo në trojet shqiptare, e veçanërisht në Kosovë u krijuan kushte që hartimi i teksteve shkollore të bëhet ekskluzivisht mbi kriteret më të avancuara profesionale, metodologjike dhe shkencore.

4. Hulumtimi 4.1. Të dhënat e pyetësorëve për nxënës Edhe në pyetësorët e hartuar për nxënës, nga më shumë pyetje të parashtruara jemi fokusuar vetëm në disa prej tyre, në ato që kemi gjykuar se kanë peshë më të madhe për temën përkatëse. Mund të gjykojmë se rezultatet janë përgjithësisht të pritshme, që dëshmojnë për një shëndet në procesin mësimor,

136 . Rexhep Qosja: “Letërsia shqipe në shkolla dhe në fakultete”, punim në përmbledhjen me të njëjtin emër të Institutit Albanologjik, Prishtinë, 2008, fq.11

[252]

KUMTESAT II me përjashtime të pakta, që në të ardhmen mbesin të trajtohen e të ndryshojë gjendja.

1. Si e vlerësoni gjatë përdorimit tuaj librin të letërsisë, a është i përshtatshëm për moshën tuaj? Në këtë pyetje nga 200 përgjigje 64 % e tyre janë shprehur pozitivisht, derisa 36 % e tyre janë shprehur negativisht. Kjo tregon për një gjendje pozitive në procesin e mësimdhënies në shkolla.

Si e vlerësoni gjatë përdorimit tuaj librin e letërsisë dhe a është i përshtatshëm për moshën tuaj përgj. Pyetja ? në % Nxxënës

a/po 64

Përgjigjja b/jo 36

Numri i të anketuarve(nxënës) 200

70

60

50

40 a/po

30 b/jo 20

10

0 përgj. në %

2. Letërsinë e lexojmë dhe e analizojmë si art, sepse: Përgjigje interesante janë dhënë edhe në këtë pyetje, ku 42 % e tyre janë shprehur se letërsinë e përjetojnë si kategori estetike, e mënjëherë pason një përqindje e lartë (29) se ajo ndihmon për formimin e një kulture letrare të mirëfilltë.

Letërsinë e lexojmë dhe e analizojmë si përgj. në Pyetja art, sepse: % N xënës

[253] JAVA E SHKENCËS 2013

a/ Duke lexuar vepra letrare përjetojmë kënaqësi estetike 42

Përgjigjja b/mësojmë shumëçka për jetën 20 c/Na ndihmon për t’u shprehur 9

d/ Na ndihmon për të fituar kulturë letrare 29 Numri i të anketuarve(nxënës) 200

45 a/ Duke lexuar vepra letrare përjetojmë 40 kënaqësi estetike

35 b/mësojmë 30 shumëçka për jetën 25

20 c/Na ndihmon për 15 tu shprehur

10

5 d/ Na ndihmon për 0 te fituar kulture letrare përgj. në %

4.2. Pyetësorë për mësimdhënës Kjo anketë është realizuar me dy kategori: në njërën janë hartuar pyetje për profesorët, duke u bazuar në profilin e tyre profesional, prandaj edhe përggjigjeve të tyre u është kushtuar rëndësi e veçantë. Në këtë anketë janë parashtruar 12 pyetje, nga të cilat kemi pritur përgjigje kompetente për çështjet e trajtuara. Kështu në pyetjen sa janë mësimdhënësit të kënaqur me cilësinë e teksteve letrare të gjimnazeve, nga tri alternativat e mundshme çuditërisht përgjigjet kanë qenë shumë të barabarta (shih

[254] KUMTESAT II tabelën nr.2 ). Po kështu në pyetjen në është bërë përzgjedhja e duhur apo jo e përmbajtjeve mësimore në tekstet përkatëse, befasisht më shumë se dyfishi i përgjigjeve ka qenë jo (shih tabelën përkatëse), me çka dëshmohet se mësidhënsëit nuk janë të kënaqur me përfshirjen e përmbajtjeve letrare në këto tekste. Ndërsa në pyetjen e parashtruar në janë tekstet në fjalë të ngarkuara me terma e shprehje letrare që nuk kuptohen nga nxënësit, befasisht shumica e mësimdhënësve janë të mendimit se nuk janë (shih tabelën përkatëse)...

1. Sa është funksional programi mësimor i letërsisë në gjimnaze dhe në tekstet shkollore? Përgjigjet e pyetjes së parë janë si në tabelën e poshtme dhe paraqitjen grafike. Do të thotë se 62% e të intervistuarve mendojnë se programi mësimor i letërsisë në gjimnaze dhe në tekstet shkollore është më pak funksional, ndërsa 30% kanë thënë se është funksional, e vetëm 8 % mendojnë se ky program nuk është aspak funksional.

Sa është funksional programi mësimor i letërsisë në Pyetja gjimnaze dhe në tekstet shkollore ? Përgj. në %

a) Pak 62 b) Shumë 30 Përgjigjja a) Aspak 8

Numri i të anketuarve(mësimdhënës) 100%

[255] JAVA E SHKENCËS 2013

70

60

50

40 a) Pak

b) Shumë 30 a) Aspak

20

10

0 Përgj. në %

1. A jeni të kënaqur me tekstet shkollore të letërsisë, me të cilat punoni? Çuditërisht përqindjet e përgjigjeve të kësaj pyetjeje janë aq të barabarta sa megjithatë tregojnë se diçka nuk është në rregull, sepse ka shumë edhe mospajtim me tekstet aktuale, gjë që duhet trajtuar në të ardhmen nga kompetentët.

A jeni të kënaqur me tekstet shkollore të letërsisë me të cilat %

Pyetja punoni? Përgj. në

a) Pjesërisht 33

Përgjigjja b) Mesatarisht 34

c) Plotësisht 33 Numri i të anketuarve(mesimdhënës) 100%

[256]

KUMTESAT II

34

33,8

33,6

33,4 a) Pjesërisht

33,2 b) Mesatarisht

33 c) Plotësisht 32,8

32,6

32,4 Përgj. në %

Përfundime

Gjatë shtjellimit të kësaj teme kam hasur edhe në probleme të natyrës objektive dhe subjektive, ngase nuk dilte e lehtë të gjykosh për tekste që kanë një traditë përdorimi në sistemin tonë shkollor. Mirëpo, duke i analizuar në mënyrë të gjithanshme, nga këndvështrime të ndryshme dhe nga subjekte të shumta kompetente, edhe nga profesorë e nxënës të gjimnazeve, konsiderohet se megjithatë duhet të merret parasysh mundësia që këto tekste të ndryshohen dhe hartimi i tyre t’u nënshtrohen kritereve më të avancuara profesio Tekstet ekzistuese të letërsisë për të gjitha shkallët e gjimnazit, me gjithë faktin se kanë një nivel të pranueshëm profesional, shkencor e teknik dhe kanë një traditë përdorimi, ngase hartuesit e tyre në masën më të madhe i kanë pasur parasysh dhe i kanë respektuar kërkesat e kurrikulumit, ato i përcjellin edhe lëshime e defekte të shumta;. - Lëshimet e pretenduara, siç janë mospërfshirja e disa shkrimtarëve shqiptarë të periudhave të ndryshme mund të eliminohen në të ardhmen. Kjo nga shkaku objektiv, sepse është e kuptueshme se nuk mund të përfshihen të gjithë shkrimtarët e të gjitha periudhave kohore, kështu që përzgjedhja imponohet si kriter i domosdoshëm, në mënyrë që teksti të mos dalë voluminoz. - Krijimtarisë së hershme botërore t’i jepen hapësira më të reduktuara e të shtohen krijimet e gjinive popullore. Edhe ky kriter është lehtësisht i realizueshëm në hartimin e teksteve të reja, mjafton që hartuesit t’i reduktojnë njësitë mësimore për autorët e huaj dhe të bëjnë përpjekje që të përfshihen njësi nga letërsia popullore, respektivisht gjini të tjera nga kjo fushë, siç janë anekdotat, p.sh.

Bibliografia dhe Literatura

[257] JAVA E SHKENCËS 2013

- Agalliu F. : “Tekstet e gjuhës shqipe të shkarkohen nga gjërat e tepërta dhe të jenë të sakta”, Mësuesi, Tiranë 1967 - ASHAK, ASHSH: “Historia e letërsisë shqipe”, Prishtinë, 2010 - Aliu, Ali, Ese letrare, Rilindja, Prishtinë, 1987 - Aliu, Ali: “Teoria e letërsisë”, Prishtinë 2001 - Altimari, Françesko: Vëzhgime gjuhësore dhe letrare arbëreshe, “Shpresa” & “Faik Konica”, Prishtinë, 2002 - Bulo, Jorgo: Magjia dhe magjistarët e fjalës, Tiranë -Bashi Sh., Mehmeti S., Kadriu M.: “Planifikimi në mësimdhënie” (Udhëzues për instruktorë), Prishtinë, 2006 - Barnet S., Ballanca P., Stabbs M.: “Shkrimi akademik”, Tiranë 2009 - Bulka, Nonda: Tradita dhe risi letrare, Tiranë, 1981 - Çirku, Ymer:”Gjurmime në letërsinë shqipe”, “Albas”, Tiranë 2003 - Çiraku, Ymer: Struktura e një krijimtarie letrare, “Afërdita”, Tiranë, 2002 - Historia e letërsisë shqiptare, Akademi e Shkencave e RPS të Shqipërisë -Instituti Albanologjik i Prishtinës: “Letërsia në shkolla dhe në fakultete”, Prishtinë 2008 -Instituti i Studimeve Pedagogjike: “Hartimi dhe vlerësimi i letërsisë shkollore”, Tiranë 2003 -Instituti Albanologjik i Prishtinës: “Gjurmime albanologjike”, Prishtinë, 2009 -Instituti Pedagogjik i Kosovës: “Kërkime pedagogjike”, Prishtinë, 2010 -Karamitri E, Petriti K., Murthi L., Pepa V. : ”Letërsia në shkollë”, Tiranë 2001 -Krasniqi I. “Mendimi metodik dhe praktika e mësimit të gjuhës shqipe”, Prishtinë 2004 -KEC, grup autorësh: “Arsimi bazik cilësor në funksion të zhvillimit njerëzor (Raport nga hulumtimi), Prishtinë 2006 - KEC: “Strukturë për zhvillimin e mendimit kritik gjatë kurrikulit”, Prishtinë 2005 - Koliqi, H.: “Sistemi i arsimit në Kosovë”, “Libri shkollor”, Prishtinë 2004 - Kuvendi i Kosovës: “Ligji për Arsimin Fillor dhe të Mesëm në Kosovë”, nr. 2002/2 Prishtinë 2002 - portali albanologjik Shqipëri - Kosovë - www.see-educoop.net/...in/.../reforma_kurikuluma-cro-hrv-t - www.see-educoop.net/...in/.../reforma_kurikuluma-cro-hrv-t - http://pedagogjia.ëordpress.com/didaktike/pershtatja-e-te-mesuarit-moshes-se-nxenesve-parim-i-rendesishem-i- mesimdhenies-dhe-te-nxenit/, http://www.ef.uni-lj.si (shkarkuar më 26 qershor 2011) http://www.doba.si (shkarkuar më 26 qershor 2011)

Recensentë: Prof. Dr: Fadil Grajçevci Prof. Dr. Myrvete DreshaJ-Baliu

[258]

KUMTESAT II

Drita Kadriu: KURRIKULA E RE KOMBËTARE DHE NDIKIMI NË SEKTORIN E ARSIMIT NË KOSOVË: VEPRIMET PËR ZBATIM TË SUKSESSHËM

Hyrje Në gusht të vitit 2011, Ministri i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MASHT) miratoi Kurrikulën e re shtetërore. Midis koncepteve të ndryshme, në Kurrikulën e re Shtetërore, Ministria u përcaktua të përqendrohej në rezultatet e të nxënit, në kompetenca, në të nxënit e diferencuar dhe në edukimin me nxënësin në qendër. Ndikimi i këtyre ndryshimeve u shtri në tërë sektorin e arsimit, duke kërkuar ndërtim profesional të kapaciteteve përbrenda Ministrisë së Arsimit, ridizajnmin programeve për përgatitje të mësimdhënësve para shërbimit, ristrukturimin të programeve për mësimdhënësit në shërbim, fillimin të ngritjes së stafit dhe mentorimit të mësimdhënësve për ndërtim të kapaciteteve profesionale me bazë në shkollë, rishikim të teksteve shkollore dhe hartim të materialeve të tjera ndihmëse për mësimdhënës. Është parashikuar se do të duhen 10 vjet për t’i implementuar plotësisht këto koncepte kurrikulare. Qëllimi i këtij dokumenti është analiza e pasojave dhe e ndikimit që ka vendimi për hartimin e Kurrikulës së re shtetërore në sektorin e arsimit dhe përcaktimi i qasjes më të mirë për zbatimin e saj. Historiku i Kornizës së Re të Kurrikulës Në vitin 2001, Kosova e pasluftës hartoi kurrikulën e parë shtetërore. Më së miri kjo mund të përshkruhet si një qasje e fokusuar në lëndë dhe e bazuar në objektiva mësimore dhe në zhvillim e tyre për nxënës për secilën fushë lëndore. Burimet tjera të nevojshme për zbatimin e Kurrikulës 2001 u zhvilluan gjatë gjashtë vjetëve pasues. Megjithatë, Kurrikula 2001 asnjëherë nuk u zbatua plotësisht. Pas shpalljes së pavarësisë, në vitin 2008, Ministri i Arsimit deklaroi se MASHT-i do të hartojë dhe do të zbatojë një kurrikulë të re, që do të plotësojë nevojat e republikës së re. MASHT-i në vitin 2011 miratoi një kurrikulë të re, që kishte për bazë kompetencat e nxënësve dhe rezultatet e të nxënit. Aktualisht mësimdhënësit kryesisht mbështeten në strategji minimale të mësimdhënies dhe në detyra që përgatisin nxënësit për provime përfundimtare. Mësimdhënësit do të duhej t’i rishikonin strategjitë. Në vend që të përcaktojnë objektivat që duhet t’i arrijnë nxënësit, ata do të duhejtë zhvillonin aktivitete strategjike të nxënies së dizajnuara që nxënësit të arrijnë kompetenca të veçanta. Ata do të fillonin duke imagjinuar se si aktivitete të caktuara të të nxënit ndihmojnë individët që të arrijnë nivele të ndryshme të kompetencave. Këto nivele janë

[259] JAVA E SHKENCËS 2013 organizuar në tipologji137 mësimore, si Taksonomia e Bloom-it, nëpërmjet të cilave fëmijët do të demonstronin njohuritë, të kuptuarit, zbatimin, analizën, vlerësimin e sintetizimin. Duke u bazuar në këto tipologji, mësimdhënësit do të zhvillojnë një sërë aktivitetesh të nxënies, me ç’rast do të angazhojnë nxënësit në të mësuar përmes punës në grupe, përmes debateve, përmes punës me projekte, përmes shkrimit të hartimeve dhe përmes dizajnimit. Ky ndryshim, prej përcaktimit të objektivave për nxënës, në planifikimin e mënyrave të angazhimit të tyre në mësim, do të shtrihet në tërë sektorin e arsimit. Jetësimi i kornizës në sistemin arsimor të Kosovës Sot, ndikimi i ndryshimeve po shtrihet përgjatë të gjitha niveleve të sektorit të arsimit në Kosovë. Pjesëtarë të institucioneve të ndryshme, në kuadër të sektorit, gradualisht po vetëdijesohen për ndikimin që këto ndryshime do të kenë te ta. Këto, ndryshimet pra, përfaqësojnë një mundësi për shndërrimin e një kulture tradicionale në një kulturë më progresive dhe bashkëkohore, që e karakterizon toleranca e diversitetit dhe vlerësimi i arritjeve individuale. Pas vendimit të Ministrit për hartimin e një kurrikule të re shtetërore, MASHT –i rishikoi veprimet në të gjitha departamentet, teksa jetësimi i ndryshimit të kurrikulës bëhej gjithnjë më i qartë. Autorët e dokumentit, ndryshimet që ishin parashikuar se do të ndodhnin në nivele të ndryshme të sektorit të arsimit, i shpjeguan nëpërmjet dy strukturave kryesore të shkencave shoqërore: perceptimit të mënyrës së kontrollit të ndryshimeve (i brendshëm ose i jashtëm); dhe burimit të motivimit për ndryshime (i brendshëm ose i jashtëm). Këta dy faktorë krijuan një model 2 me 2 të, të përbërë nga 4 qeliza (shih pjesën e analizës më poshtë). Çdo ndryshim është analizuar dhe është vendosur në qelizën që e përshkruan më së miri. Rezultatet, pastaj janë krahasuar dhe janë identifikuar jetësimet, për të informuar MASHT-in lidhur me mënyrat më të mira të qasjes. Sektori arsimor: Niveli Ministror Departamenti i Arsimit të Lartë: para dy vjetësh Universitetit iu kërkua të zbatonte vendimin e akreditimit të jashtëm të kryer nga Agjencia e Akreditimit e Kosovës (AAK), që tërhoqi akreditimin e 8 nga 10 programet për përgatitjen e mësimdhënësve në Fakultetin e Edukimit. Duke pasur Kornizën e Re të Kurrikulës, MASHT-i kishte edhe një arsye më shumë të kërkonte nga Fakulteti i Edukimit që të përfillte raportin e akreditimit të vitit 2010. Ministri formoi një komision për rishikimin e strukturave dhe të programeve aktuale për përgatitjen e mësimdhënësve në Universitet dhe, si rezultat i kësaj, Ai nxori një vendim për ristrukturimin e programeve për përgatitjen e mësimdhënësve, që përkrahte implementimin e Kurrikulës së re. Njësia për përgatitje të mësimdhënësve: MASHT-i kërkoi që mësimdhënësit të rrisin shkathtësitë e tyre me qëllim të implementimit të Kurrikulës si pjesë e licencimit të tyre. Si rezultat i kësaj, MASHT-i filloi të zhvillonte një sistem për njohjen e arritjeve të mësimdhënësve. Njësia për Trajnim të Mësimdhënësve krijoi një sistem të ri për menaxhim të informatave për të regjistruar ngritjen profesionale pa shkëputje nga puna, në mënyrë që secili mësimdhënës ta përfundojë me sukses. MASHT-i filloi të grumbullonte të dhëna profesionale dhe biografike për 24,000 mësimdhënësit e

137 Teoria ose doktrina për llojet, tipat

[260] KUMTESAT II

Kosovës për të planifikuar aktivitetet për zhvillim të mësimdhënësve dhe për t’i lidhur ato me nivelin e pagave dhe me licencimin e mësimdhënësve. Njësia për Zhvillim të Kurrikulës: dokumentet dhe instrumentet për zbatimin e Kurrikulës u desh të krijoheshin nga Njësia për Zhvillim të Kurrikulës në MASHT. Këto dokumente përfshijnë një Kornizë të Kurrikulës, që përshkruan suazat konceptuale të saj; tri dokumente operacionale të Kurrikulës Bërthamë për të gjitha nivelet, duke përcaktuar rezultatet e të nxënit dhe kriteret e vlerësimit për të gjitha fushat e Kurrikulës dhe shkallët e Kurrikulës; një Model të Planprogrameve Lëndore për të ndihmuar mësimdhënësit që të rishikojnë planprogramet ekzistuese; një kornizë vlerësimi për monitorimin e të nxënit dhe për vlerësimin e arritjeve; një dokument të Kurrikulës zgjedhore, që ofron mundësi për zbatimin e kurrikulës në bazë lokale, në nivel shkolle; dhe një program monitorimi e vlerësimi dh një sistem për sigurim të cilësisë për të siguruar vazhdimësi dhe parimësi në planprogramet lëndore që do të hartohen. Pos kësaj, MASHT-i ka autorizuar shkollat dhe mësimdhënësit për të pilotuar modelin e planprogrameve, duke i rishikuar planprogramet ekzistuese dhe duke i harmonizuar ato me qasjen dhe konceptet e Kurrikulës së re. Deri në fund të procesit, të gjitha planprogramet për 215 kurse në shtatë fushat e Kurrikulës do të zhvillohen, pilotohen, rishikohen dhe finalizohen. Duke ditur mungesën aktuale të kapaciteteve në sistemin e arsimit për zbatimin e Kurrikulës së re, Njësia për zhvillim të Kurrikulës në MASHT do të hartojë një strategji për të ftuar studentët e nivelit master të Fakultetit të Edukimit që të bëjnë hulumtime në fushën e zhvillimit të Kurrikulës dhe të mësimdhënies, duke studiuar mënyrat se si mësimdhënësit kanë rishikuar planprogramet dhe si janë pilotuar ndryshimet në klasat e tyre. Studentët e programit master të fushës së udhëheqjes në arsim, do të studiojnë mënyrat se si drejtorët e shkollave zhvillojnë kulturat mësimore në shkollat e tyre dhe si mentorojnë e si i ndihmojnë mësimdhënësit gjatë procesit të ndryshimit të planprogrameve.

Pozicioni i • Përmirësimi i zbatimit të raportit të akreditimit të AAK-së 2010 kontrollit të jashtëm • Përmirësimi i cilësisë së të dhënave për licencim të mësimdhënësve Motivimi i jashtëm • Miratimi i UA-së për PKM-në • Pozicioni i • Pilotimi i zhvillimit të planprogrameve të reja në shkollë kontrollit të • Hartimi i teksteve të reja shkollore dhe i materialeve për jashtëm mësimdhënie dhe nxënie • Pranimi i aktiviteteve të mentorimit të praktikës së Motivimi i Zhvillimi i instrumenteve për implementimin e Kurrikulës brendshëm mësimdhënies në kuadër të orëve për licencim të mësimdhënësve

Pozicioni i kontrollit të • Vendimi i ri për përgatitjen e mësimdhënësve brendshëm

[261] JAVA E SHKENCËS 2013

Motivimi i jashtëm • Krijimi i procesit të mbështetur në kërkesat për trajnimin e mësimdhënësve Pozicioni i • Krijimi i mundësive për studentët e programeve master kontrollit të (kurrikulë dhe mësimdhënie) për t’u angazhuar në njësinë e brendshëm MASHT-it për zhvillimin e Kurrikulës për t’i kryer tezat e tyre të masterit Motivimi i • Krijimi i protokolleve të reja për vlerësim (në nivel lënde dhe brendshëm shkalle) •

Këshilli Shtetëror për Licencim të Mësimdhënësve: MASHT-i kishte nevojë të gjente mënyrën për njohjen e punës së mësimdhënësve mentorë, të cilët mbikëqyrnin mësimdhënien praktike, prandaj me këtë rast i diskutoi format për të përcaktuar orët e zhvillimit profesional që ngrenë nivelin e licencës së mësimdhënësve. Këshilli Shtetëror për Licencim të Mësimdhënësve ka rishikuar mënyrën e përzgjedhjes së programeve trajnuese për zhvillim profesional të mësimdhënësve në shërbim, duke përdorur një model të motivuar nga kërkesa e jo nga oferta. Janë identifikuar standardet e performancës së mësimdhënësve dhe kompetencat minimale të tyre për licencim si dhe janë krijuar lidhje me procesin që zhvillohet mbi bazë të kërkesave. Njësia për vlerësim dhe standarde: Edhe njësia e MASHT-it për vlerësim dhe standarde është dashur të zbatonte vendimin e ministrit të vitit 2008 për zhvillimin e Kurrikulës së re. Në të kaluarën vlerësimi i nxënësve fokusohej në provimin përfundimtar dhe në përgatitjet për provimin e maturës në fund të klasës XII. Me Kurrikulën e re, Njësia për vlerësime do të ristrukturojë kritert për të përfshirë si vlerësimin për të nxënë, ashtu edhe vlerësimin e të nxënit; vlerësimin formues si dhe vlerësimin përmbledhës. Mësimdhënësit do të njihen me kriteret e vlerësimit për tema që zhvillohen gjatë orëve mësimore, përgjatë tërë lëndës si dhe për klasë dhe

Tabela 1.0 Ndryshimet e parapara në nivel të Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë për shkallë. Ata do të mësojnë që në vazhdimësi duhet të mbledhin të dhëna për të vlerësuar të nxënit që do të shfrytëzhen për rishikimin e strategjive të tyre të mësimdhënies sipas niveleve të përshtatshme të njohjes në Taksonominë e Bloom-it. Përgatitja e testeve dhe e provimeve nuk do të mjaftojë më për t’u vlerësuar nivelet e nxënies të identifikuara në Taksonominë e Bloom-it. Njësia e MASHT-it për vlerësim është dashur të hartonte rregullore ndihmëse dhe strategji të përshtatshme për t’i liruar mësimdhënësit dhe drejtorët e shkollave nga formati ekzistues i ‘një provimi përfundimtar’ dhe në vend të kësaj t’u mundësohet atyre të zhvillojnë aktivitete të shumta vlerësimi të nxënies sipas kërkesave të Kurrikulës së re. Njësia për arsimin special: Njësia e MASHT-t për arsimin special i është përgjigjur kërkesës për implementimin e Kurrikulës së re. Bazë e nxënies së mbështetur në rezultatet mësimore dhe në kompetenca është gjithëpërfshirja, andaj nga mësimdhënësit do të pritet të zhvillojnë aktivitete mësimore që do t’i motivonin për

[262] KUMTESAT II nxënie të gjithë nxënësit me aftësi të ndryshme. Prandaj, mësimdhënësit do të përshtatin strategji të ndryshme për t’iu qasur nxënësve me një gamë të gjerë aftësish. Njësia për arsimin special, në koordinim me të nxënit në nivelin parashkollor, ka përcaktuar standardet e nxënies si dhe ka hartuar udhëzuesit për implementim në arsimin parashkollor. Njësia e arsimit profesional: Njësia e MASHT-it për arsimin profesional njëkohësisht ka zhvilluar kurrikulën modulare, që mbështetet në Kornizën e Re të Kurrikulës. Kjo njësi ka mbështetur zhvillimin e Qendrave të Kompetencës, të dizajnuara për të plotësuar nevojat e tregut të punës në Kosovë. Po kështu, do të zhvillohet një program B Ed për mësimdhënësit e arsimit profesional në shërbim, për t’u kualifikuar ata me qëllim të licencimit. Sektori arsimor: Niveli universitar Zyra e rektorit: Në nivel Universiteti veprimet kanë qenë më shumë reaktive sesa proaktive. Në vitin 2010 një ekip i akreditimit ka raportuar për programet B Ed në Fakultetin e Edukimit, ku shumë programe nuk kanë arritur të akreditohen. Duke përfillur shumë rekomandime të autorëve të raportit, Rektori ka sugjeruar mbylljen e 8 programeve lëndore për mësimdhënësit e nivelit të mesëm të ulët dhe të të gjitha programeve për mësimdhënës të nivelit të mesëm të lartë, që ofroheshin nga katër fakultete akademike. Në vend të kësaj strukture, MASHT-i është pajtuar që të krijohet një model i ri konsekutiv 3+2 i programeve për mësimdhënës të nivelit të mesëm. Ky model do të kërkojë që mësimdhënësit e nivelit të mesëm të shkollimit të përfundojnë 3 vite studime në një fushë të mësimdhënies në një nga fakultetet akademike e pastaj të aplikojnë në Fakultetin e Edukimit për të ndjekur një program dyvjeçar master profesional (M Ed). Programi M Ed do të fokusohet në pedagogji, në metodologji, në vlerësim, në teori të të nxënit, në baza të edukimit, në psikologji të edukimit dhe në praktikë të mësimdhënies. Fakulteti i Edukimit do të krijojë këtë program M Ed dyvjeçar deri në vitin 2014. Si rezultat i zhvillimit të kompetencave për mësimdhënësit fillestarë nga MASHT-i, Fakulteti i Edukimit do të rishikojë të gjitha programet B Ed dhe të do të bëjë përshtatjet e nevojshme për të siguruar se do të mbulohen të gjitha kompetencat e përcaktuara në profilin e kompetencave të mësimdhënësve. Nëpërmjet një vendimi të nënshkruar në korrik 2012, Ministri formalisht ka autorizuar Rektorin për implementimin e këtyre ndryshimeve. Pjesa më e madhe e rekomandimeve të këtij vendimi përfshin ndryshimet që duhet të bëhen në nivel të Universitetit ose të fakulteteve. Vendimi është përqendruar në ngritjen e cilësisë së performancës së mësimdhënësve të rinj që nisin profesionin e mësimdhënësit. Universiteti është autorizuar që të gjitha programet për përgatitje të mësimdhënësve të zhvillohen në Fakultetin e Edukimit. Kjo do të bashkonte në një vend të gjithë ata që kuptojnë konceptet e Kurrikulës së re dhe që kanë kapacitete për të ndihmuar zbatimin e saj. Zyra e dekanit: Fakulteti i Edukimit do të rishikojë programet MA si përgatitje për akreditimin që do të ndodhë në vitin 2013. Një problem që ekzistonte lidhur me këto programe ishte se, derisa Fakulteti kishte mundësi të ofronte 60 kredi ECTS përmes kurseve, ata nuk kishin kapacitete të mjaftueshme për mentorimin e studentëve gjatë kandidaturës së tyre, që përfshin hulumtimin dhe përgatitjen e tezës, e që mbulon 30 kredi ECTS. Mbi 350 studentë ishin të gatshëm të hynin në fazën e kandidaturës,

[263] JAVA E SHKENCËS 2013 mirëpo fakulteti kishte më pak se 10 mentorë, profesorë për t’i mbikëqyrur ata. Fakulteti ka emëruar bashkëmentorë, profesorë të rinj, pa PhD’s, të cilët do të bëjnë mbikëqyrjen e këtyre 350 studentëve për përfundim të suksesshëm të tezës së masterit. Fakulteti gjithashtu është autorizuar që deri në vitin 2014 të krijojë një program pa shkëputje nga puna për përgatitjen e mësimdhënësve të arsimit profesional, për të siguruar se mësimdhënësit e arsimit profesional kanë kapacitete për implementimin e kurrikulës modulare të AAP-së. MASHT-i konsideron se programi ekzistues pa shkëputje nga puna do të plotësonte qëllimin e paraparë duke ofruar mundësi për mësimdhënësit me diplomë 2-vjeçare nga shkolla e lartë pedagogjike që ta avancojnë kualifikimin e tyre në shkallë B Ed 4-vjeçare. Ky program mund të mbyllet tani, që do të rezultonte me lirimin e një numri të profesorëve, të cilët do të ktheheshin në Fakultetin e Edukimit për të ndihmuar në përgatitjen e zbatimit të raportit të akreditimit të vitit 2010. MASHT-i ka kërkuar nga Fakulteti i Edukimit që të rishikojë programin e mësimdhënies praktike. Studentët mësimdhënës kërkohet t’i përfundojnë me sukses 22 javë praktikë të mësimdhënies gjatë 4 viteve të programit B Ed. Aktualisht numri i studentëve të regjistruar në këto programe është shumë i madh, prandaj shumica e tyre nuk kanë ndjekur më shumë se 16 javë praktikë të mësimdhënies, madje në të shumtën e rasteve praktika është organizuar në grupe prej 10 studentëve kolegë, të cilët nuk kishin vend ku të uleshin, prandaj qëndronin në këmbë në fund të klasës dhe vëzhgonin mësimdhënësin. Shumë rrallë kishte raste kur një mësimdhënës mentor caktohej për një student. Një program më efektiv i mësimdhënies praktike do të ndërtonte kapacitetet e mësimdhënësve për të implementuar Kurrikulën në të ardhmen.

Pozicioni i  Krijimi i programeve të reja BA akademike që ofrojnë dy kontrollit specializime si rrugë drejt një programi konsekutiv 3+2 për tëjashtëm përgatitjen e mësimdhënësve të nivelit të mesëm

Motivimi i jashtëm Pozicioni i  Rishikimi i programeve B Ed para shërbimit për arritjen e kontrollit të standardeve të PKM-së jashtëm  Krijimi i programeve të reja M Ed për mësimdhënësit e nivelit të mesëm Motivimi i  Rishikimi i programeve MA (Udhëheqja në arsim dhe brendshëm Kurrikula e mësimdhënia) si përgatitje për akreditim  Krijimi i programit të ri B Ed në shërbim për mësimdhënësit e arsimit profesional

Pozicioni i  Vendimi i Ministrit për përgatitjen e mësimdhënësve kontrollit të  Konsolidimi i të gjitha programeve për përgatitje të brendshëm mësimdhënësve në Fakultetin e Edukimit  Mbyllja e programit pa shkëputje nga puna (për Motivimi i mësimdhënësit me shkollë të lartë pedagogjike)

[264]

KUMTESAT II jashtëm Pozicioni i  Ridizajnimi i programit 22 javësh për mësimdhënie kontrollit të praktike brendshëm  Rishikimi i programit për trajnimin e mësimdhënësve mentorë për të ndihmuar programin 22 javësh të Motivimi i mësimdhënies praktike brendshëm

Tabela 2.0 Ndryshimet e parapara për Universitetin e Prishtinës Sektori arsimor: niveli komunal Zyra e drejtorit: Në nivel të drejtorive komunale të arsimit (DKA), zyrtarët kanë reaguar ndaj Kurrikulës së Re duke ndryshuar shumë rregullore që udhëheqin punën e drejtorëve të shkollave dhe mësimdhënësve. Një prej ndryshimeve të para ishte hartimi i rregulloreve që mësimdhënësve dhe drejtorëve të shkollave u mundësojnë vlerësimin e nxënies së nxënësve duke përdorur procese të vlerësimit formues dhe përmbledhës. Drejtorët e shkollave do të inkurajojnë mësimdhënësit që të krijojnë mënyra të reja për të vlerësuar nxënien e nxënësve nga dita në ditë, në mënyrë të vazhdueshme dhe të saktë. Zyrtarët e DKA-ve do të përkrahin mësimdhënësit në hartimin e përshkrimeve të thella dhe të pasura mbi sjelljet e nxënësve, që mund të përdoren për vlerësimin e të nxënit emocional dhe psikomotorik të nxënësve, duke marrë pjesë në debate ose në prezantime në klasë. Një ndryshim tjetër për DKA-të ishte autorizimi i drejtorëve të shkollave për hartimin e planeve zhvillimore vjetore të shkollës, që do të mundësonin planifikimin e aktiviteteve për ngritje të stafit gjatë tërë vitit. Zyrtarët komunalë duhet të ndihmojnë drejtorët e shkollave për të qenë ‘udhëheqës arsimorë.’ Përveç roleve më lehtë të kuptueshme dhe më tradicionale të ‘administrimit’ dhe ‘menaxhimit’, drejtorët e shkollave do të mësojnë edhe artin e të udhëhequrit. DKA-të do të hartojnë rregullore që përmbajnë artin e udhëheqjes dhe tek drejtorët e shkollave insistojnë që t’i praktikojnë ato. Udhëheqja arsimore më së miri mund të përshkruhet si udhëheqje, duke punuar dhe duke motivuar mësimdhënësit përmes mirëbesimit, përkujdesjes dhe moralit. Drejtorët e shkollave duhet të ndryshojnë rolin e tyre, nga ai tradicional i monitorimit dhe vlerësimit, në mentorim dhe përkrahje. Për të implementuar Kurrikulën përmes DKA-ve, drejtorët e shkollave do të ndërtojnë në shkollat e tyre kulturë të të mësuarit, ku mësimdhënësit eksperimentojnë mënyrat më të mira për të angazhuar nxënësit në aktivitete mësimore. Drejtorët sigurojnë se mësimdhënësit vlerësohen pozitivisht për përpjekjet e tyre edhe në rastet kur eksperimenti nuk funksionon e jo vetëm në rastet kur ai rezulton i suksesshëm.

 Krijimi i rregulloreve të reja për vlerësimin formues (sipas lëndëve) dhe vlerësimin përmbledhës (sipas shkallëve) Pozicioni i  Krijimi i rregulloreve për drejtorët e shkollave për hartimin kontrollit të e një plani zhvillimor të shkollës në baza vjetore jashtëm

Motivimi i

[265] JAVA E SHKENCËS 2013 brendshëm Pozicioni i  Krijimi i roleve të reja për drejtorë të shkollave si mentorim kontrollit të dhe trajnim brendshëm  Krijimi i rregulloreve te reja për drejtorët e shkollave për zhvillimin e stafit me bazë në shkollë Motivimi i brendshëm

Tabela 3.0 Ndryshimet e parapara në nivel komunal Është e kuptueshme që nuk është praktike të implementohet një kurrikulë shtetërore përmes punëtorive të panumërta të organizuara në tërë vendin. Në vend të kësaj, zyrtarët e DKA-ve do të hartojnë rregullore që autorizojnë hartimin e planeve vjetore për zhvillim të stafit me bazë në shkollë. Drejtorët e shkollave do të bëheshin udhëheqës, kurse mësimdhënësit do të bëheshin ekspertë për të ndihmuar zbatimin e aspekteve të caktuara të Kurrikulës së re. Shkolla do të bëhet organizatë profesionale, ku eksperimentimet e mësimdhënësve do të njihen nga kolegët dhe në këtë mënyrë mësimdhënësit do të shpërblehen. Mësimdhënësit mund të bashkohen në grupe për të këmbyer idetë e tyre lidhur me aktivitetet mësimore dhe për të ndihmuar njëri-tjetrin duke mbledhur materiale si dhe duke u angazhuar në bashkëmentorim e në bashkëmësimdhënie. Sektori arsimor: Nivel shkolle Zyra e drejtorit të shkollës: Shkolla funksionon drejtpërsëdrejti për të ndihmuar mësimdhënësit dhe nxënësit. Pjesa më e madhe e komunikimit me prindër dhe me komunitetin lokal zhvillohet në këtë nivel. Si përgjigje ndaj iniciativës së DKA-ve, drejtorët e shkollave do të orientojnë trajnimet për zhvillim profesional në bazë shkolle sipas nevojave individuale, grupore të mësimdhënësve dhe të nevojave të përgjithshme të stafit shkollor. Përmes qasjes së nxitur nga kërkesa, komuniteti shkollor do të vendosë se për çfarë përkrahje ka nevojë dhe drejtori i shkollës do të identifikojë mësimdhënës brenda stafit të cilët mund ta ofrojnë atë përkrahje ose do të kërkojë mbështetje nga DKA-ja.

Pozicioni i  Rishikimi i mënyrës së përzgjedhjes së trajnimeve kontrollit të për zhvillim profesional drejt një modeli të jashtëm mbështetur në kërkesa  Zhvillimi i rregulloreve për autorizimin e takimeve Motivimi i për kalimin e nxënësve nga një klasë në tjetrën, me brendshëm ç’rast mësimdhënësit diskutojnë për fëmijën ‘në tërësi’  Krijimi i hapësirave për vendosjen e materialeve mësimore për secilin mësimdhënës  Zhvillimi i strategjive për ofrimin e hapësirave për mësimdhënësit që punojnë në ndërresa të ndryshme  Zhvillimi i një strategjie për organizimin e punës

[266] KUMTESAT II

me ndërresa, d.m.th. ndërresa e parë = 0,3,4,7,8, ndërresa e dytë = 1,2,5,6,9

Pozicioni i  Rishikimi i procedurave të vlerësimit formues në kontrollit të nivel lënde brendshëm  Zhvillimi i roleve të reja të drejtorëve të shkollave për mentorim dhe trajnim duke përfshirë pritje për Motivimi i motivim të brendshëm, inkurajim të vetëvlerësimit, brendshëm ndërveprim të bazuar në autoritet, bashkëndjesi etj.  Zhvillimi i trajnimeve të drejtorëve të shkollave për krijimin e klimës përkrahëse dhe të kulturës mësimore në shkollë  Zhvillimi i pritjeve që inkurajojnë mësimdhënësit për të eksperimentuar me aktivitete të reja  Krijimi i mundësive për studentët master (të programit udhëheqje në arsim) të cilët janë në procesin e përgatitjes së tezave të tyre

Tabela 4.0 Ndryshimet e parapara në nivel shkolle Një parim themelor për zhvillim të stafit është krijimi i kushteve të nxënies për secilin nxënës, që do të thotë, të merren parasysh të gjithë fëmijët. Ky parim është i rëndësishëm veçanërisht për vlerësimin përmbledhës të nxënies. Drejtori i shkollës do të sajojë protokolle për kalimin e nxënësit nga një klasë në tjetrën, nga një shkallë në tjetrën. Në këtë protokoll do të parashihen edhe takime promovuese, në të cilat do të përfshihen të gjithë mësimdhënësit dhe një psikolog arsimor, me ç’rast do të merreshin parasysh të dhënat që mësimdhënësit kanë mbledhur në kuadër të vlerësimit formues, informatat për gjendjen familjare, dhe aftësitë personale të secilit nxënës. Drejtori i shkollës do të shqyrtojë nxënësit sipas klasave. Pasi të jetë regjistruar kalimi i secilit nxënës të një klase, drejtori i shkollës do të marrë në shqyrtim secilin nxënës të klasës tjetër derisa të jenë shqyrtuar të gjithë nxënësit e shkollës. Mësimdhënia e bazuar në kompetenca dhe qasja me nxënësin në qendër kërkojnë që mësimdhënësit të zhvillojnë aktivitete mësimore për të cilat duhet të përdoren materiale të ndryshme mësimore. Për këtë arsye, drejtorët e shkollave duhet të sigurojnë hapësirë të mjaftueshme për mësimdhënësit që t’i vendosin materialet e tyre të mësimdhënies. Fakti që në Kosovë shumë shkolla punojnë me ndërresa, e bën edhe më të vështirë gjetjen e hapësirave të nevojshme për vendosje dhe përdorim të materialeve mësimore në kabinete dhe në laboratorë të shkollës. Drejtorët e shkollave

[267] JAVA E SHKENCËS 2013 do të zhvillojnë strategji që marrin parasysh kohën e shfrytëzimit të hapësirave shkollore nga grupe dhe klasa të ndryshme. Një propozim është që orari mësimor të organizohet në atë formë që klasat 0, III, IV, VII dhe VIII të punojnë në ndërresën e parë, kurse klasat I, II, V, VI dhe IX në ndërresën e dytë. Ky orar drejtorit të shkollës i mundëson të organizojë përdorimin e laboratorëve për klasat e nivelit të mesëm të ulët në dy ndërresa si dhe në mënyrë më efikase të organizojë hapësirën që ka shkolla. Korniza e Re e Kurrikulës së Kosovës, me qasjen e saj të re, të bazuar në kompetenca dhe në rezultate të nxënies, nga mësimdhënësit kërkon që ata të ndryshojnë mënyrën e përdorimit të vlerësimit formues me nxënësit. Mësimdhënësit do të rishikojnë praktikën e tyre duke përdorur strategji të rregullta dhe të shpeshta të vlerësimit formues për t’u siguruar që nxënësit kanë arritur kompetencat kryesore. Testet ose provimet përfundimtare masin vetëm nivelet e ulëta të sferës konjitive të Taksonomisë së Bloom-it, pra të njohurit dhe të kuptuarit. Kurrikula e re është e bazuar në kompetenca, që përfshin njohuritë, shkathtësitë, qëndrimet dhe vlerat. Përveç testeve dhe provimeve përfundimtare që masin vetëm njohuritë dhe të kuptuarit e nxënësve, mësimdhënësit do të përdorin edhe metoda të tjera të vlerësimit që mundësojnë matjen e shkathtësive, të qëndrimeve dhe vlerave të nxënësve. Ky ndryshim i praktikës së mësimdhënësve është i domosdoshëm duke pasur parasysh parimet Kurrikulës. Nëse mësimdhënësit dështojnë në ndryshimin e praktikave të vlerësimit, Kurrikula e re nuk do të arrijë të zbatohet. Drejtorët e shkollave do të zhvendosin rolin e tyre nga ai tradicional i monitorimit dhe i vlerësimit në atë të mentorimit dhe të përkrahjes, për të ndihmuar mësimdhënësit që të aplikojnë konceptet e Kurrikulës së re. Duke ndryshuar qasjen në mentorim dhe në përkrahje, drejtorët e shkollave do të jenë më të suksesshëm në bashkëpunim të ngushtë, në përkrahje dhe në marrëdhënie me mësimdhënësit. Ata, në baza ditore, do të fokusohen në motivimin e brendshëm, për shembull, dëshira për ndryshime rrjedh nga fakti se ato do të ndihmojnë të nxënit e nxënësve. Drejtorët e shkollave do të ndryshojnë stilin e udhëheqjes; nga kontrolli dhe bindja, në ofrimin e mundësive mësimdhënësve për të ndryshuar në mënyrë që nxënësit të mund të mësojnë më mirë. Mësimdhënësit që përjetojnë vetëvlerësim gjatë procesit të ndryshimit, do të kenë potencial të arrijnë zhvillim profesional të qëndrueshëm dhe do të bëhen nxënës tërëjetësorë, kurse ata që do të shtrëngohen t’i bëjnë ato ndryshime, nuk do të arrijnë këtë. Drejtorët e shkollave do të mësojnë të lidhen me mësimdhënësit në mënyrë më empatike, në nivel më human e më pak në formën tradicionale të hierarkisë. Si rezultat i kësaj, më shumë ka mundësi që mësimdhënësit të mbështesin udhëheqjen e një drejtori empatik të shkollës si respekt për vlerat dhe substancën e karakterit të tij/saj. Drejtori i shkollës luan rol kyç në përcaktimin e llojit të kulturës që zhvillohet në shkollë. Ndërtimi i marrëdhënieve me mësimdhënës përmes përkujdesjes dhe bashkëpunimit, në vend të kontrollit dhe bindjes, krijon kulturë shkollore, që përkrah të nxënit, dhe ofron ambient të sigurt për mësimdhënësit që të provojnë eksperimente me Kurrikulën e re. Drejtorët e shkollave mund të shfrytëzojnë Kurrikulën e re dhe të ftojnë studentët e nivelit master të programit Udhëheqja në Arsim që të vijnë në shkollë dhe të vëzhgojnë ndërveprimet mes drejtorit të shkollës, mësimdhënësve dhe nxënësve teksa

[268]

KUMTESAT II eksperimentojnë me implementimin e Kurrikulës së re. Duke qenë vëzhgues të jashtëm, studentët e nivelit master mund të ofrojnë përshkrime dhe komente shumë të vlefshme, të cilat stafi mund t’i marrë parasysh. Niveli arsimor: nivel klase Mësimdhënësit janë ndërtues të Kurrikulës. Të gjithë personat e tjerë në fushën e arsimit janë arkitektë ose furnizues. Njësia për zhvillim të Kurrikulës në MASHT përbëhet nga arkitektët që kanë dizajnuar Kurrikulën dhe kanë identifikuar supozimet dhe konceptet e këtij dizajni. Të tjerë në MASHT kanë ofruar udhëzime operacioale, tekste shkollore dhe materiale për mësimdhënie dhe nxënie. Drejtoritë komunale të arsimit (DKA-të) dhe drejtorët e shkollave kanë ofruar udhëzime, mentorim dhe përkrahje për mësimdhënësit

Pozicioni i  Ristrukturimi i vlerësimit në harmoni me rezultatet e të kontrollit të nxënit për lëndë dhe shkallë të Kurrikulës jashtëm

Motivimi i brendshëm Pozicioni i  Zhvillimi i mundësive për mësimdhënës që të kontrollit të eksperimentojnë me aktivitete të ndryshme mësimore në brendshëm klasat e tyre  Krijimi i pritjeve për mësimdhënësit që të këmbejnë përvojat Motivimi i me njëri-tjetrin brendshëm  Krijimi i pritjeve që mësimdhënësit të kërkojnë përkrahje nga drejtorët e shkollave për zhvillimin e aktiviteteve të ndryshme të të nxënit  Krijimi i pritjes që mësimdhënësit të mbledhin materiale të reja të mësimdhënies dhe të nxënies për realizimin e aktiviteteve mësimore  Krijimi i pritjeve për mësimdhënësit që të angazhohen në ngritjen profesionale dhe të veprojnë si pjesë e kolektivit  Zhvillimi i trajnimeve për mësimdhënës në lidhje me metodologjitë me nxënësin në qendër, konstruktivizmin, strategjitë e ndryshme të të nxënit, që mundësojnë arritjen e rezultateve dhe objektivave të nxënies përmes aktiviteteve mësimore

Tabela 5.0 Ndryshimet e parapara për mësimdhënësit në nivel klase

Mësimdhënësi është ai i cili, duke zbatuar vlerësimin formues, do të përcaktojë jo vetëm sa mësojnë nxënësit, por gjithashtu edhe si funksionon aktiviteti i të nxënit. Pos kësaj, mësimdhënësit do të mësojnë si të vlerësojnë të nxënit përmbledhës të nxënësve në fund të vitit ose në fund të shkallës së Kurrikulës, për të përcaktuar nëse nxënësi është i gatshëm të kalojë në nivelin tjetër të shkollimit.

[269] JAVA E SHKENCËS 2013

Mësimdhënësit këmbejnë idetë e tyre për aktivitete të mundshme të të nxënit me kolegët e tyre. Duke bërë këtë, ata do të veprojnë profesionalisht dhe do të kontribuojnë në ndërtimin e një kulture të sigurisë dhe të mirëbesimit në shkollë. Në Kosovë mësimdhënësit më me pozitivitet do të ndërvepronin me drejtorët e tyre, kur ata janë në rolin e mentoruesve dhe të përkrahësve sesa kur sillen si monitorues dhe vlerësues. Në një ambient të tillë shkollor mësimdhënësit do të ndihen më të sigurt për të ndarë si dështimet ashtu edhe sukseset, në ç’mënyrë e kuptojnë se, duke qenë profesionalë, ata mësojnë nga gabimet e veta. Mësimdhënësit në vazhdimësi do të kërkojnë materiale të reja, që mund të ndihmojnë realizimin e aktiviteteve mësimore dhe do të përfundojnë duke grumbulluar pako të shumta me materiale për secilën klasë. Ata do të mësojnë të ndajnë materialet me kolegët e tyre dhe të marrin me radhë përgjegjësitë e udhëheqjes së aktiviteteve për ngritje të stafit të përcaktuara nga drejtori i shkollës. Në fund, mësimdhënësit do të përfitojnë njohuri dhe përvojë rreth koncepteve që kanë të bëjnë me të mësuarit me nxënësin në qendër dhe të bazuar në rezultate të të nxënit. Nga eksperimentet e tyre mësimdhënësit do të kuptojnë thellë konstruktivizmin dhe konceptet relevante që kanë të bëjnë me vlefshmërinë e realiteteve të shumëfishta. Strategjitë e mësimit të diferencuar nuk do të jenë më vetëm një ide abstrakte, por do të jenë diçka që mësimdhënësit e praktikojnë çdo ditë, teksa marrin në konsideratë nevojat individuale të nxënësve në klasat e tyre. Mësimdhënësit do të fillojnë të kalojnë kontrollin e të nxënit tek nxënësit, dhe do të lehtësojnë realizimin e aktiviteteve të dizajnuara për arritjen e rezultateve mësimore dhe kompetencave të caktuara. Mësimdhënësit do të arrijnë të zbatojnë planprogramin deri në fund të vitit shkollor, duke e udhëhequr me sukses të nxënit e nxënësve përmes aktiviteteve të planifikuara.

Analizë Në këtë studim, kemi marrë parasysh ndikimin e Kornizës së Re të Kurrikulës për zbatimin e sa përgjatë sektorit të arsimit. Në secilin rast, veprimet e ndryshimit janë kategorizuar sipas Pozicionit të Kontrollit dhe llojit të Motivimit. Për shembull, ndryshimet strukturore janë vendosur në një kategori, që karakterizohet nga kontrolli i jashtëm (kontroll i pozicionuar jashtë), kurse ndryshimet në praktikë të mësimdhënies janë vendosur në një kategori që karakterizohet nga motivimi i brendshëm. Në diagramin e paraqitur më poshtë, numri i ndryshimeve ishte pothuajse i barabartë, kur bëhet fjalë për pozicionin e kontrollit nga brenda dhe nga jashtë (20/22), kurse ky numër i ndryshimeve dallon shumë për sa i përket motivimit të brendshëm dhe të jashtëm (7/35). Kjo gjetje sugjeron se MASHT-i duhet të përqendrohet në motivimin e anëtarëve të sektorit të arsimit, duke përdorur mënyra të motivimit të brendshëm. Pra, mund të fokusohet në atë se ‘PSE’ ndryshimet janë të nevojshme dhe të inkurajojë ata që të krijojnë një ndjenjë të domosdosë për ndryshime, duke u përqendruar në parime themelore, si: përmirësimi i të nxënit të nxënësve, respektimi i standardeve të Bolonjës, krijimi i mundësive për nxënësit që të jenë në gjendje të studiojnë në Evropë dhe në botë dhe ofrimi i përvojave mësimore që pajisin nxënësit me një nivel të lartë të shkathtësive, të njohurive dhe të qëndrimeve që kërkohen, në mënyrë që Kosova të

[270]

KUMTESAT II zërë vendin e vet midis vendeve të tjera të botës. MASHT-i mund të nxisë drejtorët e shkollave që të identifikojnë ‘adoptuesit e hershëm’ brenda trupit mësimor për të krijuar një koalicion të agjentëve të ndryshimit, të cilët pastaj do të mund të mentoronin dhe të ndihmonin kolegët e tyre. Drejtorët e shkollave mund ta zhvillojnë një vizion për të ardhmen e parapëlqyer të shkollës dhe para mësimdhënësve dhe anëtarëve të komunitetit të shpërfaqin një strategji për arritjen e atij vizioni. Ata mund të autorizojnë mësimdhënësit për mentorimin dhe përkrahjen e kolegëve të tjerë lidhur me zbatimin e ndryshimeve. Po kështu, mund të krijojnë strategji për të arritur ‘rezultate të shpejta’, në mënyrë që komuniteti dhe mësimdhënësit të shohin përfitimet nga ndryshimi. Përmes këtyre veprimeve, edukatorët do të lëvizin, nga kontrolli centralist, drejt një lloj vetëvendosje në nivel shkolle. Duke u bazuar në mentorim dhe në trajnim mes kolegëve, mësimdhënësit dhe drejtorët e shkollave do të theksojnë rëndësinë e ngritjes së stafit në një kulturë të sigurt dhe të besueshme, të ndërtuar mbi vlera të bashkëpunimit dhe të pranueshmërisë së ndryshimeve. Në fund, për të implementuar me sukses Kurrikulën, mësimdhënësit dhe drejtorët e shkollave do të gjejnë vetë zgjidhjet që kanë të bëjnë me procesin e ndryshimit, duke zvogëluar nevojën për të ashtuquajtur ‘ekspertë të jashtëm’, të cilët, zaten, do të vizitonin shkolla dhe do të ofronin trajnime në formë të punëtorive. Tabela 6.0 Numri i ndryshimeve të parapara sipas llojit të motivimit dhe pozicionit të kontrollit

LLOJI I MOTIVIMIT I JASHTËM I BRENDSHËM PARADIGMA138 Paradigma funksionale POZICIONI I STRUKTURORE KONTROLLI MASHT-i T TË MASHT-i Universiteti 2 JASHTËM Universiteti DKA-ja 0 DKA-ja Shkolla Shkolla Mësimdhënësi Mësimdhënësi PARADIGMA E PARADIGMA E SHKËMBIMIT NDËRVEPRIMIT POZICIONI SIMBOLIK I MASHT-i 2 KONTROLLI Universiteti MASHT-i 2 T TË DKA-ja Universiteti BRENDSHËM Shkolla DKA-ja Mësimdhënësi Shkolla Mësimdhënësi 7 35 4 2

138 Paradigmë - Model

[271] JAVA E SHKENCËS 2013

Diskutim Pjesa më e madhe e ndryshimeve që do të bëhen në sektorin e arsimit në Kosovë, për të zbatuar Kornizën e Re të Kurrikulës, do të kenë për bazë motivimin e brendshëm. Kjo do të thotë se edukatorët do të jenë të motivuar t’i bëjnë ato ndryshime, sepse u besojnë atyre dhe se mbështesin vizionin përfundimtar. Ky vizion do të përfshijë një sistem arsimor që përkrah nxënien e të gjithë nxënësve, pavarësisht racës, përkatësisë etnike, gjinisë, aftësive, apo statusit socio-ekonomik. Do të përfshijë një sistem arsimor, që njihet nga të gjitha vendet e botës, duke mundësuar që të diplomuarit të studiojnë edhe jashtë vendit. Dhe, në fund, ky vizion do të përfshijë një sistem arsimor, ku të diplomuarit do të marrin njohuritë, shkathtësitë dhe qëndrimet e nevojshme që Kosova të zërë vendin e saj midis shteteve të zhvilluara të botës. Mësimdhënësit janë zbatuesit e Kurrikulës së re, kurse të gjithë të tjerët në sektorin e arsimit janë vetëm ndihmues. Mësimdhënësit do të zbatojnë ndryshimet, nëse ata përjetojnë vetëvlerën, ndjejnën e efikasitetit, kompetencë dhe siguri në marrëdhëniet e tyre me drejtorin e shkollës dhe me kolegët e tyre. Këto përvoja do të arrihen, nëse drejtorët e shkollave nga mësimdhënësit do të shihen si konsistentë dhe parimorë: të veprojnë si mentorë dhe përkrahës; të përkujdesen për mësimdhënësit dhe për nxënësit; vazhdimisht të demonstrojnë shkathtësi të udhëheqjes arsimore dhe të veprojnë për përmirësimin e të nxënit të nxënësve. Drejtorët e shkollave, të cilët do të udhëhiqen nga këto parime në mënyrë të vazhdueshme përmes aktiviteteve të strukturuara zyrtare dhe personale, do të ndikojnë më së shumti te mësimdhënësit. Këta mësimdhënës pastaj do të ndryshojnë praktikën e tyre, sepse do të jenë të motivuar nga substanca e karakterit, e demonstruar nga udhëheqësit e tyre arsimorë. Kurrikula e re do të zbatohet me sukses, nëse mësimdhënësit do të jenë të motivuar nga brenda. Referencat Korniza e Kurrikulës e Arsimit Parauniversitar në Republikën e Kosovës, MASHT, gusht 2011 Kurrikula Bërthamë e Kosovës (niveli parafillor dhe fillor), MASHT, tetor 2012 Kurrikula Bërthamë e Kosovës (niveli i mesëm i ulët), MASHT, tetor 2012 Kurrikula Bërthamë e Kosovës (niveli i mesëm i lartë), MASHT, tetor 2012 Vendimi mbi përgatitjen e mësimdhënësve, MASHT, 16 korrik 2012 Manuali i Kurrikulës Zgjedhore, MASHT, tetor 2012 Modeli i planprogrameve, MASHT, tetor 2012 Manuali për mentorim, MASHT, tetor 2012 Udhëzuesi për mësimdhënës për implementimin e Kurrikulës (5 versionet), MASHT, tetor 2012 Udhëzuesi për drejtorë të shkollave për implementimin e Kurrikulës (3 versionet), MASHT, tetor 2012 Manuali për monitorim e vlerësim dhe për sigurim të cilësisë, MASHT, tetor 2012 Katalogu i programeve trajnuese për mësimdhënës, MASHT, qershor 2011

[272] KUMTESAT II

Prof.mr.sc.Behxhet Gaxhiqi: DEKONCENTRIMI I FËMIJËVE NË MËSIM,PASOJ E JETËS SË PËRDITSHME,INKUADRIMI I TYRE NË PUNË

Abstrakti Duke ju qasur natyrës së studimit për njohjen dhe konstatimin e shumë faktorëve të cilët po ndikojnë sot në shoqërinë kosovare, në mesin e tyre janë edhe nismëtaret e shkollës fillore, të cilët çdo ditë e më tepër, janë pre e formave të integrimit të tyre në kryerjen e punëve të ndryshme edhe të atyre më të rënda, ku çdo ditë e me tepër kemi dekoncentrim të fëmijëve në mësim. Andaj sot shumë nga mësimdhënësit e pranojnë se të gjithë nxënësit kanë dallime të ndryshme në marrjen e informatave, në të shprehurit e tyre, në interpretimin e tyre, por edhe në mundësitë dhe veçorit e personalitetit të tyre, në të nxënë dhe mësim, ngase një numër i tyre po ashtu kane problem në koncentrimin e tyre në mësim. Në punën ton në vazhdimësi të njohjes së materies kërkimore-shkencore do të kërkojmë nevojën e zgjedhjes së materialeve të ndryshme, ku këto lloj materialesh i përgjigjen më së miri nxënësve dhe personalitetit të tyre në mësim, që këta fëmijë të mos humbin asgjë nga shkolla dhe shoqëria e tyre. Andaj, në bazë të këtij punimi do të mundohem që t’i gjej rrugët-modelet me të cilat mundë të plotësohen nevojat, por edhe kërkesat e nxënësve në mësim. Nga ky konstatim është dashur të kërkohen variante e modalitete të tjera të diferencimit të të nxënit dhe mësimit, të cilat do të jen në gjendje të ruajnë përparësitë thelbësore dhe njëherazi t’i parandalojnë mangësitë dhe dëmet të shkaktuar nga mosinteresimi i fëmijëve, por edhe i prindërve të tyre, ku nganjëherë prindërit janë të vetëdijshëm se fëmijët e tyre, braktisin shkollimin, humbin interesimin për mësim, shfaqen shenja të depresionit tek fëmijët, po ashtu gjatë orës mësimore manifestohen pasoja të tjera siç është dekoncentrimi në mësim, mosinteresimi për orën mësimore etj. Në fokus të këtij punimi do t’i paraqesim aspektet kryesore të dekoncentrimit të fëmijëve në mësim, po ashtu edhe njohjen e shkaqeve dhe pasojave të tyre në punë.

Recensentë Prof.Dr.Naser Zabeli&Prof.Dr.Demë Hoti Fakulteti Filozofik Universiteti “Hasan Prishtina”-Prishtinë

[273] JAVA E SHKENCËS 2013

Hyrje

Në çdo shoqëri demokratike, me vlera të larta të nivelit të edukimit dhe të arsimimit, rol dhe prioritet i veçanet u është kushtuar, dhe po i kushtohet, nivelit të edukimit dhe arsimimit. Fëmijët janë nismëtar të shkollës, janë krijesa në formim dhe për këtë duhet t’i kushtohet një përkujdesje dhe mbështetje e veçante si në edukim, shkollim, dhe në mirëqenie të tyre. Siç dihet, nga lindja e tyre, secili fëmijë ka predispozita të ndryshme që e bënë të dallohet nga të tjerët, ku secili nga fëmijët ka predispozita të ndryshme të nivelit të ndryshëm të aftësive dhe të njohurive të tyre.

Andaj nevojat imanente të shoqërisë kërkojnë që shkolla t’ua mundësojë nismëtarëve të shkollës fillore që nga krijesa në formim të tyre të bëhen të zot dhe të aftë për jetë dhe për punë të pavarur për çdo sfidë që i pret në shoqëri.

Me rastin e përcaktimit të këtij hulumtimi, i cili është me një rëndësi të veçantë, është shumë me rëndësi te cekim se deri më tani në këtë drejtim nuk është ndërmarr asgjë konkrete, ngase siç dihet kanë ndikuar një numër i madh i faktorëve të ndryshëm. Me punën ton do të mundohemi që t’i specifikojmë faktorët, por edhe format dhe mundësitë për zbatimin dhe aplikimin e një forme të këtillë të mësimit në shkollat tona, fëmijët të mos e braktisin procesin mësimore vetëm për faktin qe ata të jen të angazhuar në kryerjen e punëve të rënda dhe të ndryshme. Në vazhdimësi do t’i njohim ata faktorë të cilët janë efektiv dhe kanë ndikuar në këtë fushë të mësimit, në mënyrë që t’i njohim dhe praktikojmë në esencë në këtë fushë të mësimit. Sot shumë nga ana e nxënësve në shkolla përdorin një varg formash dhe teknikash të ndryshme në mësim dhe për këtë arsye nismëtareve të shkollës duhet të ju ofrojmë një varg mundësish për t’i shprehur dhe interpretuar aftësitë e tyre në shkollë,qe ata te jene te motivuar në mos braktisjen e shkollimit. Çdoherë interesim imi në këtë drejtim ka ekzistuar dhe vazhdon të ekzistoj ngase natyra e ime është e orientuar në këtë drejtim, me qëllim të ofrimit të një përkujdesje dhe dhënies së këshillave të gjithë këtyre nismëtarëve të shkollës në përgjithësi, për mos braktisjen e shkollimit dhe mos angazhimin e tyre ne fëmijëri në kryerjen e punëve të rënda që sjellin pasoja dhe përmasa shqetësues për moshën e tyre. .

1. Stresi dekoncentrimi i fëmijëve gjatë qëndrimit në kryerjen e punëve të ndryshme Fëmijët në kryerjen e punëve të ndryshme i nënshtrohen streseve të shumanshme dhe nganjëherë edhe të pa kontrolluara për moshën dhe nivelin tyre. Së pari ata vazhdimisht janë nën stresin ku ta sigurojnë mallin, a do t’u shitet malli, a do të arrijnë të përfitojnë nga ky mall të cilin planifikojnë për të shitur.

[274]

KUMTESAT II

Fëmijët që shkojnë në shkollë, a do të arrijnë që ta koordinojnë orarin e shkollës më atë të punës?. Stresi vërehet sidomos tek fëmijët që punojnë për pronar të huaj ngase këta fëmijë mund të jenë të përjashtuar nga puna, nëse bëjnë gabim në llogaritje, nëse nuk janë të mirë në shitjen e mallit apo edhe nëse nuk janë mjaft të nënshtrueshëm.

2. Dekoncentrimi në mësim i fëmijëve Për shkak të lodhjes dhe mos koncentrimit, mbingarkesës së madhe dhe zgjimit të parakohshëm nga gjumi shumica e këtyre fëmijëve është vërejtur të kenë dobësi në koncentrim gjatë mësimit në shkollë, ku një numër i madhe i tyre mund të mos jenë në gjendje ase të kryejnë detyrat në klasë, për shkak të faktorëve të ndryshëm të përmendur me lartë. Në këtë aspekt shumica e fëmijëve kanë dëshmuar edhe vetë se kanë mungesë të përqendrimit të vëmendjes, rezultate të dobëta gjatë vlerësimi (me nota), mungesa të mëdha të orëve të humbura dhe nga këtu lind nevoja për një zbehje dhe mos interesim për shkollim. Rolin dhe rëndësinë më të veçantë në këtë drejtim do duhet ta kenë prindërit, por edhe menaxhmenti i shkollës në koordinim me fëmijën, në mënyrë që këta fëmijë të vijojnë shkollimin e tyre si të gjithë bashkëmoshatarët e tyre.

3.Humbja e dëshirës për të luajtur me bashkëmoshatarë e tyre në shkollë Siç dihet fëmijët të cilët merren me kryerjen e punëve të ndryshme të përmendur edhe më lart, këta fëmijë zakonisht kanë punë me të mëdhenjtë dhe me kohë ata e humbin dëshirën për të luajtur me bashkëmoshatarët. Për shkak të mbingarkesës së madhe që e kanë, ata janë të pavetëdijshëm se kanë nevojë për të luajtur dhe për t’u shoqëruar me moshatarët e vet. Nga kjo lindin edhe faktori tjetër se këta fëmijë e kanë vështirë të hyjnë në grupin e fëmijëve që nuk punojnë ,ngase bisedat, qasjet për të biseduar për ndonjë aktivitet të lojës fillojnë të zbehen dhe humbin interesimin e tyre ngase janë të interesuar vetëm për ndonjë aktivitet që ndërlidhet me punën e tyre që ata kryejnë.

4.Depresioni dhe tërheqja e fëmijëve brenda vetvetes (mbyllja) Fëmijët që janë të angazhuar në punë e që i përjetojnë të gjitha pasojat e lartpërmendura mund të vijnë në një pozitë kur ata duhet të tërhiqen në vetvete dhe kjo mund të rezultojë në depresion, madje të thellë, ku mund të lindin shumë pasoja të natyrave të ndryshme, të cilat mund të shfaqen tek fëmijët. Te këta fëmijë mungojnë raportet stabile me moshatarët për shkak se bashkëmoshatarët e tyre mund, eventualisht, t’i përqeshin ata në ndonjë situatë të caktuar në shkollë, në lagje apo në ndonjë vend të caktuar; atyre u mungon hapësira për realizimin e dëshirave të tyre; u mungon hapësira për çlodhje; janë të ekspozuar ndaj fyerjeve të vazhdueshme si në rrugë, në shkollë, në lagje e kudo që ndodhen.

5.Braktisja e shkollës ( nga ana e fëmijës) Fëmijët që punojnë e që kanë obligime tjera jashtë atyre që i bëjnë si vijimin e shkollës, puna jo vetëm që i pengon në mësime dhe obligime tjera normale për aftësitë e tyre psiko-fizike e sociale, por edhe i shtyn ata drejt braktisjes së shkollës.

[275] JAVA E SHKENCËS 2013

Kjo është një pasojë e cila ka përmasa tepër shqetësuese për shoqërinë. Dukuria e braktisjes së shkollës, janë të gjitha parakushtet, që të shënojë rritje ndaj faktorëve të përmendur me lartë. Mbingarkesën, bashkë me shqetësimet e problemet tjera që u sjell puna fëmijëve, nuk mund ta përballojnë fëmijët pa pasur pasoja, të cilat pasoja janë të dëmshme për shëndetin e fëmijës. Pikërisht këtu duhet kërkuar shkaqet e dukurisë së braktisjes së shkollës si një pasojë tepër serioze.

6.Rënia e aftësive për të mësuar,nga fëmijët qe punojnë dhe kryejn punë të rënda Kjo është njëra ndër pasojat më të shpeshta, të cilën e kemi hasur tek fëmijët. Shumica e këtyre fëmijëve kanë deklaruar se kanë problem në procesin e të mësuarit. Edhe ata janë deklaruar se është vështirë të mësosh kur vëmendjen e ke tek puna, prandaj kjo është e lidhur drejtpërdrejt në nivelin e ulët të koncentrimit.

Kampionimi:Ky është një studim cilësor,kampionimi i të cilit kanë qenë gjithsej 150 fëmijë,të përfshirë në kryerjen e punëve të ndryshme,ne zonat rurale dhe ne ato urbane.Veqenarisht duke i përfshirë ato qendra me numër me te madhe te qytetareve si në këtë raste,ne pjesën e Pejës, pjesën e punishtes se gërmimeve Feronikeli,po ashtu edhe zonat e Malishevës dhe te Mitrovicës, po ashtu edhe te kryeqytetit Prishtinën.

Për kryerjen e këtyre veprimtarive të formave të rënda të punës qe janë të rrezikshme për shëndetin e fëmijës, numri i tyre të identifikuar ishte rreth 150, ndërsa në pjesën e Mitrovicës 30 prej tyre, kurse në Prishtinë 85 ,kurse ne Malishevë 25 prej tyre,kampioni i përzgjedhur përfaqëson karakteristikat themelore të grupit që i përkasin.

Instrumenti:Studimi përdori një intervistë gjysmë të strukturuar,e cila u ndërtua me 4 pjesë:

Pjesa I synon të marr informacione për fëmijën,nivelin e arsimimit të fëmijës,pasojat e renda qe sjellin punët e fëmijëve qe ata kryejnë gjate ditës:

Pjesa II synon të kuptojë mbështetjen e marrë nga familja për shkollimin e fëmijës,por edhe për njohjen dhe informimin e fëmijës për pasojat qe sjellin punët e renda.:

Pjesa III synon të zbulojë problemin e fëmijëve në shkolla gjatë kohës sa ata janë duke punuar.

Pjesa IV kërkon mendime nga Fëmijët qe punojnë për shkollën dhe procesin efektiv të tyre në mësimnxenje.

Procedurat: Pjesëmarrësve në studim iu prezantua qëllimi i këtij hulumtimi, roli dhe rëndësia e këtij hulumtimi,në kuadër të kësaj u kërkuar miratimi i tyre për të marrë pjesë.Plotësimi i intervistës u krye nga zyrtaret përgjegjës të cilët merren me këtë dukuri.

[276]

KUMTESAT II

Analiza: analizoi të dhënat e shkollimit të fëmijëve dhe pasojat qe sjellin punët e renda tek fëmijët,ne fokus te veçante duke u ndalur tek humbja dhe dëshira e fëmijët për ndjekjen e shkollimit, mos interesim për shkollim, lodhja nga puna dhe mos vazhdimi i shkollimit, dekoncentrimi ne shkolle dhe ne veçanti ne mësim,mos interesimi për kryerjen e detyrave ne klase dhe ne shtëpi, Gjithashtu studimi analizoi problemet e fëmijës në shkollë qe ata te mos kenë interesim për te luajtur me koleget e tyre,te mos kenë interesim për te ndjekur shkollimin madje një numër prej tyre mund te bëhen agresive edhe ne shkolle dhe ne shoqërim me koletë e tyre

Metodologjia e përdorur në këtë studim,është e ndërlidhur më përvojën profesionale në institucionet përkatëse, dhe përgjegjëse qe merren direkt me këtë qeshtje siç është në këtë raste MPMS,MASHT,që merren më luftimin e kësaj dukurie,si dhe studimi përmes literaturës përkatëse që merret me këtë çështje,si dhe analiza e përmbajtjes së intervistave.

Metodologjia

Për të realizuar këtë studim është hartuar një metodologji kërkimore, e cila mbështetet në aplikimin e metodave cilësore,duke u bazuar në një model të përcaktuar,si dhe duke ju referuar standardeve bashkëkohore të punës kërkimore-shkencore,për njohjen dhe specifikimin me te qarte te rezultateve te dalura gjate hulumtimit. Për të realizuar anën e metodologjike,janë përdorur intervista gjysmë të strukturuar,intervista me persona kyç,po ashtu edhe me grupe te fëmijëve të përfshirë në punë,për pasojat qe sjellin punët e renda tek fëmijët. Metodologjia e kampionimit të përdorur ka qenë ajo e kampinimit të përfshirë në disa fazash: Se pari është grumbulluar,selektuar materialet e nevojshme për tu përfshirë,gjate fazës se hulumtimit. Po ashtu është përcaktuar saktësisht,kampioni i përzgjedhur për tu vlerësuar në hulumtim,konkretisht numri i fëmijëve. Janë zhvilluar kontakte të drejtpërdrejta me përfasues të institucioneve relevante përgjegjëse, të cilat merren direkt me parandalimin dhe mos braktisjen e fëmijëve në shkollim,dhe me informimin e fëmijës për pasojat qe sjellin punët e renda tek fëmijët. dhe me pas janë analizuar dhe interpretuar këto të dhëna,të dalura nga rezultati i hulumtimit. Përpunimi dhe paraqitja e rezultateve të metodave të ndryshme të përdorura në realizimin e këtij studimi,kanë krijuar mundësia dhe hapësira për të nxitur fëmijët e përfshirë në hulumtim.Të dhënat që janë analizuar ,interpretuar dhe krahasuar,si dhe marrja e mendimeve te aktereve të ndryshëm të përfshirë në studim,përbëjnë një nga pikat e forta të studimi. Rezultatet e këtij studimi,si dhe rekomandimet që kanë dale në përfundim të tij,do të shërbejnë për të identifikuar metodat praktike,rrugët,ofrimin e shërbimeve për fëmijët,

[277] JAVA E SHKENCËS 2013 organet gjegjes që merren m këtë çështje,por ne te njëjtën kohë duhet për ti zgjeruar kapacitetet e institucioneve përkatëse që të punojnë në këtë drejtim.

Rekomandime

 Zbatimi i Konventave Ndërkombëtare në fushën e mbrojtjes së të Drejtave të njeriut  Te fuqizohen qendrat rinore,dhe te pasurohen me aktivitete te ndryshme që të vlerësojnë nevojat e të rinjve në komunitetin ku jetojnë dhe të ofrojnë shërbime adekuate për ato nevoja.  Shkollat,mësimdhënësit (kujdestaret) të jenë të vëmendshme që t`i identifikojnë me kohë rastet që nxënësit janë në predispozitë për ta braktisur shkollimin dhe për t`u përfshirë në FRPF, ashtu që me bashkëpunim me prindërit dhe me fëmijët brenda komunës të mundësoj një parandalim të suksesshëm.  Menaxhmenti i shkollës të jetë më i vëmendshëm në kërkimin e ndihmës profesionale mjekësore në rast nevoje,dhe shkollat të jene të pasura me mjek,dhe psikolog,pedagog social.  Të punohet në kurikulumet shkollore dhe të menaxhohet në atë mënyrë sa përbrenda lëndëve të caktuara të thirren ekspert për të realizuar ligjërata apo orë mësimi mbi : punët e rrezikshme, sëmundjet e ndryshme dhe ligjërata për dukuritë negative ( trafikimin, duhanin, alkoolin, drogën etj).  Të punohet më shume ne organizimin e work shopeve me fëmijë, ku të informohen më shumë fëmijët me pasojat qe sjellin dhe shkaktojnë punët e renda dhe te ndryshme të fëmijët.  Shkolla duhet te luaj rolin koordinues,fëmijë,prindër Komunitet,por edhe me akteret e tjerë,ne këtë raste,me pedagogun social, dhe me institucionet përkatës te cilat ofrojnë ndihmë dhe përkujdesje, te garantuar me ligj.  Prindërit të kujdesen më shumë për fëmijët e tyre në ofrimin e shërbimeve,po ashtu të jene te vetëdijshme për dekoncentrimin e fëmijës së tyre në shkollim.

BIBLIOGRAFIA

1. Konventa për format më të vështira (rënda) të punës së fëmijëve (Neni 182 e ILO-s) 2. MPMS (2004) Studim:Fëmijët në Punë.’Instituti për Politika sociale.Prishtinë 3. MPMS(2005),Braktisja e fëmijëve në Kosovë. 4. KEC (2003) Të drejtat e nxënësve në sytë e nxënësve Kosovare.Prishtinë 5. MPMS (2005) Delikuenca e të miturve në Kosovë në periudhën 2003-2004 6. UNICEF( 2006) Hulumtim mbi dhunën ndaj fëmijëve në shkollat e Kosoves.Prishtinë

[278] KUMTESAT II

Doc. dr. Buniamin Memedi: VËSHTIRËSITË NË LEXIM – DYSLEKSIA Recenzent: Prof. dr. Ljupço Ajdinski Doc. dr. Zoran Kitkanj

Apstrakt Dyslexia është një çrregullim në përvehtësimin e leximit, pavarësisht ekzistimt të inteligjencës normale, shikimit të mirë dhe dëgjimit, trajnimit sistematik, motivimt adekuat dhe kushteve të tjera të favorshme arsimore psikologjike dhe sociale. Disleksia paraqet një mospërputhje të qenësishme realitetit (të tanishëm) dhe nivelin e pritjes të leximit në aspektin në bazë të moshës mentale. Për të diagnostikuar një fëmijë si disleksik, koeficienti i inteligjencës (IQ) duhet të jetë 90 ose më i lartë, aftësitë e leximit duhet të jetë nën nivelin e pritur për moshën e tyre dhe nivelin e inteligjencës Në shumicën e vendeve, një pjesë e ekspertëve flasin ose për "vështirësitë në mësim" (Bullgaria, Hungaria, India, Anglia ...) ose "aftësi të kufizuar" si në Kanada. Në Kinë, disleksia definohet si "vështirësi në lexim", ndërsa në Austri, Kroaci, Greqi, Hong Kong, disleksia definohet si "vështirësi specifike në lexim shkrim, shkrim dhe drejtëshkrim.

Fjalët kyçe: Disleksia, vështirësit në lexim, shkrim, mësim

Disleksia Fjala disleksi rrjedh prej fjalëve greke "dys" që do të thotë i varfër, i dobët, i papërshtatshëm, dhe fjalës "lexsis" (gjuhë, fjalë). Neurologu R. Berlin në vitin 1872 i pari e përdori termin për disleksinë (në bazë të fjalës greke "dys" - vështirësitë dhe "lexsis" gjuhë, fjalë). Prej atëherë shumë mjekë janë angazhuar në studime për disleksinë. Përveç mjekëve në lidhje me këtë çështje paraqitën interes studimi edhe psikologët, logopedët në disa vende edhe arsimtarët. Disleksia, sipas definicionit të Orton Dyslexia Society (tash The International Dyslexia Association – IDA, organizatë jo-qeveritare më e vjetër amerikane që merret me disleksinë, e themeluar në vitin 1949) është çrregullim gjuhësor me origjinë konstitucinale e cila karakterizohet me vështirësi në kodimin e fjalëve të veçanta, e cila zakonisht pasqyron aftësinë e pamjaftueshme të përpunimit fonologjik. Dyslexia

[279] JAVA E SHKENCËS 2013 manifestohet me vështirësi të ndryshme në forma të ndryshme të gjuhës, shpesh duke përfshirë edhe problemet në lexim dhe problemet e përvehtësimit të shkathtësive për shkrim (Orton Dyslexia Society Research Comittee, 1996 sipas Galić Jušić I., 2004) . Disleksia është një çrregullim në përvehtësimin e leximit, pavarësisht ekzistimt të inteligjencës normale, shikimit të mirë dhe dëgjimit, trajnimit sistematik, motivimt adekuat dhe kushteve të tjera të favorshme arsimore psikologjike dhe sociale. Disleksia paraqet një mospërputhje të qenësishme realitetit (të tanishëm) dhe nivelin e pritjes të leximit në aspektin bazë të moshës mentale. (Голубовиќ С., 1998, 2000). Për të diagnostikuar një fëmijë si disleksik, koeficienti i inteligjencës (IQ) duhet të jetë 90 ose më i lartë, aftësitë e leximit duhet të jetë nën nivelin e pritur për moshën e tyre dhe nivelin e inteligjencës (të paktën tetëmbëdhjetë muaj nën moshën e tij të vërtetë), ndërsa kushtet për punë dhe jetë në shtëpi dhe në shkollë duhet të jenë minimale. Në klasifikimin mjekësor të sëmundjeve sipas DSM IV disleksia definohet si çrregullim në lexim, për të cilën si term sot është i pranushëm. Sipas këtij klasifikimi karakteristikat e rëndësishme të çrregullimit në lexim janë niveli i pakënaqshëm i arritjeve në lexim (lexim me saktësi, shpejtësia e të kuptuarit e matjes me teste individuale dhe të standardizuara.), të cilat janë shumë më të ulëta se sa pritej, duke pasur parasysh moshën kronologjike të personit koeficientin e intelegjencës dhe matjen e inteligjencës dhe arsimimin për moshën adekuate. Gabimet në lexim ndjeshëm ndikojnë në nivelin e arriturave akademike ose aktivitetet e përditshme, të cilat kërkojnë shkathtësi në lexim. Në shumicën e vendeve, një pjesë e ekspertëve flasin ose për "vështirësitë në mësim" (Bullgaria, Hungaria, India, Anglia ...) ose "aftësi të kufizuar" si në Kanada. Në Kinë, disleksia definohet si "vështirësi në lexim", ndërsa në Austri, Kroaci, Greqi, Hong Kong, disleksia definohet si "vështirësi specifike në lexim shkrim në lexim, shkrim dhe drejtëshkrim“ (Čavlek Т., Tičinović А., 2007). Është shumë e rëndësishme të ndahen vendet me shumë gjuhë si Filipinet, Luksemburgu, India, Kenia, etj., ku për shkak të mësimit të detyrueshëm të shumë gjuhëve në shkolla kanë vështirësi në mësim dhe në zbulimin e disleksisë tek të rinjtë. Por, këto vende, për shkak se gjuha angleze është e detyrueshme, kanë një qasje më të mirë për zgjidhjen e disleksisë në gjuhën angleze. Ndërsa në disa vende arabe si Egjipti, e cila ka tri gjuhë të detyrueshme arabe, të mësuarit e bën shumë më të vështirë (Čavlek Т., Tičinović А. 2007). Përveç SHBA, Britania, Polonia, Hungaria dhe Izraeli, të cilat sjellin të dhëna për përcjelljen e disleksisë para pesëdhjetë vjetëve, në shumicën e shteteve, vetëm dhjetë vitet e fundit, disleksia u njoh si një vështirësi reale dhe jo si një problem. Vetëm 30 nga 46 vende, tregojnë se pas vitit 2000 problemi ka marrë kuptimin e vërtetë në drejtim të krijimit të një organizate, të kurseve për arsimtarë, qasje adekuate e prindërve për fëmijët me disleksi. Sot në Argjentinë, Filipine dhe Zelanda e Re arsimtarët kanë njohuri të kufizuara për dileksinë sepse ajo ende nuk njihet zyrtarisht, as Ministria e Arsimit dhe as nga psikologët, ndërsa Britania e Madhe SHBA-të dhe Kanada kanë shumë përvojë me disleksinë. Megjithatë, shumica e vendeve janë në një mjedis të artë. Ata i karakterizon puna e ekspertëve - logopedëve. Numri i ekspertëve është relativisht i mjaftueshëm: një logoped punon në tri shkolla, (Smythe, J., Everatt, R., Salter sipas Čavlek Т., Tičinović А. 2003).

[280]

KUMTESAT II

Disleksia përshkruhet si çrregullim i përhershëm i gjuhës së shkruar, në përvehtësimin e leximit, shkrimit, në pjesë edhe e operacioneve matematikore, për shkak të pamundësisë për të deshifruar simbolet e shkruara të gjuhës, të automatizohen veprimet mendore që janë themeli i dekodimit, që dukshëm dëmton saktësia dhe shpejtësinë e leximit dhe të kuptuarit e mirë të asaj që ata lexojnë (Galić Jušić, I.2004) . Simptomat e pëgjithshme të disleksisë tek të rrituritjanë : − Mospërputhje midis aftësisë së përgjithshme dhe aftësive gjuhësore; − Ndryshimi i nivelit të punës - ditë "të mira" dhe "të këqia" (konfuzion, vështirësi në organizimin e punës dhe kohës së lirë); − Memorie e dobët dhe afatshkurte e punës; − Mungesa e saktësisë në hapësirë dhe kohë (majtas - djathtas, lindje - perëndim ...); − Vështirësitë në radhitje (në rendin e alfabetit, muajt e vitit, tabelave, lista e udhëzimeve, ditëlindje ...); − Problemet në kujtesën e kohës, "humbja " e kohës; − Vështirësitë në rimë; − Vështirësi në kuptimin e shprehur të humorit me fjalë; − Vështirësi në bisedë - ai ka nevojë për kohë më të gjatë për përpunim dhe për të gjetur shprehjen e duhur; − Vështirësi në koordinimin e kohës, hapësirës dhe ngjarjeve; − Fotografi jo e mirë për veten e tyre (unë jam dembel, i pa vëmendshëm) (Davis, Braun, 2001). Simptomat e lidhura me mësimin dhe edukimin - Të ngadalshëm dhe jo të sigurtë në lexim ; - Vështirësi në të kuptuarit e asja që e lexojnë, me këte edhe duke sjellë konkluzione; - Probleme në dekodimin e fjalëve të reja shkencore, terminologjisë dhe fakteve ; - Shpejt e harrojnë ate që e kanë mësuar; - Vështirë të gjendet ndonjë gjë në tekst që është mësuar ose është bërë; - Strategjia e dobët për të ushqyerit e informacionit në kujtesën afatgjate; - Vështirësitë në shpejtësinë e të shkruarit (marrjen e shënimeve); - Nuk mund të dëgjojë dhe të shkruaj në të njëjtën kohë; − Vështirësi në shkrimin e pavarur; − Vështirësi në organizimin e mësimit projekteve, bazën e të dhënave − Probleme me shkrim − Lëvizje të mundshme kur e përdor kalkulatorin; − Vështirësi në gjeneralizime dhe zbatimin e rregullave të reja; − Problemet në punë në një mjedis ku ka zhurmë ; − Nevoja për ti treguar disa herë informacionin ; − Për shkak të leximit të ngadaltë dhe të kuptuarit e varfër gjithmonë janë të ngurtë me kohën; − Zakonisht kanë vështirësi në mësimin e gjuhëve të huaja (Davis, Braun, 2001).

[281] JAVA E SHKENCËS 2013

Në shumë vende ku disleksinë tek nxënësit kanë filluar ta përcjellin në këto pesë vite të fundit, japin të dhëna për praninë e disleksisë edhe ate 3-4 për qind. Ndërsa vendet të cilët e përcjellin me dekada i japin këto të dhëna: Izraeli - 8%, SHBA dhe Britania e Madhe - 10%, Kanada - 14%. Në Kroaci - 8.5% e fëmijëve janë me vështirësi në mësim (Saraç S., i et al 2001). Në një studim që shqyrtohet problemi i disleksisë (Станковић - Ђорђевић М., 2004) theksohet se 5-10% e fëmijëve që flasin sllavishten kanë një farëmase të disleksisë, ndërsa në vendet ku flitet anglishtja, përqindja është shumë më e madhe dhe sillet prej 15-30%, gjë që shpjegon dallimin në mes të shqiptimit dhe drejtshkrimit, ndërsa në Kinë dhe Japoni përqindja e disleksikëve është dukshëm më e ulët, nën 1 për qind për shkak të shkrimit të tyre piktografik, për shkak se fjala si foto vizatim nuk kërkon proces të analizës. Sipas Fisher dhe Cummings (2008) nga shtatë llojet e vështirësive në mësim janë edhe vështirësitë në lexim. Leximi i tyre është shumë më e vështirë se sa tek fëmijët e tjerë. Mund të kenë vështirësi në mësimin e alfabetit ose në shqiptimin e fjalëve. Ndonjëherë iu duket se shkronjat dhe fjalët i janë hequr. Shpeshëherë i kalojnë rreshtat ose i lexojnë disa herë. Këta fëmijë kanë ide të mira, por nuk mund të gjejnë fjalët e duhura për ti shpjeguar njerëzve të tjerë mendimet e tyre. Ata mund të flasin ngadalë, por mund të prodhojnë edhe zëra të drejtë. Ata dëgjojnë derisa të tjerët të flasin, por të tjerët mendojnë se ata nuk dëgjojnë. Një shembull interesant është Singapori, ku ish-kryeministri pranoi se ishte disleksik ku dhuroi një shumë të konsiderueshme të parave, dhe se informacioni u shoqërua edhe nga mediat, me çka paragjykimet për disleksinë u bënë shumë më të vogla. Mvarësisht nga fotoja klinike, llojet e gabimeve që paraqiten tek fëmijët me disleksi janë: − Pamundësia e të mbajturit mend shkronjave; − Pamundësia e lidhjes së shkronjave të shtypit dhe të shkrimit; − Njohja e pamjaftueshme e shkronjave të mëdha; − Paaftësia për identifikimin e saktë të shkronjave që janë të ngjashme në formë; − Paaftësia për të lidhë shkronjat në seri të vazhdueshme; − Zëvendësimi i shpeshtë i zanoreve brenda fjalëve; − Ndalet para para fillimit të fjalës; − Përsëritja e shkronjës së parë disa herë; − Ndërprerja e fjalëve të ndërlikuara; − Leximi fjalë për fjalë; − Mosrespektimi i shenjave ortografike dhe drejtshkrimore (pika,presje, ...); − Kalimi i rreshtave; − Kuptimi i gabuar i tekstit; − Pamundësia absolute për ti kuptuar fjalët e lexuara apo tekstin; − Frymëmarrje e parregullt gjatë leximit; − Ndërprerje të vazhdueshme për shkak të thithjes së ajrit gjatë leximit të teksteve më të gjata (Голубовиќ, 1998, 2000). Biglmaier (1960) sipas Голубовиќ С. (2003), ka bërë kategorizimin e gabimeve në lexim. Këto janë: zëvendësimi i zanoreve, bashkëtingëllore, shtimi ose

[282]

KUMTESAT II heqja e shkronjave, zëvendësimi i fjalëve, përsëritja e fjalëve të caktuara, shtimi i fjalëve, lënia e tërë fjalëve që fëmija nuk mund ti lexoni pa ndihmën e arsimtarit. Kategoritë e gabimeve në lexim sipas Schenk-Danzinger, L. 1975, janë: zëvendësimi i shkronjave në drejtimin horizontal (b-d, q-p, -i-e-e-i ); zëvendësimi i shkronjave në drejtimin vertikal (a-e, q-d, u-n, t-f, l-j ); zëvendësimi i shkronjave të tjera (a-o, m-n, r-l) lënia e shkronjave (në fillim apo në fund të fjalëve e lenë jashtë një shkronjë), shtimi i shkronjës (diku në fjalë), lexim me të qëlluar (lexim krejtësisht i gabuar i fjalëve në të cilën dy apo më shumë shkronja zëvendësohen me ë tjera); ndryshime të rëndësishme në tekst (vetëm në leximin e tregimit), (gabimet ndodhin kur fëmija e ndryshon plotësisht fjalën, por kjo i përgjigjet kuptimit të tekstit të lexuar). Në librin ,,Dhurata e disleksisë“ nga autorët Davis dhe Braun (2001) ndalen në vështirësitë specifike në mësim të shoqëruara me lexim, të cilat janë:

- Vështirësitë në lidhjen e grafemave me fonemat (shkronja - zëri); - Vështirësitë në lidhjen e tingujve dhe shkronjave në fjalë; − Gabimet strukturore – lëvizje ose futja e shkronjës ( Dera-bari, vera – zëra); − Zëvendësimi i shkronjave grafike të ngjashme (b-d, b-p, m-n, n-u, a-e, s-z, mirë-mitë, babi-biba, pulë-lule ); − Zëvendësimi i shkronjave të ngjashme fonetike (d-t, g-k, b-p, z-s ); − Zëvendësimi i rrokjeve (ai-ia, ej-je,); − Zëvendësimi i fjalëve – me të qëlluar (pula- dula, baba- gaga); − Shtimi i shkronjave dhe dhe rrokjeve (shtëpia- shëtëpia, shkolla-shokolla); − Përsëritja e pjesëve të fjalës (abetarja- arja, nxënësi-nësi); − Vështirësitë në përcjelljen e numrit ose rradhitjen e shkronjave; − Vështirësi në leximin me rradhë (lart- poshtë, majtë-djathtë); − Lënja e fjalëve dhe rreshtave të tërë; − Leximi i një fjalë në mënyrë të gabuar.

Vështirësitë jospecifike të shoqëruara me lexim (mund ti hasim edhe tek fëmijët të cilët nuk janë disleksik) − të ngadalshëm, ndalje dhe pauza të ndryshme; − çrregullimi i ritmit dhe kuptimit të asaj që është lexuar; − i paqartë, artikulim sipërfaqësorë; − lexim me rutinë dhe me probabilitet; − kuptim i dobët i asaj që është lexuar;

Vështirësitë specifike të lidhura me shkrim

- Vështirësitë në lidhjen e grafemave me fonemat - Zëvndësimi i grafemave dhe fonemave të njejta; - "Pasqyrë" përpara në skrimin e shkronjave dhe numrave; - Gabimet strukturale (futje, zhvendosje);

[283] JAVA E SHKENCËS 2013

- Lënia e shkronjave , pjesë të fjalëve apo fjalët; - Vështirësitë në shkrimin me radhë.

Vështirësitë jospecifike në shkrim (mund ti hasim edhe tek fëmijët të cilët nuk janë disleksik) - Të ngadalshëm, të parregullt në punë, lexueshmëri e dobët e dorëshkrimit; - Vështirësi në përdorimin e drejtshkrimit dhe rregullave gramatikore; - Çrregullim i ndjenjës për sintaksës.

Përveç simptomeve që lidhen me lexim dhe shkrim, personat me disleksi shpesh kanë vështirësi edhe në mësimin e matematikës. Tregues kryesor të fëmijës me disleksi janë:  Vështirësi në lidhjen shkronjave dhe zërave;  Zëvendësimi i shkronjave të ngjashme gjatë leximit (b - d, p - b, u - n)  mostheksimi i shkronjës në fund të fjalës;  shtimi i shkronjave që nuk ekzistojnë në fjalë;  leximi me të qëlluar; ( Vidović et al., 2003) .

Literatura 1. Adelman, H.S. Taylor, L. (1993). Learning problems and learning disabilities. Moving forward, B/C. 2. American Psychiatriatric Association.(1994). Diagnostic and statistical manual of mental disordes(4th ed), Waschinngton, DC. 3. Weinberg, W. A. Harper, C. R. Brumback, R. A. ( 2001). Attention, behavior and learning problem sin children, protocols for diagnosis and treatment. BC Decker inc, Hamilton, London. 4. Velišek-Braško, O. (2008). "Strategije preventivnog rada pedagoga sa učenicima koji imaju teškoće u učenju". Pedagoška stvarnost, vol, 54, no, 9-10, pp, 907-926. 5. Vidović, V. Štetić, V. Rijavec, M. Miljković, D. (2003). Psihologija obrazovanja, Zagreb, IEP-VERN. 6. Вичек, А. (2007), Индивидуализација и инклузивни приступ. Педагошки завод Војводине, Нови Сад. 7. Volkovorи, L.S. & Sahovsko H, S, N: Logopedis. Vlados, Moskva, 2002. 8. Woolfson, L., (2004). Family well-being and disabled children. A psychosocial model of disability related child behavior problems, British Journal of Health Psychology, Vol, 9, 1-13. 9. Wright, C., Learning Disabilities in Mathematics. Anitoch University, Seattle, WA /on line document/ Aviable on http://www 4 ,gvsu,edu/create/LD/math dyscalcu, Htm. 10. Čavlek, T., Tičinović, A., (2007). Specifične poteškoče učenja, Retrieved by Fevruari 20, 2010 from http://hrcak,srce,hr/index,php?show=clanak&id_ clanak_jezik=31747 anja. 11. Fisher, G. Cumings, R. (2008). Djeca s poteškočama u učenju. Logokor Pula. 12. Galić Jušić, I. (2004). Djeca s teškočama u učenju. Rad na spoznajnom razvoju, vještinama učenja, emocijama i motivaciji. Lekenik, Ostvarenje, Zagreb. 13. Golubović, S. (2000). Disleksija. Univerzitet u Beogradu, Beograd. 14. Davis, R. & Braun, E. (2001). Dar disleksije. Linea, Zagreb. 15. Davison, G.C. Neale, J.M. (1999). Psihologija abnormalnog ponašanja i doživljavanja. Jastrebarsko, Naklada Slap, Zagreb. 16. DSM-IV (1998). Dijagnostički i statistički priručnik za duševne poremećaje: Američka psihijatrijska udruga, Jastrebarsko: Naklada Slap. 17. Станковић-Ђорђевић, М. (2004). Како помоћи деци да уче читање? – проблем дислексије, Педагошка стварност, бр, 7–8, стр, 643–652, Нови Сад, Савез педагошких друштава Војводине.

[284]

KUMTESAT II

18. Schenk-Danzinger, L. (1975). Handbuch der Legasthenie im Kindesalter. 3, Durchgesehene und erweiterte Auflage, Beltz Verlag, Weinheim und Basel.

[285] JAVA E SHKENCËS 2013

[286]

KUMTESAT II

Lejda Abazi: NDËRMJETËSIMI FAMILJAR, NJË REALITET EDHE NË SHQIPËRI

Hyrje Ndërmjetësimi familjar paraqitet si një profil i ri në profesionet e kujdesit ndaj klientit, një sfidë e re në institucionalizimin dhe afirmimin në tregun shqiptar të punës. Qëllimi i këtij artikulli është njohja dhe analizimi i ndërmjetësimit si profesion, ligji i aprovuar ndaj tij në Shqipëri, rekomandimet e Këshillit të Europës mbi Ndërmjetësimin Familjar, parimet themelore ku ky profesion bazohet, origjina e zhvillimit të ndërmjetësimit, përkufizimi i ndërmjetësimit, qëllimi i tij në shoqëri, kujt i drejtohet ndërmjetësimi? A është Ndërmjetësimi familjar shkencë apo art? Cilat janë kompetencat e një mediatori? Interesi im personal si ndërmjetëse familjare e licencuar, në njohjen dhe përhapjen e profesionit të ri të Ndërmjetësit, fillon qysh me propozimin e abstraktit me këtë tematikë në konferencën e Kosovës. Besoj në dobinë e madhe që ky profesion mund të sjellë për shoqërinë shqiptare. Mjafton ti referohemi statistikave të viteve të fundit mbi rritjen e numrit të divorceve, lufta e përhershme ndaj palëve dhe avokatëve të tyre, thellimi i konfliktit mes çiftit ku nuk mbeten pa u përfshirë dëshmitarët më të ndjeshëm, fëmijët apo lajmet e vazhdueshme të kronikave të zeza mbi abuzimet, dhunën në familje, ndaj gruas dhe fëmijëve. Ndoshta ka ardhur koha ku vëmendja jonë të përqendrohet në profesionin e ndërmjetësit, ku institucionet të promovojnë, investojnë në zyrtarizimin, përhapjen, trajnimin e ndërmjetësve të licencuar. Fjalët kyçe: ndërmjetësimi familjar, profesion, ndërmjetës, konflikt, promovim, shoqëri.

ABSTRACT Family mediation is presented as a new page in customer care professions, a new challenge to the institutionalization and promotion in the Albanian labor market. The purpose of this article is the recognition and analysis of mediation as a profession, the law which is enact for it in Albania, the recommendations of Council of Europe on Family Mediation, where the founding principles of this profession are based on, the origin of the development of mediation, mediation definition, its purpose in society, for whom is mediation? Is the Family Mediation a science or an art? Which are the competencies of a mediator? My personal interest as a licensed family mediator in recognition and dissemination of the new intermediary’s profession starts from abstract proposal to this topic at a conference of Kosovo.I believe in the great

[287] JAVA E SHKENCËS 2013 usefulness that this profession can bring to the Albanian society. If we refer to last year’s statistics on the increasing number of divorces, on permanent struggle between the parties and their lawyers, on the deepening of the conflict between the couple where not remain without being more sensitive witnesses, children or persistent news or column about the stories of abuse and domestic violence against women and children. Perhaps the time has come where our attention is focused on the profession of mediators, where institutions to promote, invest in formalizing, dissemination and training of licensed intermediaries.

1 Rekomandime mbi Ndërmjetësimin Familjare Aktivitet i Këshillit të Europës Rekomandime n.R (98) i Komitetit të Ministrave të Shteteve anëtare mbi ndërmjetësimin familjar Adoptuar nga Komiteti i Ministrave 21 janar 1998 në takimin e 616° të Delegatëve të Ministrave Komiteti i Ministrave sipas nenit 15. b të Statutit të Këshillit të Europës 1. Duke parë rritjen e numrit të mosmarrëveshjeve familjare, dhe koston e lartë të Shteteve në terma socialë dhe ekonomikë; 2. Duke konsideruar nevojën për garantimin e sigurisë së fëmijës dhe mirëqenien e tij, siç parashikohet nga instrumentet ndërkombëtare, duke pasur parasysh sidomos problemet që shkaktojnë ndarjet dhe divorcet në lidhje me kujdestarinë dhe të drejtën e vizitave; 3. Në synim të zhvillimit të modaliteteve që tentojnë zgjidhjen e kontradiktave në mënyrë konsensuale dhe duke parë rëndësinë në zvogëlimin e konflikteve të interesit të të gjithë pjesëtarëve të familjes; 4. Duke njohur karakteristikat e veçanta të kontradiktave familjare, domethënë: - fakti që kontradiktat familjare përfshijnë persona që kanë raporte të ndërvarura dhe të vazhdueshme; - fakti që kontradiktat familjare lindin në një kontekst emocionesh të dhimbshme dhe të nxitura, - fakti që ndarja dhe divorci kanë një ndikim mbi të gjithë anëtarët e familjes, sidomos mbi fëmijët; 5. Duke iu referuar Konventës Europiane mbi Ushtrimin e të Drejtave të Fëmijëve dhe në veçanti të nenit 13 të kësaj Konvente që trajton ndërmjetësimin apo masa të tjera të marra për zgjidhjen e konflikteve që përfshijnë fëmijët; 6. Duke pasur parasysh rezultatet e studimeve mbi përdorimin e ndërmjetësimit në vende të ndryshme, që tregojnë se përdorimi i ndërmjetësimit familjar ka potenciale mbi: - përmirësimin e komunikimit midis anëtarëve të familjes; në zvogëlimin e konfliktit midis palëve konfliktuale; - krijimi i marrëveshjeve miqësore; - vazhdimësi të kontakteve personale midis prindërve dhe fëmijëve;

[288] KUMTESAT II

- ulja e kostove sociale dhe ekonomike i ndarjeve dhe divorceve për palët dhe Shtetet; - zvogëlimi i kohës së zgjidhjeve të konflikteve; 10. I bindur në rëndësinë e rritjes së përdorimit të ndërmjetësimit familjar, metodë, në të cilën një palë e tretë, ndërmjetësi, i paanshëm dhe neutral, i ndihmon palët në negocimin duke u vendosur mbi konfliktin dhe në arritjen e një marrëveshjeje të përbashkët; 11. I rekomandon qeverive të Shteteve anëtare: - hyrjen dhe promovimin e ndërmjetësimit familjar apo ku është e rëndësishme forcimi i ndërmjetësimit familjar ekzistues; - adoptimi apo forcimi i masave të konsideruara si të nevojshme me kujdesin ndaj principeve të aplikimit për promovimin dhe për përdorimin e ndërmjetësimit familjar si mjet i duhur për zgjidhjen e konflikteve familjare; Parimet e Ndërmjetësimit Familjar I. Zona e veprimit të ndërmjetësimit a. Ndërmjetësimi mund të aplikohet mbi të gjitha konfliktet midis anëtarëve të së njëjtës familje, familjar si për lidhje gjaku dhe lidhje martesore apo për ata që jetojnë raporte familjare të përcaktuara nga legjislacioni vendas. II. Organizimi i shërbimit të ndërmjetësimit a. Ndërmjetësimi nuk duhet të jetë parimisht i detyrueshëm. b. Shtetet janë të lirë të organizojnë dhe të shpërndajnë shërbimin e ndërmjetësimit si iu duket atyre më e përshtatshme si në sektorin publik dhe në atë privat. c. Shtetet duhet të përcaktojnë se cilat janë mekanizmat e duhura për të siguruar ekzistencën e: - procedurat e seleksionimit, formimit dhe kualifikimit të ndërmjetësve, - standardet që duhet të arrihen dhe të mbahen nga mediatorët e zgjedhur. 2 III. Metodat e ndërmjetësimit ku Shtetet duhet të garantojnë mekanizmat e nevojshëm që lejojnë menaxhimin e ndërmjetësimit sipas parimeve të mëposhtme: - ndërmjetësuesi është i paanshëm ndërmjet palëve; - ndërmjetësuesi është neutral për sa i përket rezultateve të procesit të ndërmjetësimit; - ndërmjetësuesi respekton opinionet e palëve dhe mbron barazinë e qëndrimeve gjate tratativave; - ndërmjetësi nuk ka pushtet për tu detyruar zgjidhje palëve; - ndërmjetësimi familjar duhet të zhvillohet në kushte që garantojnë privatësinë; - diskutimet që ndodhin në ndërmjetësim, janë të karakterit në mirëbesim dhe nuk mund të përdoren më pas, përveç marrëveshjes midis palëve apo në rastet e parashikuara nga legjislacioni i vendit;

[289] JAVA E SHKENCËS 2013

- ndërmjetësi duhet kur është e nevojshme, të informojë palët mbi mundësinë e përdorimit të konsulencës martesore apo te formave të tjera të këshillimit si mjet për zgjidhjen e problemeve martesore apo familjare; - ndërmjetësi duhet t’i kushtoje vëmendje të veçante mirëqenies dhe interesave të larta të fëmijëve, duhet të inkurajojnë prindërit të përqendrohen në nevojat e fëmijëve dhe duhet ti kujtojnë atyre prioritetin e përgjegjësisë ndaj mirëqenies së fëmijëve të tyre dhe nevojën për ti informuar dhe për ti konsultuar; - ndërmjetësi duhet të kushtojë vëmendje të madhe ndaj mundësive që ekzistojnë apo që mund të verifikohen në të ardhmen, episode dhune ndërmjet palëve dhe efektet që kjo sjell mbi qëndrimet e palëve gjatë përçapjeve të ndërmjetësimit, dhe duhet të vlerësojë se në prani të rrethanave të tilla është i nevojshëm ndërmjetësimi; - ndërmjetësi mund të japë informacione të llojit ligjor por nuk mund të japë këshillim ligjor. Duhet t’i informojë palët mbi mundësinë e konsulentit ligjor apo të një profesionisti tjetër që ka aftësi në këtë fushë.

Ndërmjetësimi në Shqipëri Aktualisht, në Shqipëri ligji me nr. 10 385 për Ndërmjetësimin në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve është vendosur dhe miratuar me propozimin e Këshillit të Ministrave nga Kuvendi i Republikës së Shqipërisë në datë 24.02.2011. Ligji përbehet nga 3 kapituj dhe 28 nene gjithsej duke përfshirë: - Kuptimi i ndërmjetësimit - Fusha e zbatimit - Parimet - Licencimi dhe ushtrimi i veprimtarisë - Kushtet për ndërmjetës - Heqja e licencës së ndërmjetësit - Dhoma Kombëtare e Ndërmjetësve - Dhomat e ndërmjetësimit - Të drejtat e ndërmjetësit dhe trajnimi - Detyrat e ndërmjetësit - Konflikti i interesit - Procedurat për ndërmjetësim - Aktet nënligjore

Në datën 19 qershor 2012 rezultojnë të licencuar nga Komisioni i Licencimit të Ndërmjetësve pranë Ministrisë së Drejtësisë Tiranë si persona fizikë 50 dhe persona juridikë 21, gjithsej 71 ndërmjetës të parë të licencuar në Shqipëri. Janë zhvilluar 3 takime të Ndërmjetmeve të Licencuar të organizuar nga Ministria e Drejtësisë Tiranë me mbështetjen e programit JUST të USAID ALBANIA. Me anë të këtyre takimeve periodike është mundësuar njohja e ndërmjetësve të licencuar me njeri tjetrin, ngritja e grupeve të punës për organizimin dhe realizimin e projekt drafteve të Rregulloreve të

[290] KUMTESAT II përkohshme për “Miratimin e Statutit dhe Rregullores për themelimin e DHKN” dhe Organizimin e Zgjedhjeve për Organet Drejtuese”.

3 Aktualisht jemi në realizimin dhe miratimin e Dhomës Kombëtare të Ndërmjetësve si organi i veprimtarisë dhe kontrollit të profesionit të ndërmjetësimit në Shqipëri ku do të përcaktojë qartë sipas ligjit në fuqi: - parimet dhe veprimtarinë - juridiksionin, selinë dhe simbolet - organet e DHKN dhe funksionet e tyre - dhomat vendore, qendrat dhe zyrat e ndërmjetësimit - regjistrimin dhe trajnimin e ndërmjetësve - të ardhurat e DHKN

Duke qene vetëm në hapat e para të zyrtarizimit dhe institucionalizimit të profesionit të Ndërmjetësimit në Shqipëri, ndryshe nga vendet e tjera të botës kur ky profesion është realitet, ushtrohet prej vitesh dhe studimet e ndryshme të profesionistëve kanë evidentuar dhe rezultatet pozitive që Ndërmjetësimi ka për shoqërinë civile, uljen e kostove për vendet aplikuese, uljen e radhëve të gjata dhe në një kohë më të shkurtër në trajtimin e çështjeve të mosmarrëveshjeve dhe konflikteve në gjykata por sidomos, delegimi i profesionistëve të tjerë si ndërmjetësuesit e trajnuar dhe me profesione bazë si psikolog, asistent social, edukator dhe jo vetëm avokat dhe gjykatës të aftë e të përfshirë në zgjidhjen e konflikteve në fusha të ndryshme jo vetëm familjare por edhe ekonomike, institucionale etj. Rezultojnë shërbime aktive të ndërmjetësimit në qytete si: Korçë, Durrës, Gjirokastër etj. Konkretisht, Gjykata e Shkalles së Parë Durrës, shpall listat e ndërmjetësve të licencuar me qëllim që publiku të njihet me ata dhe shërbimin që i ofrohet. Që nga fillimi i ndërmjetësimit në qytetin e Durrësit janë shqyrtuar 700 mosmarrëveshje, 426 prej të cilave të zgjidhura. Hapet Zyra e Ndërmjetësimit në Gjirokastër. Në kuadrin e një granti nga projekti i Usaid-it Qendra Komunitare Multifunksionale Gjirokastër (QKM) hapi një zyrë ndërmjetësimi në Gjykatën e Rrethit Gjirokastër. Kjo zyrë e përuruar më 18 janar 2013 ofron shërbime nga ndërmjetës të licencuar për zgjidhjen e problemeve komunitare në zonat e Gjirokastrës, Sarandës, Përmetit përmes ndërmjetësimit si një alternativë e efektshme përkrah seancave të gjata dhe të kushtueshme në gjykatë. Brenda 3 muajve të para të punës, numri i çështjeve të përfunduara nga zyra ishte 80, nga të cilat 95% të zgjidhura me sukses.

Ndërmjetësimi Familjar: Elemente Kyç Përkufizimi i ndërmjetësimit Fjala ndërmjetësim, e ka prejardhjen nga latinishtja, aludon “të qëndruarit në mes”. Ndërmjetësimi është përkufizuar si “një proces bashkëpunues për zgjidhjen e konfliktit” (Kruk, 1997) në të cilën dy ose më shumë palë në debat asistohen nga një ose më shumë subjekte të tretë të paanshëm (ndërmjetës) për të komunikuar njëri me tjetrin dhe për gjetjen e një zgjidhjeje të tyren, të pranueshme për të dyja palët për problemet e ngritura.

[291] JAVA E SHKENCËS 2013

Zhvillimi i ndërmjetësimit familjar Shprehja ndërmjetësim familjar në Britaninë e Madhe dhe në vende të tjera evropiane preferohet më shumë se ajo e ndërmjetësimit për divorcin, është më e përdorshme në Shtetet e Bashkuara: në fakt ndërmjetësimi për divorcin është i papërshtatshëm për numrin me te madh te çifteve që bashkëjetojnë pa qenë të martuar. Ndërmjetësimi për divorc trajton vetëm problemet e divorcit dhe implikon që rezultati final të jetë divorci. Ajo përjashton çiftet jo të martuara dhe çiftet që dëshirojnë ndarjen pa divorc; shpreh gjithashtu një mesazh, një drejtim, duke u shfaqur pro-divorcit dhe duke mbështetur anën e partnerit që nis i pari divorcin. Theksi i vendosur te fjala familja është shumë me rëndësi për arsye të tjera. Ekzistojnë shumë tipologji debatesh që përfshijnë familje - për shembull zënie prind - fëmijë, adoptim, kujdesi ndaj të moshuarve, zënie për trashëgimi – që nuk prekin temat e ndarjes dhe të divorcit. Ndërmjetësimi mund të përdoret edhe nëpërmjet prindërve dhe adoleshentëve që janë larguar nga shtëpia, ndërmjet vëllezërve që nuk arrijnë të gjejnë një marrëveshje mbi mundësinë e kujdestarisë së prindërve të moshuar në regjim spitalor, apo midis bashkëshortit të parë dhe të dytë dhe fëmijëve të lindur nga të dyja martesat të përfshirë në konflikt trashëgimie. 4 I drejtohen më së shumti ndërmjetësimit familjar në rastet e ndarjes dhe divorcit, ku prindërit ndihmohen të mbajnë vazhdimësinë e rolit të tyre si prindër dhe të sjellin në dritë preokupimet prindërore, që vazhdojnë të jenë të pranishme edhe pse të errësuara nga zemërimi dhe trishtimi të prejardhura nga fundi i marrëdhënies së tyre si partner. Prindërit ndihmohen të përqendrohen në nevojat individuale dhe në ndjenjat e fëmijëve të tyre dhe të përpunojnë projekte prindërore për ta. Bëhet fjalë për një proces për familje në tranzicion nga një strukturë familjare në tjetrën, sesa si një proces vetëm lehtësues i divorcit. Edhe pse mendohet se ndërmjetësimi është importuar në Evropë nga Shtetet e Bashkuara, shërbimi i parë i ndërmjetësimit familjar i bazuar në komunitet në Mbretërinë e Bashkuar – dhe ndoshta në Evropë – u krye në 1978 në Bristol, pa kontakte të asnjë pale amerikane (Parkinson, 1982; 1986). Vitet 80 sollën një rritje të mëtejshme të qendrave të ndërmjetësimit familjar në Evropë dhe në Shtete të tjera. Edhe pse ndërmjetësit e parë familjarë ishin të kualifikuar sidomos në punën sociale apo në këshillim martesor, një rrymë ndërdisiplinore u inkurajua qysh në fillim dhe pjesa më e madhe e qendrave në Britaninë e Madhe kishin mbështetjen e avokatëve lokalë. Ishte Skocia shteti i parë që përgatiti avokatët e së drejtës familjare si ndërmjetës, me mbështetjen e Law Society of Scotlan (Dick, 1993).

Kompetencat emotive të ndërmjetësit Ndërmjetësi familjar është një person i tretë neutral dhe me një formim specifik që në garancinë e sekretit profesional dhe në pavarësi të ambientit gjyqësor, përkushtohet derisa përbërësit e çiftit përpunojnë në vetë të parë një program ndarje/divorci të kënaqshëm për veten e tyre dhe fëmijët. Në procesin e ndërmjetësimit…

[292]

KUMTESAT II

... ndërmjetësi ndihmon palët në përcaktimin e problemit bashkërisht, në krijimin e një terreni bashkëpunues ku të shprehen alternativat e ndryshme për zgjidhjen e problemit, të përcaktojnë interesat individuale dhe të përbashkëta, në modulimin e proceseve të negocimit ndërmjet palëve, të arrijnë një marrëveshje finale të dobishme për të dyja palët Të dish të krijosh një mjedis bashkëpunues midis palëve - të dish të mirëpresësh personat dhe jo vetëm problemin, - të tregosh vëmendje të barabartë midis palëve, - të mbajturit një qëndrim dëgjues ampatik.

Të dëgjuarit me ampati temat e sjella nga palët - të mbajturit një qëndrim emotiv pranë emocioneve të sjella nga palët në seancë si (dhimbje, gëzim, zemërim), - të mbajturit e shikimit te klientët, - të mbajturit një mimikë fytyre dhe posture te duhur ne mjedisin emotive.

Te mbajturit një distancë të duhur emotive ndaj palëve - të dëgjuarit në heshtje rrëfimin e tjetrit, - të kaluarit rregulla procedurale që kufizojnë kufirin e hapësirës personale ose nënvizojnë aspektin e reciprocitetit ndërmjet palëve, - të vendosurit në vendin e tjetrit, - të mësuarit e mbajtjes së emocionit të ndryshëm të tjetrit.

5

Të dish të ndash problemin nga personi - të lënit e përkufizimit të problemit subjektivisht nga palët, - përcaktimi i pozicionit të sjellë nga tjetri, - të përcaktuarit që jemi përballë 2 leximeve të ndryshme të problemit, - përcaktimi gradual për çdo palë, temën e vuajtjes emotive të lidhur me problemin.

Të dish të ndash emocionet e veta nga ato të klientëve - të lexuarit të emocioneve të veta, - të dish se prej cilës ngjarje, personi emocionet janë të lidhura, - të dhënit një përgjigje pozitive emocioneve tona, - të ndjerit e emocionit të tjetrit me vetëdijen që hyjmë në historinë e jetës së një personi tjetër.

Të dish t’ju komunikosh palëve nevojat e veta emocionale - të ndihmosh palët të përcaktojnë nevojat emotive te interesit, - të bërit të vetëdijshëm palët se ndërmjetësimi është vendi ku nevojat e tyre emocionale deklarohen, - përkushtimin t’ia komunikosh tjetrit,

[293] JAVA E SHKENCËS 2013

- të ndihmosh palët të përcaktojnë përse apo çfarë nuk arrijnë të mirëpresin nga nevojat emotive të tjetrit, - të ndihmosh secilën palë të mbështesë reciprokisht nevojat emotive të tjetrit duke u “vendosur në vendin e tjetrit”, - të ndihmosh në negocimin e një procesi me hapa të vegjël mbi mirëpritjen dhe mbështetjen, të mundshëm për atë çift klientësh.

Kërkime mbi Ndërmjetësin Familjar Çfarë është “suksesi” në ndërmjetësim? Kërkuesit kanë preferuar të përqendrohen në elementet e mëposhtëm: 1. numër ndërmjetësimesh dhe përqindje të marrëveshjeve të arritura; 2. krahasim i kostove të ndërmjetësimit dhe kostove të procedurave ligjore; 3. studime follow-up të kryera me klientë të ndërmjetësimit; 4. studime mbi kohëzgjatjen e marrëveshjeve të arritura me ndërmjetësim.

Gjatë viteve 80, kërkuesit vlerësonin ndërmjetësimin sidomos në përqindje të marrëveshjeve të arritura dhe sa të kënaqur ishin klientët. Për shume vite, u hetua mbi eksperiencën e ndërmjetësimit i jetuar nga klientët në projekte pilot, përmes analizave të kryera nga kërkues të Universitetit të Newcastle upon Tyne (Walzer, McCarthey e Timms, 1994; Mc Carthey e Walzer, 1996). Shërbimet e ndërmjetësimit ishin kryesisht të regjistruara si institucione bamirësie dhe të drejtuar nga komitete drejtuese lokale që përfshinin anëtarë të magjistraturës, avokatë të zonës dhe menaxherë të shërbimeve sociale. Shërbimi i ofruar ishte privat, i rezervuar dhe përgjithësisht falas. Rezultatet e kërkimit të kryer nga Universiteti i Newcastle mbi ndërmjetësimin global mund të përmblidhen në pikat e mëposhtme: - çiftet zgjidhnin ndërmjetësimin kryesisht sepse ishin në kërkim të një procesi civil, miqësor dhe bashkëpunues; - 80% e çifteve arrinin një marrëveshje, edhe me ndihmën e avokatëve të tyre (39% mbi të gjitha problemet dhe 41% vetëm në disa probleme). Pjesa më e madhe e çifteve ishin të kënaqur me marrëveshjen e arritur; - u konstatuan rezultate të tjera pozitive: konflikti, zemërimi dhe mllefi ishin pabesuar; - çiftet mendonin se ndërmjetësimi ishte efikas për sa i përket kostove, atyre ligjore të konsideruara; - avokatet ushtronin një ndikim mbi klientët për ndërmjetësimin si referues dhe si konsulent ligjor, përveç se në disa raste mbulonin vetë rolin e avokat- ndërmjetës. 7 Pjesa më e madhe e prindërve të intervistuar nga kërkuesit e Newcastle kishin takuar ndërmjetës të ekuilibruar, të disponueshem dhe objektivë. Ndërmjetësimi global dukej se kishte korrur rezultate më të mira në krahasim me ndërmjetësimin e përqendruar te fëmijët ne terma “rritje të komunikimit brenda çiftit, zvogëlim i tensionit dhe i zemërimit, qartësim të pikave kontradiktore dhe e bënte çiftin të aftë të negocionte” (Walzer, McCarthey e Timms, 1994, p.80). Në përgjithësi, kërkimet amerikane dhe australiane mbi eksperiencën e shfrytëzuesve të përvojës ndërmjetësore sjellin nivele kënaqësie

[294]

KUMTESAT II midis 60% dhe 85% (Kelly, 1989; Pearson e Thoennes, 1989; Irving e Benjamin, 1992; Bordow e Gibson, 1994). Në ditët e sotme, ka më tepër vëmendje mbi rezultatet në periudha afatgjata dhe aspekteve të ndryshme të rolit të ndërmjetësuesit. Në një kërkim me titull “Suksesi i ndërmjetësimit familjar ne Itali” sjelle nga javorja Agipres-Attenzione viti XXXIX, n.1688 Firenze, 23 shkurt 2008 sjell rezultatet e mira te këtij kërkimi. Në fakt një sondazh empirik i kohëve të fundit i Qendrës së Studimeve dhe Kërkimeve mbi familjen i Universitetit Katolik mori në shqyrtim një kampion të madh rastesh (1.133) ku kishin nisur një tentativë ndërmjetësimi familjar. Mbi të gjitha, mbi 751 çifte (66%) çuan deri në fund procesin e ndërmjetësimit. Në rastet e përfundimit të një procedimi ndërmjetësimi, mbi 7 çifte në 10 arritën në një marrëveshje të plotë mbi rregullimin e raporteve familjare pas një ndarjeje apo divorci. Mbi 2 çifte në 10, arritën të paktën në një marrëveshje të pjesshme, ndërsa vetëm 5% nuk arriti në asnjë formë marrëveshjeje. 9 raste në 10 arrijnë në ndërmjetësim ku subjekti është kujdestaria e fëmijëve. Në këto raste 70.6% e çifteve kanë zgjedhur kujdestarinë ekskluzive të nenës, 25.5% kujdestarinë e përbashkët, dhe 3.9% kujdestarinë ekskluzive babait.

E ardhmja e Ndërmjetësimit Familjar - Ndërmjetësimi në rastet e adoptimeve dhe të familjeve të përbëra - Ndërmjetësimi në konfliktet midis prindërve dhe fëmijëve nen kujdestari - Të mësojë fëmijët të përdorin teknika ndërmjetësimi - Ndërmjetësimi midis fëmijëve, prindërve dhe mësuesve - Ndërmjetësim prindër-fëmijë të rritur - Ndërmjetësimi që përfshin njerëzit me aftësi të veçanta - Ndërmjetësimi në konflikte trashëgimie

Bibliografia

1. Lisa Parkinson (2003) : La mediazione familiare Ed. Erickson 2. R. Ardone(2000): Percorsi di mediazione familiare, Ed. Kappa 3. R. Ardone-S. Mazzoni(1994): La mediazione familiare per una regolazione della conflittualità nella separazione e nel divorzio, Ed.Giuffrè 4. M. Malogoli-Togliatti(1995) Tecniche di mediazione dei conflitti nell’ambito della famiglia. In A.D.M., la violenza domestica: un fenomeno sommerso, Ed. Angeli 5. V.Cigoli, G.Gullotta, G.Santi(1997): Separazione, divorzio e affidamento dei figli. Ed. Giuffrè 6. R. Emery(1998): Il divorzio. Rinegoziare le relazioni familiari, Ed.FrancoAngeli 7. Jefferys, Duden(2001) Mediatori efficaci, Ed. la Meridiana 8. C. Van Cutsem(1999) Le famiglie ricomposte, Ed. Cortina 9. A.Zanotta(1997) Le nuove famiglie, Ed. Il Mulino 10. R.Giommi(2003) Il trauma delle separazioni difficili, Istituto Ricerca e Formazione di Firenze 11. J. Morineau(2000) Lo spirito della mediazione, Ed. Angeli 12. Agipress-L’attenzione. Anno XXXIX, n.1688. Firenze, 23 febbraio 2008. 13. www.studiociofi.it Matera, M - “La mediazione familiare in Italia” 14.Raccomandazione n.R (98) 1 del Comitato dei Ministri agli Stati membri sulla mediazione familiare. Adottata dal Comiatato dei Ministri il 21/01/1998 al 616° incontro del Delegati dei Ministri. 15. Ligj Nr. 10385, date 24.02.2011 “Per Ndermjetesimin ne Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve” Kuvendi i Republikës së Shqipërisë, Fletore Zyrtare. 16. Komunikojmë – Buletin tremujor mbi projektet për sistemin e drejtësisë në Shqipëri.

[295] JAVA E SHKENCËS 2013

[296] KUMTESAT II

Prof. dr. Seadin Xhaferi¹ & Prof. dr Astri MehmetI²: MATJA E EKONOMISË GRI ME METODA MONETARE

¹Universiteti Shtetëror i Tetovës – Fakulteti Ekonomik ²DeVry UNIVERSITY - Chicago, IL, USA

Abstrakt Metoda monetare e vlerësimit të ekonomisë jozyrtare është më e popullarizuara për matjen e ekonomisë gri. Avantazhi i saj qëndron në atë se është relativisht e lirë - nuk kërkon formimin e një baze të dhënash të veçanta, por përdoren të dhënat nga statistikat ekzistuese monetare. Studiuesit besojnë se cilësia e kësaj metode mbështetet në faktin se përdor të dhëna statistikore për qëllime të ndryshme, dhe jo për matjen e ekonomisë gri, e cila jep rezultate të duhura. Bazë e metodës monetare është supozimi se mjet kryesor pagese në ekonominë gri është cash-i. Konsiderohet se transaksionet në ekonominë gri zhvillohen në bazë të pagesës cash, sepse pagesat bankare mund të monitorohen nga organet tatimore. Sipas kësaj konkludojmë se rritja e cash-it në qarkullim, në raport me llogaritë e depozitave mund të përdoret si një masë e rritjes së ekonomisë gri. Fjalë kyçe: ekonomia gri, metoda monetare, cash-i, depozitat, shpejtësia e parave në qarkullim.

H Y R J E Në kuadër të qasjes monetariste për matjen e ekonomisë gri ka dy variante themelore. E para quhet varianti i koeficientit të valutës (monedhës). Në versionin e tijë më të thjeshtë ai bazohet në vlerësimin e aktivitetit ekonomik të nëntokës në lëvizjen e koeficientit të parave të gatshme ndaj depozitave të paafatizuara. Gjatë kësa, rritja e koeficientit sinjalizon një rritje të ekonomisë. Megjithatë, ekzistojnë edhe modalitete tjera të kësaj metode. Variant i dytë themelor monetarë është i ashtuquajturi varianti i transaksionit139. Sipas kësaj, ekonomia gri duhet të matet si raport në mes të vlerës së përgjithshme të transaksioneve të parave dhe produktit shoqëror. Kështu, ndryshimet

139 Hildegart Ahumada, Facundo Alvaredo , Alfredo Canavese, ”The monetary method to measure the shadow economy: The forgotten problem of the initial conditions “www.elsevier.com/ locate/econbase, 15.04.2013

[297] JAVA E SHKENCËS 2013 në koeficientin e transaksioneve ndaj të ardhurave janë një dëshmi për ndryshimin e vëllimit relativ të ekonomisë gri. Në variantet monetariste përfshihet edhe analiza e struktures së prerjeve të parave të gatshme. Pastaj, rritja e shpejtë e përdorimit të kartëmonedhave në prerje të mëdha është marrë si një tregues i rritjes së ekonomisë gri. Megjithatë, është konsideruar se kjo metodë relativisht më pak është përdorur për marrjen e të dhënave përkatëse për madhësinë e aktiviteteve të fshehura ekonomike. Në këtë punim kemi analizuar dy variante kryesore të metodës monetare, dhe shkurtimisht janë paraqitur karakteristikat e analizës së strukturës së prerjeve të parave të gatshme.

VARIANTI I KOEFICIENTIT VALUTOR Tashmë theksuam se varianti i koeficientit valutor ka disa modalitete. Ne do prezantojmë dy prej tyre: (a) varianti i thjeshtë i koeficientit valutor dhe (b) modeli i ashtuquajtur Tanzi. Varianti i thjeshtë i koeficientit valutor e tregon raportin midis parave të gatshme dhe atyre depozitare, ndërsa modeli Tanzi raportin në mes të parave të gatshme dhe ofertën e parave të përkufizuar më gjerësisht. Për të ilustruar dobinë dhe përdorshmërinë e variantit të koeficientit valutor ne do të shërbehemi me një model të vogël të përgjithshëm140. Fillimisht nisemi nga elementet si më poshtë: C = shuma e parave të gatshme D = shuma e depozitave pa afat

Y0  të eardhurat ekonomisë zyrtare u = ekonomia jozyrtare o = ekonomia zyrtare

K 0  raporti i tëparave gatshme ndaj depozitave pa nëafat sektorin zyrtar ku = koeficienti i parave të gatshme ndaj depozitave pa afat në sektorin jozyrtar vu=shpejtësia e qarkullimit të parave në sektorim jozyrtar vo= shpejtësia e qarkullimit të parave në sektorim zyrtar Modeli i përgjithshëm i koeficientit valutor i përmban specifikimet e mëposhtme:

C=Cu+Co (1)

D=Du+Do (2)

ko=Co/Do

(3)

ku=Cu/Du

(4)

vo=Yo/(Co+Do) (5)

vu=Yu/(Cu+Du) (6)

b=v0/vu (7)

140 Feige, Edgar L. (1979), “How Big Is the Irregular Economy?”, Challenge, Vol. 22, November/December.

[298]

KUMTESAT II

Ekuacionet (1) dhe (2) i dekompozojnë sasitë e cash-it dhe depozitat pa afat në komponentët e tyre të raportuara dhe të pa raportuara. Ekuacionet (3) dhe (4) janë përkufizime të ko dhe ku të cilat mund të trajtohen ose si funksione ose si kosntanta. Ngjashëm me këtë ekuacionet (5) dhe (6) e përcaktojnë shpejtësinë e qarkullimit në të dy sektorët. Për të zgjidhur modelin për Yu duhet ta vlerësojmë ekuacionin (6) përmes variablave kryesore të modelit, përkatësisht, C, D dhe Yo. Zëvendësimi i përsëritur dhe rirregullimi çon në zgjidhje për Yu, si:

1 u   o DkCk ))(1( u  YY o )8(  o u  CDkk ))(1(

Ekuacioni (8) shpreh sektorin e pa raportuar si një funksion i variablave Yo, C dhe D

Yo, C dhe D të tre parametrave ose funksionet b, ku dhe ko.

VARIANT I THJESHTË I RAPORTIT TË MONEDHËS Duke përdorur këtë model, ne mënyrë matematikore mund ta paraqesim variantin e thjeshtë të koeficientit valutor. Ajo është e bazuar në paragjykimet e mëposhtme: (1) parat e gatshme janë mjet i vetëm i pagesës në transaksionet e paregjistruara, (2) Raporti ndërmjet parave të gatshme dhe parave depozitare mbetet konstant, përveç për shkak të ndryshimeve të shkaktuara nga rritja e paregjistruar e të ardhurave, (3) shpejtësia e qarkullimit të parave është e njëjtë si në ekonominë gri po ashtu edhe në ekonominë formale, dhe (4) ekziston një periudhë bazë në të cilën ekonomia gri është zero. Me zbatimin e këtyre supozimeve në modelin e përgjithshm të paraqitur si ekuacion (8), marrim ekuacionin e mëposhtëm:

 o DkC )(  YY ou (9) o  )1( Dk i cili është një përfaqësim matematikor i variantit të thjeshtë të koeficientit valutor. Si një studim më i famshëm që e ka përdorur këtë variant është ai i studiuesit amerikan Gutman141. Në analizën e ti Gutman ka vlerësuar se ekonomia gri në SHBA në vitet e 70-ta të shekullit XX-të ka qenë rreth 10% e GDP-së. Megjithë thjeshtësinë e kësaj metode, ajo është subjekt i më shumë kritikave, ku para së gjithash kanë të bëjnë me kontestimin e supozimeve. Së pari, si joreal konsiderohej mendimi se në periudhën bazë fare nuk ka ekzistuar ekonomia gri142. Së dyti, nuk duket shumë reale as supozimi se vetëm paratë e gatshme qarkullojnë në ekonominë gri. Së treti, shpejtësia e qarkullimit të parave të gatshme nuk është e njohur, ndërsa shpejtësia e parave depozitare shumëfish është rritur, falë zhvillimit teknologjik. Duke pasur parasysh

141 Gutmann Peter “Statistical illusions, Mistaken Policies,” Challenge, Nov.-Dec., 1979. 142 Liliana Dudaeva, “The Informal Economy in the EU Accession Countries: Size, Scope, Trends and Challenges to the Process of EU Enlargement”, http://www.ced.bg, 26.03.2013

[299] JAVA E SHKENCËS 2013 këte, shtrohet pyetja se a është e mundur të merret se shpejtësia e qarkullimit të parave të gatshme dhe parave depozitare është e njëjtë.

RAPORTI I PARAVEE TË GATSHME DHE OFERTËS SË PARAVE GJËRËSISHT TË PËRCAKTUAR Modaliteti tjetër i variantit të koeficientit valuator është i bazuar në raportin në mes të parave të gatshme dhe ofertën e parave të përcaktuara gjerësisht. Oferta për para e përcaktuar gjerësisht në këtë variant është përfaqësuar nga agregati monetar M2. Siç është e njohur, agregati monetar M2 përfshin M1 plus depozitat monetare të afatizuara, gjegjësisht M2 = M1 + O. Autor i këtij varianti është eksperti i nohur fiskal Tanzi143, i cili bëri një analizë të detajuar të faktorëve që ndikojnë në raportin midis parave të gatshme dhe ofertës për para. Ai në mënyrë eksplicite përfshin efektet e tatimeve, por edhe ndikimin e faktorëve të tjerë mbi koeficientin valutor. Sipas Tanzi, faktorët që në afat të gjatë ndikojnë në ndryshimin e raportit të parave të gatshme dhe ofertës së përcaktuar gjerësisht të parave janë: ‐ Shkalla Tatimore, T; ‐ Pjesa e mëditjeve dhe pagave në të ardhurat totale kombëtare, W; ‐ Të ardhurat reale për kapital, Y; ‐ Norma e interesit për depozitat me afat, R. Ndikimi i supozuar i këtyre variablave në koeficientin C/M2 është pozitiv në variablat T dhe W, dhe negativë në variablat Y dhe R144. Tanzi, si arsye kryesore për rritjen e ekonomisë gri merr barrën tatimore mbi të ardhurat personale. Kur rriten normat tatimore motivi i individëve për kryerjen e transaksioneve dhe detyrimet tatimore në cash është më i madhë. Supozohet gjithashtu se pjesa e pagave dhe mëditjeve në të ardhurat kombëtare kanë një ndikim pozitiv në koeficientin C/M2, duke qenë se ka të ngjarë që pjesa më e madhe e mëditjeve do të paguhet në para të gatshme. I kundërt është ndikimi i presupozuar i rritjes së të ardhurave reale për frymë, duke qenë se ajo është e lidhur me zgjerimin e urbanizimit, zhvillimin e rrjetit bankar dhe përdorimin në rritje të çeçeve dhe kartat e kreditit. Normat e larta të interesit i rrisin kostot oportune të mbajtjes së parave të gatshme, të cilat kanë gjithashtu ndikimin negativ. Vlerësimet Tanzi janë dukshëm më të ulëta se ato të Gutman-it dhe janë rreth 4% për të njëjtin vit (1976). Variant i tij është më i sofistikuar se variant i thjeshtë i raportit të monedhës, por ai është kritikuar në mënyrë të barabartë. Së pari, kjo bazohet në të njëjtat supozime si metoda paraprake: (a) vetëm të hollat e gatshme qarkullojnë në ekonominë gri dhe (b) është e njëjtë shpejtësia e qarkullimit të parave të gatshme dhe parave depozitare, si dhe shpejtësia e qarkullimit të parave në ekonominë zyrtare dhe gri. Së dyti, vetëm lartësia e normave tatimore nuk mund ta shpjegoj lartësinë e ekonomisë jozyrtare. Është e njohur se shpërndarja e pushtimit tatimor varet dhe nga gjobat e parashikuara për shkeljet e tilla, moralin tatimor, efikasitetin e administratës tatimore etj. Së treti, është e vështirë të pranohet se paratë e gatshme dhe depozitat e afatizuar kanë të njëjtën shpejtësi të qarkullimit

143 Tanzi, Vito (1983), “The Underground Economy in the United States: Annual Estimates, 1930-80”, Imf Staff Papres, June. 144 Grup autorësh (1997), “Nesluzbeno gospodarstvo u Republici Hrvatskoj”, Zagreb: Financijska praksa, Godina 21, broj 1-2.

[300] KUMTESAT II

VARIANTI TRANSAKSIONAR Varianti transaksionar është zhvilluar nga ekonomisti amerikan Feige145 dhe përfaqëson një mënyrë alternative për të matur ekonominë gri. Në vend që të përdor sasitë e parave të gatshme dhe depozitave, ky model përdor flukset që i ofron agregati monetar M1, gjegjësisht vlera totale e transaksioneve në dollar të kryera me fondet që janë në agregatin monetar M1. Një supozim i rëndësishëm në këtë qasje është se transaksionet totale janë proporcionale me totalin e aktivitetit ekonomik. Me total këtu nënkuptohet shuma e aktiviteteve ekonomike formale dhe joformale. Domethënë se metoda e transaksionit, para së gjithash vrojton këtë raport: i PT/py ku P është çmimi mesatar i transaksioneve, T numri i përgjithshëm i transaksioneve i për një periudhë të caktuar kohore, p deflator i nënkuptuar i produktit shoqëror , dhe produkt i real shoqëror është y. Feige niset nga fakti se ekzistojnë tri mënyra të mundshme për të ndryshuar këtë raport: i (a) ndryshimi në P/ p , (b) ndryshimi në T/y që rezultonë nga ndryshimet strukturore në ekonomi, (c) ndryshimi i numrit të transaksioneve në ekonominë informale. Në analizën e tij konkrete Feige ka konstatuar se faktorët (a) dhe (b) veprojnë në i drejtim të reduktimit të raportit PT/py . Nga kjo ai ka përfunduar se rritja e raportit i PT/py është rezultat i rritjes së transaksioneve në ekonominë gri. Problemi kryesor gjatë zbatimit të metodës së transaksionit është se nuk ekzistojnë të dhëna statistikore as për numrin e transaksioneve, as për çmimin e tyre. Prandaj, Feige përdor identitetin e Fisherit M1V = PT, në vend të PT është përpjekur për të llogaritur M1V. Të dhënat për M1 janë në dispozicion nga statistikat monetare, por më problematike është sesi të llogaritet shpejtësia e qarkullimit të parave. Feige llogarit veçmas shpejtësinë e qarkullimit të cash-it dhe veçmas të parave depozitare. Shpejtësia e qarkullimit të cash-it llogaritet në bazë të indikatorit të cilësisë së kartëmonedhave, ose sa duar mund të ndrrojë një kartëmonedhë para se të ishte dëmtuar ose zëvendësuar. Për të llogaritur shpejtësinë e parave depozitare përdoren të dhëna mbi transferat e cash-it, të cilat në Shtetet e Bashkuara publikohen nga ana e autoriteteve monetare. Vlerësimet e Feiges për madhësinë e ekonomisë gri në SHBA janë rreth 19% për vitin 1976 dhe 27% për vitin 1978 dhe janë shumë më të mëdha se shumat e metodave tjera. Njësoj sikurse edhe metoda e mëparshme, metoda e transaksionit është subjekt i kritikave serioze. Së pari, në mesin e vërejtjeve në veçanti theksohen mungesa e të dhënave të besueshme mbi shpejtësinë e qarkullimit të cash-it nga e cila dukshëm varen rezultatet përfundimtare të dimensioneve të ekonomisë gri. Së dyti, disa prej transaksioneve që ajo tenton për të matur bëjnë pjesë në aktivitetet

145 Feige, Edgar L. (1979), “How Big Is the Irregular Economy?”, Challenge, Vol. 22, November/December

[301] JAVA E SHKENCËS 2013 kriminale, të cilat nuk kanë vend në produktin shoqëror. Së treti, rezultatet varen i shumë nga zgjedhja e periudhës themelore. Së katërti vështirë llogariten raportet P/ p dhe T/y, nga të cilat gjithëashtu varet rezultati përfundimtar. Metoda monetare për matjen e ekonomisë gri është aplikuar në Maqedoni në vitin 1997 në kuadër të një studimi në Ministrinë e athershme të zhvillimit. Nga të gjitha metodat e përdorura, dukshëm vlerë më të lartë për dimensionet e ekonomisë gri janë fituar pikërisht duke përdorur metodën monetare (67,7% e PBB-së në vitin 1994 dhe 44.2% në vitin 1996)146. Andaj, një vlerësim i përgjithshëm i studimit është se vëllimi i mundshëm i ekonomisë gri në Maqedoni në vitin 1994 ishte në mes të 42 dhe 54% të PBB-së, ndërsa në vitin 1996 ajo ra dhe ishte në mes të 36 dhe 39%. Në Republikën e Kosovës Projekti i financuar nga BE “Fuqizimi i kapaciteteve kosovare për të luftuar pastrimin e parave dhe korrupsionin” i menaxhuar nga Zyra Ndërlidhëse e Komisionit Evropian ka kryer një studim mbi Shtrirjen dhe parandalimin e ekonomisë së paligjshme dhe pastrimit të parave në Kosovë në shtator 2007. Bazuar në metodat e tërthorta makro ekonomike të përdorura në studim, është vlerësuar se niveli i ekonomisë joformale në Kosovë është 26.67% deri në 34.75% të prodhimit vendor bruto për periudhën 2004-2006.

ANALIZA E STRUKTURËS SË EMËRTIMIT TË PARAVE TË GATSHME Interesi në aspektet monetare të ekonomisë informale kryesisht është stimuluar nga disa anomali të dukshme në aspektin e sasisë së parasë, në qarkullimin dhe strukturën e riemrimit të tyre. Pavarësisht nga rritja e sasisë së parave të gatshme për kokë banori, në vitet shtatëdhjetë dhe tetëdhjeta, në disa vende të zhvilluara është vërejtë paraqitja gjithnjë e më tepër e kartmonedhave me emërtime të mëdha në cash. Një dukuri e tillë ishte në kundërshtim me parashikimet e shpeshta se për shkak të zgjerimit të inovacionit financiar, erdhi epoka e një shoqërie jo-cash. Rritja e shpejtë e përdorimit të kartëmonedhave me shuma të mëdha nga disa analistë interpretohet si një shprehje e zgjerimit të ekonomisë informale. Megjithatë, nuk ka dëshmi të forta për ekzistencën e një lidhjeje shkakësore të tillë. Rritja e kartëmonedhave me emërtime të mëdha mund të jetë një rezultat edhe i inflacionit, kur për shkak të çmimeve të larta kartëmonedhat me shuma më të mëdha janë më të përdorura. Vitet e shtatëdhjeta ishin pikërisht një periudhë jotipike në vendet e zhvilluara. Gjithashtu, në rastin e valutave kryesore, është e qartë se ata kanë përdorim të gjerë si një mjet alternative të pagesës në vendet e huaja. Për shembull, disa vende përdorin dollarin amerikan si njësi kombëtare të parasë (Liberia, Puerto Rico, Virgin Islands, etj.), dhe shumë vende të tjera dollari amerikan qarkullon në mënyrë paralele me monedhën zyrtare. Duke pasur parasysh gjithë këtë, fenomeni i përdorimit të kartmonedhave me prerje të mëdha, nuk mund të konsiderohet si metodë e plotë analitike.

PËRFUNDIM

146 Ministria për Zhvillim (1997): "Dimensionet e ekonomisë joformale në Republikën e Maqedonisë", Shkup (e pa botuar).

[302]

KUMTESAT II

Qasja monetariste për matjen e ekonomisë gri ka zhvilluar më shumë vështrime metodologjike, në zhvillimin e së cilës janë përfshirë një numër i konsiderueshëm i ekspertëve të njohur të kësaj fushe. Në shumicën e rasteve vlerësimet e bëra në bazë të varianteve monetariste japin rezultate relativisht të larta për dimensionet e ekonomisë gri se sa metodat e tjera dhe teknikat (edhe pse ka raste kundërshtim). Nga ana tjetër, variantet monetariste janë kritikuar shpesh për supozime jo reale si dhe dallimet e mëdha në mes të rezultateve të metodave të ndryshme brenda qasjes monetariste. Kështu që një autor thotë se metodat monetare më shumë flasin për atë që njerëzit bëjnë me paratë se që zbulojnë dimensionet e aktiviteteve të fshehura ekonomike147. Megjithatë, për shkak të zbatimit të tyre të lirë dhe të thjeshtë variantet monetariste ka të ngjarë që të mbeten, të jenë një ndër mënyrat më të popullarizuara për vlerësimin e madhësisë së ekonomisë gri. Kjo ilustrohet me faktin se ata përdoren në vendet në zhvillim si dhe në disa ekonomi në tranzicion.Ne rekomandojmë që një matje e ekonomisë gri me metodën monetare të bëhet edhe në Republikën e Kosovës

147 Skolka, Jiri (1987), “A Few Fact About the Hidden Economy”, in Alessandrini, Sergio and Dallago, Bruno (editors), (1987), “The Unofficial Economy: Consequences and Perspectives in Different Economic Systems”, Aldershot: Gower Publishing Company Limited.

[303] JAVA E SHKENCËS 2013

[304]

KUMTESAT II

Ma. Ferit IDRIZI : FUQIA SI KONCEPT, BURIMI DHE ROLI I SHTETEVE TË FUQISHME

Hyrje Realizmi politik si një shkollë mendimi i shpjegon marrëdhëniet ndërkombëtare nga pikëpamja e fuqisë, ndërsa ushtrimin e fuqisë në raporte të ndërsjella shtetërore e trajton si realpolitikë apo politikë e mbështetur në fuqi. Realizmi politik u zhvillua si kundërpërgjigje ndaj traditës liberale të cilën realistët e quanin idealizëm. Idealizmi e sheh zgjidhjen e problemeve kryesisht përmes së drejtës ndërkombëtare, moralit dhe organizatave ndërkombëtare. Qysh prej Luftës së Dytë Botërore, realistët i kanë akuzuar idealistët si njerëz që janë përqendruar më shumë në idenë se si duhet të jetë bota, e jo në atë se si është në realitet. Fuqia si një koncept dhe roli i saj në marrëdhëniet ndërkombëtare është e varur shumë nga faktorët e burimeve të fuqisë si; madhësisë gjeografike e një shteti, faktorët demografike, pasuritë natyrore, GDP e një shteti, fuqia politike, ekonomike dhe ushtarake. Edhe pse nga këndvështrime të ndryshme të fuqisë, teoricienë të ndryshëm i japin rolin vendimtar dhe përcaktues fuqisë së shtetit në marrëdhëniet ndërkombëtare, shumë prej tyre vlerësojnë se edhe fuqia politike në arenën ndërkombëtare varet nga fuqia e përgjithshme e shtetit, e fuqia e përgjithshme varet nga shumë burime të fuqisë të cilat e përbëjnë një tërësi të përbashkët të quajtur fuqi.

Përkufizimi i fuqisë Realizmi politik fuqinë e përcakton si një koncept qendror në marrëdhëniet ndërkombëtare, e të cilën është jashtëzakonisht e vështirë ta përkufizosh ose ta matësh. Ajo shpesh përkufizohet si aftësi për të bërë një aktor ta bëj atë që në kushte normale nuk do ta bënte, apo të mos e bëj atë që do ta bënte. Në qoftë se aktorët e bëjnë që të ndodhë atë që duan ata, atëherë aktorët vlerësohen të fuqishëm. Një problem tjetër i cili është i vështirë për t’u kuptuar është se, ne nuk e dimë se çdo të kishte bërë një aktor B në mungesë të ndikimit të aktorit A.148 Edhe pse shumë autorë kanë dhënë ide të ndryshme rreth fuqisë si koncept, përfundimisht të gjithë ata arrijnë te një emërues i përbashkët se fuqia është ndikim i imponuar mbi të tjerët. Si shembull se fuqia është aftësi për të ndikuar në sjelljen e tjerëve mund të merret fushata ajrore e NATO-s më 1999, e cila e detyroi Serbinë që të tërhiqet prej Kosovës dhe popullata etnike u rikthye në shtëpi pasi ishte larguar me

148 Goldstein S. Joshua , Marrëdhëniet Ndërkombëtare, Tiranë, Dituria, 2003. fq. 69

[305] JAVA E SHKENCËS 2013 forcë.149 Po ashtu, një shembull tjetër i ndikimit të fuqisë në marrëdhëniet ndërkombëtare është edhe bashkimi i Gjermanisë. Në vitin 1989 diktatori i Gjermanisë Lindore Honekeri deklaroi se “Muri i Berlinit do të qëndronte edhe qindra vjet” ndërsa vetëm tetë muaj pas asaj deklarate muri u rrëzua. Gjatë 11 muajve të ardhshëm kishte ndodhur mrekullia e dytë, kur deklarata e Mihajli Gërbaqovit drejtuar kancelarit Helmut Kol: “Bëni çka të doni ne do ta pranojmë vendimin tuaj.”150 Për dallim nga shembulli i parë, ku për largimin e forcave serbe nga Kosova përdoret fuqia ushtarake e NATO-s, në shembullin e dytë me rastin e shembjes së Murit të Berlinit dhe bashkimit të Gjermanisë, përdoret fuqia ekonomike dhe politike. Pra, shihet qartë se si shtetet përdornin fuqinë për të ndikuar në forma dhe rrethana të ndryshme në realizimin e synimeve të veta. Kështu, duke parë që fuqia është përcaktuese e pothuaj të gjitha teorive politike, Norberto Bobio ka konstatuar se “nuk ka teori politike e cila në një mënyrë a në mënyrë tjetër drejtpërdrejt, apo në mënyrë të tërthortë do të dilte nga njëfarë përcaktimi i fuqisë, gjegjësisht nga analiza e shfaqjes së fuqisë.”151 Pra, në përafrimin e parë fuqia përcaktohet si aftësi e faktorit A që të ndikoj në sjelljet e faktorit B. Në këtë mënyrë konstatojmë, se faktori A e përdor ndikimin apo fuqinë tek faktori B në atë masë që B është i detyruar të bëj atë që i imponon A, e që në kushte normale nuk do ta bënte. Ndërsa, Max Weberi jep përcaktimin klasik sipas të cilit “fuqia paraqet mundësinë e këtillë apo të atillë, që dikush ta implementojë dëshirën e vetë në suaza të marrëdhënieve të caktuara shoqërore edhe përkundër rezistencës pavarësisht nga baza e kësaj mundësie. Me fuqi duhet të konceptohet mundësia për shkak të së cilës njerëz të caktuar i nënshtrohen urdhërit që ka përmbajtje të caktuar.”152 Fuqia shpjegon ndikimin dhe ndikimi shërben si matës i fuqisë. Fuqia nuk është ndikim në vetvete, por aftësi apo mundësi për të ndikuar te të tjerët.153

Burimet e fuqisë Shtetet e fuqishme ushtrojnë ndikimin e tyre ndaj të tjerëve duke përdorë forcën potenciale të tyre, në këtë mënyrë ato kontrollojnë dhe drejtojnë politikat e ngjarjeve, por edhe shpeshherë i diktojnë edhe politikat e shteteve me fuqi më të dobëta. Fuqia potenciale e shtetit varet pjesërisht nga burimet natyrore dhe secili burim është i rëndësishëm si për këndvështrimin real ashtu edhe për këndvështrimin radikal. Shumë shtete në shekullin e njëzetë ishin shumë të fuqishme, ato tiranizuan popullsinë dhe kryen agresione ndaj shteteve fqinjë. Ato nuk ishin shtete diktatoriale, por megjithatë e penguan rritjen ekonomike dhe akumuluan një sërë keqfunksionimesh dhe paaftësi për shkak të shtrirjes së tepruar të shtetit.154 Ndër burimet natyrore të fuqisë mund ti përmendim: Madhësinë dhe pozicionin gjeografik, pasuritë natyrore dhe popullsinë.155

Madhësia dhe pozita gjeografike

149 Po aty,fq.70 150 Vlatko Mileta, Leksikoni i Unionit Evropian,Kolegji Universitar “Victory” Prishtinë, 2006. fq. 53 151 Donatella Della Porta., Bazat e Shkencës Politike, Kolegji Universitar “Victory” Prishtinë, 2006. fq. 18 152 Po aty. 153 Si shënimi 1, Fq. 70 154 Francis Fukayama., Ndërtimi i Shtetit, Tiranë, 2008, fq. 174 155 Karen A.Mingest., Bazat e Marrëdhënieve Ndërkombëtare, Tiranë, 2008, fq. 146

[306]

KUMTESAT II

Paraqet burimin e parë të fuqisë të pranuar nga teoricienët klasik të marrëdhënieve ndërkombëtare, duke vlerësuar në këtë mënyrë si shtete të fuqishme, shtetet me një shtrirje të madhe gjeografike si; Kina, Rusia, SHBA, India, Brazili, Kanadaja, Australia etj. Por, jo gjithherë një shtrirje e madhe gjeografike është burim i fuqisë së një shteti, pasi që një kufi i gjatë gjeografik kërkon një kontroll me një kosto të lartë financiare. Elementi gjeografik mund të paraqes një ndihmesë për të kuptuar marrëdhëniet ndërkombëtare. Lidhur me këtë, autori francez Victor Coustin shkruante në vitin 1828 në librin “Hyrje në historinë e filozofisë ” më jepni hartën gjeografike të cilitdo vend, ma tregoni pozitën gjeografike, klimën, ujërat, erërat dhe gjeografinë fizike të tij. Më jepni të dhënat për prodhimet natyrore, florën, gjeologjinë etj, dhe unë do të marrë përsipër obligimin që t’ua them apriori se çfarë është banori i atij vendi dhe çfarë roli do të ketë ai vend në histori.”156 Në fund të shekullit XIX brenda traditës realiste lindën dy pikëpamje të ndryshme rreth rëndësisë së gjeografisë në marrëdhëniet ndërkombëtare, apo më mirë të themi rreth fuqisë së kontrollimit të botës përmes pozitës gjeografike. Pikëpamja e ushtarakut dhe historianit të marinës detare Alfred Mahan ( 1840-1914) sipas të cilit shteti që kontrollon rrugët e oqeaneve kontrollon botën.157 Pasi që sipas Mahanit sovraniteti mbi tokën nuk ishte aq i rëndësishëm sa rrugët detare. Në vitin 1904 këtë pikëpamje e kundërshtoi gjeografi britanik Sir Halfrod Mackinder, sipas të cilit shteti që do të kishte më shumë fuqi do të ishte ai që do të kontrollonte “hapësirën qendrore evroaziatike”. Sipas tij, shteti që kontrollon Evropën Qendrore e kontrollon zemrën e Evroazisë, ai që kontrollon zemrën e Evroazisë, kontrollon botën ishullore të Evropës, Azisë dhe Afrikës dhe ai që sundon botën ishullore kontrollon botën.158 Të dy këto pikëpamje kanë vlerë empirike, kështu Britania në shekullin e tetëmbëdhjetë karakterizohej si një fuqi detare, përmes së cilës kolonizoi vendet e largëta si Indinë, pjesë të Afrikës, të Amerikës Veriore dhe Qendrore. Edhe pozicioni gjeografik në zemër të Evroazisë i propozuar nga Mackinder ka rezultuar si një burim i rëndësishëm i kapacitetit të fuqisë. Gjermania ishte vendi i cili më së shumti kishte vepruar për të kontrolluar zemrën e Evroazisë, duke vepruar qartazi me teorinë e Mackinderit. Kështu, Karl Haushofer i cili kishte shërbyer si në ushtrinë bavareze ashtu edhe atë gjermane, u zhgënjye nga humbja e Gjermanisë në Luftën e Parë Botërore. Duke argumentuar se Gjermania mund të bëhej një shtet i fuqishëm nëse do të mund të pushtonte hapësirën qendrore Evroaziatike, ai iu vu punës që ta bënte gjeopolitikën një fushë legjitime për kërkime akademike.159

Pasuritë natyrore Burim i dytë natyror i fuqisë së një shteti janë pasuritë natyrore nga të cilat rritet ose zvogëlohet kapaciteti gjeografik i fuqisë. Një shtet me një shtrirje të gjerë gjeografike nuk mund të jetë i fuqishëm nëse ai shtet nuk ka resurse natyrore. Shtetet eksportuese të naftës si Kuvajti, Katari dhe Emiratet e Bashkuara Arabe të cilat janë

156 Radovan Vukadinoviç., Marrëdhëniet Politike Ndërkombëtare, Kolegji Universitar ”Victory” Prishtinë, 2006, fq. 76 157 Si shënimi 8, fq.146 158 Po aty. 159 Si shënimi 8, fq.147

[307] JAVA E SHKENCËS 2013 gjeografikisht të vogla, kanë kapacitete të mëdha fuqie për shkak të pasurive natyrore. Shtetet që kanë pasuri natyrore të çmueshme ushtrojnë fuqinë e tyre ndaj shteteve që nuk i kanë këto pasuri. Shtetet me pasuri natyrore të çmueshme si naftë, ari, argjend etj çdo herë janë edhe të kërcënuara nga shtetet qe nuk i posedojnë këto pasuri siç ishte rasti i Kuvajtit në vitin 1990.160 Nisur nga rëndësia tejet e madhe për jetën ekonomike të secilit vend, në shumë raste nafta është përdorur si mjet i rëndësishëm për arritjet e qëllimeve politike. Një rast i tillë u pa në vitin 1973 kur vendet arabe përdorën naftën si mjet presioni mbi qeverinë e SHBA-së dhe atë të Holandës, të cilat përkrahnin dhe ndihmonin aktivisht politikën izraelite në krizën e Lindjes së Mesme.161 Sidoqoftë, gjysma e dytë e shekullit të XX nxori si shtete të fuqishme jo vetëm shtetet me pasuri të bollshme natyrore, por edhe shtete që nuk kanë pasuri natyrore por janë shtete shumë të fuqishme siç është rasti i Japonisë. Ajo posedon industrinë më të fuqishme të çelikut në botë, ndërsa nuk posedon as thëngjill e as xehe të hekurit.162

Faktorët demografik Shtimi i lartë natyror i popullsisë që moti merrej si një nga treguesit themelor të fuqisë së shtetit, dhe në bazë të tij tentohej të përcaktohej politika e një vendi dhe rëndësia e tij në marrëdhëniet ndërkombëtare.163 Një shtet me një popullsi të madhe siç është Kina( 1.3 miliard), SHBA(284 milionë), apo Rusia (145 milionë) i japin shtetit potencial fuqie dhe shpeshherë status të fuqisë së madhe.164 Për politikën ndërkombëtare, të dhënat për numrin e banorëve të një vendi në kuadër të vlerësimit të fuqisë ushtarake të tij në të kaluarën kanë pasur rëndësi të madhe. Duke u nisur nga pohimi se “ Zoti gjithmonë mbanë anën e batalioneve të mëdha”, besohej se numri i ushtarëve nën armë ishte kriteri më përcaktues i fitores së mundshme, dhe vetëm me zhvillimin e teknologjisë ushtarake pikëpamjet për rëndësinë e numrit të ushtarëve nën armë nisën të ndryshonin.165 Në punimet e Konferencës për çarmatim të vitit 1950 për herë të parë u vu në dukje hapur se zhvillimi industrial i një vendi është vendimtar për forcën e tij ushtarake, gjë që konfirmoi plotësisht Lufta e Dytë Botërore dhe zhvillimi i mëtejmë i teknologjisë ushtarake.166 Pra, jo gjithherë shtetet me numër të madh të banorëve janë edhe të fuqishëm. Kështu shtetet që kanë nivel të ulët arsimimi e teknologjie edhe pse të mëdha në numër e zbehin fuqinë e shtetit. Në anën tjetër, shtete me numër të vogël të banorëve, por me një arsimim të lartë dhe me një teknologji të avancuar si, Zvicra, Norvegjia etj, i rrisin fuqinë e shtetit dhe plotësojnë boshllëqet tjera të fuqisë.

Roli i fuqisë në veprimtarinë e shteteve Fuqinë si një koncept në marrëdhëniet ndërkombëtare, kapitalizmi e kishte vënë në qendër të zhvillimeve. Pra, fuqia për një kohë të gjatë përbënte bazën e politikës së

160 Po aty. 161 Si shënimi 9, fq. 85 162 Selmani Bedri,Globalizimi, Kolegji Universitar ”Victory” Prishtinë, 2006, fq. 33 163 Si shënimi 9, fq. 88 164 Si shënimi 8, fq.148 165 Si shënimi 9, fq. 90 166 Po aty.

[308] KUMTESAT II brendshme dhe të jashtme të shteteve kapitaliste.167 Luftërat për ndarjen e botës, për pushtimin dhe zgjerimin e tregjeve nuk kanë mundur të realizohen gjatë kohës së imperializmit pa përdorimin e fuqisë politike, ushtarake dhe ekonomike. Sidomos SHBA-të e kishin futur fuqinë në veprimtarinë e politikës së jashtme si mjet për formulimin dhe realizimin e qëllimeve globale amerikane. Lufta për fuqinë bëhet qëllim i dorës së parë për politikën e jashtme dhe të brendshme të një shteti, shkruante gjeopolitikani N. Spykman në fillim të Luftës së Parë Botërore. Të gjitha të tjerat janë të dorës së dytë “sepse fundi i fundit, vetëm me ndihmën e fuqisë mund të realizohen qëllimet e politikës së brendshme dhe të politikës së jashtme”.168 Ndërsa, duke analizuar historinë e marrëdhënieve ndërkombëtare autorët R.Strausz-Hupe dhe S.F.Possoni krahasojnë fuqinë në sjelljen e shteteve me profitin në ekonomi. Ata pohojnë se, siç tregon historia, lufta përbën çastin vendimtar për zgjedhjen e fatit të një populli dhe kjo do të thotë se fuqia është mjeti për realizimin e vendimeve kryesore. Shpeshherë kërkohet që veprimet ushtarake dhe politike të shtetit të jenë të harmonizuara, sepse në të kundërtën shteti ndodhet në situata jo të mira. Pra, nëse shteti nuk disponon harmoni në mes të fuqisë dhe politikës që proklamon, ai detyrohet të krijojë një besim të rremë, sikur posedon një fuqi më të madhe se sa ka në të vërtetë.169 Shteti duhet të përpiqet të ndryshoj tërësinë e fuqisë që disponon duke angazhuar të gjitha forcat e brendshme për forcimin e bazës materiale përmes të cilit do të arrinte një kurs politik të caktuar, e nëse këtë nuk e arrin me kapacitetet e veta, atëherë shteti mund të krijoi aleanca me shtetet tjera. Shumë teoricienë perëndimor të marrëdhënieve ndërkombëtare e shohin luftën për fuqinë si të domosdoshme, sepse për sigurinë e shteteve duhet ta posedojnë atë. Fuqia e secilit shtet duhet të jetë e pandashme, dhe në skenën ndërkombëtare paraqitet si e tërë, ndonëse teorikisht mund të flitet për fuqinë ushtarake, fuqinë ekonomike etj. Mirëpo, teoricienët perëndimorë nocionin e fuqisë e identifikojnë me fuqinë ushtarake, përkatësisht me përgatitjen luftarake.170 Pra, në këtë mënyrë, duke krahasuar dhe vlerësuar lart fuqinë ushtarake, politike dhe ekonomike tё SHBA-ve, mund tё theksojmë se SHBA-tё tani për tani janë shteti më i fuqishëm në botë dhe janë të angazhuara ushtarakisht nё zgjedhjen e shumë krizave nё botë, siç është rasti nё Irak, Afganistan etj. Politikisht, pra me mjete diplomatike siç ёshtё rasti me zgjidhjen e problemit palestinez, ndalimin e prodhimit tё armëve tё shkatërrimit nё masë nё Iran, Korenë Veriore etj. dhe ekonomikisht, duke i ndihmuar shumë vende në tranzicion.

Vlerësimi i fuqisë Strategu kinez Sun Tzu i këshillonte sundimtarët për mënyrën se si të mbijetonin kur për herë të parë lufta ishte bërë mjet i zakonshëm pushteti.171 Në kreun e veprës së tij “Vlerësime”, Tzu jep këshilla për të vlerësuar saktësisht fuqinë që ka vendi yt duke u bazuar në faktorët si territori, mbështetja e brendshme popullore dhe fuqia e armikut të mundshëm. Në vazhdën e këshillave ai thoshte “njih armikun dhe vetveten;

167 Po aty, fq. 175 168 Po aty, fq. 176 169 Po aty, fq. 178 170 Po aty, fq. 179 171 Si shënimi 1, fq. 68

[309] JAVA E SHKENCËS 2013 në njëqind beteja ju nuk do të rrezikoheni kurrë”.172 Po t’i marrim në analizë luftërat Iran-Irak 1980 dhe Irak-SHBA 1991 do të shohim se në të dy këto luftëra Iraku kishte bërë gabim në vlerësimin e fuqisë së armiqve të tij, sidomos mbështetjen popullore ndaj qeverive të tyre. Logjika e fuqisë të jep shembullin se çdo here fiton më i fuqishmi, ndërsa vlerësimi i fuqisë relative të kundërshtarëve duhet të ndihmoj për shpjegimin e përfundimit të çdo lufte. Këto vlerësime marrin parasysh aftësinë ushtarake të përgjithshme, si dhe mbështetjen popullore ndaj qeverisë. Por, njëri nga faktorët më të rëndësishëm në përcaktimin e fuqisë së një shteti është prodhimi i gjithëmbarshëm i një vendi apo GDP, e cila pasqyron si madhësinë e popullsisë ashtu edhe nivelin e të ardhurave për frymë. Me një ekonomi të fuqishme, një shtet mund të mbaj një ushtri të fortë dhe të krijoi përkrahje popullore, si dhe të krijojë aleat të fuqishëm. Kur Iraku e sulmoi fqinjin e tij Iranin në vitin 1980, pothuaj të dy vendet ishin të barabarta nga pikëpamja e fuqisë. Të dy vendet ishin prodhues dhe eksportues të naftës me nivel mesatar të ardhurash. Të dy vendet mund të blinin armë në tregjet botërore, dhe të dy vendet kishin forca ushtarake relativisht të mëdha. Ushtria e Iranit ishte forcuar nën udhëheqjen e Shahut e në aleancë me SHBA, ndërsa ajo e Irakut ndihmohej nga BRSS. Irani numëronte një popullsi prej 38 milionë banorë, që ishte tre here më e madhe se ajo e Irakut, ndërsa GDP ishte më pak se dyfishi i asaj të Irakut. Një element që mendohej se e barazonte GDP-në e Iranit me atë të Irakut ishin trazirat e shkaktuara në Iran me revolucion dhe ardhje në krye të shtetit e Ajetullah Komeinit. Kjo situatë e krijuar në Iran pas rrëzimit të Shahut krijoi përshtypjen irakiane, se qeveria e Komeinit nuk do të gëzoj mbështetje të ushtrisë. Në anën tjetër Sadam Hyseini kishte një situatë stabile të brendshme dhe gëzonte një përkrahje të padiskutueshme dhe kishte një ushtri besnike. Kjo e bindi Sadam Hysenin ta sulmonte Iranin dhe të arrinte një fitore të shpejtë, si dhe të vendoste atje një qeveri miqësore.173 Mirëpo, llogaritjet e Sadam Huseinit shumë shpejt u panë se ishin bërë gabim, pasi që ushtria iraniane shpejt u kthye në përkrahja të Ajetullah Komeinit dhe luftonin me trimëri të pashoq, e në anën tjetër ushtarët irakianë nuk e kishin atë vullnet për luftë sikur e kishin iranianët për tokat e tyre. Të dy palët pothuaj kishin fuqi të barabartë për të vazhduar luftën për 10 vite duke lënë pas 1.000.000 viktima e për të përfunduar pa fitues përmes bisedimeve.174 Shembulli i dytë ishte lufta Irak-SHBA në vitin 1991, kur Iraku pushtoi fqinjin e tij të vogël dhe të pasur Kuvajtin. Këtu Iraku u ndesh me reagim të fortë të SHBA-ve, pasi ato nuk donin që Iraku të kontrolloi burimet e naftës në Gjirin Persik.175 Qëllimi kryesor i SHBA-ve është krijimi i botës e cila do të ndikoj pozitivisht në mirëqenien e amerikanëve, dhe fuqia e njohur e SHBA-së në botë.176 Kjo është arsyeja kryesore që ushtria amerikane ka përkrahje të popullit amerikan në misionet jashtë SHBA-së. Edhe në këtë rast si në rastin e Iranit, Sadam Hyseni nuk i kishte bërë llogaritjet mirë. GDP-a e SHBA-ve ishte shumë më e madhe se ajo e Irakut, SHBA kishte një

172 Po aty, fq. 71 173 Po aty. 174 Po aty, fq. 72 175 Po aty. 176 Jasna Plevnik, Pas Globalizimit, Kolegji Universiar ”Victory” Prishtinë, 2003, fq. 259

[310]

KUMTESAT II ushtri shumë më të fuqishme dhe me armatim modern. Ushtarët amerikan ishin të motivuar edhe nga ndihma e aleatëve sepse ky intervenim ishte marrë me mandat të KS të OKB-së.177 Në anën tjetër, të vetmen përparësi që kishte Iraku ishte ajo gjeografike. Pra, Kuvajti ishte në kufi me Irakun dhe se ushtarët irakian ishin pozicionuar mirë në llogoret e territorit të Kuvajtit. Një tjetër llogari e gabuar e Irakut që kishte bërë njësoj si në luftën e Iranit, ishte shpresa irakiane në përçarjen e politikës amerikane, por edhe ajo doli e dështuar, pasi që politika dhe populli amerikan u rreshtuan në përkrahje të fuqishme të luftës në Gjirin Persik. Mbi të gjitha këto, përpjesëtimi i GDP-së që ishte njëqind me një për SHBA, ishte një vlerësim i saktë i pabarazisë në mes të Irakut dhe SHBA-ve. Kjo bëri që brenda disa orëve luftime, SHBA dhe koalicioni të krijojnë epërsi, ndërsa brenda gjashtë javë luftimesh, SHBA dhe koalicioni treguan fuqinë duke e nxjerrë ushtrinë irakiane nga Kuvajti. Kështu, nuk mund të konstatohet saktësisht, por GDP është treguesi më i përafërt i matjes së fuqisë edhe pse nuk mund të parashikoj gjithnjë se kush do ta fitojë luftën, siç ndodhi me Luftën e Vietnamit.178

Përfundimi Fuqia është mekanizëm kryesor i realizimit të qëllimeve të një shteti, andaj edhe lufta për fuqinë është e arsyeshme dhe shumë e logjikshme, sepse vetëm shtetet e fuqishme mund të jenë faktor të fuqishëm të marrëdhënieve ndërkombëtare. Për dallim nga e kaluara, tani në arenën ndërkombëtare dalin edhe shumë faktorë që rrisin fuqinë e një shteti, siç janë; zhvillimi ekonomik, industrial dhe teknologjik, niveli i arsimimit të një vendi, përhapja e kulturës në rrethanat e globalizmit etj. Të gjithë faktorët që e bëjnë një shtet të fuqishëm janë relativ dhe ndryshojnë në kohë, por shekulli i XXI- duket të jetë shekull i teknologjive moderne, pra shekulli i dijes. Andaj, edhe fuqia do të jetë te shtetet që mbajnë primatin e dijes dhe zhvillimit.

Recensentë: Prof.dr.Paskal Milo Prof.dr.Habib Hashani

177 Si shënimi 1, fq. 72 178 Po aty.

[311] JAVA E SHKENCËS 2013

[312] KUMTESAT II

Ma. Ferit IDRIZI: RENDI I RI DHE MARRËDHËNIET NDËRKOMBËTARE

Hyrje Në historinë e shteteve rolin kryesor në përkufizimin e hartave të reja politike e kishin fituesit e luftërave. Shtetet fituese përmes konferencave dhe kongreseve të ndryshme ndërkombëtare, jo vetëm që i ndanin sferat e veta të interesit dhe të ndikimit, përcaktonin fatin dhe statusin politik të popujve të vegjël, por secila nga ato përpiqej të imponojë edhe një rend botëror për të ardhmen. Kjo mënyrë e qasjes sё marrëdhënieve ndërkombëtare pothuaj ishte bërë si ligj natyre. Po t’i analizojmë katër shekujt ( XVII-XVIII-XIX-dhe XX), shihet qartë se në secilin nga këta shekuj kemi nga një shtet të fuqishëm i cili me politikën, intelektin, fuqinë e vet ekonomike dhe ushtarake përpiqej të ushtrojë ndikimin dhe të vendosë rendin e ri ndërkombëtar. Kështu në shekullin e XVII ishte Franca shteti i cili futi konceptin bashkëkohor të marrëdhënieve ndërkombëtare të bazuar në kombin shtet, dhe të motivuar në interesat kombëtare si qëllim të fundit. Një shekull më vonë ishte Britania e Madhe ajo fuqi botërore e cila e futi konceptin e ekuilibrit të forcës në marrëdhëniet ndërkombëtare, ndërsa në shekullin e XIX Austria e Meternikut e rindërtoi Koncertin e Evropës, tё cilin e shkatërroi Gjermania e Bizmarkut. Në shekullin e XX SHBA-tё, me potencialin dhe fuqinë e vet luajtën rolin kryesor nё marrëdhëniet ndërkombëtare. Përgjatë një shekulli SHBA-të bënë tri përpjekje për vendosjen e një rendi tё ri botëror i cili do t’i vendoste rregullat në marrëdhëniet ndërkombëtare. Përpjekjen e parë e bëri në vitin 1918 nё Konferencën e Paqes sё Parisit presidenti Woodrov Wilson, përpjekjen e dytë e bënë kah fundi i Luftës së Dytë Botërore presidentët Franklin Ruzvelt dhe Hari Trumani dhe përpjekja e tretë vazhdoi me përfundimin e Luftës sё Ftohtë dhe deri nё ditët e sotme.

Koncepti i ekuilibrit tё forcave nё marrëdhëniet ndërkombëtare Që nga angazhimi i tyre në arenën ndërkombëtare, përpjekjet e SHBA-së për vendosjen e një rendi të ri botëror kishin marrë përsipër veçori të cilat kanë çuar në dy drejtime kontradiktore politikën e jashtme amerikane. Drejtimi i parë synonte t’i mbrojë vlerat e SHBA-ve duke përsosur demokracinë në vend dhe ta përhapin atë në botë, ndërsa i dyti synonte që vlerat e Amerikës e ngarkojnë atë me detyrimin që të ndërmarrë kryqëzata për këto vlera në gjithë botën.1 Kështu, të dyja këto qëndrime amerikane ndaj marrëdhënieve ndërkombëtare edhe pse në pamje të parë ishin shumë

1 Kissinger,H.,Diplomacia, Shtëpia botuese e “Lidhjes sё Shkrimtarëve” Tiranë 1999,fq.18

[313] JAVA E SHKENCËS 2013 të ndryshme në mes vete, sepse njëra paraqiste izalocionizmin e SHBA-ve në marrëdhënie ndërkombëtare e tjetra misionarin e saj, në esencë ato kishin një emërues të përbashkët duke shprehur besimin që SHBA-të kishin sistemin më të mirë qeverisës në botë, i cili do të sigurojë paqen dhe begatinë, lirinë dhe demokracinë për gjithë njerëzimin, duke hequr dorë në këtë mënyrë nga diplomacia tradicionale. Kjo qasje e SHBA-ve ndaj marrëdhënieve ndërkombëtare për një rend të ri botëror ishte shumë vështirë të kuptohet dhe të përqafohet nga pjesa tjetër e botёs, e sidomos nga kontinenti i vjetër i Evropës, i cili për 200 vjet aplikoi konceptin tradicional tё ekuilibrit tё forcave, që u tregua i pasuksesshëm nё rregullimin e rendit botëror, pasi nuk pretendonte parandalimin e krizave dhe luftërave. Nё kёtё mёnyrё ёshtё e pamundur qё njё marrëveshje e ekuilibrit tё forcave tё plotësojë kërkesat e secilit anëtar tё bashkёsisё ndërkombëtare, apo edhe t’i kënaqë interesat e tij. Funksionimi më i mirë i këtij sistemi arrihet kur ai mban pakënaqësinë në nivelin i cili rezulton nё revoltën e palës sё pakënaqur deri nё tendencën pёr përmbysje tё sistemit.2 Ky koncept tradicional i ekuilibrit tё forcave rezultoi me dy luftëra botërore, më tё mёdhatë dhe më tё përgjakshmet qё njohu historia e njerëzimit. Nё tё dy luftërat botërore tё cilat i filluan evropianët, u desh ndërhyrja e SHBA-sё për t’iu dhënë fund. Ishte pra arsyeja e dështimit tё sistemit tё ekuilibrit tё forcës qё presidenti amerikan Woodrow Wilson ua kishte tërhequr vërejtjen evropianëve, se tani e tutje sistemi ndërkombëtar duhet tё bazohej jo nё ekuilibrin e forcave, por në vetëvendosje nacionale, se sigurimi i tyre mund tё arrihej përmes sigurimit kolektiv, ndërsa diplomacia e tyre sekrete duhet të eliminohet duke i lёnё rrugën ”marrëveshjeve të hapura, tё arritura nё mёnyrё tё hapur.”3 Nga kjo shihet qartë, se SHBA-të ndiqnin një politikë liberale të marrëdhënieve ndërkombëtare, tё cilën e kishte përmbledhur në 14 pikat e tij presidenti amerikan Willson. Kështu pas Luftës së Parë Botërore, Woodrow Wilson udhëhoqi përpjekjet për formimin e “Lidhjes sё Kombeve” që ishte paraardhëse e OKB-sё sё sotme. Lidhja e Kombeve do tё ruante paqen botërore mё tepër përmes sigurimit kolektiv se sa përmes aleancave, por senati amerikan nuk e miratoi pjesëmarrjen e SHBA-sё nё tё.4 Edhe pse ky propozim i Willsonit u refuzua nga Senati, politika e jashtme amerikane ka ecur sipas parimeve tё idealizmit Willsonian dhe po nё kёto parime, vazhdon tё ecë edhe sot.

Modeli bipolar i marrëdhënieve ndërkombëtare Me përfundimin e Luftës së Dytë Botërore, fuqitë kryesore fituese të luftës; SHBA-të, Britania e Madhe dhe BRSS, kishin filluar garën e madhe për vënien e ndikimit dhe vendosjen e rendit të ri nё botë. Pra, tё tri këto shtete bënin luftë tё pakompromis, jo vetëm për ndarjen e sferave tё interesit, por edhe për përhapjen e ideologjive dhe rregullimin e rendit tё ri botëror për botën e pasluftës. Dallimet e mëdha nё mes tё këtyre shteteve u vërejtën edhe gjatë luftës, por armiku i përbashkët bëri që këta aleat tё pёrkohshёm ta ruajnë koalicionin deri nё përfundim tё luftës. Si duket këto shtete shumë shpejt e harruan luftën e pёrbashkёt dhe “Koalicionin e

2 Po aty, fq.21 3 Po aty, fq.19 4 Pushkolli,F., Ligjerata nga Historia e Europёs sё shekullit XX

[314]

KUMTESAT II

Madh”, që ishte koalicioni më i madh politiko –ushtarak nё historinë e njerëzimit.179 Kështu, BRSS si shteti i parë socialist dhe më i madhi për nga territori nё botё, me nё krye Stalinin, kërkonte si shpërblim për të gjitha vuajtjet që kishte pësuar populli i tij gjatë luftës, dhe për luftën qё e kishte bërë ushtria e kuqe një monedhë territoriale që synonte edhe përhapjen e socializmit në botë dhe shtrirjen e ndikimit tё vetë përmes ideologjisë komuniste. Në këtë mënyrë, Stalini rendin e ri botëror e shihte të udhëhequr nga ideologjia komuniste dhe socializmin si proces botëror. Nё anën tjetër, kryeministri anglez Winston Churchill kërkonte që me çdo kusht tё parandalohej shtrirje e ndikimit sovjetik dhe i socializmit nё Evropën Lindore, gjë që e shihte si rrezikun mё tё madh për rendin botëror. Presidenti amerikan Hari Truman si pasardhës i presidentit Rusvellt, fillimisht u përpoq tё ndiqte politikën e paraardhësit të tij (Koncepti pёr udhёheqje nga 4 xhandarë), mirëpo duke parë orientimet e vendosura tё Stalinit për dominim dhe përhapje tё socializmit, ai ndërroi konceptin e tij politik duke e zëvendësuar atë më vonë me fillimin e luftës së ftohtë dhe krijimin e shumë aleancave, tё cilat sipas konceptit amerikan nuk kishin qëllimin e baraspeshës, por ishin krijuar për një siguri kolektive nё botë. Duke qenë i vendosur mbi doktrinën socialiste, Stalini filloi përhapjen e tij sidomos nё shtetet e lindjes, ku njё numër i madh i shteteve u rreshtuan përkrah BRSS. E shqetësuar tej mase për përhapjen e socializmit, SHBA-tё mobilizuan gjithë potencialin dhe aleatët e tyre perëndimor për tё penguar shtrirjen e kësaj ideologjie dhe ndikimin sovjetik, veçanërisht nё Evropën Perëndimore ku SHBA-tё kishin interesa tё mëdha, jo vetëm për shkak tё kulturës dhe religjionit, por edhe interesa ekonomike dhe strategjike. Për këtë arsye, SHBA-tё edhe kishin investuar shumë në Evropën Perëndimore, e këtë e dëshmon më së miri edhe angazhimi i tyre gjatë Luftës së Dytë Botërore në kontinentin e vjetër. Në anën tjetër edhe aleatët perëndimor, Britania e Madhe dhe Franca të cilat kishin dalë shumë të shkatërruara nga Lufta e Dytë Botërore shprehnin shqetësimin e tyre nga përhapja e socializmit. Këtë shqetësim edhe më tej e forconte prezenca e fortë e partive komuniste në Itali, Francë, Gjermani dhe Greqi. Për këtë arsye, me propozim të ministrit të jashtëm amerikan, Xhorxh Marshal, aprovohet programi i ndihmës ekonomike të SHBA-ve për rindërtimin e Evropës Perëndimore. Politika amerikane nuk përjashtonte përfitimin e ndihmës nga plani Marshall edhe për BRSS, por ishte e sigurt se këtë ndihmë ata do ta refuzojnë. Nëpërmjet këtij programi SHBA-tё forcuan murin mbrojtës dhe e penguan përhapjen e komunizmit në Evropën Perëndimore. Në këtë garë të fuqishme për dominim dhe vendosje të një rendi të ri në gjithë globin, lindi një tip i ri i marrëdhënieve ndërkombëtare të cilin do të mund ta quanin model bipolar.180 Ky model i ri i marrëdhënieve ndërkombëtare rezultoi me ndarjen e botës në dy blloqe tё fuqishme ushtarake dhe politike të cilave ju prinin SHBA dhe vendet kapitaliste nё njërën anë, dhe BRSS me vendet socialiste në anën tjetër. Bashkë me bipolaritetin nё marrëdhëniet ndërkombëtare fillon edhe periudha e Luftës së Ftohtë, që rezultoi me ashpërsimin e marrëdhënieve ndërkombëtare në mes të blloqeve dhe krijimin e aleancave. Në fillim u krijua aleanca politiko-ushtarake e Atlantikut Verior më 04 prill 1949, ku si ideator të themelimit ishin Britania e Madhe dhe Franca.181 Qëllimi

5 Vukadinoviç, R., Marrёdhёniet politike ndёrkombёtare, Kolegji Universitar ”Victory”, Prishtinё, 2006, fq. 258 180 Po aty,fq.259 181 Çehuliq, L., Euroatlantizmi. Kolegji Universitar ”Victory”, Prishtinё 2006, fq. 73

[315] JAVA E SHKENCËS 2013 themelor i krijimit të Aleancës së Atlantikut Verior ishte krijimi i një sistemi të mirëfilltë të mbrojtjes dhe të sigurisë për tё gjitha vendet anëtare kundër agresionit eventual që do të vinte nga BRSS dhe vendet socialiste. Mirëpo, që kjo aleancë të jetë më e fuqishme primatin duhet ta merrnin SHBA-tё që nga themelimi i saj. Në anën tjetër edhe shtetet socialiste të udhëhequra nga BRSS në vitin 1955 si kundërpërgjigje ndaj anëtarësimit të RF të Gjermanisë nё NATO, e themeluan Traktatin e Varshavës si instrument i parë i bashkëpunimit politiko-ushtarak për shtetet socialiste.182 Pra, në këtë fazë të zhvillimeve ndërkombëtare, marrëdhëniet politike ndërkombëtare marrin njё dimension tё ri tё tensionimit dhe ashpërsimit të gjendjes nё gatishmёri ushtarake nё mes tё dy blloqeve politiko-ushtarake e qё kjo situatё nё marrёdhёniet politike ndërkombëtare njihet si periudha e Luftës sё Ftohtё, e cila e pёrcolli botёn pёr 40 vite.

Rendi i ri global i marrëdhënieve ndërkombëtare Lufta e Ftohtë paraqet atë pjesë tё historisë së marrëdhënieve ndërkombëtare, ku bota jetoi nën ankthin dhe frikën e armëve tё shkatërrimit nё masë, garave nё armatim nё mes tё dy superfuqive, luftës sё yjeve, e qё mё nё fund rezultoi me ndryshime tё papritura jo vetëm pёr njerëzit e thjesht tё globit, por edhe pёr shumë analist dhe ushtarak. Pra, Lufta e Ftohtë pati dy karakteristika tё papritura; filloi atëherë kur SHBA-të prisnin njё periudhë paqeje dhe përfundoi atëherë kur SHBA-të po përgatiteshin për tu përballuar me një konflikt tё zgjeruar.9 Megjithatë, pas shumë garave ushtarake dhe politike, nё krye tё dy superfuqive erdhën liderët tё cilët do tё luanin ”finalen e madhe” tё kësaj gare 40 vjeçare. Kështu, nё krye tё SHBA-ve erdhi presidenti Ronald Regan, ndërsa nё krye tё BRSS-ës erdhi Mihajl Gёrbaqov. Tё dy kёta rivalë pretendonin fitore ndaj njëri -tjetrit. Derisa Ronald Regan ishte president i njё superfuqie ushtarake-politike dhe ekonomike, Mihajli Gërbaqov pёrfaqёsonte njё superfuqi ushtarake, ndërsa ekonomia e këtij shteti nuk do t’i përballonte shpenzimet tepër tё larta tё ”luftёs sё yjeve” e në anën tjetër sistemi socialist jepte shenja tё paqëndrueshmërisë. Pёr kёtё arsye, Mihajli Gërbaqov kishte filluar edhe reformat ekonomike dhe politike tё cilat rezultuan pa sukses dhe vetëm sa e shpejtuan shembjen e komunizmit. Asnjë fuqi botërore nuk ёshtё shpërbërë kaq tërësisht dhe kaq shpejt, pa humbur nё luftё.10 Fundi i Luftës sё Ftohtё solli shkatёrrimin e sistemit tё socializmit, shembjen e Murit tё Berlinit dhe tri federatave; atë tё BRSS, Jugosllavisё dhe Çekosllovakisë, e cila i dha fund sistemit bipolar tё marrёdhënieve ndёrkombёtare, si dhe i hapi rrugën rendit tё ri botёror nё marrëdhëniet ndërkombëtare. Rendi i Ri global apo Globalizimi është një term i cili filloj të përdoret me të madhe në vitet 90-ta të shekullit të kaluar. Pra, Globalizimi paraqet një integrim të teknologjisë dhe kapitalit përtej kufijve shtetëror, një liberalizim dhe ekonomi të lirë të tregut duke zvogëluar në këtë mënyrë rolin e kufijve shtetëror dhe bashkimin e tregjeve kombëtare në një treg global. Rendi i Ri Global si pikënisje ka konkurrencën, si një kategori progresive të shoqërisë bashkëkohore. Rendi i ri mbështetet në shoqërinë demokratike pluraliste, me ekonomi

182 Vukadinoviç, R., vep. cit., fq. 201 9 Po aty.fq.762 10 Po aty,fq.763

[316]

KUMTESAT II të lirë të tregut, me respektim të lirive dhe të drejtat e njeriut. Rendi i ri ndërkombëtar bazohet nё parimet e integrimit ekonomik, teknologjinë informatike përmes internetit dhe konceptin e sigurisë globale. Pra, parimet e rendit janë parime tё bashkëpunimit (siç janë ndalimi i luftërave, zgjedhja paqësore e kontesteve)etj. Këto parime janë ratifikuar nё konferencën e Asamblesë sё KB nё vitin 1970, por, për shkak se nё kёtё periudhë bota ishte e ndarë nё blloqe, nuk kanë mundur nё tërësi tё realizohen.11 Sipas Vukadinoviq Radovan profesor i marrëdhënieve ndërkombëtare, pikërisht nё bazё tё parimeve globale tё varёsisë dhe bashkëpunimit ёshtё e mundur tё formohet rendi i ri botëror, i cili ka synim përfshirjen e tё gjitha pjesëve nё njё tërësi.12. Ndërkaq, Kohen dhe Nye, konsiderojnë se nё rendin e ri botëror faktori ushtarak do tё bëhet gjithnjë e mё i parëndësishëm, meqë interesat e shteteve gjithnjë e mё tepër do tё realizohen me respektimin e normave ndërkombëtare. Por, kështu nuk mendon edhe Rusia, e cila konsideron si shkelje flagrante tё normave ndёrkombёtare aksionin e NATOS nё Jugosllavi. Rusia po ashtu konsideron se me intervenimin e NATOS nё Kosovё ёshtё shkelur rendi ekzistues botëror dhe rregullat e vjetra sipas tё cilave bota ka funksionuar.13

Sistemi unipolar i marrёdhёnieve ndërkombëtare Fundi i sistemit bipolar dhe ngadhënjimi i kapitalizmit ndaj socializmit bëri që SHBA-tё të dalin triumfalisht si një superfuqi e vetme botërore. Shembja e komunizmit rezultoi me shpërbërjen e tri federatave, me ç’rast dolën nё sipërfaqe edhe probleme tё akumuluara nё sistemet socialiste si; krijimi i shteteve tё reja, ku shumë etni që kishin jetuar nё këto shtete synonin avancim tё statusit politik tё tyre, qё rezultoi nё lufta tё përgjakshme. Kështu ndodhi me federatën jugosllave dhe atë ruse. Ishin SHBA-tё ato tё cilat me diplomacinë dhe forcën ushtarake ndërhyn për t’ju dhёnё fund konflikteve nacionale dhe pёr t’i hapur rrugën njё rendi tё ri botëror. Nё kёtё mёnyrё u krijuan kushte dhe rrethana tё reja qё bota tё ndjehet mё e sigurtё dhe tё shpresohej nё njё rend tё ri botёror tё bazuar nё zhvillimin e demokracisë si njё aspiratë mbizotëruese e SHBA-ve, e cila ka pёr bazё garantimin e tё drejtave dhe lirive të njeriut, sundimin e ligjit dhe ekonominë e lirë tё tregut. Nё kёtё mёnyrё, pёr herё tё parё nё historinë e njerëzimit, tё gjitha mallrat do tё mund tё prodhohen dhe tё shiten kudo.15 Kjo jep shpresën e njё fryme tё re komunikimi, pothuaj nё tё gjitha fushat me përmasa globale. Nё tё vёrtetё, rendi i ri botëror pas Luftës sё Ftoftë ishte përmendur për herë tё parё nga presidenti amerikan Xhorxh Bush nё kohën kur nё Uashington po pёrgatitej projekti i madh ushtarak “Shtërngata e shkretёtirёs” e vitit 1991, përmes sё cilës synohej largimi i trupave irakiane nga Kuvajti i okupuar.16 Si presidenti Xhorxh Bush ashtu edhe pasardhësi i tij Bill Clinton flasin për një rend tё ri bortёror tё bazuar nё partneritet, bashkëpunim veçanërisht përmes organizatave ndërkombëtare dhe rajonale, nё parimet e shtetit ligjor dhe ndarje tё barabartë tё shpenzimeve dhe detyrimeve. Të dy presidentët flasin

11 Selmani,B.,Ligjerata nga politika ekonomike. Kolegji Universitar”Victory”,Prishtinё 2007 12 Po aty. 13 Po aty. 15 Selmani,B., Globalizimi,Albanika dhe Zenith, Lubjanё-Prishtinё 2006 16 Vukadinoviç, R., vep. cit.,fq.271

[317] JAVA E SHKENCËS 2013 pёr njё rend të ri sikur ai të ishte shumë afër realizimit. Në fakt, në fundshekullin e njëzetë, rendi i ri ishte nё fazat e zhvillimit embrional dhe për realizimin e tij mund të shpresohet vetëm nё shekullin e XXI. Dhe kur bota po përpiqej tё kuptojë këtë realitet të ri, në marrëdhëniet ndërkombëtare ndodhi diçka e papritur që e tronditi botën dhe e sfidoi rendin e ri. Pra, ndodhi sulmi terrorist i Alkaides mё 11 shtator pikërisht në vendin e demokracisë, në SHBA. Tani për Shtetet e Bashkuara të Amerikës bota do të dukej ndryshe, një botë e pasigurt ku Lufta e Ftoftë siç dukej u zëvendësua me aksionet terroriste të Alkaides. Pas këtij sulmi, SHBA-të i shpallën luftë terrorizmit ndërkombëtar dhe Alkaides, luftё e cila siç duket nuk do të jetë e lehtë, do të merr shumë jetë njerëzish dhe do t’ju kushtojë miliarda dollarë SHBA-ve, sepse terrorizmi tanimë ka marrë përmasa globale. Ndërkaq, pjesa tjetër e botës edhe pse shprehu keqardhje për atë që ndodhi më 11 shtator dhe u solidarizua me SHBA-të, nuk ishte e vendosur që ta luftojë terrorizmin me të gjitha mjetet, bile shumë shtete edhe i mbështesin grupet e tilla në forma të ndryshme. Bazuar në këto realitete sociologu amerikan Samuel Huntington nё një artikull të tij në revistën “Foreighn Affairs”1993, tërheq vërejtjen e një konflikti të ardhshëm në mes të qytetërimeve.17 Sipas Hantingtonit, për të ruajtur rolin dominues në botë SHBA-të duhet të vihen në krye të qytetërimit perëndimor për të luftuar kundër fuqive shkatërruese të qytetërimeve. Kjo ide e Hantingtonit bie ndesh me realitetin, se të paktën faktet e deritashme të zhvillimit të luftërave flasin ndryshe. Po t’i marrim dy luftërat botërore, ku humbën jetën mbi 100 milion njerëz, shohim se pikërisht këto lufta ishin zhvilluar në mes të qytetërimeve të njëjta.

Përfundim Edhe përkundër fuqisë dhe angazhimeve, SHBA-tё do ta kenë shumë të vështirë që t’i mbulojnë të gjitha krizat dhe konfliktet që paraqiten, kur jemi dëshmitarë të kohës se një vatër krize mbyllet e të tjera hapen. Se a do të mund t’i mbulojë të gjitha krizat që do të paraqiten në botë dhe a do të mund ta bind edhe pjesën tjetër të botës për përkrahjen e një rendi të ri siç e sheh Amerika, kjo mbetet të shihet në të ardhmen!

Recensentë: Prof.dr.Fehmi Pushkolli Dr.Sabri Kiçmari

17 http://psychology.rutgers.edu/~zaimi/html/hektari_hutington.html

[318]

KUMTESAT II

Flutura Llapi: SECURITY IN KOSOVO – HOW DO PEOPLE IN KOSOVO UNDERSTAND SECURITY AND WHO ARE THE MAIN SECURITY PROVIDERS IN KOSOVO The notion security derives from the Latin word “securitas” which means no worries and concerns, respectively avoidance of uncertainty, avoidance of threat and danger of insecurity. Also it includes the protection of citizens from crime, political or religious extremism, terrorism ect. Therefore, this means that the security is the guarantee of safety. Security often is referred as the national security, which can be understood as measures taken by a military unit, activity, or installation to protect itself against all acts designed to, or which may, impair its effectiveness. In the classic meaning the security was seen more as a defense against external threat to the country. Nowadays, security has a wider meaning. Besides the safety of the country in military aspects, there are also too many issues that are closely related to the security of the people such as economic issues, protection from natural disasters, organized crime, etc. According to the Constitution of the Republic of Kosovo183, Kosovo has authority over law enforcement, security, justice, public safety, intelligence, civil emergency response and border control within its territory.

Main security providers in Kosovo are KFOR, EULEX, Kosovo Security Force, Kosovo Intelligence Agency, Kosovo Police, Kosovo Security Council, and Civilian Aviation Agency. KFOR - Kosovo in its Constitution invites and welcomes the international military presence in Kosovo. North Atlantic Treaty Organization remains in Kosovo to retain the leadership role of the international military presence and to implement responsibilities assigning to it under UN Security Council resolution 1244 (1999). In order to ensure peace, prosperity and stability the Kosovo´s authority will cooperate with the international presence in Kosovo. Kosovo will continue to get an international support also in military aspect. It is for sure that NATO will continue to remain in Kosovo as long as it is considered as necessary. In June 2008, NATO agreed to take on new tasks in Kosovo to support the development of professional, democratic and multi-ethnic security structures. The presence KFOR has been crucial in maintaining safety and security for all individuals and communities in Kosovo. Today, KFOR

183 Chapter XI Constitution of Republic of Kosovo

[319] JAVA E SHKENCËS 2013 continues to contribute towards maintaining a safe and secure environment in Kosovo for the benefit of all citizens. EULEX - European Union Rule of Law Mission in Kosovo also as an international presence is playing an important role for the security of Kosovo. It is the largest civilian mission ever launched under the Common Security and Defense Policy (CSDP). The central aim is to assist and support the Kosovo authorities in the rule of law area, specifically in the police, judiciary and customs areas. The mission is not in Kosovo to govern or rule. It is a technical mission which will monitor, mentor and advise whilst retaining a number of limited executive powers. KSF - Kosovo Security Force184 is a professional national force in Kosovo which reflects ethnic diversity of the people of the Republic of Kosovo recruited from the citizens of the Republic of Kosovo and protects the people and Communities of the Republic of Kosovo based on the competencies provided by law.

KIA – Kosovo Intelligence Agency185 is responsible to identify, investigate and monitor threats to security in the Republic of Kosovo. It is a professional agency, politically impartial, multi-ethnic and shall be subject to Assembly oversight in a manner provided by law.

KP - Kosovo Police is responsible186 for the preservation of public order and safety throughout the territory of the Republic of Kosovo. The Police is professional and reflect the ethnic diversity of the population of the Republic of Kosovo. The Police of the Republic of Kosovo is responsible for border control in direct cooperation with local and international authorities.

KSC - Kosovo Security Council187 in cooperation with the President of the Republic of Kosovo and the Government develops the security strategy for the Republic of Kosovo. The Security Council of the Republic of Kosovo shall also have an advisory role on all matters relating to security in the Republic of Kosovo. The Security Council of the Republic of Kosovo shall closely cooperate with international authorities.

CAA - Civilian Aviation Agency 188regulates civilian aviation activities in the Republic of Kosovo and shall be a provider of air navigation services as provided by law. The Civilian Aviation Authority shall fully cooperate with relevant international and local authorities as provided by law.

International and national security providers has improved the security in Kosovo these last ten years, however there are a lot of concerns that Kosovo is facing which are making the issue of security even more complex. Today these complexities are more internal than external and focus mainly on long-term development issues such the economy and social issues. Nonetheless, external factors remain influential and the

184 Chapter XI Constitution of Republic of Kosovo 185 Ibid 186 Ibid 187 Ibid 188 Chapter XI Constitution of Republic of Kosovo

[320]

KUMTESAT II progression of Kosovo’s relationship with its neighbours will be an important feature in its future security landscape. Key security concerns of the population of Kosovo are parallel structures in north, natural disasters - earthquake, floods, weak economy, organized crime, terrorism, as well as representation of woman and youth in politics and security sector.

Parallel structures in north Parallel structures in the north have become an important security issue in Kosovo. The international community present in Kosovo along with Kosovo government has so far failed to fully integrate this part of the country. There have been initiatives to bright the communities closer and try to make reconciliation but the situation remained unchanged. This is mainly due to the influence of Belgrade and their continuous support they have been providing to those structures and preventing the others who are willing to get integrated with the rest of Kosovo. The declaration of independence was followed with violent reactions and since then the area has been a safe heavens for smugglers and organized crime, thus affecting the economic and political stability. Though there is presence of the KFOR, Kosovo Police, the area remains largely under the influence of parallel structures, smugglers and organized crime. The restoration of the customs service and the rule of law is key to the stability of this part of the country.

Natural disasters Epidemics and disasters remain a consistent threat. Having in mind that Kosovo sits in the middle of an earthquake zone, floods, the industrial waste and the decay of industrial infrastructure particularly in the mining areas in northern region, Kosovo faces a number of potential emergencies including epidemics, and natural and man- made disasters.

Weak economy The economy remains weak. The privatization process, informal economy, fiscal evasion, smuggling, organized crime and the overall political situation have discouraged foreign investments. It is estimated that over 50% of the capable workforce is unemployed and there is no clear strategy on how to get out of this situation. Very little is being produced in Kosovo, thus making people dependent on imports. The difference between imports and exports remains still high 95% imports and only 5% exports. Organized crime Another issue is organized crime. The weak economy, high rate of unemployment, corruption, and lack of investments and the lack of opportunities is making people seek other resources. Kosovo has become a crossroad for drug trafficking and human trafficking.

Terrorism

[321] JAVA E SHKENCËS 2013

Though Kosovo hasn’t been a terrorist target there are both internal and external terrorist threats. The opposition to terrorism has been strong due to the secular Muslim communities. However, there are short term threats of attack against international and local institutional targets in Kosovo. Human trafficking routes may facilitate a gateway for terrorists into Western Europe. Poor economic condition provides a long term opening for influence of terrorists in population.

Representation of woman and youth Besides other concerns regarding security there are other concerns that at first sight may not look as security threat such as low representation of woman and youth in the political and security infrastructure.

Conclusion These are some of the concerns that might be considered nowadays as a threat for Kosovo security. Although the international community has largely focused on the issue of interethnic violence I believe that there are some other issues that deserve to have an attention such as high unemployment, a lack of economic development and widespread poverty which have created an atmosphere of insecurity. Economic instability has exacerbated problems such as ethnic violence, corruption, increased crime rates and contributed to a growth in mistrust of Kosovo’s key institutions of government, both international and indigenous. The dangers of political and ethnic extremism, organized crime and social discord will all be significantly diminished if, by working in partnership with immediate neighbours and the rest of Europe, Kosovo can reinvigorate the current stagnant economy. Further, the threat of internal division in Kosovo remains present and may increase if economic and unemployment issues are not comprehensively addressed. Infrastructure problems, such as the inadequate provision of electric power, undermine economic growth and have the capacity to spark public protest. The greatest hurdle will be to ensure that the current high unemployment rate is reduced. Economic integration, within both South Eastern Europe and the wider European Union, will be an important measure in assisting the economic development vital to Kosovo’s future security and also in building networks of interdependence in the region. Considering the abovementioned problems that Kosovo is, and might face in the future, there is a long way ahead for Kosovo institution and citizens to work in order to accomplish its goal in building a state where all citizens of Kosovo shall feel free to live, work, travel, have a good health services and education and more opportunities for employment in order to have a secure and stable country and a brighter future for citizen Kosovo citizens.

[322]

KUMTESAT II

Blerandë Dragusha: TË REJAT E FUNDIT NË SEKTORIN BANKAR NË KOSOVË DHE RËNDËSIA E TYRE

Recensentët Skender Ahmeti Gazmend Qorraj

Abstrakt Të rejat e fundit në Sektorin Bankar në Kosovë kanë ndikim në mbështetjen dhe zhvillimin ekonomik në vend, në ofrimin e shërbimeve cilësore dhe edukimin e klientëve në përdorimin e shërbimeve elektronike dhe në marrjen e informacioneve rreth këtyre shërbimeve informata kto që duhet të jenë të qarta, të kuptushme, të sakta dhe në kohë.

Përmes këtij punimi do të shpalos rëndësinë e këtij sektori në vend ku operojnë disa banka komerciale ku kryesisht sektori financiare në Kosovë është i dominuar nga ky sektor, gjithashtu do përshkruaj zhvillimin e tyre ndër vite, konkurrencën dhe rangimin e tyre në tregun vendas dhe më të rejat nga këto institucione financiare. Do shpalos gjithashtu edhe Ligjin e ri bankar që ka ofruar shumë risi për këtë sektor në krahasim me ligjin e vjetër, në të cilin shumë çështje janë të rregulluara tashmë në bazë të rregulloreve që i ka hartuar “Banka Qendrore e Kosovës” - BQK ku dhe roli kryesor i saj përpos tjerash është në përpilimin e kornizës së shëndoshë dhe të arsyeshme rregullative, objektivi i së cilës është të nxisë dhe mbajë një sistem financiar stabil, duke përfshirë një sistem të sigurt dhe të qëndrueshëm. Do flasim edhe për zërin e industrisë Bankare në Kosovë që është “Shoqata e Bankave të Kosovës” SHBK e cila ka për qëllim mbështetjen e kësaj industrie që promovon zhvillimin afatgjatë ekonomik në vend dhe lehtëson bashkëpunimin ndërmjet bankaveetj. Pos tjerash, do sqaroj rëndësinë e disa faktorëve që ndikojnë në një performancë të lartë tek secili institucion bankar në vend, ato janë: siguria që është primare kur ne dëshirojmë ti drejtohemi një banke, gjithashtu transparenca, mënyra e ofrimit të shërbimit dhe profesionalizmi i stafit ku përfshihen trajnime të ndryshme që ofrohen,

[323] JAVA E SHKENCËS 2013 besueshmëria etj. Gjatë punimit do të prezantohen edhe statistika dhe tabela të ndryshme që na bëjnë më të lehtë që ta kuptojm dhe lexojm punimin. Metodologjia: Punimi është realizuar kryesisht përmes të dhënave sekondare që janë nxjerrë nga burime të ndryshme: të brendshme (interne) dhe të jashtme (eksterne), si dhe në bazë të hulumtimit dhe marrjes së informacioneve më të fundit lidhur me temën. Fjalët kyçe: Sektori Bankar, korniza ligjore, të rejat e fundit dhe rangimi i bankave në vend, BQK-ja, SHBK etj.

Roli i Bankave në zhvillimin ekonomik në vend Kosova si një shtet në tranzicion ka bërë hapa përpara në shumë sektorë e posaqërisht në sektorin bankar në vend. Se si mund të ndikojë industria bankare në zhvillimin ekonomik në vend është një temë e diskutueshme nga një pjesë e shoqërisë, ku një gjë të till e parashohinë si instrument i cili nuk mund të ofroj dhe ndikojë në zhvillimin ekonomik të një vendi. Gjithashtu si çdo sektor tjetër në vend edhe industria bankare është në tranzicion në ofrimin e shërbimeve çdo herë e më të përshtatshme qoftë nga ana cilësore, përmbajtësore dhe praktike me synimin kryesor kënaqjen dhe plotësimin e nevojave të klientit. Ky sektor ndikon edhe në edukimin e klientëve duke ju përshkruar atributet e produkteve/shërbimeve që i ofrojnë në njëren anë dhe zgjedhjen e shërbimit nga klientët në ana e tjetër, vendim ky i marrë në bazë të nevojave të tyre personale. Ngjashmëria tek këto dy fusha: sektori (industria)bankar dhe klientët (shoqërisë) qëndron tek pozita e tyre e evoluimit rritjes, tranzicionit në përfitimin dhe realizimin e kërkesave dhe nevojat të tyre, ndërsa dallimi kyresor i tyre qëndron në mënyren e veprimit, metodat dhe objektivat e tyre në arritjen e këtyre qëllimeve. Por të dy palët janë të interesuar dhe me sketorët tjerë në zhvillimin ekonomik të vendit. Sipas Agjencisë së Statistikave të Kosovës, në “Regjistrimin e pupullësisë, ekonomive familjare dhe banesave në Kosovë 2011” popullësia e përgjithëshme në vend është 1,739,825 banorë, meshkuj: 875,900 dhe femra: 863,925 në bazë të këtyre analizave tregu i punës në vend në bazë të statistikave është në këtë gjendje189: Tab. 1.1 – Tregu i punës Tregu i punës në vend në bazë të statistikave Të punësuar % 55.20 Të papunësuar % 44.80 Tregu në bankat komerciale Nr. % Të punësuar në BANKAT 3,728 1.33 KOMERCIALE

189Agjencia e Statistikave të Kosovës,”Regjistrimi i Poullsisë, Ekonomive Familjare dhe Banesave në Kosovë 2011, Rezultatet Përfundimtare, f 30.

[324] KUMTESAT II

Nga kjo kuptojmë se në Kosovë numri i të të punësuar është 55.20 %, të papunësuar 44.80 %, ndërsa ajo në këtë rast që na interson neve është se sa është numri i të punësuarëve në bankat komerciale ku në bazë të statistikave nga regjistrimi i popullësisë del se në banka punojnë rreth 3,728 ose 1.33 %, një numër shumë i vogël dhe duhet bërë hapa që të bëjmë ngritjen e të punësuarve në këtë sektor kuptohet në karshi me nevojat dhe kërkesat e kosumatorëve dhe jo të bëjmë punsim të puntorëve pasive dhe të panevojshëm. Sektori Bankar në Kosovë Sektori Bankar në vend përpos se është duke u zhvilluar çdo ditë e më tepër në profesionalizimin e saj dhe është duke u zgjeruar çdo ditë e më tepër. Ky sektor më rritjen e institucioneve bankare dhe mikrofinanciare me kapital vendor dhe të huaj është duke ofruar një klimë edhe më të mire dhe zgjedhje më të lehtë në të mirë të konsumtarëve, sepse tashmë konsumatori ka mundësi më shumë në zgjedhjen e tij se në cilin institucion bankar ti drejtohet. Në krijimin e një klime sa më të mirë financiare dhe një konkurrencë të drejt ndikojnë fuqishëm Banka Qendrore e Kosovës- BQK dhe Shoqata e Bankave të Kosovës – SHBK. Në Kosovë sot operojnë 9 banka komerciale dhe përbëjnë 76.3 përqind të aseteve totale të sektorit financiar. Produktet dhe shërbimet e tyre përfshijnë llogaritë bankare, kreditë, pagesa vendore dhe ndërkombëtare, kartela bankare, garancione bankare, letër kredi, e-banking. Qasja në këto shërbime të këtyre bankave mundësohet përmes aktualisht 310 degëve dhe nëndegëve, 415 ATM-ve dhe 8361 POS dhe 55292 llogarive e-banking190. Lista e bankave që operojnë në vend janë: Banka Ekonomike, Banka për Biznes, NLB Prishtina, Raiffeisen Bank, BKT (Banka Kombëtare Tregtare), ProCredit Bank, TEB, Turkiye is Bankasi, Komercijalna Bank Ad Beograd. Bankat komerciale në Kosovë kanë strukturë të ndryshme aksionare dy prej tyre janë me kapital vendor ndersa tjerat janë me kapital të huaj. Për pos bankave komerciale që operojnë në vend, në sektorin financiar të Kosovës veprojnë edhe: institucione mikrofinanciare, institucione jobankare, agjensionet për transfer parash, këmbimoret dhe kompanitë e sigurimeve për detaje tjera lidhur me këto institucione mund të shihni tek webfaqja zyrtare e Bankës Qendrore e Kosovës në të cilën janë të përshkruar në mënyrë më të detajuar veprimatarit e tyre. Kreditë e sistemit bankar të Kosovës vazhdojnë të jenë burim i rëndësishëm financimi për konsumin privat, gjithshtu pjesëmarrja e lartë e bankave të huaja reflekton edhe në strukturen e gjithësej të astetëve të sistemit bnakar, ku 89% e gjithsej aseteve përbehet nga asetet e bankave të huaja, mirpo tek ne dominon koncentrimi i tri bankave më të mëdha që menaxhojn rreth 73% , mirëpo kjo përqindje është çdo ditë e më tepër duke u zvogëluar në krahasim me vitet e kaluara tash më edhe hyrj e bankave të reja në treg janë duke e zvogëluar këtë dukuri. Sipas BQK-së Ekonomia e Kosovës vazhdon të karakterizohet me normë të lartë të papunësisë e cila paraqet sfidën kryesore për stabilitetin ekonomik dhe social në vend. Normat e rritjes ekonomike në vitet e fundit nuk po arrijnë të absorbojnë fuqinë punëtore në vend e cila vazhdimisht karakterizohet me rritje si rezultat i strukturës së re të popullsisë. Mbështjetja e lartë e ekonomisë së Kosovës në importin e mallrave vazhdon të ketë

190http://bankassoc-kos.com/sektori-bankar

[325] JAVA E SHKENCËS 2013 kontribut negativ në normën e rritjes si dhe në deficitin e llogarisë rrjedhëse. Kjo sidomos vazhdon të shkaktohet nga rritja më e shpejtë e importeve krahasuar me rritjen e eksporteve. Gjatë viteve 2012 shënoi rritje ekonomia e vendit por norma e rritjes ishte më e ulët krahasuar me vitet paraprakë. Ngadalësimi i rritjes si burim kryesor kishte zhvillimet e përgjithshme ekonomike globale. Kjo pasi që investimet e huaja direkte dhe eksportet shënuan rënie të theksuar gjatë vitit 2012, ndërsa importet gjithashtu u karakterizuan me ngadalësim të rritjes191. Në anën tjetër, rritja e subvencioneve ndaj sektorit të bujqësisë, të cilat ndihmuan këtë sektor në përshpejtimin e ritmit të zhvillimit, ndikuan që ekonomia e Kosovës të vazhdojë të zgjerohet edhe gjatë vitit 2012.

Shërbimet më te reja të ofruara nga institucionet bankare në vend! Insitucionet bankare në vend çdo ditë e më tepër janë duke u rritur profesionalisht dhe duke evoluar dhe në të njejtën kohë duke u zhvilluar në hap me klientët në ofrimin e shërbimeve sa më cilësore dhë të duhura për klientët potecial në krijimin e një jetë më të mirë për ta, është reciproke përftimi nga shërbimet bankare. Të rejat e fundit nga këto institucione janë: Teb Banka ofronë shërbimin për herë të parë në Kosovë mundësin që të paguhen të gjitha faturat me STARCARD me këste, një shërbimi i ri tashmë në vend dhe në të njejtën kohë edukon edhe klientët që të shfrytëzojnë këto mundësi në atë mënyre që të paguajnë të gjitha shpenzimet e bëra nga ta. The Banker shpërblen ProCredit Bankën me çmimin “Banka më e Mirë në Kosovë, për të pestin vit me radhë. Çmim ky që ipet për përformcën e shkëlqyer si dhe kontributin në zhvillimin e sektorit bankar në vendin tonë, gjithashtu kredi për shtëpi PCB ka një gamë të gjërë të produkteve dhe shërbimeve që ofron për klientët e saj dhe fokusi kryesor i saj është në ofrimin e kredive të ndryshme për bizenset BVM Kosovare. NLB gjithashtu bank e cila dëshiron të pozicionet në treg me politikat e saj që harton në krijimin e një lloje shprehije në kursim për gjithë klientet të kenë një kursim gradual dhe ajo çdo dite e më teper këto despozita do të shtohen. Banka Kombëtare Tregtare - BKT ofron kredi me 7 % inters, kredi kjo e karkaterit personal me intersin më të ulët në treg, nga kjo ofertë mund të përftitojnë të gjithë të punësuarit në institucione publike marrin ose kalojn rrogën përmes BKT-së. Shuma maksimale e kësaj kredie është 5000 EUR, me afat të këthimit deri në dy vite. Raiffeisen Bank në Kosovë tashmë i bënë 10 vite bashk me klietët e saj “në çdo sfidë dhe, në çdo sukses me ju” gjithashtu ofertat e fundit janë në trasferimin e pagës në këtë bank dhe përfitimi i dhuratës një tabletë PC, dhe rekomandimi i mikut për kredi me moton e kampanjës së tyre “Një ty një mua”. Banka Ekonomike, e cila është bankë me kapital vendor shërbimi më i fundit i saj është në bërjen e pagesave me kartel, përfitimi i saj është që një gjë të till e mundëson pa provzion. Banka për Biznes – BpB gjithashtu bank me kapital vendor është banka e parë në rajon në ofrimin e shëribimit Mobile Banking shërbim ky i cili ju mundëson klientëve qasje të lehtë dhe të sigurt në llogarin e tyre ata mund të shikojnë bilancin e tyre, shumën, transferin e fondeve etj. Si dhe ky shërbim Mobile Banking është në dispozicion për të gjitha rrjetet mobile.

191Vlerësimi Tremujor i Ekonomisë Nr. 1, Tremujori IV/2012, Banka Qendore e Kosovës, BQK

[326]

KUMTESAT II

Turkiye Bankasi – Është banka më e re tash më në Kosovë, bank kjo me kapital nga shteti i Turqisë e cila është pozicionuar në tregun e sektorit bankar në Kosovë duke u munduar që ti tërheqë bizneset e mëdha gjithashtu edhe fokusi kryesor i saj janë bizenset e mëdha, mirëpo nuk do të thot që nuk vepron edhe me përsona privat. BQK Banka Qendrore e Kosovës”- BQK roli kryesor i saj dhe përgjegjësia kryesore e saj është në licencimin e bankave në vend përpos tjerash ajo merret edhe përpilimin e kornizës së shëndoshë dhe të arsyeshme rregullative, objektivi i së cilës është të nxisë dhe mbajë një sistem financiar stabil, duke përfshirë një sistem të sigurt dhe të qëndrueshëm. Ligji i ri bankar i cili ka hyrë në fuqi me 12 prill të 2012 LIGJI Nr. 04/L- 093 PËR BANKAT INSTITUCIONET MIKROFINANCIARE DHE INSTITUCIONETFINANCIARE JOBANKARE ka prezantuar shumë risi dhe shumë çështje tashme janë të rregulluar në bazë të këti ligji krahasur me ligjin e vjetër që ka lënë pezull shumë çështje të rëndësishme dhe të nevojshme si për sektorin bankar, institucionet mikrofinanciare dhe institucionet financiare jobankare. Hartimi i këti ligji ishtë më se i nevojshëm për mjedisin e sotëm moder bankar si dhe evoluimet që janë duke u bërë edhe jasht vendit dhe të ngelim në hap me zhvillimet edhe me shtetet e rajonit dhe më gjerë si dhe të krijojm një ambient shumë të përshtatshëm për të gjithë dhe me të drejta të barabarta. Përmirësim është bërë posaqërisht tek likuiditeti bankar. Shoqata e Bankave në Kosovë (SHBK) Shoqata e Bankave është zëri i industrisë bankare në Kosovë192. Kjo shoqatë bashkëpunon me Qeverinë, Bankën Qendrore të Republikës së Kosovës, mediat dhe opinionin publik me qëllim mbështetjen e një industrie të shëndoshë bankare e cila promovon zhvillimin afatgjatë ekonomik në vend pos tjera ajo koordinon një numër të projekteve për bankat, jep ndihmën e saj në përpilimin e një numri të ligjeve si anëtare e grupeve punuese të qeverisë, ofron trajnime të ndryshme për gjitha bankat në vend ku është themeluar edhe Qendra e trajnimeve gjithashtu mbahen edhe seminare të ndryshme në mbështetjen e këti sektori që njëherit është shumë i rëndësishëm si dhe ndikon në edukimin e klientelës në përdorimin e shërbimeve të reja. Shoqata është themeluar në vitin 2000 është bërë pikë kryesore e referimit në lidhje me çështjet që prekun sektorin bankar në Kosovë.193 SHBK përbëhet nga anëtarët e shoqatës në të cilën mund të bëhen të gjitha incitucionet bankare dhe jo bankare dhe ato mikrofinanciare të cilët mund të jenë me të drejta të plota si dhe anëtar të asocuar. Sipas Kodit të Etikës Bankare i hartuar nga bordi i drejtorëve të SHBK në bashkëpunim me bankat anëtare në shtator të vitit 2011 ai aprovohet, ekzekutohet dhe duhet zbatuar nga po këta anëtar. Qëllimi i këtij kodi është në realizimin e objektivave, rritjen e sektorit bankar në Kosovë, ngritje e cilësisë së shërbimit, parandalimin e konkurrencës së pandershme 194 etj. Elementet më të rëndësishme për të cilat duhet të kujdeset çdo institucion bankar në vend janë: validiteti ligjor, komunikimi i hapur dhe i saktë, paanshmëria, transparenca, lojaliteti, besueshmëria, përgjegjësia sociale, shkëmbimi i informatave, konkurrenca, praktikat antikonkurese, reklamat, spozorimet

192http://bankassoc-kos.com/rreth-shbk 193Po aty 194Kodi i Etikës Bankare, Shoqata e Bankave të Kosovës (SHBK), 27 shtator 2011

[327] JAVA E SHKENCËS 2013 dhe shpalljet, marrëdhëniet bankë-klient, informomi i i konsumatorëve, cilësia e shërbimit, ankesat e klientëve, të drejtat e punëtorëve, ankesat etj. SHBK zhvillon aktivitet të ndryshme që kontribuojnë drejtpërdrejt në vetëdijësimi si dhe përmirësimin e ambientit të të bërit biznes në Kosovë të cilën e bënë përmes panaireve të ndryshme që organzion, panaire financiare, trajnime të ndryshme, seminare, etj.

Përfundimi Gjatë këti punimi kam nxjerr disa përfundime se zhvillimi i bankave ka ndikim dhe rol shumë të madh në zhvillimin ekonomik të një vendi duke ofruar kredi të volitshme në favor të biznesit vendorë me ofrimin e shërbimeve të duhura si dhe ndikonë edhe në edukimin e klientëve për shërbimet elektronike inovatore. Gjitashtu ky sektor është në hapat e duhur drejt arritjes së profesionalizmit në karshi me bankat e rajonit, edukimit profesional bankar etj. Sfid mbetët që të punohet me këtë ritëm të zhvillimit që të kemi një klimë edhe më të mirë financiare dhe në favorë të klientëve, biznesëve dhe gjithë vendit në përgjithësi duke ofruar norma të kreditimit më të ulëta dhe krijimin e një mjedisi më depërtues për biznesin Kosovar. Sfid tjetër është që të punohet edhe më tej nga gjithë akterët që kanë ndikim që të kemi një sektor të shëndosh bankar dhe një kontribues edhe më të madh në zhvillimin ekonomik në Kosovë.

Ai është një proces i cili shtrihet në pesë dimensione të rëndësishme të cilat janë ( James A. Banks, Cherry A. McGee Banks-Multicultural Education_ Issues and Perspectives -John Wiley and Sons (2009)

[328]

KUMTESAT II

Flutura Llapi: SECURITY IN KOSOVO – HOW DO PEOPLE IN KOSOVO UNDERSTAND SECURITY AND WHO ARE THE MAIN SECURITY PROVIDERS IN KOSOVO The notion security derives from the Latin word “securitas” which means no worries and concerns, respectively avoidance of uncertainty, avoidance of threat and danger of insecurity. Also it includes the protection of citizens from crime, political or religious extremism, terrorism ect. Therefore, this means that the security is the guarantee of safety. Security often is referred as the national security, which can be understood as measures taken by a military unit, activity, or installation to protect itself against all acts designed to, or which may, impair its effectiveness. In the classic meaning the security was seen more as a defense against external threat to the country. Nowadays, security has a wider meaning. Besides the safety of the country in military aspects, there are also too many issues that are closely related to the security of the people such as economic issues, protection from natural disasters, organized crime, etc. According to the Constitution of the Republic of Kosovo195, Kosovo has authority over law enforcement, security, justice, public safety, intelligence, civil emergency response and border control within its territory. Main security providers in Kosovo are KFOR, EULEX, Kosovo Security Force, Kosovo Intelligence Agency, Kosovo Police, Kosovo Security Council, and Civilian Aviation Agency. KFOR - Kosovo in its Constitution invites and welcomes the international military presence in Kosovo. North Atlantic Treaty Organization remains in Kosovo to retain the leadership role of the international military presence and to implement responsibilities assigning to it under UN Security Council resolution 1244 (1999). In order to ensure peace, prosperity and stability the Kosovo´s authority will cooperate with the international presence in Kosovo. Kosovo will continue to get an international support also in military aspect. It is for sure that NATO will continue to remain in Kosovo as long as it is considered as necessary. In June 2008, NATO agreed to take on new tasks in Kosovo to support the development of professional, democratic and multi-ethnic security structures. The presence KFOR has been crucial in maintaining safety and security for all individuals and communities in Kosovo. Today, KFOR continues to contribute towards maintaining a safe and secure environment in Kosovo for the benefit of all citizens.

195 Chapter XI Constitution of Republic of Kosovo

[329] JAVA E SHKENCËS 2013

EULEX - European Union Rule of Law Mission in Kosovo also as an international presence is playing an important role for the security of Kosovo. It is the largest civilian mission ever launched under the Common Security and Defense Policy (CSDP). The central aim is to assist and support the Kosovo authorities in the rule of law area, specifically in the police, judiciary and customs areas. The mission is not in Kosovo to govern or rule. It is a technical mission which will monitor, mentor and advise whilst retaining a number of limited executive powers. KSF - Kosovo Security Force196 is a professional national force in Kosovo which reflects ethnic diversity of the people of the Republic of Kosovo recruited from the citizens of the Republic of Kosovo and protects the people and Communities of the Republic of Kosovo based on the competencies provided by law.

KIA – Kosovo Intelligence Agency197 is responsible to identify, investigate and monitor threats to security in the Republic of Kosovo. It is a professional agency, politically impartial, multi-ethnic and shall be subject to Assembly oversight in a manner provided by law.

KP - Kosovo Police is responsible198 for the preservation of public order and safety throughout the territory of the Republic of Kosovo. The Police is professional and reflect the ethnic diversity of the population of the Republic of Kosovo. The Police of the Republic of Kosovo is responsible for border control in direct cooperation with local and international authorities.

KSC - Kosovo Security Council199 in cooperation with the President of the Republic of Kosovo and the Government develops the security strategy for the Republic of Kosovo. The Security Council of the Republic of Kosovo shall also have an advisory role on all matters relating to security in the Republic of Kosovo. The Security Council of the Republic of Kosovo shall closely cooperate with international authorities.

CAA - Civilian Aviation Agency 200regulates civilian aviation activities in the Republic of Kosovo and shall be a provider of air navigation services as provided by law. The Civilian Aviation Authority shall fully cooperate with relevant international and local authorities as provided by law.

International and national security providers has improved the security in Kosovo these last ten years, however there are a lot of concerns that Kosovo is facing which are making the issue of security even more complex. Today these complexities are more internal than external and focus mainly on long-term development issues such the economy and social issues. Nonetheless, external factors remain influential and the progression of Kosovo’s relationship with its neighbours will be an important feature in its future security landscape.

196 Chapter XI Constitution of Republic of Kosovo 197 Ibid 198 Ibid 199 Ibid 200 Chapter XI Constitution of Republic of Kosovo

[330]

KUMTESAT II

Key security concerns of the population of Kosovo are parallel structures in north, natural disasters - earthquake, floods, weak economy, organized crime, terrorism, as well as representation of woman and youth in politics and security sector.

Parallel structures in north Parallel structures in the north have become an important security issue in Kosovo. The international community present in Kosovo along with Kosovo government has so far failed to fully integrate this part of the country. There have been initiatives to bright the communities closer and try to make reconciliation but the situation remained unchanged. This is mainly due to the influence of Belgrade and their continuous support they have been providing to those structures and preventing the others who are willing to get integrated with the rest of Kosovo. The declaration of independence was followed with violent reactions and since then the area has been a safe heavens for smugglers and organized crime, thus affecting the economic and political stability. Though there is presence of the KFOR, Kosovo Police, the area remains largely under the influence of parallel structures, smugglers and organized crime. The restoration of the customs service and the rule of law is key to the stability of this part of the country.

Natural disasters Epidemics and disasters remain a consistent threat. Having in mind that Kosovo sits in the middle of an earthquake zone, floods, the industrial waste and the decay of industrial infrastructure particularly in the mining areas in northern region, Kosovo faces a number of potential emergencies including epidemics, and natural and man- made disasters.

Weak economy The economy remains weak. The privatization process, informal economy, fiscal evasion, smuggling, organized crime and the overall political situation have discouraged foreign investments. It is estimated that over 50% of the capable workforce is unemployed and there is no clear strategy on how to get out of this situation. Very little is being produced in Kosovo, thus making people dependent on imports. The difference between imports and exports remains still high 95% imports and only 5% exports. Organized crime Another issue is organized crime. The weak economy, high rate of unemployment, corruption, and lack of investments and the lack of opportunities is making people seek other resources. Kosovo has become a crossroad for drug trafficking and human trafficking.

Terrorism Though Kosovo hasn’t been a terrorist target there are both internal and external terrorist threats. The opposition to terrorism has been strong due to the secular Muslim communities. However, there are short term threats of attack against

[331] JAVA E SHKENCËS 2013 international and local institutional targets in Kosovo. Human trafficking routes may facilitate a gateway for terrorists into Western Europe. Poor economic condition provides a long term opening for influence of terrorists in population.

Representation of woman and youth Besides other concerns regarding security there are other concerns that at first sight may not look as security threat such as low representation of woman and youth in the political and security infrastructure.

Conclusion These are some of the concerns that might be considered nowadays as a threat for Kosovo security. Although the international community has largely focused on the issue of interethnic violence I believe that there are some other issues that deserve to have an attention such as high unemployment, a lack of economic development and widespread poverty which have created an atmosphere of insecurity. Economic instability has exacerbated problems such as ethnic violence, corruption, increased crime rates and contributed to a growth in mistrust of Kosovo’s key institutions of government, both international and indigenous. The dangers of political and ethnic extremism, organized crime and social discord will all be significantly diminished if, by working in partnership with immediate neighbours and the rest of Europe, Kosovo can reinvigorate the current stagnant economy. Further, the threat of internal division in Kosovo remains present and may increase if economic and unemployment issues are not comprehensively addressed. Infrastructure problems, such as the inadequate provision of electric power, undermine economic growth and have the capacity to spark public protest. The greatest hurdle will be to ensure that the current high unemployment rate is reduced. Economic integration, within both South Eastern Europe and the wider European Union, will be an important measure in assisting the economic development vital to Kosovo’s future security and also in building networks of interdependence in the region. Considering the abovementioned problems that Kosovo is, and might face in the future, there is a long way ahead for Kosovo institution and citizens to work in order to accomplish its goal in building a state where all citizens of Kosovo shall feel free to live, work, travel, have a good health services and education and more opportunities for employment in order to have a secure and stable country and a brighter future for citizen Kosovo citizens.

[332]

KUMTESAT II

Prof. Dr. Sadik Haxhiu: PËRFAQËSIMI I MINORITETEVE NË ORGANET PËRFAQËSUESE

Abstrakt

Njëra prej çështjeve më fondamentale të integrimit të minoriteteve në institucionet shtetërore pa dyshim është përfaqësimi i tyre në organet përfaqësuese. Në këtë punim do të përqendrohemi për përfaqësimin e minoriteteve përmes sistemeve zgjedhore dhe përmes kuotave kushtetuese dhe ligjore. Meqenëse asnjë sistem zgjedhor nuk mund të konsiderohet parimisht më i miri, shteti duhet të përvetësojë at sistem i cili do të përfshinte pjesëmarrjen më të madhe të popullatës në qeverisje, sidomos është i rëndësishëm përfaqësimi i qytetarëve që u takojnë pakicave kombëtare përmes formulave të veçanta të sistemeve zgjedhore. Në anën tjetër një formë edhe më e avansuar i minoriteteve është përfaqësimi i tyre në organet përfaqësuese përmes kuotave kushtetuese dhe ligjore. Një numër jo i vogël i shteteve ua rezervon minoriteteve vendet e caktuara në parlament përmes përcaktimeve kushtetuese ose ligjore. Kjo krijon klimën politike që edhe minoritetet të marrin pjesë në zgjedhje për ndërtimin e institucioneve shtetërore, demokratike dhe multietnike. Përmes këtij përfaqësimi minoritetet përfaqësojnë komunitetin e tyre etnik dhe ato bëhen pjesë aktive e vendimmarrjes politike.

Fjalët kyqe në punim: komunitete etnike, minoritete, organe përfaqësuese, kuota kushtetuese, kuota ligjore, sisteme zgjedhore. etj.,

Hyrje Gjatë zhvillimit historik për ndërtimin e institucioneve demokratike, pakicat kombëtare nuk kanë pasur një trajtim adekuat sa i përket përfaqësimit të tyre në institucionet publike. Në dekadat e fundit në shtetet e ndryshme të botës janë nxjerrë një mori aktesh të ndryshme ndërkombëtare për mbrojtjen e pakicave kombëtare dhe përfaqësimin e tyre në organet e pushtetit shtetëror. Pjesëmarrja efektive e pakicave kombëtare në jetën publike, është një komponentë kyçe e çdo shoqërie paqëdashëse dhe demokratike. Përvoja në Evropë dhe më gjërë tregon se, për t'i avansuar pjesëmarrjet e këtilla, qeveritë shpeshherë duhet të miratojnë norma të posaçme juridike për pakicat kombëtare. Ato kanë për qëllim përfshirjen e pakicave në shoqëri, mundësimin e ruajtjes së identitetit dhe veçantive të tyre, nëpërmes avansimit të qeverisjes së mirë shtetërore si dhe ruajtjen e integritetit territorial të

[333] JAVA E SHKENCËS 2013 shtetit.207 Kur diskutohen çështje për statusin e pakicave kombëtare në shtete të ndryshme, pakicat duhet të kenë vetë mundësi efektive të marrin pjesë në këto procese demokratike për realizimin e të drejtave që i’u takojnë, që përbën një element shumë të rëndësishëm për pjesëmarrjen efektive të tyre në çështjet publike. Përmes këtyre parimeve respektohen rregullat e të drejtës ndërkombëtare, siç është: respektimi i dinjitetit njerëzor, të drejta të barabarta dhe jo-diskriminimi, duke ndihmuar ato për pjesëmarrje në jetën publike si dhe të gëzojnë të drejtat e tjera politike.208 Organet qeveritare dhe pakicat duhet t'i përmbahen procesit inkluziv, transparent dhe adekuat për të mirëmbajtë atmosferë besimi. Shteti duhet t'i inkurajojë mjetet e informimit publik që t'a forcojnë mirëkuptimin dhe diversitetin ndërkulturor dhe t'i theksojnë problemet e pakicave. Në Republikën e Kosovës, gati për një dekadë e gjysmë janë bërë përpjekje që këto komunitete të integrohen në organet përfaqësuese, ekzekutive dhe gjyqësore. Këto integrime kanë pasur vështirësi të karakterit pengues nga institucionet e Serbisë, duke i inkurajuar pjestarët e tyre që të bojkotojnë institucionet e Kosovës, kurse pakicat kombëtare tjera janë integruar, konformë sfidave që i kanë përcjell këto institucione gjatë ndërtimit dhe konsolidimit të tyre.

Përfaqësimi i minoriteteve në organet përfaqësuese Gjatë zhvillimit historik për ndërtimin e institucioneve demokratike, pakicat kombëtare nuk kanë pasur një trajtim adekuat sa i përket përfaqësimit të tyre në institucionet publike. Në përputhje me parimet e se drejtes ndërkombëtare, ligji elektoral duhet të garantojë barazinë për personat që i përkasin pakicave kombëtare, duke përfshirë parandalimin e çdo lloj diskriminimi ndaj tyre.209 Në dekadat e fundit në shtetet e ndryshme të botës janë nxjerrë një mori aktesh të ndryshme ndërkombëtare për mbrojtjen e pakicave kombëtare dhe përfaqësimin e tyre në organet e pushtetit shtetëror. Në mënyrë permanente kjo çështje është intensifikuar pas aplikimit të sistemit pluralist në vendet ish komuniste, ku shtypja dhe shfrytëzimi i tyre ishte tepër i madh. Konventa Kuadër për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare e vitit 1994 sanksionon të drejtat e tyre për të marrë pjesë në jetën publike. Ajo thekson: se cdo person që i përket një pakice kombëtare do të ketë të drejtën të zgjedhë lirisht përfaqësuesit e tij në legjislaturë, nëse dëshiron që të trajtohet si i tillë ose jo, dhe nuk do të ketë asnjë disavantazh nga kjo zgjedhje, apo nga ushtrimi i të drejtave që lidhen me to. Kurse me Deklaratën e Kombeve të Bashkuara mbi minoritetet, atyre u njihet e drejta për pjesëmarrje të barabartë në procesin politik, duke marrë pjesë aktive në jetën publike. Këto dhe akte tjera ndërkombëtare, në botën bashkëkohore kanë hapur perspektivën për pjesëmarrjen e pakicave kombëtare për ndërtimin e institucioneve legjislative në mënyrë të barabartë në shtetin ku jetojnë dhe veprojnë. Pjesëmarrja efektive e pakicave kombëtare në jetën publike, është një komponentë kyçe e çdo shoqërie paqëdashëse dhe demokratike. Përvoja në Evropë dhe më gjërë tregon se, për t'i avansuar pjesëmarrjet e këtilla, qeveritë shpeshherë duhet të miratojnë norma

207 Rekomandimet e Lundit për Pjesëmarrje Efektive të Pakicave Kombëtare në Jetën Publike & Sqarime shtator 1999 208 Raportit i Mbledhjes i Ekspertëve për Pakicat Kombëtare të KSBE-së në Gjenevë, 1991 paragrafi Pjesa 3 209 Konventa Kuadër për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtar, neni 4 paragrafi 1 Strasburg, shkurt 1995

[334] KUMTESAT II të posaçme për pakicat kombëtare. Ato kanë për qëllim përfshirjen e pakicave në shoqëri, mundësimin e ruajtjes së identitetit dhe veçantive të tyre, nëpërmes avansimit të qeverisjes së mirë shtetërore si dhe ruajtjen e integritetit territorial të shtetit.210 Kur diskutohen çështje për statusin e pakicave kombëtare në shtete të ndryshme, pakicat duhet të kenë vetë mundësi efektive të marrin pjesë në këto procese demokratike për realizimin e të drejtave që i’u takojnë, që përbën një element shumë të rëndësishëm për pjesëmarrjen efektive të tyre në çështjet publike. Përmes këtyre parimeve respektohen rregullat e të drejtës ndërkombëtare, siç është: respektimi i dinjitetit njerëzor, të drejta të barabarta dhe jo diskriminimi, duke ndihmuar ato për pjesëmarrje në jetën publike si dhe të gëzojnë të drejtat e tjera politike.211 Organet qeveritare dhe pakicat duhet t'i përmbahen procesit inkluziv, transparent dhe adekuat për të mirëmbajtë atmosferë besimi. Shteti duhet t'i inkurajojë mjetet e informimit publik që t'a forcojnë mirëkuptimin dhe diversitetin ndërkulturor dhe t'i theksojnë problemet e pakicave. Në Republikën e Kosovës, gati për një dekadë janë bërë përpjekje që këto komunitete të integrohen në organet përfaqësuese, ekzekutive dhe gjyqësore. Këto integrime kanë pasur vështirësi të karakterit pengues nga institucionet e Serbisë, duke i inkurajuar pjestarët e tyre që të bojkotojnë institucionet e Kosovës, kurse pakicat tjera kombëtare janë integruar, konformë sfidave që i kanë përcjell këto institucione gjatë ndërtimit dhe konsolidimit të tyre. Shtetet duhet të sigurojnë mundësi për pozitë efektive të pakicave në qeverisjen qëndrore bile nëse ka nevojë edhe nëpërmjet aranzhmaneve të posaçme. Varësisht nga rrethanat, këto mund të perfshijnë: - përfaqësim të veçantë të pakicave si p.sh. nëpërmjet sigurimit të numrit te caktuar të vendeve në dhomat e parlamentit ose në komisionet parlamentare si dhe formave të pjesëmarrjes të garantuar në procesin legjislativ - marrëveshje formale ose joformale për emërimin e anëtarëve të pakicave në funkcione qeveritare, pozita në pushtetin gjyqesor ose kushtetues, si dhe pozita në komisione këshilluese, ose në organe tjera të niveleve më të larta; - mekanizma për të siguruar se interesat e pakicave janë përqëndruar në ministritë relevante si p.sh. personeli që do të merret me çështjet e pakicave ose marrjen e udhëzimeve dhe vendimeve adekuate; dhe - masa të veçanta për pjesëmarrjen e pakicave në shërbimet publike si dhe sigurimin e shërbimeve publike në gjuhën e pakicës kombëtare.212 Përvoja nëpër botë tregon rëndësinë e procesit zgjedhor për sigurimin e pjesëmarrjes se pakicave në sferën politike. Shtetet duhet të garantojnë të drejtat e personave që u takojnë pakicave kombëtare për pjesëmarrje në jetën publike duke përfshirë të drejtën për votim dhe kandidim për funksion publik pa asnjë diskriminim.213 Duhet parashikuar gjithashtu që pjestarët e pakicave kombëtare të kenë të drejtë për të votuar si për listat e përgjithshme ashtu dhe për ato të pakicave kombëtare. Megjithatë, as

210 Rekomandimet e Lundit për Pjesëmarrje Efektive të Pakicave Kombëtare në Jetën Publike & Sqarime shtator 1999 211 Raportit i Mbledhjes i Ekspertëve për Pakicat Kombëtare të KSBE-së në Gjenevë, 1991 paragrafi 1, Pjesa 3 212 Rekomandimet e Lundit për Pjesëmarrje Efektive të Pakicave Kombëtare në Jetën Publike & Sqarime shtator 1999, faqe 8 213 Po aty,

[335] JAVA E SHKENCËS 2013 kandidatëve dhe as zgjedhësve nuk duhet t'u kërkohet të tregojnë përkatësinë e tyre se cilës pakicë kombëtare.214 i takojnë. Dokumenti i Helsinkit i obligoi shtetet t’i intensifikojnë përpjekjet e tyre për të siguruar mundësitë e lira për personat që iu takojnë pakicave kombëtare, individualisht ose në bashkësi, duke përfshirë pjesëmarrjen e tyre të plotë në jetën politike, ekonomike, shoqërore dhe kulturore, nëpërmjet pjesëmarrjes demokratike në sjelljen e vendimeve dhe trupave konsultativ në nivel nacional, regjional dhe lokal, mes tjerash edhe nëpërmjet partive politike dhe asociasioneve.215 Kjo mund të arrihet nëpërmjet mënyrave të ndryshme në kuadër të një shteti unitar ose në kuadër të sistemeve federale ose konfederale. Pjesëmarrja e pakicave në organet ku merren vendimet mund të sigurohet përmes vendeve të rezervuara, kuotave, promovimeve ose masave të tjera, kurse forma tjera të pjesëmarrjes përfshijnë anëtarësi të siguruar në komisione relevante me ose pa të drejtë vote.216 Përfaqësimi qeveritar nëpërmjet zgjedhjeve të lira, fer dhe periodike është gurthemel i demokracisë bashkëkohore. Përderisa shtetet kanë liri të konsiderueshme në zgjedhjen e mënyrave për t’i përmbushur këto obligime, ato janë të detyruara ta bëjnë këtë pa asnjë diskriminim dhe për qëllim kryesor duhet ta kenë përfaqësimin sa më të madh të mundshëm. Përderisa jo diskriminimi dhe respektimi i plotë i të drejtave të barabarta do ta zvogëlojnë ose eliminojnë kërkesën dhe nevojat që partitë politike të formohen në baza etnike, në disa situata të caktuara këto parti lokale mund të jenë e vetmja shpresë për të përfaqësuar interesat specifike për pjesëmarrje efektive në jetën publike të pakicave kombëtare. Në veçanti, pakicat kombëtare duhet të lejohen të krijojnë partitë e tyre politike.217 Në raste ideale partitë duhet të jenë të hapura dhe t’i tejkalojnë çështjet e ngushta etnike. Kështu partitë kryesore duhet të përfshijnë anëtarë të pakicave për të redukuar nevojën dhe dëshirën për parti të pakicave etnike.218 por në anën tjetër duhet të stimulojnë përfaqësuesit e pakicave kombëtare për përfaqësimin e tyre përmes kuotave të caktuar në institucionet shtetërore.

Përfaqësimi i minoriteteve në organet përfaqësuese përmes sistemeve zgjedhore Sistemi zgjedhor mund të përdoret për zgjedhjen e legjislaturës, trupave dhe institucioneve të tjera duke përfshirë edhe zgjedhjen e përfqësuesve të tjerë zyrtarë. Përderisa zgjedhja e një anëtari mund të sigurojë nivel të mjaftueshëm të përfaqësimit të pakicave, varësisht nga rregullimi i modelit zgjedhor dhe nga koncentrimi i pakicave në regjione të caktuara, modeli zgjedhor proporcional mund të ndihmojë në sigurimin e garancive për pjesëmarrjen e pakicave.219 Meqenëse asnjë sistem zgjedhor nuk është i lirë nga mundësia e ndërrimit të qëndrimeve dhe interesave, shteti duhet të përvetësojë at sistem i cili do të përfshinte pjesëmarrjen më të madhe të popullatës në situatë të

214 Shih:Konventa Kuadër për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare neni 3(ETS 157). dhe shih Për ligjin elektoral dhe pakicat kombëtare CDL-INF (2000) 4. Për ligjin elektoral dhe pakicat kombëtare 215 Dokumenti i Helsinkit, 1992, pjesa e katërt, paragrafi 24 216 Rekomandimet e Lundit për Pjesëmarrje Efektive të Pakicave Kombëtare në Jetën Publike & Sqarime shtator 1999, faqe 21 217 Komisioni Evropian për Demokraci Përmes Ligjit – Komisioni i Venecias, Kodi i praktikës së mirë në cështjet zgjedhore, Tetor 2002, faqe 19 218 Rekomandimet e Lundit për Pjesëmarrje Efektive të Pakicave Kombëtare në Jetën Publike & Sqarime shtator 1999, faqe 23 219 Rekomandimet e Lundit për Pjesëmarrje Efektive të Pakicave Kombëtare në Jetën Publike & Sqarime shtator 1999, faqe 24

[336] KUMTESAT II caktuar në qeverisje. Kjo është sidomos e rëndësishme për persona që u takojnë pakicave kombëtare të cilët përndryshe nuk do te kishin qenë të përfaqësuar në mënyrë adekuate 220 në organet përfaqësuese dhe ekzekutive. Varësisht se cili prej tipeve të sistemeve zgjedhore aplikohet ato mund të përfaqësohen më shumë apo më pak në legjislaturë. Sistemi mazhoritar, përherë ka qenë në funksion të forcave kryesore politike (partive më të mëdha politike) duke ua vështirësuar mundësinë partive të vogla politike dhe grupeve të vogla etnike hyrjen në legjislaturë. Në një pozicion paksa më të avancuar është aplikimi i Sistemit gjysmë proporcional, për përfaqësimin e partive të vogla politike dhe minoriteteve në organet përfaqësuese. Në përgjithësi tipet e Sistemit proporcional të zgjedhjeve, favorizojnë grupet e vogla etnike për të marrë pjesë në zgjedhje, sepse ekziston mundësia më e madhe për të fituar mandate deputetësh për në legjislaturë.Vetëm përmes Sistemit proporcional, mund të inkurajohen minoritetet që të marrin pjesë në zgjedhje, me bindje se do të fitojnë mandate solide në legjislaturë. Ai u’a hapë rrugën, sikurse partive të vogla politike, po ashtu edhe partive politike të minoriteteve që të fitojnë mandate përfaqësimi në organet përfaqësuese. Meqenëse minoritetet, janë të shpërndarë kryesisht në pjesë të ndryshme të shtetit, vetëm sipas Sistemit proporcional - Lista e përfaqësimit proporcional mundet që votat e shpërndara gjithandej një shteti, të shndërrohen në mandate deputetësh.

Përfaqësimi i minoriteteve në parlament përmes kuotave kushtetuese dhe ligjore Në botën bashkëkohore cështja e përfaqësimit të pakicave kombëtare në organet përfaqësuese është rregulluar në mënyra të ndryshme. Nuk ka një model të posacëm i cili rregullon statusin e tyre në organet legjislative, sepse secili shtet ka vecantit e tij të karakterit politik, ekonomik, kulturor, gjuhësor, kombëtar, fetar etj. Një numër jo i vogël i shteteve ua rezervon minoriteteve vendet e caktuara në parlament përmes përcaktimeve kushtetuese ose ligjore. Kjo krijon klimën politike që edhe minoritetet, të marrin pjesë në zgjedhje për ndërtimin e institucioneve shtetërore, demokratike dhe multietnike. Mandate të rezervuara, për komunitetet e vogla etnike apo fetare ekzistojnë në vende të ndryshme të botës: në Pakistan (për minoritete jo myslimane), Kolumbi (komunitetet e zeza), Kroaci (hungarezët, italianët, çekët, sllovakët, ukrainasit, gjermanët dhe austriakët).221 Në Slloveni, bashkësitë kombëtare italiane dhe hungareze gëzojnë trajtim të posaçëm me kushtetutë. Ato përfaqësohen drejtpërdrejt në organet përfaqësuese të qeverisjes lokale dhe në Kuvendin Shtetëror.222 Me kushtetutën e Rumanisë organizatat e shtetasve që u përkasin pakicave kombëtare, të cilat nuk marrin në zgjedhje numrin e votave të nevojshme, për tu përfaqësuar në Parlament, u takon një mandat deputeti në kushtet e parashikuara nga ligji i zgjedhjeve.223 Në Zelandën e Re katër nga nëntëdhjetë e shtatë zona elektorale janë rezervuar për përfaqësuesit e racës Maori të cilët përbëjnë afërsisht 12% të popullatës.224 ndërsa në Kosovë njëzet (20) prej 120 vendeve rezervohen për

220 Po aty, faqe 23 221 Manual i International IDEA, vep.e cit. faqe 98 222 Kushtetuta e Sllovenisë, neni 64, paragrafi 3 223 Kushtetuta e Rumanisë, neni 59, paragrafi 2; 224 Unioni Ndër Parlamentar; Kronikë e Zgjedhjeve Parlamentare dhe Zhvillimet, ibid., No. 25, 1990 1991, 111

[337] JAVA E SHKENCËS 2013 përfaqësimin plotësues të komuniteteve joshqiptare, dhjetë vende iu ndahen: partive, koalicioneve, nismave qytetare dhe kandidatëve të pavarur që kanë deklaruar vetë, se e përfaqësojnë komunitetin serb të Kosovës, dhjetë (10) vende të tjera iu ndahen komuniteteve të tjera si vijon: Romëve, Ashkalive dhe komunitetit Egjiptian katër (4) vende, komunitetit Boshnjak tri (3), komunitetit Turk (2) dhe komunitetit Goran një (1).225 Përveç se në Pakistan që aplikohet Sistemi mazhoritar, shtetet e tjera të sipërpërmendura e kanë krijuar mundësinë, që minoritetet të përfaqësohen në dy mënyra: njëra mënyrë është përmes Sistemit të Përfaqësimit Gjysmë Proporcional e proporcional dhe forma e dytë është e përcaktuar në mënyrë specifike me akte kushtetuese apo ligjore. Ndonëse përfaqësimi i komuniteteve përmes kuotave shpeshherë është quajtur një e mirë ligjore, thuhet se një strategji edhe më e mirë është krijimi i strukturave që e rrisin përfaqësimin parlamentar, në mënyrë të natyrshme e jo përmes detyrimit ligjor,226 sepse shpeshherë mund të nxis pakënaqësinë tek popullata shumicë, duke rritur urrejtjen ndaj minoriteteve. Këtë efekt negativ, besojë e ka arritur edhe në Kosovë, ku siç u përmend, në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës; minoritetet janë privilegjuar, duke ua dhuruar 20 mandate deputetësh pa zgjedhje, kurse deputetët tjerë janë zgjedhur përmes Sistemit të përfaqësimit proporcional. Këtu është bërë shkelja e parimeve të përgjithshme të Sistemit proporcional të zgjedhjeve sepse minoritetet në Kosovë kanë fituar katërfish më shumë mandate deputetësh në përpjesëtim me numrin e votuesve të tyre. Këtë mund ta ilustrojmë me numrin e mandateve të fituara në zgjedhjet për Kuvendin e Kosovës me 17 nëntor 2001. Grupet minoritare në legjislaturën e parë të Kuvendit të Kosovës, janë përfaqësuar me 35 deputetë ose 29. %227 të përbërjes së përgjithshme të deputetëve, të cilët nuk kalojnë shifrën 6-7 % të popullsisë së Kosovës. Pra, ata kanë fituar pesëfish më shumë mandate deputetësh në përpjesëtim me numrin e votuesve të tyre. Praktika parlamentare në Kosovë ka dëshmuar jo funksionalitetin e përfaqësimit në parlament me të ashtuquajturat vende të rezervuara për minoritete, pra, të mandateve parlamentare plus. Duhet braktisur vendet e rezervuara dhe mandatet plus, si praktika jodemokratike dhe si koncesione politike që nuk janë tipike për shtetet demokratike.228 Mënyra më e mirë e përfaqësimit të pakicave kombëtare në organet përfaqësuese është rezervimi i numrit të mandateve të tyre në proporcion më përqindjen votuese, duke eliminuar mandatet e tyre të duplifikuara në legjislaturë. Kjo do t’i nxis ato që të angazhohen për të fituar mandate përfaqësimi konformë përbërjes së tyre etnike.

Përfundim Historia me të vërtetë tregon se mosrespektimi i të drejtave njerëzore, duke i përfshirë të drejtat e pakicave, mund ta minojë stabilitetin brenda shtetit dhe të ndikojë negativisht në raportet në mes shteteve, duke rrezikuar kështu paqën dhe sigurinë ndërkombëtare.

225 Korniza Kushtetuese për Vetëqeverisje të Përkohshme të Kosovës, kreu 9, pjesa I, 9.1.3. nën b 226 Manual i International IDEA, vep. e cit., faqe 98 227 Raport i Komisionit Qendror të Zgjedhjeve (burimi) 228 Bajrami, Arsim; Demokracia Parlamentare - aspekte krahasuese, faqe 295

[338] KUMTESAT II

Sipas Parimit VII të Aktit Final të Helsink -it të vitit 1975, shtetet anëtare të OSBE- së e kanë potencuar lidhjen qenësore, mes respektimit të interesave legjitime të personave që u takojnë pakicave kombëtare dhe shtetit ku janë të koncentruar, si faktor për sigurimin e paqës dhe stabilitetin e tij. Qysh prej themelimit të institucioneve të para legale dhe legjitime në Kosovë, nga ana e përfaqësuesve të subjekteve politike dhe jo politike shqiptare, janë bërë përpjekje të vazhdueshme për integrimin e pakicat kombëtare në institucionet shtetërore, si faktor stabiliteti dhe integrimi në Ballkan. Përmes këtij përfaqësimi dhe stabiliteti vije deri te integrimet e brendshme, ku barrën kryesore në kuadër të një shteti e mban komuniteti shumicë, ndërsa në rastin e Kosovës këto procese po i avansojnë pjestarët që përbëjnë shumicën në Kosovë – shqiptarët. Kjo po i ndihmon spektrit politik shqiptar të Kosovës për t’u faktorizuar politikisht përmes integrimit të komuniteteve etnike, të cilat janë pjesë përbërese e institucioneve vendimmarrëse dhe përfaqësuese.

Literatura:

1. Konventa Kuadër për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare, Strasburg, shkurt 1995 2. Rekomandimet e Lundit për Pjesëmarrje Efektive të Pakicave Kombëtare në Jetën Publike & Sqarime shtator 1999 3. Gay S. Goodwin – Gill, Zgjedhjet e Drejta dhe të Lira – E drejta ndërkombëtare dhe praktika, Inter – Parlamentary Union Gjenevë, 1994 4. Raportit i Mbledhjes i Ekspertëve për Pakicat Kombëtare të KSBE-së në Gjenevë, 1991 5. Ligji elektoral dhe pakicat kombëtare CDL-INF (2000) 6. ligji elektoral dhe pakicat kombëtare Dokumenti i Helsinkit, 1992 7. Komisioni Evropian për Demokraci Përmes Ligjit – Komisioni i Venecias, Kodi i praktikës së mirë në cështjet zgjedhore, Tetor 2002 8. Bajrami, Arsim; Demokracia Parlamentare (aspekte krahasuese) Prishtinë 2005 9. Manual për Vëzhgimin e Zgjedhjeve, botimi i pestë, Botuar nga Zyra e OSBE-së për Institucione Demokratike dhe të Drejtat e Njeriut (ODIHR), Varshavë 2006 10. Korniza Kushtetuese për Vetëqeverisje të Përkohshme të Kosovës, Prishtinë, 15 maj 2001 11. Kushtetuta e Sllovenisë 12. Kushtetuta e Rumanisë 13. Kushtetuta e Kosovës 14. Kushtetuta e Serbisë 15. Unioni Ndër Parlamentar; Kronikë e Zgjedhjeve Parlamentare dhe Zhvillimet, No. 25, 1990-1991 16. Zotimet Ekzistuese për Zgjedhje Demokratike në Shtetet Pjesëmarrëse në OSBE”, OSCE/ODIHR përpunuar nga Misioni Vëzhgues i OSBE-së në Shkup 2003

[339] JAVA E SHKENCËS 2013

[340] KUMTESAT II

Muhaxhiri F, Hoxha-Muhaxhiri M, Kotori M, Muhaxhiri A: THE ROLE OF ANTENATAL SCREENING (DOUBLE TEST) AND AMNIOCENTESIS ON THE DOWN’S SYNDROME DIAGNOSIS – OUR EXPERIENCES.

Description: The Longdon Down in 1866 was the first who described the characteristics in the trisomy 21 patients such as flat face with the small nose and skin of reduced elasticity. The Down’s syndrome affects individuals of all races and socioeconomic groups and levels. The first method of screening for trisomy 21, introduced in the early 1970s, was based on the association with advanced maternal age. In the late 1980s, a new method of screening was introduced that takes into account not only maternal age but also the concentration of various fetoplacental products in the maternal circulation. In 1990 it was proven that the excess skin in the trisomy 21 patients could be visualized by ultrasound as increased nuchal translucency between 11-13+6weeks. In the 1990s, screening by a combination of maternal age and fetal NT thickness at 11–13+6 weeks of gestation was introduced. This method has now been shown to identify about 75% of affected fetuses for a screen-positive rate of about 5%. Subsequently, maternal age was combined with fetal NT and maternal serum biochemistry (free b-hCG and PAPP-A) to identify about 85–90% of affected fetuses. About 75% of trisomy 21 fetuses have increased nuchal translucency (NT) thickness and 60–70% have absent nasal bone.(Nicolaides, 2004). In addition to its role in the assessment of risk for trisomy 21, increased nuchal translucency thickness can also identify a high proportion of other chromosomal defects and is associated with major abnormalities of the heart and great arteries, and a wide range of genetic syndromes. The nuchal translucency combined with the maternal age and serum biomarkers are used in the Antenatal screening. With the increase of the maternal age the risk for the trisomies is also increased. The screening is performed between 11w0d-13w6d of pregnancy. According to the risk of having the Down’s syndrome pregnant women are distinguished into the group of high risk (>1/250) or screen positive, and the others as low risk (<1/250) or screen negative. Other benefits of the 11–13+6 weeks scan include confirmation that the fetus is alive, accurate dating of the

[341] JAVA E SHKENCËS 2013 pregnancy, early diagnosis of major fetal abnormalities, and the detection of multiple pregnancies. Aim of the study: The first trimester antenatal screening including the scan, the serum’s biomarker analysis and the software calculation has been applied for the first time in Kosovo in our center in 2009. It took us a considerable time until the colleagues and other centers from the country got known and familiar with the procedure of the first trimester screening. The screened women have been distinguished in two groups screen positive or high risk and screen negative or low risk. The high risk group of pregnancies afterwards has been counseled and referred for the amniocentesis aiming cytogenetic verification. The risk of miscarriage during the amniocentesis according to the randomized studies is 1%. In this study our aim was to compare the results obtained between the first trimester screening and amniocentesis outcomes in our center regarding our population. Also we compared outcomes with other authors. Material and Methods: We convinced a prospective study during the period February 2011-May 2013. In the study we included 857 pregnant women which have been visited in our center and also referred by other centers of the country. Including criteria has been the group age 22-42 years and the gestational age 11+0 till 13+6 weeks, singleton pregnancies. The ultrasound measurements, the blood sampling and testing have been performed exclusively in our center. In the maternal serum we have measured the biomarkers free ß-human chorionic gonadotropine and pregnancy associated plasma protein- A. The measurement has been performed on Roche Immunoanalyser Elecsys2010, using Electrochemi- luminiscence method. The measurement of the Crown Rump Length=CRL and Nuchal Translucency =NT in our center has been performed using the Toshiba Xario XG ultrasound with multi frequency convex probe following the criteria form the Fetal Medicine Foundation (Nicolaides, 2004). It was the intense that the sonographers performing the first trimester screening in and outside the center have been certified for the competence on 11-13+6 weeks scan by the Fetal Medicine Foundation. Data obtained from the maternal serum biomarkers, ultrasound measurements and anamnesis data have been collected in the form which was specially designed for this purpose including the woman age, gestational age, parity, smoking, body mass index, ethnic origin, anomalies in other pregnancies, conception, ovulation induction and conception by IVF or not(if yes the kind off). The calculation of the risk has been performed in the FMF software. After the calculation the group of the high risk pregnancies then have been explained and counseled by the gynecologist form the center or with their own gynecologist. The high risk group with the ratio <1:250 has been recommended the amniocentesis. The amniocentesis as a invasive approach technically has been performed without any problems and the patients tolerated very well the whole procedure and had no complications. Until now we had no case of fetal loss.

[342] KUMTESAT II

Since there wasn’t and now days we still miss the cytogenetic laboratory which can determine the karyotype from the amniotic fluid the technical procedure of the amniocentesis has been performed in our center and the samples have been sent to the referent cytogenetic laboratory always following the criteria and recommendations of the cytogenetic laboratory. We performed the amniocentesis between the 17w1d-20w6d weeks of gestation under the guidance of ultrasound with the free hand technique using the 22Gx200mm needle. Results: Among the 857 tested pregnant women within the period, 48 cases or (5.6%) shown high risk on Down’s syndrome (< 1:250).

Fig.1.Scematic presentation of the results

Those 48 ccases then have been recommended the further cytodiagnostic testing. From this group 40 women accepted the procedure and have undergone the amniocentesis whilst 8 among 48 did not accept the procedure and terminated their pregnancies by in term delivery having the healthy babies. Among 40

5.6%

high risk group low risk group 94.4

performed amniocentesis 3 of 40(7.5%) or (3.5‰) cases of the total number tested resulted with Trisomy21 and have been referred to the Department of Obstetrics for the pregnancy termination. Fig.2.The karyotype result obtained from the cytogenetic laboratory.

[343] JAVA E SHKENCËS 2013

Comparing to other data approximately calculated 4.6 cases of Down’s Syndrome in 10000 births worldwide our results shown higher incidence which is as consequence of the fact that cases referred from other centers along the country where exclusively the cases with increased NT, with major anomalies, aged 35 and over or the cases with previous anomalies which in this study increased the number of the women with high risk or possibility to have the positive cytogenetic results while now days the first trimester screening is every day more and more recommended to all pregnant women along the country and having the characteristics of the real screen test. Conclusions: The first trimester screening is a non invasive test which beside the risk evaluation for the Down’s Sy, gives secondary information regarding the well being of the fetus, fetal chorionicity, exact gestational age and the possibility of detection of the major fetal abnormalities. The screening is able to be performed in the early gestational age enough to be undertaken further diagnostic procedures such as amniocentesis, it is easy to be performed in technical aspect and cost effective especially in the country in transition as we are. References:

Cicero S, Bindra R, Rembouskos G, Spencer K, Nicolaides KH. Integrated ultrasound and biochemical screening for trisomy 21 at 11 to 14 weeks. Prenat Diagn 2003; 23:306–10. Nicolaides KH, Sebire NJ, Snijders JM. Crown rump length in chromosomally abnormal fetuses. In Nicolaides KH (Ed) The 11–14-week scan-The diagnosis of fetal abnormalities. New York: Parthenon Publishing, 1996, pp31–3. Nicolaides KH, Snijders RJM, Gosden RJM, Berry C, Campbell S. Ultrasonographically detectable markers of fetal chromosomal abnormalities. Lancet 1992; 340:704–7. Nicolaides KH. Screening for chromosomal defects. Ultrasound Obstet Gynecol 2003;21:313–21. Nicolaides KH. Nuchal translucency and other first-trimester sonographic markers of chromosomal abnormalities. Am J Obstet Gynecol 2004;191:45–67. Snijders RJM, Noble P, Sebire N, Souka A, Nicolaides KH. UK multicentre project on assessment of risk of trisomy 21 by maternal age and fetal nuchal translucency thickness at 10–14 weeks of gestation. Lancet 1998;351:343–6. Snijders RJM, Nicolaides KH. Sequential screening. In: Nicolaides KH, editor. Ultrasound Markers for Fetal Chromosomal Defects. Carnforth, UK: Parthenon Publishing, 1996, pp109–13

[344] KUMTESAT II

Msc. Fitim Uka, Shqipe Tahiri, Semra Misini, Ermedina Jolla, Meriton Bahtiri, Vjona Abrashi: NJOHURITË DHE QËNDRIMET E QYTETARËVE TË KOSOVËS PËR LOGOPEDINË DHE LOGOPEDIN

Abstrakt Logopedia është një profil i ri shëndetësor. Në Kosovë, ka një numër të vogël të këtyre profesionistëve, sado që nevoja për shërbimet e tyre është e madhe. Por, a kanë qytetarët e Kosovës njohuritë e sakta për rolin dhe shërbimet që i ofron logopedi? Një mostër prej 600 qytetarësh, duke respektuar metodën e rastësishme të përzgjedhjes janë bërë pjesë e këtij studimi. Pyetësori i konstruktuar për matjen e këtij aspekti është vërtetuar si i besueshëm dhe i vlefshëm. Rezultatet nxjerrin në pah nivelin e varfër të njohurive që kanë qytetarët për profesionin e logopedit, ku vetëm 13% e qytetarëve e njohin këtë profil shëndetësor. Hyrje Në gjithë territorin e Republikës së Kosovës ka vetëm 10 logoped, përderisa në shtetet e Bashkimit Evropian, një logoped shërben vetëm për 6 mijë banorë. Kjo diskrepancë e tregon nevojën për shkollimin e profileve të reja shëndetësore, në veçanti të logopedëve. Kjo duke marrë parasysh edhe faktin që një numër i konsiderueshëm i fëmijëve dhe adoleshentëve (rreth 10%) kanë vështirësi në komunikim dhe gëlltitje. Ato paraqiten në forma të ndryshme si: çrregullime të zhvillimit të gjuhës që ndikojnë në të gjitha nivelet gjuhësore (fonetikë / fonologji, semantikë, morfologji, leksik / Sintaksa) dhe me etiologji të ndryshme (p.sh. çrregullime të dëgjimit, mutizmi selektiv ), çrregullime të zhvillimit te folurit (çrregullime në rrjedhshmëri, apraksia e fjalës, rhinophonia), çrregullime të zërit, çrregullime në gllabërim dhe mosfunksionim orofacial të muskujve, vështirësi në lexim dhe shkrim (Dyslexia dysgraphia, dyscalculia). Kjo tregon se ka nevojë – domosdoshmëri për Terapinë e Gjuhës dhe te Folurit ne te gjitha institucionet parashkollore dhe shkollore sikurse në Institucione shëndetësore. Për këtë arsye, studimi ynë është fokusuar në identifikimin e njohurive dhe qëndrimeve që kanë qytetarët e Republikës së Kosovës për këtë profesion . Metodologjia Participantët Një mostër prej 600 qytetarësh, duke respektuar metodën e rastësishme të përzgjedhjes janë bërë pjesë e këtij studimi. Prej tyre 55% janë meshkuj dhe 45% janë femra. Mostra ështëe shpërndarë në 7 regjionet kryesore të Kosovës dhe qytetarët e përfshirë në këtë

[345] JAVA E SHKENCËS 2013 studim përfaqësojnë nivele të ndryshme të shkollimit. Mosha mesatare e pjesëmarrësve të përfshirë në hulumtim është 31 vjeçarë. Instrumentet Instrumenti i konstruktuar nga ana e ekspertëve të “qeap heimerer” ka 23 pyetje (të tipit të mbyllur dhe tipit të hapur). Të gjitha pyetjet janë dizajnuar në atë mënyrë, që të kuptohen njohuritë e qytetarëve për profesionin e logopedit, pa dhënë shpjegime paraprake në lidhje me këtë profesion. P.SH. Nëse do të vërenit se fëmija juaj (familjar apo i afërm i juaji) ka probleme në të folur, cilin profesionist shëndetësor do ta kishit konsultuar? Procedura Subjektet janë rekrutuar duke u shërbyer me mënyrën e rastësishme të përzgjedhjes. Të gjithë subjektet kanë plotësuar pyetësorin në ambientet e tyre shtëpiake dhe procedura e plotësimit të pyetësorit nuk ka zgjatur më shumë se 10 minuta. Pyetësori ka qenë anonim dhe çdo participant vullnetarisht është përfshirë në hulumtim. Përpunimi i të dhënave është bërë me Paketën Statistikore për Analizë të të dhënave në Shkencat Sociale SPSS 21. Rezultatet Të gjeturat e hulumtimit tregojnë se vetëm 13.17% e qytetarëve të Kosovës do të dërgonin fëmijët apo të afërmit e tyre për këshillim tek logopedi , në rast të paraqitjes së problemeve në të folur. Për shumicën e pjesëmarrësve të këtij hulumtimi, mjeku I përgjithshëm është adresa kryesore ku ata do të drejtoheshin në rast të problemeve të tilla. Nga ana tjetër, psikologu është profesionisti tjetër që qytetarët do t’ju kishin drejtuar në rast nevoje për terapi të të folurit. Rezultatet në pyetjen direkte të shtruar në lidhje me këtë pyetje janë pasqyraur në grafikonin 1.0. 35 29,17 30 20,67 25 20 13,17 15 7,5 9,33 10 4 5,5 5 1,830,330,17 2,673,17 0,5 1,17 0,17 0

Graf. 1.0. Nëse do të vërenit se fëmija juaj (familjar apo i afërm i juaji) ka probleme në të folur, cilin profesionist shëndetësor do ta kishit konsultuar? Gjithashtu, hulumtimi nxjerr në pah gatishmërinë e qytetarëve për të pranuar një profesionistë të tillë shëndetësorë në të gjitha institucionet publike shkollore dhe spitalore. Mbi 95 % thonë se logopedi duhet të jetë prezent edhe në shkolla edhe në institucione parashkollore, sikurse edhe në spitalet regjionale. Diskutimi Rezultatet nxjerrin në pah nivelin e varfër të njohurive që kanë qytetarët për profesionin e logopedit. Vetëm 13% e tyre e njohin logopedin si një profil shëndetësor. Megjithatë, është pozitiv fakti që nevoja për shërbimet e ofruara nga logopedët njihet dhe vlerësohet

[346] KUMTESAT II nga qytetarët. Ky studim e tregon nevojën e promovimit të profileve të reja shëndetësore dhe informimin e drejtë të qytetarëve për shërbimet shëndetësore që ofrojnë këta profesionist.

[347] JAVA E SHKENCËS 2013

[348] KUMTESAT II

Naime Brajshori, Idriz Sopjani, Fitim Uka, Vanesa Sefa, Antigona Ibrahimi, Kllara Nikollbibaj dhe Fortesa Mataj: VETËBESIMI DHE PERFEKSIONIZMI I INFERMIERËVE SI MEDIATOR NË ZVARRITJEN E KRYERJES SË DETYRAVE NË PUNË

Abstrakt Zvarritja e kryerjes së detyrave dhe obligimeve të përditshme është një fenomen i njohur jo vetëm në shkollë, por edhe në punë. Përpjekje të ndryshme janë bërë me qëllim të identifikimit të faktorëve që e ndikojnë këtë aspekt dhe dy faktorë të personalitetit, siç janë perfeksionizmi dhe vetëbesimi përmenden ndër faktorët kryesorë. Një mostër prej 400 infermierësh e ndarë proporcionalisht në të gjitha regjionet e Kosovës është bërë pjesë e analizës së të dhënave. Mbledhja e të dhënave është kryer duke u shërbyer me pyetësorët për zvarritjen (Lay, 1996), vetëbesimin (Rosenberg, 1965) dhe perfeksionizmin (Slaney, Mobley, Trippi, Ashby, & Johnson, 1996). Një raport signifikant është hetuar në mes të zvarritjes dhe llojeve të perfeksionimit (p < .05) dhe mes zvarritjes e nivelit të të vetëbesimit (p < .05). Duke u mbështetur në të dhënat e këtij hulumtimi, trajnime të ndryshme për tejkalimin e zvarritjes mund të dizajnohen.

Hyrje Zvarritja e kryerjes së detyrave dhe obligimeve të përditshme është një fenomen i njohur jo vetëm në shkollë, por edhe në punë. Madje, zvarritja e kryerjes së obligimeve është një fenomen shumë i shprehur dhe gjithësecili ka kaluar nëpër moment përtacie. Sipas rezultateve të hulumtimeve të ndryshme, 80% - 95% e studentëve zvarrisin kryerjen e obligimeve në shkollë (Ellis & Knaus, 1977; O’Brien, 2002). Studime të ndryshme e kanë treguar që zvarritja e kryerjes së obligimeve është një fenomen që shkakton probleme në vendin e punës (Akerlof, 1991; O’Donoghue & Rabin, 1999). Kësisoji, mungesa e vëtkontrollit dhe pamundësia e planifikimit dhe respektimit të orareve të vendosura nga vetë individi prish ekuilibrat dhe shkakton probleme në perfromancën e tij. Përpjekje të ndryshme janë bërë me qëllim të identifikimit të faktorëve që e ndikojnë këtë aspekt dhe dy faktorë të personalitetit, siç janë perfeksionizmi dhe vetëbesimi përmenden ndër faktorët kryesorë. Andaj, synimi i këtij studimi ka qenë identifikimi i faktorëve që e shtyjnë personin që të zvarrisë kryerjen e obligimeve në punë. Metodologjia

[349] JAVA E SHKENCËS 2013

Participantët Për të realizuar qëllimin e hulumtimit dhe për të dhënë përgjigje në pyetjen hulumtuese, 400 infermierë të ndarë proporcionalisht në të gjitha regjionet e Kosovës dhe të përzgjedhur në mënyrë të rastësishme janë bërë pjesë e analizës së të dhënave. Prej tyre 70% janë femra dhe vetëm 30% janë meshkuj. Mosha mesatare është 43 vjeç, ndërkaq pjesa më e madhe e tyre kanë të përfunduar shkollimin e mesëm (57%). Instrumentet Për vlerësimin e nivelit të zvarritjes së kryerjes së obligimeve është përdorur Shkalla e zvarritjes e konstruktuar nga Lay (1996). Nga ana tjetër, për vlerësimin e vetëbesimit është zgjedhur Shkalla e vetëbesimit nga (Rosenberg, 1965). Ndërkaq, për vlerësimin e perfeksionimit të infermierëve është marrë inventori i perfeksionizmit (Slaney, Mobley, Trippi, Ashby, & Johnson, 1996). Të gjitha këto instrumente janë përkthyer dhe përshtatur duke u mbështetur në procedurat standarde të përkthimit të sugjeruara nga Brislin (1970). Procedura Të gjithë infermierët e anketuar janë përzgjedhur në mënyrë të rastësishme, përmes metodës së rastësishme të përcaktimit të mostrës. Të gjithë infermierët janë intervistuar gjatë orarit të punës në Qendrën Klinike Universitare të Kosovës apo në spitalet regjionale. Është respektuar në përpikëri konfidencialiteti i të dhënave të marra nga respodentët. Ndërkaq, për pjesëmarrje në këtë hulumtim participantët nuk kanë marrë asnjë lloj kompensimi. Përpunimi i të dhënave është bërë me Paketën Statistikore për Analizë të të dhënave në Shkencat Sociale SPSS 21. Rezultatet Rezultatet tregojnë për një ndërlidhje pozitive signifikante në mes të vetëbesimit dhe perfeksionimit r (398) = .38, p < .05. Analiza korrelacionale tregon se infermierët që kanë vetëbesim më të lartë janë ata që ushqejnë nivele të larta të perfeksionimit. Nga ana tjetër nga trafikoni 1.0 është e qartë se vetëbesimi dhe zvarritja e kryerjes së obligimeve ka një raport signifikant pozitive, r (398) = .19, p < .05. Kjo tregon se sa më i lartë që të jetë vetëbesimi tek infermierët, aq më e lartë është zvarrija e kryerjes së obligimeve nga ana e tyre. Sidoqoftë, perfeksionimi është një predikues më i rëndësishëm për zvarritjen e kryerjes së obligimeve, r (398) = .32, p < .05. Analiza regresionale tregon se rreth 10% e ndryshueshmërisë në zvarritjen e kryerjes së obligimeve varet nga ana perfeksionimi i infermierëve dhe nga vetëbesimi i tyre, R2= .102, F(1, 392) = 44.430, p < .01.

[350 ] KUMTESAT II

Figura 1.0. Korrelacioni në mes të vetëbesimit, perfeksionimi dhe zvarritje së kryerjes së obligimeve.

Diskutimi Rezultatet konfirmojnë rolin e mediatorit që luajnë vetëbesimi dhe perfeksionizmi në zvarritjen e kryerjes së obligimeve. Rreth 10% e ndryshueshmërisë në këtë aspekt shpjegohet nga bashkëveprimi i perfeksionizmit dhe vetëbesimit. Ky studim e rikonfirmon faktin që infermierët me vetëbesim të lartë dhe ata që janë perfeksionistë janë të predispozuar që të zvarrisin kryerjen e obligimeve në vendin e tyre të punës. Duke pasur besim të lartë në aftësitë e tyre dhe duke qenë se janë gjithehrë në kërkim të të shkëlqyeshmës, infermierët që kanë këto dy karakteristika shtyjnë kryerjen e obligimeve në vendin e punës. Këto të gjetura janë në të njëjtën linjë me studimet e kryera nga Akerlof (1991) dhe O’Donoghue e Rabin (1999), që e cilësojnë zvarritjen si një fenomen që shkakton probleme në punë. Duke u mbështetur në të dhënat e këtij hulumtimi, trajnime të ndryshme për tejkalimin e zvarritjes mund të dizajnohen.

Referencat Akerlof, G. A. (1991). Procrastination and obedience. American Economic Review, 81(2), 1–19. Ellis, A., & Knaus, Ë. J. (1977). Overcoming procrastination. Neë York:Signet Books.

O’Brien, Ë. K. (2002). Applying the transtheoretical model to academic procrastination. Unpublished doctoral dissertation, University of Houston. O’Donoghue, T., & Rabin, M. (1999). Incentives for procrastinators. Quarterly Journal of Economics, 114, 769–816.

[351] JAVA E SHKENCËS 2013

[352] KUMTESAT II

Shkëndije Tahiraj – Lokaj: DISA PARAMETRA BIOKIMIKË TE PACIENTËT ME MENINGJIT NË KOSOVË HYRJE Meningjiti vazhdon të jetë një problem kërcënues në tërë botën, sidomos për vendet në zhvillim. Pavarësisht të arriturave në diagnostikimin dhe tretmanin e sëmundjeve infektive, ende përbën një shkaktar të rëndësishëm të mortalitetit dhe morbiditetit. Meningjiti është inflamacion i cipave të trurit ose meningjeve. Diferencimi i menigjitit bakterial nga ai viral mund të jetë i vështirë. Diagnoza kauzale e saktë dhe e shpejtë si dhe tretmani përkatës te meningjiti bakterial, janë esenciale për prognozë të mirë. Meningjiti bakterial i patrajtuar është gati gjithmonë fatal. Kurse, edhe një numër i të mbijetuarve mbesin me pasoja për tërë jetën. Meningjiti viral është mjaft serioz, por më rrallë fatal, te njerëzit me imunitet normal. Diagnostika laboratorike luan një rol madhor në diferencimin e meningjitit. Sot, një numër i madh i testeve dhe metodave laboratorike konsiderohen të vlefshme në diagnozën e këtyre infeksioneve. Në këtë studim, janë hulumtuar këta parametra biokimikë në LCS dhe në serum: Glukoza, proteinat, CRP, LDH. Zvogëlimi i koncentrimit të glukozës në LCS është një nga abnormalitetet më karakteristike te pacientët me meningjit bakterial dhe meningjit tuberkular (5). Koeficienti glukozë-LCS/glukozë-serum ≤ 0.4 është indikator i meningjitit bakterial (1,6). Rritja më e madhe e koncentrimit të proteinave në liquor gjendet te meningjiti bakterial (1,13). LDH në LCS ka vlerë shumë më të rritur te të sëmurët me meningjit bakterial (8,9,16), sesa te të sëmurët me meningjit viral (16,21). Në diagnostikën laboratorike të meningjitit është futur edhe përcaktimi i koeficientit LDH-LCS/LDH-serum. Sot CRP është markeri inflamator i përdorur më së shumti në departamentet emergjente me qëllim të diferencimit të infeksioneve bakteriale nga ato virale (22), në diagnozën e hershme ose prognozën e meningjitit bakterial (17,23). CRP në serum, gjithashtu mund të jetë tregues laboratorik i rëndësishëm në diagnozën diferenciale të meningjitit të shkaktuar me bakterie Gram negative ndaj meningjitit viral te fëmijët mbi tre muaj (17). Mungesa ose koncentrimet e ulëta të CRP në serum dhe LCS (posaçërisht 12 orë pas manifestimit të simptomave klinike) e prejashtojnë në mënyrë strikte meningjitin bakterial(24). Ekzaminimi i LCS është “standard i artë” në vendosjen e diagnozës së meningjitit, encefalitit, (3, 12). Te meningjiti purulent koncentrimi i glukozës në LCS mund të arrijë deri në zero. Ulja e koncentrimit të glukozës në liquor haset edhe te meningjiti tuberkular, parazitar, neoplastik, te gjakderdhjet e rënda, dhe në gjendje hipoglikemike. Koncentrimi i zvogëluar i glukozës në LCS gjithmonë udhëzon në ndryshime difuze në cipat trurore, e jo fokale (1). Proteinat në LCS, gjenden në koncentrime shumë të ulëta. Normalisht, më shumë se

[353] JAVA E SHKENCËS 2013

80% e proteinave të liquorit rrjedh nga plazma, kurse 20% sintetizohet intratekal (1, 15). Koncentrimi normal i proteinave në LCS është 0.15-0.40 g/l (1,10). Te të posalindurit normalisht koncentrimi është diç më i lartë se te të rriturit. Në fazën akute të meningjitit bakterial dhe te meningjiti tuberkular koncentrimi i proteinave llogaritet 1-3 g/L, e nganjëherë më shumë se 5 g/L. Te meningjiti viral koncentrimi i proteinave, zakonisht është deri në 1g/L, rrallë 1-2 g/L. Analiza e proteinave në LCS përfshin përcaktimin e proteinave totale, elektroforezën e proteinave dhe përcaktimin e proteinave specifike. LDH (Laktat-dehidrogjenaza), në LCS reflekton shkallën e dëmtimit të qelizave në SNQ, është indikator i vdekjes qelizore dhe glikolizës anaerobe të theksuar në SNQ. Aktiviteti i LDH në LCS mund të rritet kur ky përmban shumë baktere dhe leukocite, kështu që vlerat e rritura dukshëm i gjejmë te meningjiti bakterial (16, 21). Shpesh rritet paralelisht me proteinat e LCS. Në rastet e vlerave kufitare për glukozë dhe proteina ky marker mund të shfrytëzohet në diagnozën diferenciale të meningjitit bakterial nga ai viral. Aktiviteti normal i LDH në LCS llogaritet < 24 U/L (1). Proteina C-reaktive (CRP), paraqitet në fazën akute, sintetizohet në mëlçi pas induksionit nga citokinat proinflamatore, interleukina-6 (IL6), interleukina 1 (IL1) dhe TNF. Koncentrimi normal i saj në serum është < 10 mg/L. Koha e rritjes së CRP në gjak te inflamacionet sistemike është 6-12 orë. Vlerat mund të rriten edhe deri në 2000 herë. CRP në LCS hyn përmes barrierës hematoencefalike të dëmtuar, theksohet edhe sinteza intratekale minimale. Aplikohet në diagnozën diferenciale të meningjitit bakterial ndaj atij viral. Meqë sintetizohet në mëlçi, koncentrimi i saj në LCS shpreh ndryshimet e barrierës hematoencefalike (18,19). Koncentrimi normal në LCS është <0.4 mg/L. QËLLIMI I PUNIMIT Objektiv i këtij punimi është hulumtimi i biokimisë së LCS dhe determinimi i rëndësisë diagnostike të përcaktimit të glukozës, proteinave, CRP, LDH në LCS dhe në serum te pacientët me meningjit në krahasim me grupin pa meningjit. Në Kosovë, si një vend në zhvillim, meningjiti ende është mjaft i shpeshtë, ndërsa testet laboratorike speciale ende janë të paaplikueshme, sidomos për punë rutinore. Kurse shumica e pacientëve nuk mund ta mbulojnë as koston e tyre. Prandaj përmes këtij punimi mund të vlerësohet dhe të ngritet efikasiteti i testeve prezente dhe që janë të aplikueshme, përmes të cilave mund të kontribohet në vendosjen e hershme të diagnozës. Qëllimi i këtij punimi është të hulumtohet aplikimi i një numri parametrash biokimik, para së gjithash si indikatorë të hershëm të meningjitit, dhe si një ndihmesë në diferencimin e meningjitit bakterial dhe viral, pasi që diagnostikimi dhe diferencimi me kohë dhe i saktë kontribojnë në parandalimin e pasojave, zhvillimin e komplikimeve dhe përfundimin fatal. MATERIALI DHE METODAT Studimi është bërë në periudhën kohore Tetor 2010-Shkurt 2011. Në hulumtim janë shfrytëzuar të dhënat e parametrave biokimik të 50 pacientëve, të hospitalizuar dhe të diagnostikuar në Klinikën Infektive të QKUK në Prishtinë. Mosha e pacientëve ishte nga 1-75 vjet. Pacientët janë ndarë në bazë të diagnozës klinike të vërtetuar: grupi prej 20 pacientëve me meningjit bakterial, grupi prej 17 pacientëve me meningjit viral dhe grupi prej 13 pacientëve si grup kontrollë, të cilin e përbëjnë të sëmurët me status febrilis, të cilët kanë prezentuar me temperaturë, meningjizëm, dehidrim ose çrregullime të elektrolitëve, që iu është bërë punksioni lumbal për të prejashtuar prezencën e meningjitit. Lëngu cerebrospinal është marrë me punksion lumbal që është kryer nga personeli me eksperiencë dhe në kushte aseptike në Klinikën Infektive. Njëkohësisht janë marrë edhe mostrat e gjakut venoz në harmoni me procedurat diagnostike standarde. Analizat janë

[354] KUMTESAT II kryer në Institutin e Biokimisë, QKUK. Pas centrifugimit të gjakut dhe LCS, te të gjitha mostrat është përcaktuar koncentrimi i glukozës, proteinave, CRP në LCS e gjithashtu edhe në serum. Poashtu janë përcaktuar edhe koeficientët, Glukozë LCS/Glukozë-serum dhe LDH-LCS/LDH-serum. Përcaktimi i glukozës në LCS dhe në serum është bërë me metodë enzimatike me glukoza-oksidazë. LDH është matur me metodë enzimatike, fotometri UV. CRP në LCS dhe serum është matur me metodë imunoturbidimetrike.

Glukoza, LDH, CRP janë përcaktuar në analizatorin Backman Coulter Synchron CX7. Proteinat në LCS janë përcaktuar me metodën direkte kolorimetrike (end point) me pirogalol të kuq në aparatin Gilford. Analizat Statistikore. Të dhënat e këtij punimi janë analizuar me anë të programit statistikor VassarStats. Janë kalkuluar mesatarja aritmetike, deviacioni standard, intervali (vlera minimale dhe maksimale). Diferencat statistikore signifikante janë analizuar përmes T-testit independent kurse, korrelacioni ndërmjet parametrave përmes kalkulimit të koeficientit të korrelacionit . Të gjitha të dhënat janë prezentuar në formë tabelare dhe grafike.

REZULTATET Në tabelën 1. është paraqitur ndarja e pacientëve sipas gjinisë dhe sëmundjes së diagnostikuar, numri dhe pjesëmarrja në përqindje. 20 raste ose 40% e të ekzaminuarve kanë rezultuar me meningjit bakterial, prej tyre 3 femra dhe 17 meshkuj, 17 raste ose 34% me meningjit viral, 8 femra dhe 9 meshkuj dhe, 13 raste ose 26% janë marrë si grup kontrollë prej tyre 6 femra dhe 7 meshkuj. Nuk ka dallim signifikant në prezencën e sëmundjes së caktuar në bazë të gjinisë. Sëmundja F M N % Meningjiti bakterial 3 17 20 40 Meningjiti viral 8 9 17 34 Grupi kontrollë 6 7 13 26 Total 17 33 50 100 Tabela 1. Ndarja e të ekzaminuarve në grupe sipas sëmundjes dhe gjinisë Diferenca në vlerat mesatare të koncentrimit të glukozës në LCS, koeficientit glukozë LCS/glukozë-serum, proteinave në LCS, LDH në LCS, koeficientit LDH-LCS/LDH- serum dhe CRP në serum në mes të grupit të pacientëve me meningjit bakterial dhe grupit të pacientëve me meningjit viral, si dhe në mes të grupit të pacientëve me meningjit bakterial dhe grupit kontrollë, sipas kritereve konvencionale konsiderohet të jetë signifikancë statistikore ekstreme (p < 0.0001), diferenca në vlerat mesatare të koncentrimit të glukozës në LCS, koeficientit glu.LCS/glu.serum, dhe CRP në serum në mes të grupit me meningjit viral dhe grupit kontrollë nuk ishte signifikante, kurse diferenca në vlerat mesatare të proteinave në LCS dhe aktivitetit të LDH në LCS në mes të këtyre dy grupeve është signifikancë statistikore ekstreme (p < 0.0001), në koeficientin LDH-LCS/LDH-serum është signifikancë e lartë statistikore(p < 0.001). Figura 1. Krahasimi i vlerave mesatare të glukozës, proteinave në LCS dhe koeficientëve Glukozë-LCS/serum dhe LDH-LCS/serum te meningjiti bakterial, meningjiti viral dhe grupi kontrollë DISKUTIMI

[355] JAVA E SHKENCËS 2013

Parametrat biokimik të analizuar në këtë punim kanë më shumë potencial diagnostik (me gjithë koston e tyre të ulët), se sa WBC në LCS, WBC në gjakun periferik, CRP e vetme në serum apo vetëm glukoza dhe proteinat në LCS. Në këtë studim vlera mesatare e koncentrimit të glukozës ka rezultuar e zvogëluar në mënyrë signifikante te pacientët me meningjit bakterial (1.64 mmol/L; intervali 0.67-2.35 mmol/L), në krahasim me pacientët me meningjit viral (3.21 mmol/L; intervali 2.40-4.49 mmol/L) dhe grupin kontrollë (3.25 mmol/L; intervali 1.90-4.12 mmol/L). Koncentrimi i glukozës në LCS varet nga ai në serum, pacientët me hipoglikemi kanë koncentrim të ulët të glukozës në LCS, kurse ata me hiperglikemi koncentrim të lartë, tek të tri grupet e pacientëve dëshmohet korrelacioni. Koncentrimi mesatar i glukozës në LCS nën 2.2 mmol/L (1), në rastin tonë 1.64 mmol/L është diskriminues i mirë i meningjitit bakterial nga ai viral. E gjithashtu edhe vlera mesatare e koeficientit glukozë-LCS/glukozë-serum < 0.40 (1), në këtë rast 0.33, shkon në favor të diagnozës së meningjitit bakterial. Koncentrimi mesatar i proteinave në LCS te pacientët me meningjit bakterial (1.58 g/L; intervali 0.94-3.53 g/L) është i rritur me signifikancë statistikore ekstreme në krahasim me atë te pacientët me meningjit viral (0.72 g/L; intervali 0.36- 1.56 g/L) dhe ata të grupit kontrollë (0.24 g/L; intervali 0.15- 0.38 g/L). Ekziston korrelacion negativ në mes të glukozës në LCS dhe proteinave në LCS, si dhe në mes të raportit glukozë-LCS/ glukozë- serum dhe proteinave në LCS te meningjiti bacterial. Aktiviteti i LDH në LCS ishte në mënyrë signifikante më i lartë te pacientët me meningjit bakterial (146.95 U/L; intervali 58-280 U/L) në krahasim me ata me meningjit viral (45.52 U/L; intervali 22-86 U/L) dhe grupin kontrollë (14.30 U/L; intervali 3-27 U/L). Korrelacion negativ ekziston në mes të LDH në LCS dhe glukozës në LCS dhe në mes të LDH në LCS dhe raportit glukozë- LCS/glukozë-serum, d.m.th. sa më shumë është i zvogëluar koncentrimi i glukozës në LCS apo raporti glukozë-LCS/glukozë-serum kemi rritje më të madhe të LDH në LCS te meningjiti bakterial. Korrelacioni i konsideruar në mes të LDH në LCS dhe proteinave në LCS na tregon që me rritjen e proteinave në LCS është i rritur edhe aktiviteti i LDH. Në këtë studim koncentrimi mesatar i CRP në serum te grupi me meningjit bakterial (115.20 mg/dL; intervali 58.6-199 mg/dL) dallon në mënyre signifikante nga grupi me meningjit viral (5.24 mg/dL; intervali 0-14.2 mg/dL) dhe grupi kontrollë (6.38 mg/dL; intervali 0- 27 mg/dl), e që në mes të grupit me meningjit viral dhe grupit kontrollë nuk ka dallim signifikant. Korrelacioni negativ në mes të glukozës në LCS dhe CRP në serum në këtë studim thekson rolin e rëndësishëm të reduktimit të glukozës në LCS krahas rritjes së CRP në serum në konfirmimin e diagnozës së meningjitit bakterial.

PËRFUNDIMI Ekzaminimi rutinor tradicional i LCS në glukozë dhe proteina është i mangët dhe nuk mund të ofrojë të dhëna të mjaftueshme për diagnozën dhe diferencimin e meningjitit. Është shumë me rëndësi që diagnostika laboratorike e LCS të zgjerohet në përcaktimin e së paku disa parametrave të cilët është e mundshme t’i përcaktojmë edhe në kushtet tona. Si ndihmesë në diferencimin e meningjitit mund të shërbejnë edhe përcaktimi i raportit glukozë-LCS/glukozë-serum dhe LDH-LCS/LDH-serum. Bazuar në rezultatet e këtij studimi mund të konkludojmë që përcaktimi simultan i glukozës, proteinave, CRP, LDH në liquor dhe serum do të rrisë efikasitetin diagnostik, dhe mund të përdoret në dallimin ndërmjet meningjitit bakterial dhe viral. Duke pasë në konsideratë nevojën për mjete diagnostike të shpejta, efikase dhe jo të shtrenjta për diferencimin e meningjitit bakterial dhe viral dhe tretmanin konsekuent inicial të pacientëve me meningjit bakterial, e

[356] KUMTESAT II gjithashtu për të limituar përdorimin e panevojshëm të antibiotikëve te pacientët me meningjit viral, rekomandojmë aplikimin e kombinuar të këtyre parametrave biokimik si metodë të zgjedhjes. REFERENCAT (1) Dubravka Čvorišćec, Ivana Čepelak, Božidar Štraus. Štrausova Medicinska Biokemija, Zagreb, 2009. (2) World Health Organisation, Tanya Popovic, Gloria Ajello R. Facklam.Laboratory manual for the diagnosis of meningitis caused by Neisseria meningitidis, Streptococcus pneumoniae, and Haemophilus influenzae. World Health Organization, 1999. (3) Allan. H. Ropper, Raymond Delacy Adams, Maurice Victor. Adams and Victor’s principles of neurology, 2005. (4) Carl A. Burtis, Edward R. Ashwood, David E. Bruns, Norbert W. Tietz. Tietz fundamentals of clinical chemistry, Saunders Elsevier, 2008. (5) Lichtheim, L.,Re: The proposal of Quincke to withdraw cerebrospinal fluid by lumbar puncture in cases of brain disease. Dtsch. Med. Wochenschr. 19, 1234 (1893). (6) Straus SE, Holroyd –Leduc J (October 2006). How Do I Perform a Lumbar Puncture and analyse the results to Diagnose Bacterial Meningitis? JAMA. 2006;296 (16):2012-2022, doi:10. 1011/jama.296.16.2012. (7) Dr. G. Bondy. Pathology 425 Cerebrospinal fluid ëCSF]. Department of Pathology and Laboratory Medicine at the University of British Columbia. By Dr. G.P. Bondy. November 2011. (8) Feldman, W. E., Cerebrospinal fluid lactic acid dehydrogenase activity. Am. J. Dis. Child. 129, 77-80 (1975). (9) Wroblewski, F., Decker, B., Wroblewski R., Activity of lactic dehidrogenase in spinal fluid. Am. J. Clin. Pathol. 28, 269-271 (1957). 10) Felgenhauer K.(1974). Protein size and CSF composition. Klin. Wochenschr.52 (24): 1158-64. doi :10.1007/BF01466734. PMID 4456012. (11) Sáez - Llorens X, Mc Cracken GH (June 2003). Bacterial meningitis in children Llancet 361 (361(9375):2139-48. doi:10.1016/S0140-6736(03)13693- 8.PMID 12826449 (12) Tunkel ,AR,Hartman BJ, Kaplan SL. et al (November 2004). Practice guidelines for the management of bacterial meningitis. Clinical Infectious Diseases 39 (9) :1267-4. (13) Christenson, R.H., Behliner, P., Howard, J. F.: Clin. Chem. 29 (1983) 1028. (14) Zakharov A, Papaiconomou C, Djenic J, Midha R, Johnston M (2003). Lymphatic CSFabsorption pathways in neonatal sheep revealed by sub arachnoid injection of Microfil. Neuropathol. Appl. Neurobiol. 29 (6): 563-73. (15) Nada Majkić -Singh, Slavica Spasić, Marina Stojanov. Medicinska Biohemija, principi i metode. Praktikum- Beograd. (16) Babić T, Barac B, Trbojević-Čepo M. Indikacije i ograničenja neurokirurških pretraga. U: Barac B i sur. Neurologija, Medicinska biblioteka, Naprijed, Zagreb 1992; 61-5. (17) Sormunen P, Kallio M.J.T, Kilpi T, Peltola H. C-reactive protein is useful in distinguishing Gram stain negative bacterial meningitis from viral meningitis in children . J Pediatr 1999; 134: 725-9. (18) Gray BM, Simmons DR, Mason H, Barnum S, Volanakis JE. Quantitative Levels of C-reactive protein in cerebrospinal fluid in patients with bacterial meningitis and other conditions. J Pediatr 1986; 108: 665-70. (19) Stearman M, Southgate HJ. The use of cytokine and C-reactive protein measurements in cerebrospinal fluid during acute infective meningitis. Ann Clin Biochem 1994; 31:255-61. 20) Logan SA, MacMahon E (January 2008). Viral meningitis. BMJ (Clinical research). (21) Nussinovitch M, Finkelstein Y, Elishkevitz KP, Volovitz B, Harel D, Klinger G, 33 Razon Y, Nussinovitch U, Nussinovitch N. Cerebrospinal fluid lactate dehydrogenase isoenzymes in children with bacterial and aseptic meningitis. Transl Res. 2009 Oct;154(4):214-8. Epub 2009 Jul 21. PMID: 19766965. (22) Mary R, Veinberg F, Couderc R. Acute meningitis acute phase proteins and procalcitonin. Ann Biol Clin (Paris). 2003 Mar-Apr; 61(2):127-37.PMID:12702467 (23) Kanoh Y, Ohtani H. Levels of interleukin- 6, CRP and alpha 2 macroglobulin in cerebrospinalfluid (CSF) and serum as indicator of blood -CSF barrier damage. Biochem Mol Biol Int 1997; 43 (2):269-78. (24) Gendrel D, Raymond J, oste J, et al. Comparisson of procalcitonin with C-reactive protein, interleukine 6 and interferon-alpha for differentiation of bacterial vs. Viral infections. Pediatr Infect Dis J 1999;18 (10): 875- 81. (25) Dias Leite R, Alves Ribeiro M, Farhat CK. C-reactive protein follow-up of children with acute bacterial meningitis. Braz J Inefect Dis 1999;3 (1):15-22. (26) Nand N, Sharma M, Saini DS. Evaluation of lactic dehydrogenase in cases of meningitis. Indian J Med Sci 1993; 47(4): 96-100.

[357] 358 [359] 360] Kupina, Bekim. 2005. Uversiteti në kërkim të identitetit të humbur”. Koha Ditore. 14 shkurt.

[361] Epoka e re. 2005. “Rektorati paralajmëron masa ndaj profesorëve me shumë vende pune”.26 dhjetor

362] [363] Kadriu, Mustafa, B. 2006. “Injorimi dhe papërgjegjësia ne universitetin publik”. Lajm Ekskluzive, 11 janar Gashi, Krenar dhe Zana Limani. 2006. “In depth: Pristina University Stumbles Deeper into Crisis”. [Universiteti i Prishtinës zhytet edhe me thellë në krizë]. BIRN,Balkan Investigative Reporting Netëork, Balkan Insight, 9 qershor 2006

364 Zeneli, Bernard. 2003. “Ku dhemb dhëmbi do shkojë gjuha: apo do i prishim dhëmbët që të dhembë gjuha”. Java. 25 dhjetor.

[365] 366 [367] 368 [369

[370] 371 [372] 



















373 











[374] 375 Përmbajtja

[376] 377 [378] Redaktor Murteza Osdautaj

Ndihmuan Ukë Osmanaj Yllëza Mehmeti Mensur Neziri

Katalogimi në botim – (CIP) Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës

60/69(496.51)”2013”(063) 30/39496.51)”2013”(063)

Kumtesat / Redaktor Murteza Osdautaj. - Prishtinë : Ministria e Arsimit, e Shkencës dhe e Teknologjisë : Departamenti i Shkencës dhe i Teknologjisë, 2013. – 2 libra ; 25 cm.

[Libri] II. - 386 f. : Shkencat teknike, mjekësore, bujqësore, ekonomike-sociale dhe pedagogjike

1.Osdautaj, Murteza

ISBN 978-9951-16-056-8 ISBN 978-9951-16-058-2 Shkencat teknike, mjekësore, bujqësore, ekonomiko-sociale dhe pedagogjike ‘Java e Shkencës” 2013