21 Maj 2015 Kumtesat II Nga Konferenca Vjetore E
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Shkencat teknike, mjekësore, bujqësore, ekonomiko-sociale dhe pedagogjike ‘Java e Shkencës” 2013 KUMTESAT II Nga konferenca vjetore e shkencës ‘Java e Shkencës 2013’ KUMTESAT II Nga konferenca vjetore e shkencës ‘Java e Shkencës 2013’ Redaktor Dr. Murteza Osdautaj Këshilli botues: Prof. Dr. Nuri Bashota Prof. Dr. Myzafere Limani Prof. Dr. Sabile Keçmezi – Basha Prof. Dr. Sali Ahmeti Prof. Dr. Hysen Matoshi Kopertinën dhe përgatitjen kompjuterike MOSDA© KUMTESAT II Banush Shyqeriu: XHAMITË SI HAPËSIRA SINERGJIKE - IDENTIFIKIMI I KLISHEVE DHE TEJKALIMI I ‘KRIZËS’ SË XHAMIVE SI INSTITUCIONE DHE FORMA REPREZENTATIVE ARKITEKTONIKE Abstrakt. Xhamia për kongregacion, Mesxhid (nga arabishtja, suxhúd = sexhdeh, përulje ) është një nga institucionet më të rëndësishme të botës Myslimane, gjithashtu edhe forma predominante reprezentative e arkitekturës Islame. Qëllimi fillestar i këtij punimi është që të shqyrtoj Xhaminë si një institucion dhe formë reprezentative arkitektonike përmes një metodologjie që përmban në vete investigimin dhe përdorimin kritik të burimeve historike si dhe më e rëndësishmja mbështetja në konceptet gjenerative, parimet dhe kriteret e derivuara nga ideja eternale e Xhamisë si Hapësirë Sinergjike: si vend për Falje, vend për Edukim dhe si qendër e Komunitetit. Duke sendërtuar Xhaminë Gjenerike nga ideja eternale e Xhamisë së nxjerr nga vet burimet autentike Islame, ne mund ta çlirojmë diskursin për dizajnin e Xhamisë duke identifikuar klishetë e lidhura me të, idetë e gabuara dhe nostalgjitë simbolike, si në sferat e ndryshimeve socio-kulturore po ashtu edhe avancimeve në dizajn dhe teknologjive emergjente. Për më tepër, dinamikat e ndryshimit në shoqëritë Myslimane e gjeten Xhaminë të diskredituar, duke shpurë në metonimi strukturale të identitetit Mysliman dhe duke e vendosur Xhaminë në një ‘krizë’ si institucion dhe formë reprezentative arkitektonike të bartur përmes simbolizmit dhe grimit te të ashtuquajturit stilit “pan-islamik”. Si një përgjigje ndaj ‘krizës’ reprezentative të Xhamisë, ky punim do të shqyrtoj zhvillimin e parimeve të dizajnit për ri-formësimin e gramatikës dhe gjuhës pamore të Xhamisë përmes përdorimit të motiveve ornamentale Islame si elemente gjerësisht të njohura, duke i transferuar këto motive në komponente 3-diemnsionale dhe më tutje përmes modularizimit, dispersionit, popullimit, multiplikimit, deformimit, lidhjes, shkrirjes, përzierjes dhe shkallëzimit të krijohet strukturë, hapësirë dhe mbështjellës si sisteme që ndërveprojnë në mes veti. Aty ku mbaron struktura dhe ku fillon ornamenti është e ndërlidhur dhe na shfaqet një performancë e re hapësinore, strukturale dhe kulturore. [5] JAVA E SHKENCËS 2013 Si konkluzion dhe objektivë, ky punim gjithashtu synon të reflektoj në diskursin dhe zhvillimet aktuale përbrenda komunitetit të arkitekteve dhe Bashkësisë Islame të Republikës së Kosovës përkitazi me Konkursin Ndërkombëtar për Dizajnin e Xhamisë Qendrore të Prishtinës, ku çështja e hapur është: a do të mbetemi ne pre e grackës së klisheve të krijuara rreth Xhamive apo do ta tejkalojmë këtë ‘krizë’ përmes të kuptuarit të thellë të idesë dhe parimeve eternale për Xhamitë si Hapësira Sinergjike. Fjalë kyçe: Xhami; Klishe; Krizë; Hapësira sinergjike; Xhamia gjenerike; Ideja eternale 1 Parathënie Para të qenit një hapësirë, xhamia është një vend, dhe ky vend në bazë të mësimeve Islame është vet toka, e tëra si xhami.1 Ky koncept domethënës dhe operativ i xhamisë aq është i thjesht në shikim të parë sa që jo vetëm jo-myslimanet por edhe myslimanet e kane neglizhuar duke u kapur më shumë pas interpretimeve simbolike, historicizmave dhe idesë së xhamive ekzotike, ide këto të bartura sidomos në Perëndim nga orientalistet, arkitektet perëndimor dhe vetë Myslimanët.2 Krahasimi i xhamive si institucione dhe forma arkitektonike me tempujt e feve tjera të cilat kanë procesione strikte hapësinore, po ashtu ka ndikuar që të paraqiten klishe edhe për xhamitë të cilat janë evidente gjerë në ditët e sotshme. Këto klishe të nxitura edhe nga nevoja për objekte identifikuese dhe reprezentative, e kanë quar xhaminë si institucion dhe formë arkitektonike në një “krizë”. Përballë kësaj “krizë” pyetja që parashtrohet është se si mund të identifikohen klishetë dhe si të tejkalohet kjo “krizë”?!. Përgjigjja është vetëm përmes rishikimit të koncepteve bazë të Xhamisë Gjenerike – Xhamisë si institucion, vend dhe hapësirë të sendërtuar nga Pejgamberi, Muhamedi a.s. në Medinën e Ndritshme - Xhami kjo që ngërthen në vete konceptin fillestar dhe eternal të xhamisë të vendosur nga dy burimet e Islamit: Kur’ani dhe Sunneti. Shtjellimi i Xhamisë, domethënia, historiku dhe funksionet e saj Rrënja e fjalës arabe për Faltore, mesxhid është sexhede, që do të thotë të përulesh, e në fakt akti i rënies në sexhde – përulja - është akti me i lartë i faljes rituale në Islam – Namazit. Vendi dhe hapësira e cila grumbullon myslimanet për falje të përbashkët tradicionalisht është quajtur Xhami, nga arabishtja, xhámī; xhemā, xhemmeā = kongregacion, grumbullim, xhemat. Xhamia përmbledh Islamin si sistem i jetës, për arsyen se përpos faljes rituale ajo i shërben edhe zhvillimit dhe nevojave të përgjithshme të komunitetit. Një pasqyre e shkurtër e zhvillimit kompozicional të Xhamisë për kongregacion Në mënyrë që të kuptojmë Xhaminë për Kongregacion, qëllimin dhe zhvillimin e saj gjerë më sot, shkurtimisht do të paraqesim një historik të zhvillimit kompozicional të saj, duke filluar nga Xhamia e Pejgamberit a.s. (nga arab. alejhi selam = paqja qoftë mbi 1 Shih Sahi Muslim, Libri 4: 1060 2 “e tërë toka si xhami” ka implikim tepër relevant, ngaqë ndër parakushtet e hapësirës/ vendit për falje është pastërtia, në këtë aspekt ky parim Islam nxit dhe obligon ruajtjen dhe përkujdesjen e kësaj xhamie gjigante, pra ruajtjen e ambientit ekologjik dhe atij të ndërtuar, një premisë kjo shume themelore e lëvizjes së arkitekturës së gjelbër dhe mbrojtjes së ambientit në përgjithësi. [6] KUMTESAT II të) në Medine, si prototip gjenerik i Xhamive, e cila ka influencuar zhvillimin e Xhamive për Kongregacion në kohë dhe hapësirë. 1.2.1 Zhvillimi i xhamisë së parë në Medina, influenca dhe implikimi i saj në kohë dhe hapësirë Një nga Xhamitë e para për kongregacion dhe një nga veprat e para të Arkitekturës Islame ishte Xhamia që Pejgamberi a.s. e ndërtoi vetë në Medine. Ishte kjo një formë drejtkëndëshe e rrethuar me mure prej qerpiçit dhe gurit. Kjo strukturë e thjeshtë kishte pjesën e mbuluar ndër të cilën Pejgamberi a.s. udhëhiqte namazin, mbulesë kjo prej shkopinjve të palmës të përzier me balt, e cila mbahej nga shtylla të bëra nga trungjet e palmave.3 Për më tepër, kjo strukturë e thjesht përdorej si qendër sociale, politike dhe fetare. Ka hadithe (thënie të Pejgamberit a.s) të cilat rrëfejnë për funksionimin e Xhamisë si strehë, institucion edukativ, si vend ku ofrohej shërbimi mjekësor, etj. Festimet dhe aktivitetet rekreuese po ashtu mbaheshin afër Xhamisë. Xhamia e parë u inspirua nga arkitektura regjionale e shtëpive në Gadishullin Arabik, veçanërisht nga ato në qytetin e Medinës. Figura 1.1: Zhvillimi dhe derivimi i elementeve të Xhamisë Gjenerike nga tipologjitë e shtëpive të Medinës Xhamia e Pejgamberit a.s. u konceptua dhe u ndërtua si e tillë, edhe pse ka tendenca nga historianet e Arkitekturës dhe historiografia në përgjithësi që ta përshkruajnë atë si krejtësisht arkitekturë profane. Një nga studiuesit e arkitekturës Myslimane, K. A. C. Creswell, në librin e tij Rrëfim i Shkurtër i Arkitekturës Myslimane (Short Account of Muslim Architecture) është përpjekur të vendos një përshkrim kronologjik te të gjeturave arkeologjike dhe ndërtesave ekzistuese në civilizimin Islam. 4 Xhamia e Pejgamberit a.s nga Creswell nuk u konsiderua si një Xhami për shkak të dukjes se saj të thjeshtë dhe funksioneve të shumta sekulare që përmbante. 3 Sheikh, A. (1941) ‘Muslim Architecture: From the Advent of Islam to the Fall of Mamluk Empire in Egypt’ The Academy of Oriental Arts, Lahore, f.14 4 Rasdi, M. T. H. M. (1998) ‘The Mosque as Community Development Centre: Programme And Architectural Design Guidelines For Contemporary Muslim Societies’, Johor, Universti Teknologi Malaysia, Penerbit UTM, f. 51 [7] JAVA E SHKENCËS 2013 Opinioni i Creswellit ndryshonte në mënyrë të qartë nga ai që mbahej nga Pejgamberi a.s. dhe shokët e tij sepse të gjithë ata e konsideronin atë që e ndërtoi Pejgamberi a.s si një Xhami. Për Creswell kjo ndërtesë do të bëhej Xhami kur funksionet e saj shndërroheshin në simbolike dhe bëheshin një lloj memoriali arkitektonik. Natyrisht, disa historian mund të pohojnë se Arabët nuk ishin të civilizuar mjaftueshëm që të bënin dallimin në mes të një Halle të Qytetit dhe një ndërtese religjioze. Historianet mund të shkojnë edhe më tutje e të sugjerojnë se Arabet ishin tepër të varfër që të kishin ngrehina të veçanta për funksionet sekulare dhe ato religjioze. 5 Skema e Xhamisë Gjenerike influencoi zhvillimin e të gjitha planeve kompozicionale të Xhamive anë e kënd botës Islame në kohë dhe hapësirë. Skema me rrethojë dhe vend falje me hipostil u përhapë në Lindje dhe Perëndim. Rivaku – hapësira e cila akomodonte funksionet komplementare gjeti mënyra të ndryshme kompozicionale. Po ashtu, influencat lokale do të shpien në organizime me variacione të ndryshme të funksioneve komplementare, mirëpo prapë të bazuara fuqishëm në Xhaminë Gjenerike. Figura 1.2: Zhvillimi kompozicional i Xhamisë për kongregacion Në Lindje, një hapësire më e kufizuar e rrethuar me shtylla u derivua nga Xhamia Gjenerike dhe tipologjitë lokale të shtëpive. Me paraqitjen