Qarabağ (Qədim Dövr)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Vəli Əliyev Qarabağ (Qədim dövr) - £ 3 ,3 /'W)*<03 + g 3,«-/(i-W ) Vəli Əliyev. Qarabağ (Qədim dövr) (Azərbaycan, türk, rus və ingilis dillərində) Tarix boyu bütün müharibələrin sonunda ədalət zəfər Bakı. Çaşıoğlu - Multimedia, 2010 - 204 səh. çalmışdı. Əminəm ki, Qarabağ müharibəsinin sonu da ədalətlə başa çatacaq və biz qələbə çalacağıq. Çünki bizim müharibəmiz öz v 0503000000 ata-baba torpaqlarımızı işğaldan azad etmək uğrundadır. 2010-3 Heydər Əliyev © “Çaşıoğlu- Multimedia”, 2010 Q A R A B A Ğ 5 VƏLİ HÜSEYN OĞLU ƏLİYEV Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü tarix elmləri doktoru, professor Vəli Hüseyn oğlu Əliyev 1936-cı ildə Şəki rayonıınun Daşbulaq kəndində anadan olmuşdur. Soy kökü Naxçıvan şəhərindəndir. O, valideynləri ilə birlikdə Qərbi Azərbaycanın Zəngəzur mahalınm Sisiyan rayonunun Şıxlar kəndində yaşamış, burada 6-cı sinfı bitirmişdir. 1948-1949-cu illərdə Ermənistamn Zəngəzur mahalındakı azərbaycanlılara qar- şı deportasiya tətbiqi sayəsində ailəsi ilə birlikdə Azərbaycanın Şəki rayonuna köçmüş- dür. 0 , 1954-cü ildə Şəki Pedaqoji Texnikumunu bitirib Azərbaycan Dövlət Universiteti- nin tarix fakültəsinə daxil olmuş, 1959-cu ildə Universiteti bitirib, Azərbaycan Respubli- kası Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda elmi fəaliyyətə başlamışdır. 1966-cı ildə «Azərbaycanda tunc dövrü boyalı qablar mədəniyyəti» adlı nami- zədlik dissertasiyası müdafıə edib tarix elmləri namizədi adı almışdır. 1984-cü ildə «Azərbaycanın orta tünc dövrü tayfalarının mədəniyyəti» adlı doktorluq dissertasiyası m üdafiə edib tarix elmləri doktoru adı almışdır. 1990-cı ildən etibarən Azərbaycan MEA-mn Arxeologiya və Etnoqrafiya İnsti- tutunda «Tunc və ilk dəmir dövrü arxeologiyası» şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışır. 1997-ci ildən Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində Ümumi tarix kafedrasının mü- diri vəzifəsində işləyir. Professor V.H. Əliyev Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun baş planında olan «Naxçıvan Muxtar Respublikasının maddi mədəniyyəti» mövzusunun əsas tədqiqatçısı və rəhbəridir. O, Naxçıvan Arxeoloji Ekspedisiyasma başçılıq edərək 50 ildən artıqdır ki, bu ərazidə qədim və orta əsrabidələri üzrə elmi işləraparır. Professor V.H.ƏIiyevin elmi əsərləri Azərbaycanda və xarici ölkələrdə (ABŞ, Fransa, Belçika, Rusiya, Ukrayna, Gürcüstan, Özbəkistanda və s.) nəşredilmişdir. Onun çap olunmuş monoqrafiyası, 300-ə qədər elmi və çoxlu elmi-publisistik məqalələri Azərbayean tarixinin, arxeologiyasının, incəsənət tarixinin, memarlıq tarixinin (m.ə. V-I minilliklərdövrünün)problem məsələlərinə həsrolunmuşdur. 7 ÖN SÖZ Bu kitabı Azərbaycanın qədim beşiyi olan Qarabağ torpa- ğında minillərlə uyuyan ulu babalarımızın, nənələrimizin, XX əsrin 90-cı illərində erməni cəlladları ilə qəhrəmancasına vuruşa- raq şəhidlik zirvəsinə ucalan mərd oğulların və amansız erməni soyqrımı nəticəsində vəhşicəsinə qətlə yetirilən xocalılılarm unu- dulmaz xatirəsinə həsr edirəm. Qoy dünya xalqları bu kitabdakı həqiqətləri oxuyub bilsinlər ki, Qarabağ bəşəriyyətin yarandığı ilk zamandan Türk mənşəli Azərbaycan xalqınm əzəli və əbədi mədəniyyət ocağıdır. Xocalımn qədim sakinləri e.ə. IV - I minilliklərdə Cənubi Qafqazda ümumbəşəri dəyərlərə malik olan yüksək mədəniyyət yaratmışlar, Avropa-Asiya qitəsinin qovşağmda metallurgiya və metalişləmə sənətkarlığınm əsasını qoymuşlar və yüksək səviy- yədə inkişaf etdirmişlər. Çox təssüflər olsun ki, bəşəriyyətin müasir sivilizasiyaya yük- səldiyi bir zamanda ermənilərin qəflətən hərbi basqınları nəticə- sində Xocalı şəhəri, onun qədim maddi mədəniyyəti vəhşicəsinə dağıdıldı, yandırılıb məhv edildi, əhalisi isə faciəli soyqrıma məruz qaldı. 1992-ci il fevral aymda axşam saat 9-da qaniçən erməni silah- lı dəstələri Xankəndindəki Rusiyaya məxsus 336-cı mexanikləş- dirilmiş muzdlu atıcı alayın tərkibində Xocalıya basqın edərək qanlı soyqrım törətdilər. Bu faciədə 613 nəfər öldürüldü, 487 nəfər ağır yaralandı, 1275 nəfər əsir aparıldı, 8 ailə bütövlükdə məhv edildi. Xocalı yandırıldı və xarabazara çevrildi. Q A R A B A Ğ Q A R A B A Ğ 8 9 GİRİŞ Qarabağ düzündə kiçik sahədə saqqızağacı, aran palıdı, qarağac meşələri vardır. Kür çayı sahilində tuqay meşələri (aran palıdı, qarağac, Qarabağ - min illər boyu nənələrin, anaların laylalarından ya- qovaq, söyüd və s.), kolluqlar vardır. ranan Azərbaycan muğam mədəniyyətinin beşiyi, soy-kökii, Cənııbi Dağların ətəyində boz və şabalıdı torpaqlar, dağlar üçün isə dağ- Qafqazm ilk insan məskəni sayılan Azıxla, qədim Mil-Qarabağ, Xocalı meşə və dağ-çəmən torpaqları səciyyəvidir. Meşələrində müxtəlif sivilizasiyası ilə bağlı olan ulu turk babalanmızuı miiqəddəs torpağı- yabani meyvə (alça, armud, zoğal, qoz, fmdıq, əzgil və s.) və giləmey- dır. vələrbitir. A zərbaycanın ilk insan məskəni və ən qədım mədonıyyət Dağlarında və meşələrində vəhşi heyvanlar yaşayır. IJL ocağı olan Qarabağ Kiçik Qafqaz dağlarından başlayaraq Faydalı qazmtıları mis və polimetal yataqları Mehmandağda, lito- Kiir-Araz çayları arasmdakı əraziləri əhatə edir, yayla və di'ızən his- qrafdaşı (Mirikənddə) və sementdir. sədən ibarətdir. Qarabağ yaylası Zəngəzur və Qarabağ silsiləiəri ara- Laçm, Kəlbəcər, Şuşa, Xankəndi, Xocalı, Əsgəran, Ağdam, Yev- sında yerləşir. lax, Bərdə, Tərtər, Ağdərə, Xocavənd, Füzuli, Cəbrayd, Ağcabədi, Bey- Qarabağ yaylası şimalda Mıxtökən, şərqdə Qarabağ, qərbdə Göy- ləqan bu regionda yerləşir. çə və Zəngəzur silsilələri ilə əhatə olunmuşdur. Yaylamn səthi üst Qarabağın əlverişli təbii coğrafı şəraiti - düzən ərazisinin münbit Pliosen və Antropogenin bazalt və andezitləri ilə örtülüdür. Təbaşir, torpaqları, dağlıq ərazisinin zəngin alp çəmənlikləri, eləcə də müxtəlif Paleogen vo Neogen silsilələrinin vulkanogen - çökmə süxurları üzə faydalı qazıntı yataqları (mis, dəmir və s,) ibtidai icma quruluşu dövrün- çıxmışdır. Yayla şimaldan cənuba doğru daralır, Bazarçay və Həkəri də bu diyarda insanların məskunlaşmasma, iqtisadi-mədəni cəhotdən çayı arasında üçbucaq şəklində sona çataraq çay dərəlori ilə parçalanır. təkamül tapmasına və Cənubi Qafqazın əsas mədəniyyət ocaqlarından Püskiirmələr nəticəsində yaranmış lava diizonliklərində iri sönınüş birinə çevrilməsinə zəmin yaratmışdır. vulkan konusları var. Tortərçay, Hocazçay, Zabux, Bazarçay Qarabağ yaylasından başlamr və Ala Göllər, Qaragöl bu yaylada yerloşir. Geniş ərazini tutan subalp çəmənlikləri maidarlıq üçün əlverişiidir. Qarabağ silsiləsi şimal-qərbdə Tərtər çay dərəsi ilo Murovdağ silsiləsi, qərbdə isə Hokəri çayının dərəsı ilo Qarabağ yaylasından ayrdır. Ən hündür zirvəsi Qız qala (2843 m), Böyük Kirsdir (2725 m). YayladaTurşsuvəŞırlanmineral suları var. Silsilənin conub-şorq qurtaracağı Araz çayına tərəf alçalaraq dağotəyi düzonlikləro keçir. Xaçın, Qarqar, Köndolonçay, Quruçay, Qozluçay və s. çaylar Qarabağ silsilosindən başlayır. Qarabağ düziı şimal-qərbdən Gənco-Qazax düzonliyi, qərbdon Murovdağ, Qarabağ silsiləlori, cənub və cənub şərqdon Mil düzii ilo ohatolonir. Kür çayı Qarabağı Şirvan diizündon ayırır. Düzənliyin sothi bir qodor dalğavari vo tcrraslıdır. Qarabağ düzündə neft yatağı (Tortordo) var. İqlimi mülayim vo qııru subtropikdir. Ərazisindon İncoçay, Tortərçay, Xaçınçay, Qarqar çay axır. Q A R A B A ö Q A R A B A Ğ 10 11 QARABAĞIN QƏDİM TARİXŞÜNASLIĞI E.Resler Xaçınçay hövzəsinin orta axarlarından 1893, 1894-cü illərdə Arçadzor, 1896,1897-ciillərdəBallıqaya-Sırxavənd, 1894-cüil- arabağın qədim tarixinin öyrənilməsi XIX əsrdən başlanmış- də Dəmqolu, 1897-ci ildə Axmaxıda tunc dövrü abidələrində qazıntılar dı. Qədim qarabağlılann çoxminillik tarixi maddi-mədəniyyət aparmış və zəngin materiallar əldə etmişdir. O, 1894-1895, 1897-ci il- Öabidələrində təbəqələşmiş materiallar və yazılı mənbələr lərdə Qarqarçay-Xocahçay, İlisuçayın qovşağında 20-dən çox kurqan əsasında tədqiq edilib öyrənilmişdir. və daş qutu qəbri açmışdır. O, 1895-ci ildə Füzuli rayonunda yerləşən Qarabağın qədim dövr maddi mədəniyyət abidələri XIX əsrin əv- Qaraköpəktəpə, 1897-ci ildə isə Ağcabədi rayonunda Qalatəpə abidə- vəllərindən etibarən xarici səyyahların, həvəskar tədqiqatçıların diqqə- lərində axtarışlar aparmışdır. tini cəlb etmişdir. Onların apardığı qazıntılar Qarabağın qədim tarixinin öyrənilmə- sinə xidmət etməmiş, qarət xarakteri daşımışdır. Azərbaycana, eləcə də Qarabağa gəlmiş səyyahlar, həvəskar tədqiqatçılar (müxtəlif sənət sahibləri) əsasən eramızdan əvvəl IV-I minilliklərə aid tunc və dəmir dövrlərinə aid qəbir abidələrində qazıntı işləri aparmışlar. Əldə olunan maddi-mədəniyyət nümunələri xarici ölkələrə aparılmış və indiyədək dünyanın bir sıra məşhur muzeylərinin nadir, çox qiymətli materialları kimi saxlanılır. Bu materiallar Qarabağm qədim tarixinin öyrənilmə- sində bir mənbə kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 1828-ci il Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra Araz çayından şimalda yerləşən Azərbaycan torpaqları Rusiyanın tabeliyinə keçmiş- dir. İsveçrə səyyahı Dyubua de Monpero 1834-cü ildə Qarabağa - Şuşa- ya gəlmiş, buradan Gəncəyə gedərkən Şahbulaq və Tərtər zonasında gördüyü abidələr haqqında məlumat vermişdir. Rusiya İmperator Arxeoloji Komitəsinin qurultayında Qafqaz ar- xeologiyasınm əsas məsələ kimi gündəliyə qoyulmasından sonra Şuşa Azərbaycana, xüsusilə Qarabağa diqqət daha da artmışdır. Qarabağm dağlıq zonasında yerləşən Zerti, Səngər və Kəttitəpə XIX əsrin 80-ci illərində gürcü alimi H.O.Silosani Bərdədə kur- kurqanlarmdan (1898-ci ildə) zəngin maddi-mədəniyyət nümunələri qan abidələrini qeydə almışdır. Rusiya Coğrafıya Cəmiyyətinin tapşı- toplamış və Rusiya İmperator Arxeoloji Komissiyasının illik hesabatlar rığı ilə C.Veysenqof Mil-Qarabağ düzü və Qarabağın dağlıq ərazilə- məcmuəsində, eləcə də Alman