Qarabağ (Qədim Dövr)

Home , Jamilli, Karabakh Plateau, Lachin, Zar Cave

Vəli Əliyev

Qarabağ (Qədim dövr)

- £ 3 ,3 /'W)*<03 + g 3,«-/(i-W )

Vəli Əliyev. Qarabağ (Qədim dövr) (Azərbaycan, türk, rus və ingilis dillərində) Tarix boyu bütün müharibələrin sonunda ədalət zəfər Bakı. Çaşıoğlu - Multimedia, 2010 - 204 səh. çalmışdı. Əminəm ki, Qarabağ müharibəsinin sonu da ədalətlə başa çatacaq və biz qələbə çalacağıq. Çünki bizim müharibəmiz öz

v 0503000000 ata-baba torpaqlarımızı işğaldan azad etmək uğrundadır. 2010-3 Heydər Əliyev

5 VƏLİ HÜSEYN OĞLU ƏLİYEV

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü

tarix elmləri doktoru, professor Vəli Hüseyn oğlu Əliyev 1936-cı

ildə Şəki rayonıınun Daşbulaq kəndində anadan olmuşdur. Soy

kökü Naxçıvan şəhərindəndir. O, valideynləri ilə birlikdə Qərbi

Azərbaycanın Zəngəzur mahalınm Sisiyan rayonunun Şıxlar

kəndində yaşamış, burada 6-cı sinfı bitirmişdir. 1948-1949-cu

illərdə Ermənistamn Zəngəzur mahalındakı azərbaycanlılara qar-

şı deportasiya tətbiqi sayəsində ailəsi ilə birlikdə Azərbaycanın Şəki rayonuna köçmüş-

dür. 0 , 1954-cü ildə Şəki Pedaqoji Texnikumunu bitirib Azərbaycan Dövlət Universiteti-

nin tarix fakültəsinə daxil olmuş, 1959-cu ildə Universiteti bitirib, Azərbaycan Respubli-

kası Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda elmi fəaliyyətə başlamışdır.

1966-cı ildə «Azərbaycanda tunc dövrü boyalı qablar mədəniyyəti» adlı nami-

zədlik dissertasiyası müdafıə edib tarix elmləri namizədi adı almışdır. 1984-cü ildə

«Azərbaycanın orta tünc dövrü tayfalarının mədəniyyəti» adlı doktorluq dissertasiyası

m üdafiə edib tarix elmləri doktoru adı almışdır.

1990-cı ildən etibarən Azərbaycan MEA-mn Arxeologiya və Etnoqrafiya İnsti- tutunda «Tunc və ilk dəmir dövrü arxeologiyası» şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışır.

1997-ci ildən Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində Ümumi tarix kafedrasının mü- diri vəzifəsində işləyir.

Professor V.H. Əliyev Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun baş planında olan

«Naxçıvan Muxtar Respublikasının maddi mədəniyyəti» mövzusunun əsas tədqiqatçısı və rəhbəridir. O, Naxçıvan Arxeoloji Ekspedisiyasma başçılıq edərək 50 ildən artıqdır ki, bu ərazidə qədim və orta əsrabidələri üzrə elmi işləraparır.

Professor V.H.ƏIiyevin elmi əsərləri Azərbaycanda və xarici ölkələrdə (ABŞ,

Fransa, Belçika, Rusiya, Ukrayna, Gürcüstan, Özbəkistanda və s.) nəşredilmişdir. Onun

çap olunmuş monoqrafiyası, 300-ə qədər elmi və çoxlu elmi-publisistik məqalələri

Azərbayean tarixinin, arxeologiyasının, incəsənət tarixinin, memarlıq tarixinin (m.ə. V-I minilliklərdövrünün)problem məsələlərinə həsrolunmuşdur. 7

ÖN SÖZ

Bu kitabı Azərbaycanın qədim beşiyi olan Qarabağ torpa- ğında minillərlə uyuyan ulu babalarımızın, nənələrimizin, XX əsrin 90-cı illərində erməni cəlladları ilə qəhrəmancasına vuruşa- raq şəhidlik zirvəsinə ucalan mərd oğulların və amansız erməni soyqrımı nəticəsində vəhşicəsinə qətlə yetirilən xocalılılarm unu- dulmaz xatirəsinə həsr edirəm. Qoy dünya xalqları bu kitabdakı həqiqətləri oxuyub bilsinlər ki, Qarabağ bəşəriyyətin yarandığı ilk zamandan Türk mənşəli Azərbaycan xalqınm əzəli və əbədi mədəniyyət ocağıdır. Xocalımn qədim sakinləri e.ə. IV - I minilliklərdə Cənubi Qafqazda ümumbəşəri dəyərlərə malik olan yüksək mədəniyyət yaratmışlar, Avropa-Asiya qitəsinin qovşağmda metallurgiya və metalişləmə sənətkarlığınm əsasını qoymuşlar və yüksək səviy- yədə inkişaf etdirmişlər. Çox təssüflər olsun ki, bəşəriyyətin müasir sivilizasiyaya yük- səldiyi bir zamanda ermənilərin qəflətən hərbi basqınları nəticə- sində Xocalı şəhəri, onun qədim maddi mədəniyyəti vəhşicəsinə dağıdıldı, yandırılıb məhv edildi, əhalisi isə faciəli soyqrıma məruz qaldı. 1992-ci il fevral aymda axşam saat 9-da qaniçən erməni silah- lı dəstələri Xankəndindəki Rusiyaya məxsus 336-cı mexanikləş- dirilmiş muzdlu atıcı alayın tərkibində Xocalıya basqın edərək qanlı soyqrım törətdilər. Bu faciədə 613 nəfər öldürüldü, 487 nəfər ağır yaralandı, 1275 nəfər əsir aparıldı, 8 ailə bütövlükdə məhv edildi. Xocalı yandırıldı və xarabazara çevrildi. Q A R A B A Ğ Q A R A B A Ğ

8 9

GİRİŞ Qarabağ düzündə kiçik sahədə saqqızağacı, aran palıdı, qarağac meşələri vardır. Kür çayı sahilində tuqay meşələri (aran palıdı, qarağac, Qarabağ - min illər boyu nənələrin, anaların laylalarından ya- qovaq, söyüd və s.), kolluqlar vardır. ranan Azərbaycan muğam mədəniyyətinin beşiyi, soy-kökii, Cənııbi Dağların ətəyində boz və şabalıdı torpaqlar, dağlar üçün isə dağ- Qafqazm ilk insan məskəni sayılan Azıxla, qədim Mil-Qarabağ, Xocalı meşə və dağ-çəmən torpaqları səciyyəvidir. Meşələrində müxtəlif sivilizasiyası ilə bağlı olan ulu turk babalanmızuı miiqəddəs torpağı- yabani meyvə (alça, armud, zoğal, qoz, fmdıq, əzgil və s.) və giləmey- dır. vələrbitir. A zərbaycanın ilk insan məskəni və ən qədım mədonıyyət Dağlarında və meşələrində vəhşi heyvanlar yaşayır. IJL ocağı olan Qarabağ Kiçik Qafqaz dağlarından başlayaraq Faydalı qazmtıları mis və polimetal yataqları Mehmandağda, lito- Kiir-Araz çayları arasmdakı əraziləri əhatə edir, yayla və di'ızən his- qrafdaşı (Mirikənddə) və sementdir. sədən ibarətdir. Qarabağ yaylası Zəngəzur və Qarabağ silsiləiəri ara- Laçm, Kəlbəcər, Şuşa, Xankəndi, Xocalı, Əsgəran, Ağdam, Yev- sında yerləşir. lax, Bərdə, Tərtər, Ağdərə, Xocavənd, Füzuli, Cəbrayd, Ağcabədi, Bey- Qarabağ yaylası şimalda Mıxtökən, şərqdə Qarabağ, qərbdə Göy- ləqan bu regionda yerləşir. çə və Zəngəzur silsilələri ilə əhatə olunmuşdur. Yaylamn səthi üst Qarabağın əlverişli təbii coğrafı şəraiti - düzən ərazisinin münbit Pliosen və Antropogenin bazalt və andezitləri ilə örtülüdür. Təbaşir, torpaqları, dağlıq ərazisinin zəngin alp çəmənlikləri, eləcə də müxtəlif Paleogen vo Neogen silsilələrinin vulkanogen - çökmə süxurları üzə faydalı qazıntı yataqları (mis, dəmir və s,) ibtidai icma quruluşu dövrün- çıxmışdır. Yayla şimaldan cənuba doğru daralır, Bazarçay və Həkəri də bu diyarda insanların məskunlaşmasma, iqtisadi-mədəni cəhotdən çayı arasında üçbucaq şəklində sona çataraq çay dərəlori ilə parçalanır. təkamül tapmasına və Cənubi Qafqazın əsas mədəniyyət ocaqlarından Püskiirmələr nəticəsində yaranmış lava diizonliklərində iri sönınüş birinə çevrilməsinə zəmin yaratmışdır. vulkan konusları var. Tortərçay, Hocazçay, Zabux, Bazarçay Qarabağ yaylasından başlamr və Ala Göllər, Qaragöl bu yaylada yerloşir. Geniş ərazini tutan subalp çəmənlikləri maidarlıq üçün əlverişiidir. Qarabağ silsiləsi şimal-qərbdə Tərtər çay dərəsi ilo Murovdağ silsiləsi, qərbdə isə Hokəri çayının dərəsı ilo Qarabağ yaylasından ayrdır. Ən hündür zirvəsi Qız qala (2843 m), Böyük Kirsdir (2725 m). YayladaTurşsuvəŞırlanmineral suları var. Silsilənin conub-şorq qurtaracağı Araz çayına tərəf alçalaraq dağotəyi düzonlikləro keçir. Xaçın, Qarqar, Köndolonçay, Quruçay, Qozluçay və s. çaylar Qarabağ silsilosindən başlayır. Qarabağ düziı şimal-qərbdən Gənco-Qazax düzonliyi, qərbdon Murovdağ, Qarabağ silsiləlori, cənub və cənub şərqdon Mil düzii ilo ohatolonir. Kür çayı Qarabağı Şirvan diizündon ayırır. Düzənliyin sothi bir qodor dalğavari vo tcrraslıdır. Qarabağ düzündə neft yatağı (Tortordo) var. İqlimi mülayim vo qııru subtropikdir. Ərazisindon İncoçay, Tortərçay, Xaçınçay, Qarqar çay axır. Q A R A B A ö Q A R A B A Ğ

10 11

QARABAĞIN QƏDİM TARİXŞÜNASLIĞI E.Resler Xaçınçay hövzəsinin orta axarlarından 1893, 1894-cü illərdə Arçadzor, 1896,1897-ciillərdəBallıqaya-Sırxavənd, 1894-cüil- arabağın qədim tarixinin öyrənilməsi XIX əsrdən başlanmış- də Dəmqolu, 1897-ci ildə Axmaxıda tunc dövrü abidələrində qazıntılar dı. Qədim qarabağlılann çoxminillik tarixi maddi-mədəniyyət aparmış və zəngin materiallar əldə etmişdir. O, 1894-1895, 1897-ci il- Öabidələrində təbəqələşmiş materiallar və yazılı mənbələr lərdə Qarqarçay-Xocahçay, İlisuçayın qovşağında 20-dən çox kurqan əsasında tədqiq edilib öyrənilmişdir. və daş qutu qəbri açmışdır. O, 1895-ci ildə Füzuli rayonunda yerləşən Qarabağın qədim dövr maddi mədəniyyət abidələri XIX əsrin əv- Qaraköpəktəpə, 1897-ci ildə isə Ağcabədi rayonunda Qalatəpə abidə- vəllərindən etibarən xarici səyyahların, həvəskar tədqiqatçıların diqqə- lərində axtarışlar aparmışdır. tini cəlb etmişdir. Onların apardığı qazıntılar Qarabağın qədim tarixinin öyrənilmə- sinə xidmət etməmiş, qarət xarakteri daşımışdır. Azərbaycana, eləcə də Qarabağa gəlmiş səyyahlar, həvəskar tədqiqatçılar (müxtəlif sənət sahibləri) əsasən eramızdan əvvəl IV-I minilliklərə aid tunc və dəmir dövrlərinə aid qəbir abidələrində qazıntı işləri aparmışlar. Əldə olunan maddi-mədəniyyət nümunələri xarici ölkələrə aparılmış və indiyədək dünyanın bir sıra məşhur muzeylərinin nadir, çox qiymətli materialları kimi saxlanılır. Bu materiallar Qarabağm qədim tarixinin öyrənilmə- sində bir mənbə kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 1828-ci il Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra Araz çayından şimalda yerləşən Azərbaycan torpaqları Rusiyanın tabeliyinə keçmiş- dir. İsveçrə səyyahı Dyubua de Monpero 1834-cü ildə Qarabağa - Şuşa- ya gəlmiş, buradan Gəncəyə gedərkən Şahbulaq və Tərtər zonasında gördüyü abidələr haqqında məlumat vermişdir. Rusiya İmperator Arxeoloji Komitəsinin qurultayında Qafqaz ar- xeologiyasınm əsas məsələ kimi gündəliyə qoyulmasından sonra Şuşa Azərbaycana, xüsusilə Qarabağa diqqət daha da artmışdır. Qarabağm dağlıq zonasında yerləşən Zerti, Səngər və Kəttitəpə XIX əsrin 80-ci illərində gürcü alimi H.O.Silosani Bərdədə kur- kurqanlarmdan (1898-ci ildə) zəngin maddi-mədəniyyət nümunələri qan abidələrini qeydə almışdır. Rusiya Coğrafıya Cəmiyyətinin tapşı- toplamış və Rusiya İmperator Arxeoloji Komissiyasının illik hesabatlar rığı ilə C.Veysenqof Mil-Qarabağ düzü və Qarabağın dağlıq ərazilə- məcmuəsində, eləcə də Alman Arxeologiya, Etnoqrafıya və Antropolo- rindəki Üçtəpə, Boyat, Əfətli, Bərdə, Sultanbud, Xocalı kurqan abidə- giya məcmuəsində bu haqda məlumat nəşr etdirmişdir. ləri haqqında məlumat vermişdir. 1896-cı ildə Moskva Arxeoloji Cəmiyyəti xətti ilə Cənubi Qafqa- Şuşa realnı məktəbində işləmiş alman tədqiqatçısı Emil Resler za ezamiyyətə göndərilən A.A.İvanovski Qarabağın Xaçınçay, Gülya- 1891,1893,1895,1897-ci illərdə Şuşakənd və Şuşa şəhəri ətrafında, elə- taq, Vəng, Xocalı, Qarabulaq abidələrində qazıntılar aparmış və əldə cə də Daşaltı, Çanaxı, Mehdikənd ətrafında axtarışlar aparmışdı. E.Res- olunan materiallarm dövrünü müəyyənləşdirmişdir. ler Ağdam, rayonunun Gülablı kəndi yaxınlığında Nəbitəpə, Kərpic- Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan təpə kurqanlannda və s. qəbir abidələrində tədqiqat işləri görmüşdür. Q A R A B A Ğ Q A R A B A ö

12 13

Arxeoloji Komitəsinin xətti ilə M.Sısoyev və Q.Sadiqi Şuşa və Laçın Tarix İnstitutunun birgə arxeoloji ekspedisiyası A.A.İyessenin rəhbərli- bölgələrində arxeoloji tədqiqatlar aparmışlar. 1926-cı ildə Qarabağda- yi ilə Mil-Qarabağ ərazisində Nərgiztəpə, Üçtəpə, Xocalıda, Üzərliktə- Xocalı abidələrində İ.Meşşaninovun rəhbərliyi ilə C.Nəsifı, İ.Əzizbə- pə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqatlar aparmışdır. yov, A.Ələkbərov, İ.Cəfərzadə, T.Passek, B.Latıninin iştirakı ilə Qar- Akademik B.B.Piotrovski «Zaqafqaziya Arxeologiyası» (1949-cu qarçay və Xocalıçay hövzəsinin qədim abidələrinin topoplanı çıxarıl- il) kitabında Qarqarçay və Tərtərçay hövzələrinin arxeoloji abidələri mış, Xocalı mədəniyyət abidələrinin yayılma arealları müəyyən edil- haqqında məlumat vermişdir. K.X.Kuşnaryova və T.H.Çubinişvili Qa- miş, «Baş kurqan çölü»ndə və Qarqarçayın sol sahilindəki «Daşlı rabağın tunc dövrü abidələri haqqında öz əsərlərində bəhs etmişlər. çöl»də tunc dövrü qəbir abidələrində (kurqan və daş qutular) arxeoloji XX əsrin 60-cı illərinin ortalarında İ.H.Nərimanov Qarabağın Qa- qazmtılar aparılmışdır. rahacı, Cüttəpə, Leylatəpə abidələri əsasında eneolit və ilk tunc dövrü İ.İ.Meşşaninovun rəhbərlik etdiyi ekspedisiyalar Mil-Qarabağ mədəniyyətləri haqqında elmi fıkirlər söyləmişdir. düzənliyində və Dağlıq Qarabağda yeni abidələri qeydə almış (1927, XX əsrin 50-ci illərinin sonlarında Qafqazşünas arxeoloq 1929,1933-cü illərdə), ərazinin arxeoloji xəritəsi işlənmişdir. A.A.İyessen Köndələnçayın aşağı axarmda eneolit və tunc dövrlərinə Y.İ.Hümmel 1938-1939-cu illərdə Kərkicahan, Xankəndi, Xocalı aid birneçə yaşayış yeri müəyyən etmiş, qəbir abidələrində qazıntı işlə- abidələrində qazmtı işləri aparmış, abidələrin xronoloji dövrünü müəy- ri aparmışdır. yən etməyə çalışmış, qədim qarabağlıların məşğuliyyəti, təsərrüfat hə- M.M.Hüseynov 1960-cı ildə Quruçayın sol sahilində, Azıx mağa- yatı və mədəniyyəti haqqında elmi məlumatlar nəşr etdirmişdir. XX əs- ra düşərgəsində daş dövrünün qədim, orta, yuxarı və mustye mərhə- rin 50-ci illərində SSRİ EA Arxeologiya İnstitutu və Azərb.SSR EA ləsinə aid 10 mədəni təbəqə müəyyən etmişdi. Azıx və Tağlar mağaralarında tədqiqat işləri 1963-cü ildə geniş- ləndirilmişdir. M.Hüseynov, D.Hacıyev, Ə.Məmmədov, N.Şirinov, V.Veliçko, Ə.Cəfərov, V.Hacıyev, S.Əliyev, M.Süleymanovun birgə tədqiqatları Qarabağın Cənubi Qafqazda ən qədim insan məskəni oldu- ğunu sübut etdi. Quruçay və Könədələnçay vadilərində 1964-cü ildə Q.S.İsmayı- lov eneolit və tunc dövrünə aid yaşayış yerlərində (Günəştəpə, Xantə- Qarabağ. pə, Qaraköpəktəpə, Kültəpə, Şomulutəpə, Uzuntəpə, Meynətəpə, Zər- Xankəndi. gərtəpə və s.) tədqiqat işləri aparmışdı. Qaraköpəktəpədə tunc, ilk də- mir, antik və orta əsrlər dövründə həyat tərzi olduğu müəyyənləşdiril- mişdir. Qarabağın ilk tunc dövrü kurqanlarınm xronologiyası və etnik mənsubiyyəti barədə R.M.Munçayevin («KaBKa3 Ha 3ape 6p0H30B0ro BeKa», 1975) əsərində məlumat verilmişdir. Q.S.İsmayılov Tərtərçayın yuxarı axarı boyunca Kəlbəcər rayonunun alp çəmənlikləri zonasında yerləşən maldar tayfalara məxsus ilk tunc dövrünə aid mövsümü xarakterli yaşayış məskənlərini, qayaüstü təsvirləri tədqiq etmişdir. Q A R A B A Ğ Q A R A B A Ğ

14 15

materiallar əsasında Qarabağın qədim tayfalarının təsərrüfat həyatı, məi- şəti, dini-ideoloji görüşləri haqqında elmi nəticələr söylənilmişdir. Qarabağın tunc dövrü mədəniyyət abidələrinin arxeoloji xəritəsi tərtib edilmişdir.

Quruçay və Köndələrıçay vadisi

Qarabağ ərazisində H.F.Cəfərov 1980-1988-ci illərdə geniş arxeoloji tədqiqat işləri aparmışdır. O, Tərtər rayonunda Buruc və Aşağı Qərvənd kəndləri yaxınğında Yeddi təpə, Xoruzlu, Sarov, Bəyim Sa- rov, Borsunlu, Cəmilli, Dəmirçilər, Evoğlu kurqanlarında və Toxmaq- təpə yaşayış yerində qazıntı işləri görmüşdü. İlk tunc dövrünə aid Üçoğ- lan, Qoşatəpə (Cüttəpə), Dəyirman-yeri, orta tunc dövrünə aid Tox- maqtəpə, Çinartəpə, Ağtəpə, son tunc və erkən dəmir dövrünə aid Sarı- təpə, Govurtəpə, Mişırqışlağı, Qaratəpə yaşayış yerləri, Maqsudlu, Göy- təpə, Qızıllı Kəngərli, Üçoğlan, Quzanlı, Sarıçoban (Ağdam), Borsunlu, Bəyimsarov, Evoğlu, Hüsənli (Tərtər r.), Hüsülü, Qaynaq, Bayat (Ağca- bədi r.) kurqanları arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində öyrənilmiş, zəngin Q A R A B A ö Q A R A B A ö

16 17

QARABAĞ DAŞ DÖVRÜNDƏ- QURUÇAY Azıx mağarası Cənubi Qafqazda mövcud olan karst boşluqların- MƏDƏNİYYƏTİ dan ən möhtəşəmidir. Mağaranın uzunluğu 400 m, ümumi sahəsi 11200 / I zərbaycanın Qarabağ diyarı dünyada ən qədim mədəniyyət ocaq- m -dir. Mağara hündür (20-25m) salonlar, keçid yolları və möcüzəli gö- J- larından biri sayılır. Əlverişli təbii-coğrafı şəraitə, zəngin flora rünən stalaktidlər vardır. və faunaya malik olan Qarabağ ibtidai insanın yarandığı və for- Mağaranın cənub giriş yolunda və onunla bitişik 2 salonda arxeo- malaşdığı məkanlardan biridir. Azıx, Tağlar, Zar, Qarabağın ilk ibtidai loji qazıntılar nəticəsində daş dövrünün müxtəlif mərhələsinə aid mə- insan məskənləridir. dəni təbəqələr (10) aşkar edilmişdir. Bu təbəqələr qədim daş dövrün- Qarabağm Füzuli rayonu ərazisində Quruçay vadisində yerləşən dən (paleolit) başlayaraq orta əsrlərədək çoxminillik tarixin izlərini Azıx və Tağlar mağaralarında ibtidai insan məskənləri tədqiq olunmuş- özündə saxlayır. dur. Burada aşkar olunan daş dövrü mədəniyyəti Quruçay mədəniyyəti Stratiqrafık cəhətdən belə ardıcıllıq dünyada ilk dəfədir ki, Azıx- adlanır. Qarabağda bu vadidə qədim insanlar 2 milyon il bundan əvvəl da qeydə alınmışdır. məskən salmışlar. Onlar əvvəl Quruçay vadisində açıq düşərgələrdə Mağarada ilk məskunlaşma Quruçay mədəniyyəti dövründə (VII- yaşamışlar. Sonralar iqlimin dəyişməsi ilə (buzlaşma, soyuqlaşma ilə X təbəqələr) başlamışdır. Bu təbəqələrdən aşkar olunmuş Quruçay əlaqədar) Azıx və Tağlarmağaralarındaməskunlaşmışlar. mədəniyyətinin əmək alətləri Şərqi Afrikanın Olduvay mədəniyyəti ilə yaxınlıq təşkil edir. Bundan sonra Aşel mədəniyyəti (V-VI təbəqələr) dövründə (650-450 min il bundan əvvəl) Azıxda ibtidai insanların həyatı davam etmişdir. Azıxın III təboqəsində Mustye mədəniyyətinin qalıqları aşkar olunmuşdur. Azıx məskəninin üst təbəqəlorində (I-II təbəqə) eneolit, tunc və orta əsrlər dövrü mədəniyyətləri izlənmişdir.

Azıx mağarasına giriş (daxildən görünüşü).

Azərbaycan Respubtikası Prezidentinin

İşlər (tiarasi PREZİDENT KİTABXANASI Q A R A B A Ğ

Quruçay mədəniyyətinin birinci mərhələsi paleolitin ilk təşəkkül tapdığı (Aşelə qədərki) dövrü, ikinci mərhələsi erkən və orta Aşel dövrünü, üçüncü mərhələ isə son Aşel və Mustye dövrünü əhatə edir. Bu mədəniyyət 1,8 milyon il bundan əvvəl yaranmış, təkamül tapmış və 700 min il bundan əvvəl sona çatmışdır. Azıxın ilkin sakinlərinə aid külli miqdarda çay daşlarmdan hazırlanmış kobud əmək alətləri - çapacaqlar, kubvari alətlər, qaşovlar və çoxlu qəlpələr aşkar olunmuşdur. Buradan çoppervari çapma iri əmək alətləri (4-5 kq ağırlığında) əldə edilmişdir.

Oddan istifadə. Azıxda tapılmış (1968-ci il) insan çənə sümüyü çox mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir. Azıx ibtidai insan qalığı qədimliyinə görə dün- yada IV tapıntı olub, 18-22 yaşlı qadına məxsusdur. Bu tapıntı 350 min il bundan əvvəl Qarabağ ərazisində qədim insanların yaşadığını sü- but edir. Mağarada təbii rəfdə qoyulmuş ayı kəllələrindən biri üzərində cızılmış xətlər qədim insanların dini-ideoloji təsəvvürləri və ibtidai incəsənəti ilə bağhdır. Azıx mağarasındakı ocaq qurğuları Aşel döv- ründə burada yaşayan insanların odla tanış olduğunu və istifadə etdik- lərini göstərir. Azıxda tapılmış əmək alətləri. Mustye mədəniyyəti dövründə Qarabağın qədiın sakinlərinin hə- Quruçay mədəniyyətinin son mərhələsində Azıx sakinləri təkmil- yat tərzində, məişətində mühüm inkişaf prosesi baş vermiş və əsaslı ləşmiş texniki üsulla kvars, kvarsit, bazalt, çaxmaq, fezet, yaşma və s. təkamül olmuşdu. Mustye mədəniyyəti 120-100 min il bundan əvvəl cinsli daşlardan istifadə edərək yeni keyfıyyətli əmək alətləri hazırla- başlayaraq 35-33 min il əvvəl sona çatmışdır. Mustye dövrü Azıx və mışlar. Tağlar sakinləri mağaralarda vəondan kənarda çaxmaq, slans, obsi- Vadinin ən qədim sakinləri gündəlik tələbatlarmı ödəmək üçün dian, dəvəgözü daşlarından əmək alətləri və silahlarhazırlamışlar. ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olmuşlar. Adi daş silahlarla xırda və iri Onlar at, mağara ayısı, qulan, Qafqaz maralı, öküz, gərgədan və s. heyvanlar, xüsusilə onların balalarmı ovlamışlar. Quruçay vadisinin vəhşi heyvanları ovlamışlar. Bu dövrə aid sümüklərin əksəriyyətini ibtidai insanları kiçik kollektivlərdə birləşən icma halında yaşamışlar. odda yandırmışlar. Qədim Aşel təbəqəsindən əldə olunmuş fauna qalıqları - ayrı-ayrı çə- Qarabağda mezolit-neolit dövrünün maddi mədəniyyət nümunə- nələr, kəllə sümükləri bu dövrdə Azıx sakinlərinin mağara ayıları, nə- ləri-mikrolit alətlər Şuşa yaxınlığında-Daşaltıda, Şuşa mağarasından həng maralları və digər vəhşi heyvanları ovladığını göstərir. əldə edilmişdir. Mezolit dövründə Qarabağda ovçuluq mühüm peşəyə Q A R A B A Ğ Q A R A B A Ğ

20 21

Paleolit dövrü insanlarının əmək fəaliyyəti. Qarabağda ibtidai insanlar Yuxarı Qarabağda, Kiçik Qafqazın mərkəzi yüksəkliyində dördüncü geoloji dövr vulkan püskürmələri za- manı, lava axını nəticəsində əmələ gəlmiş Zar mağarasında məskunlas- mışlar. Bu mağara düşərgəsində aparılmış paleocoğrafı tədqiqatların nə- ticəsində (akad. Ə.V. Məmmadov) paleolit dövründə iqlimin mülayim keçdiyi müəyyənləşdirilmişdi. Düşərgədən müxtəlif fauna qalıqları - vəhşi at, keçi, Avropa çöl uzunqulağı, qədim maral kimi heyvanların sü- mükləri tapılmışdır. Qarabağın ibtidai sakinləri paleolit dövründə istiləşmə mərhələ- sində Kəlbəcər və Kiçik Qafqazın digər alp yüksəkliyinə mövsümü ov dalınca gəlmişlər. Zar mağarasının əmələ gəldiyi qurşaq dəniz səviyyəsindən 2190 m yüksəklikdədir. Bu düşərgə Azərbaycanda opsidian kompleksli alət- lər olan nadir abidədir. Zar mağara düşərgəsində yaşayış mustyenin Azıx mağarası. Orta Aşel mədərıiyyətinə aid daş əmək alətləri. axırı, yuxarı paleolitin əvvəli ərəfəsində mövcud olmuşdur. Bu geoloji baxımdan xvalının (vyurum) orta mərhələsinə təsadüf edir. Alətlərin çevrilmiş, kiçik heyvanlar əhilləşdirilmiş, qida vasitəsi kimi yabam bit- texniki səviyyəsi və növlərinə görə bu insanlar paleoantropdan (qədim kilərdən də istifadə olunmuşdur. insan) neantropa keçid fıziki tipli olmuşdur. Bu insanlar xüsusi Bu dövrdə Qarabağ sakinlərinin təsərrüfat həyatında ibtidai əkin- dəstələrdən ibarət olub hər bir heyvan növünü ovlamağa müvafiq çilik və maldarlığın əsası qoyulmuşdur. alətlər hazırlamışlar. Q A R A B A Ğ Q A R A B A Ğ

22 23

Zar abidəsinin tarixi e.ə. 65-60 min ildən 32-28 min illər arası xro- Zar mağara düşərgəsi alətlərinin təhlili əsasında Kiçik Qafqazda noloji çərçivə ilə müəyyənləşdirilir. Zar mağara düşərgəsi orta xvalın Tağlar- Zəngibasar - Zar mədəniyyətinin mövcudluğu sübuta yetiril- (vyurum) dövrü Qafqaz paleolitinin bir sıra məsələlərini araşdırmağa mişdir. Beləliklə, Yuxarı paleolitdə Yaxın Şərq, Anadolu və Qafqaza- imkan verir. rası mədəni etnik dairəsinin hələ 35-32 min il bundan əvvəl başlandığı müəyyən edilmişdir.

Tağlar mağarası. Daş əmək alətləri. Q A R A B A Ğ Q A R A B A Ğ

24 25

QARABAĞ ENEOLİT DÖVRÜNDƏ Qarabağ eneolit dövrü abidələrindən daş məmulatları - oraq dişləri, dən daşları, sürtkəclər, çapacaq və toxalardan ibarət müxtəlif 7 T VI minillikdən etibarən Azərbaycanda, eləcə də Qa- əmək alətləri əldə olunmuşdur. r j ■ ğ rabağda mis metalın kəşfı ilə əlaqədar eneolit mis-daş Bu dövr məhsuldar qüwələrin inkişafı insanların həyat tərzinin -1—/ • dövrübaşlanır. dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Azərbaycanda-Naxçıvan, Gədəbəy, Daşkəsən və Oturaq əkinçilik və maldarlıqla məşğul olan qədim Qarabağ Qarabağ ərazisində zəngin mis yataqları vardır. Bu mis fılizi ehtiyatları əhalisi dağətəyi və çay kənarlarında, su mənbələrinə yaxın yerlərdə Qarabağın ilkin metallurgiya ocaqlarından biri kimi inkişaf etməsinə məskunlaşmışlar. Onlar çiy kərpicdən tikilmiş, döşəməsi gil məhlulla imkan vermişdir. suvanmış dairəvi planlı evlərdə və bəzən də qazmalarda (maldarlar) Qarabağın İlanlıtəpə, Qarahacı, Leylatəpə, Azıx, Tağlar, Qara- yaşamışlar. köpəktəpə, Günəştəpə, Xantəpə, Kültəpə və s. yaşayış yerlərində apa- Mənzilləri qızdırmaq məqsədilə onların orta hissəsində və divarm rılan arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, sənətkarlar mis külçələrindən əv- dibində ocaqlar qurulmuşdur. vəl döymə, sonralar isə əritmə-tökmə üsulu ilə əmək alətləri hazırla- Qarabağda eneolit dövrü əhalisinin əsas məşğuliyyəti toxa əkin- mışlar. çiliyi və maldarlıq olmuşdur. Bununla yanaşı sənətkarhğın müxtəlif Quruçay vadisində Xantəpə yaşayış yerindən əldə olunmuş yu- növləri - metalişləmə, dulusçuluq, toxuculuq, gön-dəriişləmə, sümükiş- varlaq formalı daş və gil butələr Qarabağın Cənubi Qafqazda ən qədim ləmə və daşişləmə ilə də məşğul olmuşlar. Ovçuluq və balıqçılıq bu müstəqil yerli metalişləmə ocaqlarından biri olduğunu söyləməyə əsas dövrdə köməkçi peşəyə çevrilmişdir. verir. Eneolit dövründə ev sənətkarlığınm xüsusi sahələri - dulusçuluq və sümükişləmə təkmilləşmişdir. Sümükdən toxa, biz, iynə, qaşovvari bıçaqlar, bəzək və məişət əşyaları hazırlanmış, toxuculuqda yun və bitki lifindən istifadə olunmuşdur. Eneolit dövründə dulusçuluğun inkişafinda yüksəliş olmuşdur. Qabların keyfiyyəti yaxşılaşmış, qırmızı, çəhrayı və sarı rəngdə bişi-

Eneolit dövrü yaşayış evləri. Eneolit dövrünün gil qabları, sümük və daş əmək alətləri. Q A U A B \ C'i

27 rilmişdir. Çıxıntı şəklində qulplar və batıqlar bu dövr gil qabları üçün QARABAĞ TUNC səciyyəvidir. Bəzi qabların üzəri boyalarla naxışlanmışdır. DÖVRÜNDƏ Bu dövrdə toxa əkinçiliyinin inkişafı əsasında əhalinin maddi İlk tunc dövrü. təlabatı ödənilmişdir. Oturaq əkinçi tayfalar sümük toxalar, obsidan və çaxmaq daşından oraq dişləri, quraşdırma oraqlar, dən daşları, həvəng Dünyanın ilkin metallurgiya ocaqlarmdan biri olan Qarabağda və dəstələrdən istifadə etmişlər. e.ə. IV minillikdən etibarən metalişləmə sahəsində mühüm yeniliklər Eneolit dövründə Qarabağda müxtəlif arpa, buğda növləri becə- baş vermişdir. rilmişdir. Əkinçiliyin yüksək inkişafı maldarlığın təkamülünə səbəb ol- Sənətkarlar misdən fərqli olaraq yeni keyfıyyətli metal - tuncu muşdur. Maldar tayfalar iribuynuzlu (öküz, inək) və xırdabuynuzlu hey- kəşf etmişlər. Onlar misin tərkibinə sürmə, mərgümüş, nikel və s. qarı- vanlar (qoyun, keçi və s.) bəsləmişlər. İribuynuzlu mal-qaramn inkişafı şıqlar qatmaqla əldə edilən tuncun davamhlığmı, möhkəmliliyini artır- getdikcə əkinçilik təsərrüfatınm inkişafına təsir etmiş və onun xarakteri mışlar. Tunc dövrü e.ə. IV minilliyin II yarısmdan başlamış və e.ə. II mi- dəyişmişdir. nilliyin sonlarınadək davam etmişdir. Eneolit dövrü Qarabağ tayfalarınm özlərinə məxsus adət- Bu dövrdən etibarən məhsuldar qüvvələrin inkişafı və istehsal mü- ənənələri, dini-ideoloji görüşləri olmuşdur. Dəfnetmə torpaq qəbirlər- nasibətlərində əsaslı dəyişikliklər yaranmış, təsərrüfatın müxtəlif sahə- də və qismən küp qəbirlərdə aparılmışdır. Ölülərin üzərinə qırmızı oxra lərində intensiv təkamül prosesi getmişdir. (həyatrəmzi olaraq) səpmişlər. Azərbaycanın əsas qədim metallurgiya ocaqlarından biri olan Eneolit dövründən etibarən Qarabağ tayfalarmın Cənubi Azər- Qarabağda tunc dövrü bir neçə inkişaf mərhələlərindən keçmiş və baycan, Mesopotamiya ilə iqtisadi-mədəni əlaqələri yaranmışdı. Qara- burada ardıcıl şəkildə bir-birini əvəz edən yüksək mədəniyyətlər ya- bağ eneolit abidələrindən əldə olunmuş keramika və bəzək əşyaları ilə ranmışdır. İkiçayarası-Ubeyd abidəsindən tapılan keramikanın oxşarlığı bu əlaqə- Qarabağın tunc dövrünün ilk mərhələsi e.ə. IV minilliyin II yarısı - ləri sübut edir. Bu iki qədim mədəniyyət ocaqlarının qarşılıqlı iqtisadi- III minilliyi əhatə etmişdir. Bu dövr üçün Kür-Araz arxeoloji mədəniy- mədəni əlaqələri Cənubi Qafqazda ilkin oturaq əkinçilik mədəniyyə- yəti səciyyəvidir. tinin inkişafma müsbət təsir göstərmişdir. Tunc dövrünün ikinci inkişaf mərhələsi - orta tunc dövrü e.ə. XXIII-XIV əsrləri əhatə edir. Qarabağda orta tunc dövründə ilkin şəhər mədəniyyəti yaranmışdır. Tuncdövrününinkişafetmişson mərhələsində (e.ə. XIII-VII əsr- lər) Qarabağda Xocalı mədəniyyəti inkişaf tapmışdır. Kür-Araz mədəniyyətinin ilkin yaranma ocaqlarından biri Qara- bağ olmuşdur. Bu mədəniyyət e.ə. IV minilliyin II yarısından etibarən qədim Azərbaycan sərhədlərindən keçərək Ön Asiya-Suriya, Fələstin ərazilərində yayılmışdır. Görünür qədim şumerlərlə bir səviyyəyə yüksələn Qarabağ tayfaları Kür-Araz mədəniyyətinin miqrasiyasında həlledici rol oynamışlar. Mədəniyyətin yaradıcıları və daşıyıcıları Araz çaymdan cənubdakı ərazilərdə daha geniş miqyasda məskunlaşmışlar. Bu prosesdə Qarabağm maldar tayfaları aparıcı rol oynamışlar. Q A R A B A Ğ Q A R A B A Ğ

28 29

İlk tunc dövründə qədim Qarabağ əhalisi intensiv olaraq artmış və bir çox yeni məskənlər salmışlar. Bu məskənlər əkinçilik Və maldarlıq üçün strateji baxımdan daha əlverişli sahələrdə salınmışdır. Qarabağın Kür-Araz mədəniyyəti yaşayış yerlərində, binaların inşasında eneolit memarlıq ənənələri davam etdirilmiş, yaşayış evləri dairəvi və ya düzbucaqlı planda, bünövrələr çay daşlarından, divarlar çiy kərpicdən ti- kilmişdir. Bəzi yaşayış məskənlərinin (Qaraköpəktəpə) ətrafı müdafıə divarları ilə əhatələnmişdir. Evlərin qızdırılmasında orta hissədə və künclərdə xüsusi gildən hazırlanan nal şəkilli və öküz başı formalı ocaqlar qurulmuşdur. İlk tunc dövründə Qarabağ tayfalarmın əkinçilik və maldarlıq Xış əkinçiliyi. təsərrüfatlarında çox mühüm, əsaslı texniki dəyişikliklər baş vermişdir. Əkinçilik mədəniyyətində yeni texnika tətbiq olunmuş, toxa əkin- çiliyini xış əkinçiliyi əvəz etmiş, bunun nəticəsində daha geniş münbit torpaq sahələri becərilmiş, təsərrüfatın bu sahəsində məhsuldarlıq xeyli artmış, əhalinin güzəram, sosial təminatı yaxşılaşmışdır. Taxılın biçilməsində quraşdırma və tunc oraqlardan, sünbüldən çıxarılması üçün daş və taxta vəllərdən istifadə olunmuşdur. Arpa və buğda dən daşları (uzunsov, oval, qayıqvari), həvəng və dəstələr vasitəsilə əzilmiş, üyüdülmüş, yarma və un məhsulları emal edilmişdir. Taxıl ehtiyatları quyularda və iri həcmli küplərdə saxlanılmışdır. Kür-Araz tayfalarının iqtisadiyyatında əkinçiliklə yanaşı mal- darlıq təsərrüfatı mühüm yeri tutmuşdu. Düzən və dağətəyi ərazilərdə yaşayan maldar tayfalar Qarabağın dağlıq ərazilərindo (Laçın, Kəlbəcər və s.) alp yaylaqlarında köçmə, yaylaq maldarlığı ilə məşğul olmuşlar. Maldarhqda iribuynuzlu heyvanlar (öküz, inək və s.) və xırdabuynuzlu heyvanlar (qoyun, keçi və s.) bəslənilirdi. Atçılığın inkişafı köçmə mal- darlığının inkişafına böyük təsir etmişdir. Qaraköpəktəpə yaşayış ye- rindən (Füzuli rayonu) çoxlu mal-qara, davar və at sümükləri əldə edil- /•“ N məsi bunu sübut edir. I > Maldarlar əkinçilərə nisbətən tez varlanmışlar və Kiçik Qafqazın qonşu regionlarındakı geniş yaylaqları mənimsəmişlər. Varlı maldar tayfa başçılarına məxsus qəbir abidələri üzərində ucalan möhtəşəm Qaraköpəktəpə və Günəştəpədən kurqanlar, əldə olunan zəngin maddi-mədəniyyət nümunələri bu dövr- tapılmış erkən tunc dövriinə də yaranmış əmlak bərabərsizliyini, tayfa daxilində olan sosial-ictimai aid gil ocaqları. Q A R A B A Ğ Q A R A B A Ğ

30 31

təbəqələşməni göstərir. Qarabağın tayfa başçılarının zəngin kurqan abidələri (Mil düzü, Üçtəpə kurqanları) onların dəbdəbə ilə dəfn olun- masmdan xəbər verir. İlk tunc dövründə Qarabağ tayfalarının təsərrüfat həyatında, sənətkarlığın müxtəlif sahələri (dulusçuluq, metalişləmə, toxuculuq, göndərişləmə, daş və sümükişləmə) mühüm rol oynayırdı.

Erkən tunc dövrünün metalişləmə alətləri. Metal məmulatları ilə yanaşı ayrı-ayrı təsərrüfat sahələrində daş və sümük alətlərdən geniş istifadə olunmuşdur. Odur ki, daşişləmə və Erkən tunc dövrünün dulusçuluq məmulatları. sümükişləmə sənət növləri də inkişaf etmişdir. Sənətkarlığın çox mühüm sahələrindən biri toxuculuq olmuşdur. Dulus çarxınm tətbiqi nəticəsində keramika istehsalında böyük Yaşayış yerlərindən əldə edilən əyrici əmək alətləri - iy başlıqları (əsa- yüksəliş olmuşdur. Kür-Araz mədəniyyəti dövründə istehsal olunan sən sümükdən) bunu sübut edir. Toxuculuq üçün əsas xammal mənbəyi çoxçeşidli gil qabların keyfiyyəti yaxşılaşmış, bədii tərtibatına xüsusi xırdabuynuzlu heyvanlardan (davarlar) alınan yun və qəzil olmuşdur. diqqət yetirilmişdir. Qara, boz, qırmızı cilalı keramika məmulatlarmın Maldarhqdan əldə edilən gön-dəri dəriişləmə peşəsinin inkişafina üzərləri maraqlı (cızma, konnelyurlama, basma və yapma üsullarla) şəraityaranmışdır. simvolik məzmun kəsb edən piktoqrafik naxışlarla bəzədilmişdir. İlk tunc dövründə Qarabağ tayfalarının iqtisadi-mədəni əlaqələri Yarımşar formalı qulplar və müxtəlif süjetli həndəsi naxışlar bu dövr daha geniş miqyas almışdır. dulusçuluq mədəniyyəti üçün səciyyəvidir. Qarabağın qədim əhalisinin maddi mədəniyyəti üçün səciyyəvi Qarabağın ilk tunc dövrü tayfaları ən mühüm nailiyyətlərini olan ən qiymətli mənbələrdən biri Kəlbəcər rayonu ərazisində, Tərtər- metalişləmə sahəsində qazanmışlar. Qaraköpəktəpə tunc dövrü yaşayış çayın yuxarı axarında yerləşən Azyurdu, Taxta, İstisu, Zalxa, Gəlinqa- məskənindən metalişləmə texnalogiyasının bütün mərhələlərini əks ya, Çaxmaq qaya, Ayıcınqılı adlanan dağlıq sahəsində izlənən ilk tunc etdirən zəngin arxeoloji materiallar- butə, parç, qəlib, şlaklar əldə edil- dövrünə aid qayaüstü təsvirlər və piktoqrafık işarələrdən ibarət abi- mişdir. dələrdir. Xankəndi və Xaçınçay kurqanlarından əldə olunmuş qızıl bəzək Qarabağm ilk tunc dövrü tayfalarının həyat tərzinin öyrənil- əşyalarını sənətkarlar ilk tunc dövründə əlvan metaldan istifadə edərək məsində qəbir abidələri xüsusi elmi əhəmiyyət kəsb edir. Dağlıq və dü- daha yüksək nailiyyətlər qazanmışlar. zən ərazilərində çoxsaylı kurqan abidələri mövcuddur. Qədim Qarabağ Qarabağda ilk tunc dövründə bəzi yaşayış məskənləri sənətkarlıq sakinləri ölünü (cəsədi) torpaq və daş qutu tipli qəbirlərdə dəfn etdik- mərkəzi kimi inkişaf tapmış və sənətkarlıq mühüm bir təsərrüfat sahəsi dən sonra onların üzərində müxtəlif kurqanlarucaltmışlar. Yerləşdiyi kimi formalaşmağabaşlamışdır. Q A R A B A Ğ Q A R A B A Ğ

32 33 sahəyə uyğun olaraq ilk tunc dövrünə aid Xankəndi kurqanı qum v e Orta tunc dövrü. çınqıldan, daşlardan, Üçtəpə kurqanları daş və torpaqdan qurulmuşdur. Xankəndi, Xaçınçay (N»4 və N»5) Borsunlu (N»12) kurqanlarında kre- unc dövründə Qarabağda məhsuldar qüvvələrin sürətli inkişafı masiya (ölüyandırma) adətinə rast gəlinmişdir. Kurqanlarda qırmızı təsərrüfatın bütün sahələrində, xüsusilə də metalişləmədə, oxraya təsadüf olunmuşdur. Bu kurqanlarda ( Xankəndi Ne 103, 119; r dulusçuluqda yüksəlişə səbəb oldu. Belə intensiv inkişaf pro- XaçınçayN® 1,3; BorsunluN«7,12)kollektiv dəfnetmə olmuşdur. sesi orta tunc dövründə yeni təkamülə səbəb oldu. Qarabağm Naxçı- Qarabağın möhtəşəm kurqanlan üçün səciyyəvi xüsusiyyət qəbir vanla, Ön Asiya, eləcə də Yaxın Şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələri artmış kamerasına giriş yolunun olmasıdır. Bu qəbir abidələrində dəfn adətlə- və bu diyarda şəhər tipli mərkəzlər yaranmışdır. E.ə. XIII-XV əsrlərdə rinin eyni xarakter daşıması Qarabağın qədim əhalisinin vahid coğrafl Qarabağda yaşayan kiçik tayfalar bu mərkəzlər ətrafında birləşərək iri məkanda eyni iqtisadi və mədəni həyat tərzinə malik olması ilə bağlıdır. tayfa ittifaqları yaratmışlar. Üzərliktəpə, Göytəpə, Çinartəpə, Qara- Avadanlıq etibarı ilə zəngin olan kurqanlar tayfa başçılarma, sərkər- köpəktəpə, Günəştəpə, Xantəpə, Uzuntəpə, Meynətəpə, Şomulutəpə, dələrə, kahinlərə və icmanın varlı təbəqəsinin nümayəndələrinə aiddir. Kültəpə, Nərgiztəpə, Ağtəpə, Toxmaqtəpə, Böyüktəpə, Düyütəpəsi, İlk tunc dövründə qədim əhalinin dünyagörüşündə, bədii təfəkkü- Gərtəpə, Çaqqallı təpə və s. tunc dövrü yaşayış yerlərində aparılan rünün inkişafmda yeniliklər baş vermişdir. Bu axirət dünyasma inamla arxeoloj i tədqiqatlar bunu sübut edir. bağlı qəbir abidələrinin qurulmasında (kurqanlar), dəfn mərasimlərinin Oturaq əkinçi və maldar tayfalara məxsus olan bu yaşayış yerlə- icrasında (ölüyandırma, kollektiv dəfnetmə, qəbrə məişət avadanlıqla- rindən, eləcə də onlara məxsus qəbir abidələrindən əldə olunmuş mad- rının qoyulması) özünü göstərir. di-mədəniyyət nümunələri Qarabağda yaşamış orta tunc dövrü əha- Qarabağın Xankəndi, Xaçınçay, Borsunlu, Üçtəpə kurqanlarında lisinin təsərrüfat həyatının, məişət mədəniyyətinin, dini-ideoloji görüş- izlənən dəfn adətləri, İnciçay, Gəncəçay, Şəmkirçay (Şamxorçay) höv- lərinin yüksək sivilizasiya səviyyəsinə çatdığım göstərir. zələri də daxil olmaqla Şəki bölgəsinə qədər geniş ərazilərdə müşahidə olunur. Bu cəhət həmin ərazilərdə məskunlaşan ilk tunc dövrü əha- lisinin etnik mənşəcə bir-birinə yaxın qədim türk tayfalan olduğunu sübutedir.

Qaraköpəktəpənin tunc dövrü miidafıə divarları. Q A R A B A Ğ Q A R A B A Ğ

34 35

İqtisadi və hərbi cəhətdən güclü maldar tayfalar öz ərazilərini daha da genişləndirmiş, qənimət ələ keçirmək, var-dövlət qazanmaq məqsədilə qonşu tayfalara basqınlar etmişlər. Tayfalar arasında gedən belə döyüşlər bəzi iqtisadi-mədəni mərkəzlərin ətrafınm müdafiə di- varları ilə möhkəmləndirilməsi ilə nəticələnmişdir. Qarabağm ətrafı müdafıə divarları ilə möhkəmləndirilmiş Üzər- liktəpə, Qaraköpəktəpə orta tunc dövrü tayfa ittifaqları mərkəzlərində arxeoloji tədqiqatlar aparılmış və zəngin materiallar əldə edilmişdir. Üzərliktəpə ilkin şəhər mərkəzinin ətrafına çiy kərpicdən qala divarı tikilmiş, bürclər və dayaq divarlarla (kontrfors) möhkəmləndiril- mişdi. Qaraköpəktəpə ilkin şəhər mərkəzinin ətrafı iri qaya parça- larmdan və çay daşlarından inşa edilmiş, möhtəşəm müdafiə divarları ilə əhatələnmişdir. Qaraköpəktəpə qala divarınm bünövrəsi iri qaya parçalarından qurulmuş, aradakı boşluqlar isə çay daşları ilə doldurul- muşdur. İndiki Ağdam şəhərinin şərqində yerləşən Üzərliktəpə Qarabağın əsas qədim şəhər mərkəzindən biri olmuşdur. Üzərliktəpə qədim qala şəhəri düşünülmüş memarhq planınamalik olub, iki hissədən ibarətdir. Şəhərin narınqala hissəsi iri çiy kərpiclərdən tikilmiş möhtəşəm Üzərliktəpə yaşayış yeri. müdafiə divarı ilə əhatələnmişdir. Narınqalada tayfa ittifaqma məxsus pılmış boz, qara cilalı, üzəri ştamplama, kəsmə üsulları ilə naxışlanmış ictimai binalar və varlı təbəqəyə məxsus tikintilər yerləşmişdir. Qala sadə və boyalı qablar, iy başlıqları, muncuqlar, müxtəlif daş alətlər, bə- divarlarından kənarda şəhərin nisbətən yoxsul təbəqəsi yaşamışdır. zək əşyaları gildən düzəldilmiş kiçik heykəllər, qadın bütü e.ə.III-II mi- Üzərliktəpədə ağac və gil məhlulla tikilmiş yaşayış evlərinin qalıqları nilliklərdə qədim Qarabağda müxtəlif sənətkarlıq növlərinin forma- görünür, yoxsul təbəqəyə məxsusdur. Onlara məxsus olan evlərin laşdığım sübut edir. tikintisində də ağac və suvaq kimi gil məhluldan istifadə edilmişdir. Yaşayış yerlərinin ətrafında möhtəşəm müdafiə divarlarınm, Döşəmə gil məhlulla suvanmışdır. kontforsların varlığı orta tunc dövründə Yaxın Şərq və Ön Asiya qala- Evlərin içərisində daşdan qurulmuş ocaq və təsərrüfat quyuları tikmə memarhğınm qədim Qarabağ memarlıq mədəniyyətinə təsirini yerləşir. Ocaq qurğuları içərisində yanmış taxıl qalıqlarına rast gəlin- göstərir. Qarabağın tunc dövrü memarhğmda izlənən bir çox tikinti mişdir. Evlərdən birinin içərisində gil qadın fiquru və müxtəlif məişət xüsusiyyətləri qədim Naxçıvan və Ön Asiya qala şəhərlərinin müdafıə avadanlıqları aşkar edilmişdir. tikintilərində tətbiq edilmişdir. Bu oxşar cəhətlər Qarabağın qədim Məişətdə və təsərrüfatda müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olu- şəhər mərkəzlərinin Naxçıvan və Ön Asiya qala-şəhər mərkəzləri ilə nan gil qablar boz, qara, qımızı rəngdə olub çox növlüdür. Monoxrom bo- qarşıhqlı - iqtisadi və mədəni əlaqələrindən xəbər verir. yalı keramika məmulatları və miniatür həcmli yaxşı cilalanmış qara və Orta tunc dövründə Qarabağda əkinçilik və maldarlıq, bağçılıq, boz qablar yüksək sənətkarlıqla hazırlanmışdır. üzümçülük inkişaf etmişdir. Üzərliktəpə və Qaraköpəktəpə tunc dövrü yaşayış yerlərindən ta- Xış əkinçiliyinin geniş tətbiqi, biçin və döyüm əmək alətlərinin Q A R A B A Ğ Q A R A B A Ğ

36 37

dəniyyətinin yaranmasında əsas rol oynamışlar. Orta tunc dövründə Qarabağın ilkin dövlət qurumu səviyyəsinə çatmış tayfa ittifaqları Cənubi Qafqazın müxtəlif regionları ilə, eləcə də Ön Asiya və Yaxın Şərq ölkələri ilə iqtisadi-mədəni əlaqələr yarat- mışlar. Araz çayınm sol sahili boyu bölgələrlə, xüsusilə qədim Naxçıvan- la daha sıx əlaqələr mövcud olmuşdur. Mil-Qarabağ sənətkarlıq mər- kəzlərinin Naxçıvanla əlaqələri bu iki mədəniyyət ocaqlarının dulus- çuluq məmulatlarında daha aydın izlənir. Boyalı qablar mədəniyyətinin və bədii tərtibatlı keramika istehsalmın bu iki regionda yüksək səviy- yədə inkişaf tapması məhz qarşılıqlı, əlaqələrin nəticəsində mümkün olmuşdur. Qarabağın orta tunc dövrü qəbirləri (Borsunlu kurqanları, Qarabu- laq nekropolu) qədim əhalisinin dini görüşləri ilə yanaşı, bu dövr dulus- çuluq sənətkarı, onun xüsusiyyətləri haqqında maraqlı məlumat verir. Qarabağın orta tunc dövrü sənətkarhğı özünə məxsus cəhətləri ilə diqqəti cəlb edir. Tərtərçay, Qarqarçay, Quruçay və Köndələnçay höv- zəsində dulusçuluq sənətinin bir neçə müstəqil mərkəzləri bir-biri ilə, Qaraköpəktəpə. Daş və gil fıqurlar. eləcə də Naxçıvan dulusçuluq mərkəzləri ilə sıx əlaqəli şəkildə inkişaf (vəl, dən daşları, oraqlar və s.) təkmilləşməsi əkinçiliyin intensiv inki- tapmışdır. şafına təkan vermişdir. Odur ki, Naxçıvanm qədim şəhər mədəniyyəti üçün daha səciy- Əkinçilikdə Triticum Sativum L və Triticum durum Dest buğda yəvi olan boyalı qablara, Quruçay, Köndələnçay vadisi orta tunc dövrü növləri, Hordeum laguneuliformi Bosh qılçıqsız aıpa növləri becərilir və abidələrində də rast gəlinir. ehtiyat taxıl məhsulu təsərrüfat quyulannda və iri həcmli küplərdə sax- Boyalı qablar istehsalı iqtisadi-mədəni əlaqələr nəticəsində Araz lanılırdı. çayı boyunca Quruçay və Köndələnçay, Qarqarçay orta tunc dövrü ya- Bu dövrdə üzümçülük təsərrüfatı da yaranmışdır. şayış məskənlərində yayılmış, eləcə də Qarabağ abidələri üçün çox sə- Osteoloji qalıqlar göstərir ki, maldarlıqda iribuynuzlu mal-qara və ciyyəvi olan boz və qara cilalı, xüsusilə naxışlı gil qablar Naxçıvanda ya- davarbəsləmişlər. yılmışdır. Qədim Qarabağ sənətkarları nəinki qonşu regionlarla, hətta Üzərliktəpə orta tunc dövrü şəhər mərkəzində sənətkarlığın müx- Ön Asiya və Yaxın Şərq mərkəzləri ilə mədəni- iqtisadi əlaqələr yarat- təlif sahələri - dulusçuluq, metalişləmə, toxuculuq, daşişləmə, sümükiş- mışlar. ləmə inkişaf etmişdir. Şəhər məişət mədəniyyəti üçün səciyyəvi olan Qarabağ orta tunc dövrü yaşayış məskənlərindən tunc əşyalar gözəl bədii tərtibatlı boyalı keramika və ştamp naxışlı boz, qara cilalı xəncər, biz, sırğa, bilərzik və s. aşkar olunmuşdur. qablar istehsal olunmuşdur. Orta tunc dövrü əmək alətlərinin və silahlarının (dəndaşı həvəng Qarşılıqlı əlaqələr sayəsində Ön Asiya və Yaxın Şərq mədəniy- və dəstə, quraşdırma oraq dişləri, toppuz başlıqlan, daş vəllər) bir qismi yətinə bələd olan və ondan bəhrələnən qədim Qarabağın oturaq əkinçi- daşdan hazırlanmışdır. maldar tayfaları, xüsusilə sənətkarları Cənubi Qafqazda ilkin şəhər mə- Q A R A B A Ğ Q A R A B A Ğ

Orta tunc dövründə Qarabağda toxuculuq sənəti inkişaf tapmışdır. Yaşayış məskənlərindən əldə olunmuş iy ucluqları, sümük daraq və toxuculuq dəzgahmda işlədilən kirkid tipli sümük alətlər bu sənətkarlıq növünün yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini göstərir.

Qarabağ. Orta tunc dövrü keramika məmulatı.

Qarabağda orta tunc dövründə əkinçilik, maldarlıq təsərrüfatının, sənətin müxtəlif sahələrinin intensiv inkişafı sosial, iqtisadi və ictimai münasibətlərdə ciddi dəyişikliklərə səbəb olmuş, mülki bərabərsizlik, sosial təbəqələşmə xeyli artmış, ilkin sinifli cəmiyyət formalaşmışdır. Q A R A B A Ğ Q A R A B A Ğ

40 41

QARABAĞ SON TUNC VƏ Papravənd kəndi), Zərgərtəpə və Şəkərçiktəpə (Quruçay və Köndələn- İLK DƏMİR DÖVRÜNDƏ çay vadisində) yaşayış yerlərində arxeoloji tədqiqatlar aparılmış və zəngin materiallar əldə olunmuşdur. ədim Qarabağ tayfalarının iqtisadi-ictimai və mədəni həyat Xocalı mədəniyyətinin müxtəlif tip dəfn abidələri Şuşakənd daş tərzində e.ə. XIV-V əsrlər yeni bir təkamül dövrü olmuşdur. Qa- qutu qəbirləri, Dovşanlı (Dovşanlı kəndi), Ballıqaya-Sırxavənd (Sırxa- Örabağın son tunc və ilk dəmir dövrü üçün Xocalı mədəniyyəti sə- vənd kəndi), Axmaxi kurqanları (Axmaxı kəndi) və Qarabulaq ciyyəvidir. nekropolunda (Quruçay, Köndələnçay vadisində) tədqiq olunmuşdur. Qarabağın son tunc və ilk dəmir dövrü tarixi və mədəniyyətini öy- Xocalı qəbir abidələrindən zəngin tunc məmulatları: təbərzin rənmək üçün əsas mənbələr Xocalı mədəniyyətinə aid olan yaşayış baltalar, xəncərlər və qılınclar, yabalar, at əsləhələri, ox və nizə ucları, məskənləri, qəbir abidələridir. kəmərlər, bəzək əşyaları (qolbaqlar, üzüklər, sırğalar, quş fiqurları, Xocalı maddi mədəniyyət abidələrində - Üçtəpə (Ağcabədi), əqiq, şüşə, pasta muncuqlar) və müxtəlif keramika nümunələri əldə Rəsultəpə, Namazlı təpə (Ağdam, Xındırıstan kəndi), Sarıcalıtayı tə- olunmuşdur. pəsi (Ağdam rayonu, Çəmənli kəndi yaxınlığında), Böyük təpə, Xocalı mədəniyyəti Gədəbəy, Gəncə, Şəmkir lokal mədəniy- Bəşirtəpə (Ağdam), Su təpəsi, Canavar təpəsi (Ağcabədi, Qaynaq yətlərinin inkişafına, formalaşmasına təsirgöstərmişdir. kəndi), Binnəttəpə (Ağcabədi rayonu, Poladlı kəndi), Toxmaqtəpə Xocalı mədəniyyətinin Qarabağ üçün səciyyəvi sayılan dulus (Tərtər), Göytəpə (Ağdam, Göytəpə kəndi), Şortəpə (Bərdə, Şatırlı çarxında hazırlanmış qara və cilalı müxtəlif qab nümunələrinin (küp, kəndi), Qaratəpə (Ağdam, Şıxbabalı kəndi), Misir qışlağı (Ağdam, küpə, xeyrə, cam və s.) üzəri həndəsi naxışlarla bəzədilmiş və ağ pasta ilə minalanmışdı (inkrustasiya edilmişdir). Xocalı mədəniyyətini yaradan tayfaların sosial, ictimai-siyasi həyat tərzi və mənəvi mədoniyyəti (dini-ideoloji görüşləri, dəfn adət- ləri, inancları və s.) ilə bağlı məsələlər Xocalı kurqanlarınm (2 - 6,8,10 - 15, 22, 31, 19, 21, 27, 28, 29,32), Bəyimsarov kurqanlarınm (1, 2, 5, 7, 14, 16,2,4,18, 12,17,19,15,85,2,4,5,6,7, 10 -17,19,8,9,5), «İlisu» nekropolunun, «Daşlı çöl» daş qutu qəbirlərinin, Gülablı abidələrinin,

Xocalı tunc kəmərləri. Q A R A 13 A Ğ Q \ K \ 15 \ (,

42 43

Sarıçoban kurqanının arxeoloji tədqiqi nəticəsində daha ətraflı öy- Lakin ermoni tədqiqatçıları saxtakarlıq edərək bu qədim Qarabağ rənilmişdir. mədəniyyətini «Sevan-Üzərliktəpə» mədəniyyəti kimi şərh etmişlər. Qarqarçay və Tərtərçay hövzələrində son tunc və ilk dəmir Beləliklə, qədim Qarabağ mədəniyyətinin ermənilərə mənsub olması- dövrünə aid dəfn abidələri üçün ən geniş yayılmış kurqanlar coğrafi na cəhd göstərmişlər. mövqeyindən asılı olaraq dağlıq və dağətəyi zonalarda daş örtüklü, qum Son tunc və ilk dəmir dövründə Qarabağ əhalisi əsasan oturaq və torpaq qarışıq kurqanlar, düzənliklər üçün isə torpaq örtüklü kurqan- əkinçilik və maldarlıqla məşğul olmuşlar. Bununla yanaşı ayrı-ayrı mə- lar xarakterikdir. Dağlıq zonamn (Şuşa, Gülablı, Axmaxı, Dovşanlı, dəniyyətmərkəzlərində sənətkar və tacirtəbəqələri formalaşmışdır. Dəmqolu, Gülyataq, Xocalınm əsas abidələri) qəbirləri əsasən daş Süni suvarma əkinçiliyinin geniş tətbiqi Mil-Qarabağ düzənliyin- qutulardır. Kurqan altındakı düzbucaqlı torpaq qəbirlərin divarı gəc də təsərrüfatın bütün sahələrində məhsuldarlığın xeyli artmasına, əha- məhlulu ilə suvanmışdır. linin tələbatının ödənilməsinə imkan vermişdir. Üçoğlan, Cüttəpə, Və- Kurqanaltı dəfnetmə adəti qədim türk etnosları üçün səciyyəvidir. libəytəpələri, Çinartəpə, Qaratəpə və digər yaşayış məskənlərinin su Tunc dövrü məzarları üzərində kurqanların qurulması qədim türk mənbəlori yaxınlığında yerləşməsi məhz süni suvarma əkinçiliyinin in- etnosunun dəfn etmə mərasimlərinin müstəsna xüsusiyyəti və ancaq kişafı iləbağlıdır. onlara xas olan xarakterik cəhətdir. Kürqan sözü etimaloji baxımdan Hələ eneolit dövründə Qarabağda əsası qoyulmuş süni suvarma türk köklüdür- qurmaq, ucaltmaq deməkdir. əkinçilik mədəniyyəti (Çalağantəpədə) tunc dövründə, xüsusila onun Cənubi Qafqazda, Azərbaycanm bütün ərazisində bu dəfn abidə- son mərhələsində daha geniş inkişaf tapmışdır. lərinin geniş yayılması kurqanların qədim türk etnoslarına mənsub oldu- Son tunc dövründo metallurgiyanin inkişafı əkinçilik omək alətlə- ğunu təsdiqləyir. rinin keyfiyyotinin daha da yüksolməsinə sobəb olmuşdu. Bu dövrdo ta- Kurqan abidələrinin coğrafıyasmda, yayılma arealları sırasında xılın becorilmosindo quraşdırma (çaxmaqdaşı və obsidiandan hazır- Qarabağ əsas yer tutur. Qafqazda ən qədim kurqanlar məhz Qarabağda lanmış) oraqlarla yanaşı tunc vo oraqlardan da geniş istifadə olunması olub, e.ə. IV-III minilliklərə aiddir. Qafqazın qədim türk tayfaları e.ə. III biçin prosesinin intensivliyini artırmışdır. Dərzin döyülməsində öküz, at minillikdən etibarən yaylaq maldarlığı təsərrüfatının inkişafı nəticə- qoşqu qüvvələrindən, elocə də daş və ağac vəllordon istifado olun- sində dağlıq əraziləri mənimsəmiş, xüsusilə Kiçik Qafqazın alp çəmən- muşdur. liklərində, bol yem mənbələri olan yaylaqlarda mövsümi məskənlər sal- Taxılın emalı, üyüdülmosi prosesindo don daşları vo sürtgoclor- mışlar. Bu məskunlaşma prosesi e.ə.II-I minilliklərdə daha geniş miq- dən istifadə edilmiş, çörok saxsı manqallarda (Üçtopo vo Qaratopo ya- yas almışdır. şayış məskənlərindo) bişirilmişdir. Cənubi Qafqazda oturaq əkinçilik və maldarlıq təsərrüfatı üçün on Maldarlıq təsərrüfatı iqtisadiyyatda çox mühiim aparıcı rol oyna- əlverişli şərait Qarabağdadır. E.ə.II-1 minilliklərdə də Qarabağın maldar mış, yarımköçəri yaylaq maldarlığı tam formalaşmışdır. E.ə. III minil- türk tayfalan Kiçik Qafqazın əsas alp yaylaqlanna sahib olmuşlar. liyin sonlarındaəsası qoyulan, e.ə. II minilliyin I yarısındaxcyli təkamül Qarabağm qədim türk mənşəli maldar tayfalanna mənsub olan kurqan tapan yaylaq maldarhğı əkinçilikdən ayrılımşdır. Bu birinci ictimai abidələri dahaçox Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazisindədir. əmək bölgüsü son tunc dövründə daha da artmışdır. Xırdabuynuzlu hey- Göyçə gölü hövzəsində, ətraf ərazilərində və bütövlükdə Qərbi vanların sayının intensiv artımı maldar tayfaların xeyli varlanmasına və Azərbaycanda (Ermənistanda) mövcud olan kurqanlann böyük əksəriy- onların daxilində mülki bərabərsizliyin, sinfli comiyyotin daha sürətlə yəti e.ə. II-I minilliklərə aid olub, arxeoloji materiallan Qarabağm Üzər- təkamül tapmasına gətirib çıxarmışdır. Maldarhq təsərrüfatının inkişa- liktəpə ilkin şəhər mədəniyyəti və Xocalı mədəniyyəti ilə bağlıdır. fında atçılığın xüsusi yeri olmuşdur. Q A R A B A Ğ Q A R A B A Ğ

44 45

Son tunc-ilk dəmir dövründə Qarabağda maldarlıq çox mühüm v ə biri olmuşdur. Qarabağ atları qonşu regionlarda da yayılmışdır. aparıcı təsərrüfat sahəsinə çevrilmişdir. Abidələrdən əldə olunmuş Qarabağda dəvəçiliyin meydana gəlməsi və inkişafı bu qədim mə- osteoloji qalıqlar - iri və xırdabuynuzlu heyvan, at və dəvə sümükləri dəniyyət ocağınm daha uzaq ölkələrlə ticarət əlaqələrinin yaranmasına maldarlığın əhalinin başlıca məşğuliyyətindən biri olduğunu söyləmə- və genişlənməsinə imkan vermişdir. yə imkan verir. Qarabulaq nekropolundan (5N»-li kurqan) əldə olunmuş iki dəvə Xocalı, Dovşanlı, Borsunlu, Bəyimsarov, Sarıçoban kurqanların- skeleti son tunc dövründə Qarabağda dəvəçiliyin inkişafı və Mərkəzi dan, Üçtəpə, Qaratəpə yaşayış yerlərindən iri buynuzlu mal-qara, davar, Asiya ölkələri ilə iqtisadi-mədəni əlaqələrindən xəbər verir. at sümükləri, Qarabulaq kurqanmdan isə dəvə skeleti tapılmışdır. Bağçılıq, üzümçülük son tunc və ilk dəmir dövründə yeni təsər- At sümükləri və skeleti Dovşanlı, Borsunlu (8 baş), Bəyimsarov (6 rüfat sahəsi kimi inkişaf etmişdi. Bəyimsarov kurqanından badam çəyir- baş), Sarıçoban (16 baş) kurqanlarından çox sayda əldə olunmuşdu. Q ə- dəkləri, Borsunlu kurqanından üzüm, şərab qalıqları aşkar olunması dim Qarabağda qoşqu və minik vasitəsi olan xüsusi cins atlar yetişdiril- bunu sübut edir. mişdi. Varlı adamlara aid kurqanlarda dəfn mərasimlərində axirət dün- Qarabağın son tunc dövrü sənətkarlıq məmulatları bu diyarda sə- yaya inamla və qurban kimi qəbirlərə qoyulmuş at skeletləri və onlara nətin çoxsahəli olduğunu və yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini göstərir. məxsus zəngin avadanlıqlar-əsləhələr (gəm, qantarğa və s.) bunu sübut Metalişləmə, dulusçuluq, toxuculuq, daş və sümükişləmə sahəsində edir. qazanılan uğurlar çoxçeşidli və yüksək keyfıyyəti sənətkarlıq məmulat- Təsərrüfatda, məişətdə, hərb işində çox mühüm minik vasitəsi, larının istehsal edilməsindən xəbər verir. qoşqu qüwəsi kimi istifadə olunan ata totem kimi sitayiş də edilmişdir. Metalişləmə sənətkarlığı sahəsindəki yüksək inkişaf Mehman- Yaylaq maldarlığı zamanı atdan həm minik, həm də köç vaxtı yük- dağ polimetal yataqları, Laçın (Dəvə boynu) faydalı qazıntı yataqlarının daşımaq üçün istifadə etmişlər. olmasıiləbağlıdır. Qarabağ Cənubi Qafqazda atçılığın ilkin və əsas vətənlərindən Son tunc-ilk dəmir dövründə Qarabağ abidələrindən əldə olun- muş silahlar(təbərzinbaltalar,yabalar, qılınc, xəncər, nizə, ox ucları və s.), döyüş ləvazimatı (müxtəlif formalı zireh geyimlər - lövhələr), at əs-

Qarabağ. Tunc dövriinün bəzəkləri. ləhələri (gəm, qantarğa və s.), bəzək əşyaları (qolbaq, boyunbağı, sırğa, üzük, muncuqlar və s.), əmok alətləri (yastı baltalar, bıçaqlar, iskənələr, biz və iynələr) bu regionda metalişləmənin hərtərəfli inkişafmı göstərir. Xocalı mədəniyyətinə aid metal məmulatları özünün yüksək bədii tərtibatı ilə də qədim dünya metallurgiya, metalişləmə sənəti sahəsində özünə məxsus yer tutur. Qarabağ. Borsurılu kurqanı. Q A R A B A Ğ Q A R A B A Ğ

46 47

Dəmirin kəşfı ondan hazırlanan keyfıyyətli əmək alətləri və silah- naxışla (lotos) bəzədilmiş pilək çənbərlər, səthi cızma-oyma naxışlı lar iqtisadiyyatın və mədəniyyətin inkişafına böyük təkan vermişdir. slindrik əşyalar qədim Qarabağ sənətkarlarının yaratdıqları dekorativ Son tunc və ilk dəmir dövrünün dulusçuluq məmulatı çoxçeşidli olması tətbiqi incəsənətin gözəl və nadir nümunələridir. ilə diqqəti cəlb edir. Bu dövr keramikası əsasən dulus çarxında hazır- Son tunc və ilk dəmir dövründə Qarabağda toxuculuq sənəti də lanaraq formasınm simmetrikliyi, naxışlanmasının bədii tərtibatının inkişaf etmişdir. Bunun üçün xammal mənbəyi xırdabuynuzlu heyvan- zənginliyi, gilinin tərkibi ilə seçilir. lardan əldə edilən yun və gəzil olmuşdur. Borsunlu və Sarıçoban Gil qablar küp, küpə, bərni, bardaq, çölmək, dolça, pars, xeyrə, kurqanlarından əldə olunmuş bir çox tunc əşyalar üzərində parça izləri, nimçə, manqal və s. formalarda hazırlanmış, üzərləri cızma, basma, şüy- yun parça qalığı, həsir parçalar o dövr toxuculuq sənəti haqqında aydın rələmə üsulu ilə torşəkilli, yolkavari, dalğalı, şaquli və üfüqi, nöqtəli xət- təsəvvüryaradır. lərlə naxışlanmışdır. Xocalı dulusçuluğu üçün göbələkvari yapma bə- Tunc və ilk dəmir dövründə Qarabağ tayfaları ilə qonşu tayfalar və zəkli gil qablar səciyyəvidir. Ön Asiya mərkəzləri arasında mübadilə xeyli genişlənmişdir. Qarabağa Son tunc, ilk dəmir dövrürüdə daşişləmə sahəsində yonma, par- mübadilə yolu ilə Ön Asiyadan qalay, Ön Asiya tipli xəncərlər, üzəri daxlama, cilalama, oyma, deşmə, zərbetmə kimi texniki üsullar təkmil- relyefli heyvan fıqurları ilə bəzədilmiş qızıl möhür və s. gətirilmişdir. ləşmişdir. İncə zövqlü hazırlanmış daş cam, badə Xocalıdan əldə edil- Qarabağ (Dovşanlı) möhürləri də Təpəsialk (İran) möhürləri ilə eyniy mişdir. yət təşkiledir. Xocalı, Borsunlu, Bəyimsarov, Sarıçoban kurqanlarmdan əldə Qarabağ tayfalarmın Babilistan, Assuriya ilə də əlaqələri olmuş- olunmuş sümük əşyalar daha çoxluq təşkil edir. du. Xocalıdan üzərində mixi yazı ilə Assur hökmdarı Adadnirarinin adı Borsunlu, Bəyimsarov, Sarıçoban kurqanlarından əldə olunmuş həkk olunmuş muncuq tapdmışdır. Xocalı kurqanlarında (1, 11, 14, 18, səthi insan təsvirli at qantarğaları, üzəri mişarlama üsulu ilə üçyarpaqlı 20,120 N»-li kurqanlar) muncuqlar, lövhələr, pələng başı təsvir olunmuş əşyaların, Dovşanlıda silindrik möhür, muncuqların, Borsunluda (Bö- yük kurqandan) qızıl toqqa başlığı, fıl sümüyündən olan əşyalarda inkrustasiya kimi istifadə olunmuş lövhələr, tunc düymələr, mıx və sancaqların, səthi nazik qızıl təbəqə ilə örtülmüş əşyaların, eləcə də

Assuriyadan gətirilmiş şırli gil qab və üzərində mixi yazılar olan muncuq.

-H- Q A R A B A ('i

A P, 49

müxtəlif qızıl əşyaların mövcud olması bu dövrdo Qarabağda m e- nələri, qızıl, fil sümüyü, sədofdən, qiymətli daşlardan hazıtianmış zon- talişləmə sənətkarlığının formalaşdığmı sübut cdir. gin bozək oşyaları qoyulmuşdur. Dovşanlı, Xocalı, Borsunlu və Bəyimsaro\' abidəlorindən ə ld ə Axmaxı kurqanında varh tayfa başçısına məxsus dolixokefal olunmuş pasta və şüşə muncuqlar Mısir, Mesopotamiya, Suriya, F ələs- (uzunbaşlı), onunla yanaşı oturdulmuş voziyyətdə, xidmotçi (qul) braxi- tin və Finikiya ilə Qarabağarasmda olan miibadiioni göstorir. kefal (girdəbaşlar) tipinə aid insaıı dəfn olunmuşdur. Borsunlu, Sarıçoban, Axmaxı, Kərkicahan, Boyimsarov vo Q ara- Kurqanlarm qurulmasında çoxsaylı məcburi işçi qiivvosindən bıılaqdan oldo olunmuş, fil sümüyündon hazırlanmış. bir qisminin ü z ə ri (qullar) istifadə cdilmişdir. Sultanbud kurqam (hiindürlüyü 25 m), pasta, sədəf, tunc və qızılla inkrustasiya cdilmiş oşyaiar nadir sənət n ü - Borsunlu vo Sarıçoban kurqanları (üzərinə 200 ağac tir qoyulmuş) bö- munoləridir. yük əmək sayəsində çoxsaylı işçi qiivvəsi vasitəsilo qurulmuşdur. Qarabağa mübadilə yolu ilə gətirilmiş sodof oşyalar Qımıızı d ə - İri tayfa ittifaqları arasında gedən toqquşmalar nəticəsində yaşayış niz, Ərəbistan dənizi, Aralıq dənizi, Hind okeanı vo Iı an körfəzi m ənşə- yerlərində dağıntılar, qarotlər, yanğınlar (Qaratəpə yaşayış yerində) baş lidir. Bu balıqqulaqlan, sədəflər bəzok oşyaian, cloco do qədim p u l vermişdir. vahidi kimi istifadə olunmuşdur. Tunc vo ilk dəmir dövriiniin sonunda Qarabağm bir sıra abidə- Qarabağa mübadiləyolu ilogətiriloıı Hind-Çin vo Malaziya, İngil- lərindo Xocalı, Bəyimsarov, Axmaxı, Borsunlu, Sarıçoban kurqanların- tərə-İspaniya mənşəli qalay metalişlomodo ycııi uğurlar qazanılmasma da izlənən bərabərsizliklər bu dövrdə patriarxal münasibətlərin inki- səbəb olmuşdur. Mədəni-iqtisadi olaqolorin yaranmass vo inkişafında at şafı, ibtidai lıorb sonotininin formalaşması, omlak və sosial borabər- minik və qoşqu vasitəlori kiıni miihüm rol oynaımşdır. Qarabağ atları sizliyin daha da doriııləşmosi və nəhayət ibtidai icma quruluşunun qoti mübadilə vasitəsi kiıni də istifado oiunmıışdur. dağıhnasmagətiribçıxarımşdır. Son tuııc vo ilk domir dövriindo Qarabağda omlak borabərsizliyi E.o. I minilliyin ortalannda iqtisadi vo siyasi cohotdon xcyli giic- daha da artımşdır. İcmanın varlı vo yoxsul toboqoloı'i formalaşmış vg lonmiş iri tayfa birliklori müəyyərı inzibati ərazilorə sahib olaraq, xüsıısi koskin şokildo fərqlonmişdir. Variı ailolor ayn-ayı ı i;.\ia başçıları vo qala şəhəri ətrafında sıx biıioşorək, Qodim Mcsopotamiyada olduğu ki- hərbiçilor öz miilkiyyotlori ilo icmanm adi iizvlorind sn scçilərək ali to- mi ilkin dövlət qurumları yaratmışlar. bəqə, oyanlarzümrosi toşkil ctmişlər. Bu dövrdo Qarabağda vo ona qonşu Kiir-Araz ovahğı rcgionları- İqtisadi-siyasi coiıotdon kasıb vo /oil'olan kiçik tayfalar qüvvotli nın əsas əhalisi tiirk soy köklü gərgər (kəngər) - qarqar (Strabona göro) və nüfu/iu tayfalar otrafında birləşnıişlor. Qarabağda baş vcrmiş koskin tayfaları yaşamışlar. I:.o. II-İ minilliklərdo Qarabağda bu tayfalarm sosial-ictimai toboqəloşmo, ınülki vo sinfi bəraborsi/!ik Qaratopo vaşa- güclü ittifaqiarı, ilkin döviot qurumları formalaşdı. Conııbi Qafqazda iq- yış ycrindo, Xocalı, Dovşanlı, Axmaxı, Borsunhı. Boyimsarov. Sanço- tisadi, siyasi mövqcyi xcyli güclənmiş Qarabağ və qonşu regionların ban kurqaniarıuda vo başqaabidolordo izlonmişdir. türk tayfa ittifaqları İran-Əhoməni dövlətinin və digər yadcllilorin Varlı şoxsloro məxsııs iri kamerah dəih a’oKİv.-hv ir-də /ongin ava- aramsız basqmlarımn qarşısnı almaq, öz torpaqiannın bütövlüyiinii danlıqlarla yanaşı qul vo xidmətçilorin, çoxsayh athu-in oiması sosial. qoruyub saxlamaq məqsodilo birloşorok e.o. IV osrdo qodim Azorbay- ictirnai borabərsizJiyi göstərir. can-Alban dövlətini yaratmışlar. Bcloliklə, Qarabağ Azərbaycanm qo- Borsuıılıı kurqanıııda qobir kamerasmda{25.6 m , 32x8x4 m) tayfa dim dövlotçilik tarixində holledici roi oyııamışdır. başçısı ağacdan iıazıı lanınış, tıınc vo (jizıl lövhoiorlo bozodilmiş «taxt- çarpayı» iizorində dofn cdiimişdir. Bıı kıırqanda 9 nofor qul vo koııiz, S sayda at do/h oiunrnuşdıı. Qobir kamcrasma onv>k uloiiori, lıınc silalılar. hakimiyyot siırvniıı olan mormor ioppuz, osa, 1. keıamika ııümıı- Q A R A li A (

50 Veli Aliyev

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, V c., Bakı, 1979. 2. Azərbaycan tarixi. Bakı, 1994. 3. CəfərovƏ.Q. Quruçay dərəsində. Bakı, 1990. 4. Cəfərov Ə.Q. Azərbaycanın ilk sakinləri. Bakı, 2004. 5. Cəfərov H.F. Azərbaycan e.ə. IV minilliyin axırı, 1 minilliyin ə v v ə l lərində (Qarabağm Qarqarçay və Tərtərçay materialları əsasında.) Bakı, 2000. 6. ,H,^ca(j)apoB T.O. Cb33h A3ep6afifl)KaHa co cTpanaıviH nepe^Hefi Ä 3h h Eany, 1984. 7. /I>Ka(})apoB r.O. ^peBHefiniHe cbh3h a3ep6aÜA>KaHCKHx njıeMeH c< Karabağ CTpaHaMH EnHHCHero BocTOKa. EaKy, 1986. 8. Əliyev V.H. Azərbaycanda tunc dövrünün boyalı qablar m ədəniyyeti Bakı, 1977. (Eski devir) 9. TyceHHOBa M.A. KepaMHKa BocTOHHoro 3aKaBKa3bM ənoxn no3AHef] 6poH3bi h paHHero Hcene3a. BaKy, 1989. 10. EyceHHOB M.M. /fpeBHHH najıeojiHT. A3ep6aHA>KaHa. EaKy, 1985. 11. EyceHHOBM. M. /İpeBHHH najıeojiHT Aiep6aHA>KaHa. EaKy 2010. 12.HüseynovM.M. Uzaqdaşdövrü. Bakı, 1973. 13. Hüseynov M.M. Azərbaycan arxeologiyası. Daş dövrü. Bakı, 1976. 14. Hüseynov M.M., İsmayılov Q.S., Quliyev İ.M. Azərbaycanarxeolo- ji abidələri. Bakı, 1981. 15. İsmayılov Q.S. Quruçay və Köndələnçay vadisindo qədim mədə- niyyət izləri. Bakı, 1981. 16. HapHMaHOB H.E KyjibTypaflpeBHeHiuero jeMJieaejibqecKoro ckoto- BO/tneCKoro HacejıeHH>ı A3ep6an^>Kana. BaKy, 1987. K A R A B A G

ÖNSÖZ

Bu Kitabı, Azebaycan’ın tarihi yurdu olan Kara- bağ’da binlərcə yıldan beri yaşayan atalarımızın XX. as- rın sonundaKi 90. yıllarda, Ermeni cellatları ile Kahra- manca savaşaraK şehitlİK şerbeti içen yiğit evlatların ve amansız Ermeni soyKirımı nəticəsində vahşice Katledilen Hocalı ahalisinin hatırasına ithaf ediyorum. İnsanliK bu haKİKatleri OKuyaraK Karabağ’ın, in- sanliK tarihindən bu yana Azerbaycan türKlərinin ezeli ve ebedi medeniyyet ocağı olduğunu bilsinlər. Hocalı’nın Uk yerli halKi M.Ö. 4000-1000 yıllarında Güney KafKaslarda insanliK değerlerine sahip olan yÜK seK bir medeniyet Kurmuşlar; metal sanayisinin ve metal işleme sanatının temelini oluşturaraK geliştirmişlerdir. Maalesef, insanlığın çağdaş medeniyyetler seviyesine yÜKseldiği bir zamanda Ermenilerin sinsice yaptığı ani basmnlar neticesinde Hocalı şehri ve maddi manevi birİKimi vahşicesine yaKilıp yoK edildi. Şehir halKi da soyKrıma maruz Kaldı. 1992 yılı Şubat ayında bir aKşam vanti saat 2l.00de acımasız E rm eni silahlı güçleri H anKend 'ındeKi Rusyaya ait otomatİK silahlarla donatılmış paralı asKerlerden oluşan 336. alayla birlİKte Hocalıya basKin yaparaK soy- Kirım yaptılar. Bu faciada 613 K'ışi öldürüldü, 487 Kişi ağır yaralandı, 1275 Kişi esir alındı ve 8 aile de tamamen yoK edildi. H ocalı şehri yaKilıp yiKilaraK harabeye dön- dürüldü. K A R A E A G K A R A B A G

GİRİŞ Karabağ ovasmda dar bir alanda sakız ağacı, aran palıdı, kara ağaç, ormanları vardır. Kür ırmağı boyunca meşe ormanları (Arad palıdı, ka- Karabağ, binlerce yıldan beri ninelerimizin ninnilerinden oluşan raağac, Kavak, sögüt ve .s) vardır. Azerbaycan mugam (Azerbaycan'da bir müzik türü) medeniyetinin be- Dağ eteklerinde gri ve kahverengli topraklar, dağlarda ise dağ- şiği, Güney Kafkas'ın ilk yerleşim yeri sayılan Azıkla, (kadim Mil- orman, dağ-çimen toprakları karakteristiktir. Ormanlarında çeşitli yaba- Karabağ) tarihi bir merkezdir. Zengin Hocalı kültürü ile yoğrulmuş ni meyve (erik, armut, kızılcık, ceviz, fıntık, muşmula) yetişir. atalarımızın mukaddes toprağıdır. Dağlarda ve ormanlarda vahşi hayvanlar yaşar. Azerbayca'nm ilk yerleşim yeri ve en eski medeniyyet merkezi Madenleri Mehmandağ, bakır ve polimental yatakları, litoğraf taşı olan Karabağ, Küçük Kafkas dağlarından başlayarak, Kür-Araz ırmak- ve çimentodur. ları arasındaki coğrafyayı içine alan yayla ve ovalık bölgedir. Karabağ Laçın, Kelbeçer, Şuşa, Hankendi, Askeran, Ağdam, Berde, Terter, yaylası, Zengezur ve Karabağ silsileleri arasmda yer alır. Ağcabedi, Beylegan bölgede yer alır. Karabağ yaylası, kuzeyde Mıhdöken, doğuda Karabağ, batıda Göy- Karabağın zengin bitki örtüsü, ova bölgesinin münbit toprakları, çe ve Zengezur silsileleriyle çevrilmiştir. Yaylanm yüzeyi üst pliosen ve dağlık bölgenin zengin alp çimenlikleri, değerli madenleri ilk çağlarda Antropogenin bazalt ve andezitleri ile örtülüdür. Paleogen ve neogen de- burada insanların yaşamasına imkan sağlamıştır. Bu iktisadi-medeni virlerinin volkanik menşeli çöküntüleri yüze çıkmıştır. Yayla kuzeyden açıdan gelişmesine ve Güney Kafkasın temel medeniyet merkezlerinden güneye doğru darlaşır. Pazarçay ve Hekeri ırmağı arasında üçgen şeklin- biri olmasına imkan hazırlamıştı. de sona ererek derelerle çevrilir. Püskürmeler neticesinde meydana ge- Karabağın Tarihinin Ele Alınması. len lav düzlüklerinde geniş sönmüş volkan arazileri vardır. Karabağın kadim tarihşünaslığı. Terterçay, Hocazçay, Zabuh, Parevçay, Karabağ yaylasından baş- Karabağ'ın tarihine ait bilgiler XIX. yüzyıldan itibaren araştırıl- lar. Aka göller ve Karagöl bu yaylada yer alır. Geniş alanı kaplayan su- maya başlamıştır. Bu bilgilere ulaşabilmek için Karabağlıların çok eski palp çayırhklar hayvancılık için elverişlidir. kültürel abidelerinden materyallerden ve yazılı kaynaklardan istifade Karabağ silsilesi kuzeybatıda Terter ırmağı ile Murov dağı silsile- edilmiştir. Karabağın, eski dönemlerine aitkültür abideleri, XIX. yüzyı- si, batıda ise Hekeri ırmağı Karabağ yaylasından ayrılır. En yüksek zir- lın başlarından itibaren yabancı gezginlerin ve amatör araştırmacılarının vesi Kızkale (2843 m), Böyük Kirs (2725) dir. Yaylada ekşisu ve Şırlan ilgisini çekmiştir. mineral suları vardır. Yabancılar tarafından yapılan arkeolojik kazılar, Karabağın tarihi- Silslenin güneydoğu sınırı Araz nehrine doğru alçalarak ovaya nin araştırılmasına hizmet etmek bir yana, ele geçen eserler yağmalana- ulaşır. Haçın, Karkar, Köndelençay, Kuruçay ve başkaları Karabağ silsi- rak elde edilecek bilgilerin de bu bu şekilde yok olmasına sebep olmuş- lesindenbaşlar. tur. Azerbaycan'a özellikle de Karabağ'a gelen gezginler ve amatör araş- Karabağ ovası kuzeybatıdan Gence-Kazak ovası batıdan tırmacılar, (çeşitli sanatkarlar) genellikle kabirlerde kazılar yapmışlar- Murovdağ, Karabağ silsileleri, güney ve güneybatıdan Mil ovası ile dır. Çıkarılan tarihi eserler yurtdışına kaçırılmış, halen dünyanın en meş- çevrilir. hur müzelerinde nadide parçalar olarak sergilenmektedir. Bu eserler Kür ırmağı, Karabağı Şirvan ovasından ayrır. Ovanın sathı bir Karabağın geçmiş tarihin öğrenilmesi bakımından önem arzetmektedir. miktar dalgavari ve teraslıdır. Karabağ ovasında petrol yatağı (Terterde) 1828 yılında imzalanan Türkmençay anlaşmasından sonra, Aras vardır. İklimi ılıman ve kuru suptropiktir. Arazisinden İnceçay, Terter, nehrinin kuzeyinde yer alan Azerbaycan toprakları Rusya yönetimine Haçın ve Karkar nehirler geçer. katılmıştır. K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

56 57

1834 yılında İsviçreli seyyah Dyubua de Monpero, Karabağ'ın Karabağ'ın dağlık kesimlerinde yer alan Zerti, Senger, Kettitepe Şuşa şehrini gezmiş, Şahbulak ve Terter bölgesinde bulunan abideler hak- höyüklerinden (1898 yılında) zengin kültürel numuneler toplamış ve kındabilgi vermiştir. Rusya İmperator Arkeoloji Komitesi'nin yıllık hesabat mecmuasında ve Rusya imperatorluğu, Arkeoloji Komitesinin toplantısında Kafkas Alman Arkeoloji, Etnoğrafiya ve Antropoloji mecmuasındabu konudaki arkeolojisinin gündeme getirilmesinden sonra Azerbaycan'a, özellikle bilgilerini yayınlamıştı. de, Karabağ'a olan merak daha da artmıştı. XIX. yüzyılın 80'li yıllannda 1896 yılında Moskova Arkeoloji Cemiyeti vasıtasıyla Güney Gürcü bilim adamı, H.O.Silosani, Berde Höyüklerini eserinde Kafkas'la görevlendirilen A. A.İvanovski, Karabağ'ın Haçmçayı, Gülya- kaydetmiştir. Rusya Coğrafya Birliği'nin tavsiyesi üzerine C. Veysengof, tak, Veng, Hocalı, Karabulak abidelerinde kazılar yapmış ve elde edilen Mil-Karabağ ovası ve Karabağ'ın dağlık bölgelerindeki Üçtepe, Boyat, eserlerin hangi döneme ait olduklannı belirlemiştir. Efetli, Berde, Sultanbud ve Hocalı höyükleri hakkında bilgi toplamıştır. Azerbaycan'da Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra, Azerbaycan Şuşa Edadiyye okulunda çalışan Alman araştırmacı Emil Resler Arkeoloji Komitesinin izni ile M.Sisoyev ve G.Sadiki, Şuşa ve Laçın 1891, 1893, 1895, 1897 yıllannda Şuşa kend ve Şuşa şehri çevresinde, bölgelerinde arkeolojik araştırmalar yapmıştır. aynı zamanda Daşaltı, Çanahçı, Mehdikent etrafında araştırmalar 1926 yılında Karabağ'da - Hocalı abidelerinde, İ.İ.Meşşaninov'un yapmıştı. E.Resler, Ağdam ilçesinin Gubadlı köyü yakınlannda — başkanlığında, C.A.Nasifi, İ.Azizbeyov, A.Elekberov, İ.Ceferzade, Nebitepe, Kerpiçtepe höyüklerinde ve mezarlıklarda kazılar yapmıştı. T.Passek, B.Latın'ın katılımıyla, Gargarçay ve Hocalıçay havzasında bu- E.Resler, Haçın nehrinin havzasmın merkezlerinde 1893, 1894 lunan tarihi abidelerin yerleşim planı çıkarılmıştır. Hocalı kültür abidele- yıllarında Tavşanlı, 1896,1897yıllarmda Ballıkaya, Sırhavend, 1894 yı- rinin yayılma grafiği belirlenerek “Baş Höyük çölü”nde ve Gargarçay'ın lında Demkolu, 1897 yılında Ahmakı'da tunç çağma ait abidelerde sol kıyısındaki “Taşlı GöP’de tunç devrine ait kabir taşlarm üzerinde kazılar yapmış ve nadide eserler ortaya çıkarmıştı. Daha sonralar, 1894- (höyük ve lahitler) arkeoloj ik incelemeler yapılmıştır. 1895, 1897 yıllarında Gargarçay - Hocalıçay, İlisuçay'ın kavşağında İ.İ.Meşşaninovun başkanlığındaki uzmanlar Mil - Karabağ bulunan 20'den çok höyük ve lahit açmıştır. 1895 yılında, Fuzuli ovasında ve Dağlık Karabağ'da yeni abideler tespit etmiş (1927, 1929, ilçesinde yer alan Karaköpektepe, 1897 yılında Ağcabedi ilçesinde 1933 yıllannda) Arasinin arkeolojik haritası çıkanlmıştır. Kalatepe abidelerinde araştırmalar yapmıştır. Doğabilimci Y.İ.Hümmel, 1938 - 1939 yıllarmda Kerkicahan, Hankendi, Hocalı bölgesinde kazılar gerçekleştirmiş, burada bulunan abidelerin hangi döneme ait olduğunu belirlemeye çalışmışlar. Karabağ- lıların, uğraşılan, üretim alanları ve kültürü hakkında yeni belgele ula- şıp, bunlan yayınlamıştır. XX. asrın 50'li yıllarmda SSRİ EA Arkeoloji Fakultesi ve Azerbaycan SSR EA Tarih Fakultesinin ortak arkeolojik uzmanları A.A.İyesse'nin başkanlığında Mil - Karabağ arasında Nergiztepe, Üçtepe, Hocalı'da orta tunç devrine ait Üzerliktepe yerleşim merkezinde arkeoloj ik araştırmalar yapmıştır. Akademisyen B.B.Piotrovski “Zakafkasya Arkeolojisi” (1949) adlı eserinde Gargarçay ve Terterçay havuzlannın arkeolojik abideleri, K.X.Kuşnaryova ve T.H.Çubunuşvili, Karabağın tunç devri kültürü hakkında, ilmi görüşlerini beyan etmişlerdir. Şuşa XX. asnn 50'li yıllarmın sonlarında Kafkas bilimci, arkeolog K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

58 59

de, eneolit ve tunç devrine ait yerleşim yerlerinde (Güneştepe, Hantepe, Karaköpektepe, Kültepe, Şomulutepe, Uzuntepe, Meynetepe, Zerger- 'İ tepe v.s.) araştırmalar yapmışlar. Karaköpektepe'de tunç, ilk demir, antik ve orta çağlara ait hayat tarzlarmdan izler olduğunu ortaya çıkarmıştır.

Karabağ. Hankendi Kuruçay ve Köndelençay A.A.İyessen, Köndelençayın aşağı kısımlarında eneolit ve tunç devirle- Karabağ'ın ilk tunç devri höyüklerinin kronoloji ve etnik özellik- rine ait birkaç yerleşim alam belirlemiş, kabirlere kazılar yapmıştır. leri hakkında R.M.Munçayev'in (Kafkaz na zare bronzovogo veka - M.M.Hüseynov 1960 yılında Kuruçay’ın sol kıyılarında, Azık ma- 1975) adlı eserinde detaylı bilgi vermiştir. ğarası taş devrine ait 10 kültürel merhale tespit edilmiştir. Q.S.İsmayılov, Terterçaym yukarı kısımları boyunca, Kelbecer il- Azık ve Tağlar mağaralarmda araştırma çalışmaları, 1963 yılında çesinin dağ meraları bölgesinde yerleşen, hayvancılıkla geçinen insan hız kazanmıştı. M.Hüseynov, D.Hacıyev, E.Memmedov, N.Ş.Şirinov, topluluklarına ait ilk tunç devri, mevsimlik yerleşim birimlerini ve kaya- V.Veliçko, E.Caferov, V.Hacıyev, S.Eliyev, M .Süleymanov’un işbirliği lara resmedilmiş eserleri incelemiştir. ile gerçekleştirilen çalışmalar, Karabağ'ın Güney Kafkas'taki en eski Karabağ topraklarına H.F.Caferov 1980-1988 yılları arasında kap- yerleşim birimi olduğunu ispat etmiştir. samlı arkeolojik çalışmalar yapmıştır. Bu vesileye Terter ilçesinin Buruc Q.S.İsmayılov, 1964 yılmda, Kuruçay ve Köndelençay vadilerin- K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

60 61 ve Aşağı Gervend köylerinin yakmlarındaki “Yedi tepe”, Horozlu, KARABAĞ'IN TAŞ DEVRİNDE-KURUÇAY MEDENİYETİ Sarov, Beyim Sarov, Borsunlu, Cemilli, Demirciler, Evoğlu höyüklerin- de ve Tokmaktepe tarihi yerleşim biriminde kazılar yapmıştır. İlk tunç Azerbaycan'ın Karabağ diyarı, dünyadaki en eski kültür ocakların- devrine ait, Üçoğlan, Koşatepe, Değirmen yeri ile, orta tunç devrine ait dan biri kabul edilir. Elverişli doğal ve coğrafı şartları, zengin bitki örtü- Tokmaktepe, Çınartepe, Ağtepe, son tunç ve erken demir devrine ait sü ve ormanlara sahip olan Karabağ, eski dönemlerden beri insanın Sarıtepe, Gavurtepe, Mışırgışlağı, Karatepe yerleşim birimleri, yerleşim merkezlerinden biri olmuştur. Azık, Tağlar, Zar mağaralarında Maksutlu, Göytepe, Kızıllı, Kengerli, Üçoğlan, Kuzanlı, Sarı Çoban elde edilen veriler bu tezi ispatlamaktadır. (Ağdam), Borsunlu, Beyim Sarov, Evoğlu, Hüsenli (Terter) Hüsülü, Karabağ'ın Fuzuli ilçesi arazisinde, Kuruçay vadisinde yer alan Kaynak, Bayat (Ağcabedi) höyükleri, bu arkeolojik araştırmalar sonucu Azık ve Tağlar mağaralarında, ilkel insan evleri ortaya çıkarılmıştır. ortaya çıkarılmış, elde edilen zengin parçalardan Karabağ'ın eski Burada gözlemlenen taş devri kültürüne, Kuruçay medeniyeti adı verilir. sakinlerinin üretim alanları, geçim kaynakları, dini ve ideolojik görüşleri Karabağ'daki bu vadide eski insanlar, günümüzden 1 -1,2 milyon yıl önce hakkında bilimsel sonuçlar elde edilmişti. yerleşik hayat tarzı sürdürmüşlerdir. Onlar, ilk olarak Kuruçay Karabağm tunç devrine ait kültürel abidelerin arkeolojik haritası vadisindeki açık alanlarda, sonraları iklim değişiklikleri sebebiyle (buz- düzenlenmişti. lanma, soğuma)Azık ve Tağlar mağaralannda yaşamışlardır.

AzıkMağarası (içeriden görünüş) K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

62 63

Azık mağarası, Güney Kafkas'taki karst boşluklarınm en muhteşe- midir. Mağara'nm uzunluğu 400 m, toplam alanı 1200 m2.dir. Mağara'da yüksek (20-25 m) salonlar, koridorlar ve doğaüstü güzellikte sarkıtlar vardır. Mağaranın güney giriş kapısı ve buraya bitişik iki salonda yapılan kazılar sonucu, taş devrinin çeşitli dönemlerine mahsus kültürel tabakalar (10) ortaya çıkmıştır. Bu tabakalar, taş devrinden (paleolit) başlaya- rak, orta çağa kadarki binlerce yülık tarihin izini taşımaktadır. Stratigrafik bakımdan böylesine bir ardışık sıralama, ilk defa Azık'da meydana çıkmıştır. Mağaraya ilk yerleşim, Kuruçay medeniyeti döneminde (VII-X tabakalar) başlamıştı. Bu tabakalardan anlaşıldığı kadarı gibi, Kuruçay medeniyetinin iş aletleri Doğu Afrika'nın Olduvay medeniyeti ile ben- zerlik arz eder. Bunun yanında Aşel medeniyeti (V-VI abakalar) döne- minde (650-450 bin yd önce) Azık'ta ilkel insanların yaşamı devam Azıkta bulunan iş aletleri etmiştir. Aşel dönemi, üçüncü basamağı ise son Aşel ve Mustye çağını içine almaktadır. Bu medeniyet 1,8 milyon yıl önce oluşmuş, mükemmel hale gelmiş ve 700 bin yıl önce de son bulmuştur. Azık mağarasınm ilk sakinlerine ait, ekseriyeti çay daşlarından yapılan, kaba iş aletleri - baltalar, kubik aletler, kaşağılar ve savunmada

Azık Mağarasında bulunan insan çene kemiği

Azığın III. tabakasmda Mustye medeniyetinin izleri görülmek- tedir. Azık yerleşim brimlerinin üst tabakalarında (I-II. tabaka) eneolit, tunç ve orta çağ devrlerinin kültürü gözlemlenir. Kuruçay medeniyetinin birinci basamağı, paleolit'in ilk defa şekil- Ateşten istifade lenmeye başladığı (Aşel'e kadarki) dönem, ikinci basamağı erken ve orta K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

64 65 kullanılacak sert qalpeler ortaya çıkarılmıştır. Bunların içinde 4-5 kg. ağırlığında, büyük aletler ve çoppervari baltalar da vardır. Kuruçay medeniyetinin son merhalesinde Azık sakinleri, daha gelişmiş bir teknikle, kvars, kvarsit, bazalt, çakmak taşı, fezet, yaşma v.s. doğal taşları kullanarak yeni, kaliteli aletler hazırlamışlardır. Vadinin en eski sakinleri, geçimlerini avcılık ve toplayıcılık yaparak sağlıyorlardı. İlkel taş silahlarıyla av hayvanlarını, özelliklede onların yavrularını avlıyabiliyorlardı. Kuruçay vadisinin ilkel insanları küçük topluluklar halinde yaşamışlardır. Eski Aşel tabakasından elde edilen iskelet kalıntıları - ayn ayn çeneler, kafatası kemikleri, bu dönemde Azık sakinlerinin mağara ayıla- rı, iri marallar ve diğer vahşi hayvanları avladığını gösterir. Azıktan bulunmuş (1968 yılı) insana ait çene kemiği çok büyük bilimsel önem taşımaktadır. Azık ilkel insan kalmtısı, eskiliğine göre dün- yada IV. buluntu olup, 18-22 yaşlarmda bir kadına aittir. Bu buluntu, 350 Paleolit Devri iş hayatı

Azık, orta Aşel kültürüne ait taş iş aletleri Kelbecer Zar mağarasından iş aletleri K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

66 67 bin yıl önce Karabağ arazisinde eski insanlann yaşadığmı gösterir. Mağaradaki doğal bir rafta bulunan ayı kafataslarından biri üzerin- deki çizgiler, eski insanlarm dini-ideolojik tasavvurlan ve ilkel sanatkar- lıkları hakkında bilgi verir. Azık mağarasmdaki ocaklar Aşel devrinde burada yaşayan insanların ateşi bulduklannı ve onu kullandıklarmı gösterir. Mustye medeniyeti döneminde Karabağm eski sakinlerinin hayat tarzında ve geçim kaynaklarmda önemli bir gelişme olmuştu. Mustye medeniyeti 120-100 bin yıl öncesinden başlayıp, 35-33 bin yıl evvel son bulmuştu. Mustye devrinde yaşayan Azık ve Tağlar sakinleri mağa- ralarda ve dışarıda çakmak taşı, slans ve devegözü taşlanndan aletler ve silahlar yapmışlardır. Onlar at, mağara ayısı, tay, Kafkas maralı, öküz, gergedan v.s. vahşi hayvanları avlayıp, ateşte pişirerek yemişlerdir. Bu döneme ait ke- miklerin çoğunun ateşte yanmış olması bunun delilidir. Karabağ'da mezolit - neolit devrinin somut ömekleri olan mikrolit aletler Şuşa yakınlarmda Daşaltı mevkisindeki Şuşa mağarasmdan elde edilmişti. Mezolit dönemde, Karabağ'da avcılık önemli bir sanat haline gelmiş, küçük hayvanlar evcilleştirilerek, bitkilerden de gıda olarak yararlanmıştır. Bu dönemde Karabağ sakinlerinin üretim alanına ilkel ekincilik ve hayvancılık da girmiştir. Karabağ'daki ilkel insanlar; Yukarı Karabağ'da, Küçük Kafkas'ın merkezi yüksekliğinde, IV. geoloji devrinde volkan püskürmeleri sıra- smda lav akımı neticesi oluşmuş Zar mağarasında yaşamışlar. Bu mağa- ra, çerçevesindeki açık alanlarda yapılan paleocoğrafı araştırmalar sonucu (akademisyen E.V.Memmedov) paleolit devrinde ikilimin yumuşak olduğu belirlenmiştir. Etraftan çeşitli iskelet kalintıları, vahşi at, keçi, Av- Tağlar Mağarası taş iş aletleri rupa çöl uzunkulağı, ceylan gibi hayvan kemikleri bulunmuştur. Ka- rabağ'ın ilkel sakinleri paleolit dönemindeki ısınma aşamasında, Kelbe- Aletlerin teknik düzeyi ve çeşitlerinden bu insanlann paleoant- cerin ve Küçük Kafkas'ın dağlannda mevsimlik ava çıkmışlardır. rop'tan (ilkel insan) biraz daha gelişmiş neantrop'a geçiş yaptığı anlaşıl- Zar mağarasmın oluştuğu yükseklik, deniz seviyesinden 2190 m. maktadır. Çünkü bu insanlar bahsedilen dönemde özel birlikler kurup, yukarıdadır. Bu bölge Azerbaycan'da obsidiyen kompleksli aletler olan her hay van çeşidi için ayrı ve hususi aletler hazırlayarak avlanmışlardır. eşsiz bir abidedir. Zar mağarası - çevresindeki ilk hayat emarelerine Zar abidesinin tarihinin, m.ö. 65-60 yıllan ile 32-28 yılları arasında mustye'nin sonlan, paleolit'in başlan sırasında rastlanmıştır. olduğu tahmin edilmektedir. Zar mağarasından elde edilen orta hvalın dö- Bu dönem jeoloji olarak vyurum'un orta aşamasma denk gelir. nemine ait izler, Kafkas paleolitinin bir takım önemli noktalarmı incele- me imkam verir. K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

68 69

Zar mağarasından elde edilen aletlerin araştırmasına dayanarak çekleştirilen arkeolojik incelemeler, zanatkarlann bakır külçelerınden Küçük Kafkas Dağlarında Tağlar - Zengibasar - Zar medeniyetinin var- önceleri dövme, sonra ise eritip dökme usulu ile aletler hazırlamış lığı ispat edilmiştir. Böylece Yukarı Paleolit'de Yakın Doğu, Anadolu ve olduklarım gösterir. Kafkas üçgeninde kültürel toplulukların bundan 35-32 bin yıl önce de Kuruçay vadisinde, Hantepe yerleşim biriminden elde edilen yu- yaşadığı belirlenmiştir. varlak şekilli, taş ve kil buteler (tiyanlar: bu kazanlarda bakır eritilirdi), Karabağ'ın Güney Kafkas'ta en eski, yerli metal işlenen ocaklardan biri olduğunun ispatıdır. ENEOLİT DEVRİNDE KARABAĞ Karabağ eneolit devrine ait tarihi abidelerden, çeşitli taş mamülle- ri, değirmen taşları, rendeler, orak dişleri, balta ve çapalar bulunmuştur. MÖ VI. binyıldan itibaren, Azerbaycan'da Karabağ bölgesinde Bu dönemde üretime yardım edecek aletlerin bulunması, insan- bakırın keşfı ile birlikte eneolit yani, bakır - taş devri başlamış oldu. larm hayat tarzını da değiştirmişti. Azerbaycan'da - Nahçıvan, Gedebey, Taşkesen ve Karabağ top- Yerleşik hayata gecip çiftçilik ve hayvancılıkla meşgul olan raklarında zengin bakır yataklan vardır. Bu bakır cevheri rezervleri, Karabağ ahalisi, dağ etekleri ve nehir kenarlarında, su kaynaklarına Karabağın öncelikle metallurji ocaklanndan biri olarak gelişmesine yakın yerlerde ikamet etmişlerdir. Çiğ kerpiçten inşa edilmiş, döşemesi fırsat vermiştir. kille sıvanmış daire şeklinde evlerde ve bazen de yerde kazılarak Karabağ'ın Yılanlıtepe, Karahacı, Leylatepe, Azık, Tağlar, Kara- oluşturulan basit evlerde yaşamışlardır (genellikle hayvancılıkla ge- köpektepe, Güneş tepe, Hantepe, Kültepe vs. yerleşim birimlerinde ger- çinenler). Evlerin ortasına ve duvar diplerine, ısıtma amaçlı ocaklar kurul- muştur. Karabağ'da enolit dönemi insanlarımn ana geçim kaynağı, çapa- lama usulü ekincilik ve hayvancılık olmuştu. Bununla birlikte, zanaat- karlık çeşitleri (metal işleme, çömlekçilik, dokumacılık, kösele ve deri işleme, kemik işleme ve taş işleme) de gelişmiştir. Avcılık ve balıkcılık ile ek iş olarak ilgilenmişlerdir. Eneolit devrinde ev sanatlarından çömlekçilik ve kemik işleme ol- dukça yaygındı. Kemikten, çapa, iğne, çuvaldız, kaşağı şeklinde bıçak- lar, süs eşyaları ve ev aletleri hazırlanırdı. Dokumacılıktayünden ve bitki liflerinden istifade ediliyordu. Eneolit devrinde çomlekçilik hızla gelişmiş, kapların kalitesi artmış, kırmızı, pembe ve san renkte çömlekler yapılmıştır. Çıkıntı şəklindeki kulplar ve içe doğru tutacaklar bu dönem kil kaplarının belirgin özelliğidir. Bazı kapların üzeri boyalarla süslenmiştir. Bu devirde çapalama usulü ile yapılan çiftçilik gelişmiş ve ahalinin ihtiyacını karşılayacak hale gelmiştir. Çiftçilikle uğraşan halklar, kemikten hazırlanmış çapalar, obsidian ve çakmak taşından orak dişleri, monte edilebilen oraklar, değirmen taşlarından ve hevengdestelerden Eneolit devri evleri yararlanmışlar, tahılları balya yapmışlardır. K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

70 71 Eneolit devrinde Karabağ'da arpa ve buğday türleri yetişmiştir. KARABAĞ TUNÇ DEVRİ Ekincilik geliştikçe hayvancılık da inkişaf etmiştir. Büyükbaş hay- vancılık yaygınlaştıkça çiftçiliğe müspet manada tesir göstermiş ve İlk tunç devri: Dünyanın ilk metallurji merkezlerinden biri olan ekinciliğin tarzı değişmiştir. Karabağ'da mö IV. binyıldan başlayarak metal işleme alanında önemli Eneolit devrindeki, Karabağ halklarınm kendilerine has adet ana- yenilikler başlamıştır. Zanatkarlar, bakırdan sonra, ondan daha farklı ve neleri, dini ve ideolojik görüşleri gelişmiştir. Ölülerini toprak kabirlere, kaliteli tuncu keşfetmişlerdir. Bakırın bileşimine sürme, mergümüş, bazen de küp kabirlere defnetmişlerdir. Ölülerinin üzerine kırmızı (okre) nikel vs. katılarak elde edilen tuncun dayanıklığını ve sağlamlığım arttır- (hayatremzi olarak) sepeleyemişler. mıştır. Tunç devri mö IV. binyıllık sürenin II. yarısından başlayarak ve mö II binyıllığın sonlarına kadar devam etmiştir. Bu devirden sonra, verimlilik arttıran aletlerin keşfı ve üretim şekillerinde önemli değişiklikler yapılmış, üretim alanlarında yoğun bir ilerleme kaydedilmiştir. Azerbaycan'ın eski metallurji ocaklarından biri olan Karabağıda tunç devri birkaç evre geçirmiş, burada bir-biri ardınca yüksek medeniyyetler kurulmuştur. Karabağın tunç devrinin ilk evresi mö IV binyıllığın II. yarısı ile III. binyıllığı içine alır. Bu döneme Kür - Aras arkeoloji medeniyeti en belirgin numunedir. Tunç devrinin II. gelişim evresi, (orta tunç devri) çağımızdan Eneolit devri toprak kablar ve iş aletleri. önceki XXIII - XIV. yüzyılları kapsar. Karabağ'da orta tunç devrinde ilk Eneolit devrinden itibaren Karabağ halkları, Güney Azerbaycan ve şehirmedeniyetleri kurulmuştu. Mezopotamya ile ekonomik ve kültürel ilişkileri başlamıştı. Karabağın Tunç devrinin gelişmiş son evresi (çağımızdan önceki XIII. -V II. eneolit abidelerinden elde edilen seramikler ve süs eşyaları ile, İki asırlar) Karabağ'da Hocalı medeniyeti kurulmuştu. Çayarası Ubeyd abidesinden elde edilen seramiklerin banzerliği bu iliş- Kür - Aras medeniyyetinin ilk kurulduğu yerlerden biri Karabağ kilere delil olarak gösterilir. Bu iki eski kültür ocaklarının karşılıklı olmuştur. Bu medeniyet, çağımızdan önceki IV. binyıllığm II. yarısından itibaren, Azerbaycan'ın o zamanki sınırlarını aşıp, Ön Asya - Suriye, ekonomik - kültürel ilişkileri Güney Kafkas'ta, öncelikle çiftçilik kült- Filistin topraklarına ulaşmıştı. Görüldüğü kadarıyla, eski Sümerlerle ürünün gelişimine olumlu tesirlerde bulunmuştur. aynı seviyeye ulaşan Karabağ taifeleri, Kür - Aras medeniyetinin göçlerinde önemli rol oynamışlardır. Medeniyetin kurucuları ve taşıyıcı- ları, Aras nehrinin güneyindeki arazilerde daha geniş ölçüde yerleşmiş- lerdir. Bu süreçte Karabağ'ın hayvancılıkla geçinen taifelerinin da rolu olmuştur. İlk tunç devrinde, eski Karabağ ahalisi, yoğun bir artış sağlamış ve birkaç yeni evler inşa edilmiştir. Bu evler, özellikle çiftçilik ve hay- vancılık için elverişli alanlarda kurulmuştur. Karabağ'ın Kür - Aras medeniyetine has evlerde, binaların inşaatındı eneolit mimarlık gelene- K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

72 73

ğine sadık kalınarak daire şeklinde veya dikdörtgen planlar uygulanmış, temellerde çay taşlarından, duvarlarda çiğ kerpiçten yararlanmıştır. Bazı evlerin etrafı (Karaköpektepe'de) koruma duvarları ile çevrilmiştir. Evlerin ısıtılması için, ortada ve köşelerde, özel kilden hazırlanmış nal şeklinde ve öküz başı fıgürlü ocaklar kurulmuştur. İlk tunç devrinde, Karabağdaki topluluklann ekincilik ve hayvan- cılıkta sistemlerinde, çok önemli değişikler yapılmıştır. Ekincilik kültü- ründe yeni teknikler kullanılmış, çapalama üsulu ekimin yerini sabanla ekin almıştır. Bunun sonucu olarak daha geniş alanlarda üretim yapmış, üretimin bu sahasında verim artmış, insanların refah seviyesi yüksel- miştir. Tahılın biçilmesi, tunç oraklardan; başağından ayrılması, için taş ve tahta vellerden, uzun, oval, kayık şeklindeki dibek taşlarmdan, he- Paleolit Devri iş hayatı vengdestelerden yararlanmıştı. Fazla tahıllar, kuyu ve iri hacimli küpler- K ür- Aras halklarmm ekonomisinde çiftçiliğle yanaşı hayvancılık de saklanmıştır. da geniş yer tutmuştur. Düzlük ve dağ eteyi arazilerde yerleşen bu taifeler, Karabağın dağlık arazilerinde (Laçın, Kelbecer) dağ meralannda gö- çebe olarak yayla hayvancılığı ile meşkul olmuşlardır. Hayvancılık ala- nında büyükbaş hayvanlar (öküz-inek) ve küçük baş hayvanlar (koyun- keçi) beslemekteydi. Atçılığın yaygınlaşması, hayvancılığın gelişimine müspet tesir göstermiştir. Karaköpektepe yerleşim birimlerinden (Fuzuli ilçesi) çok sayıda hayvan, davar ve at kemikleri bulunması bu tezi ispat eder. Hayvancılıkla geçinenler, çiftçilere nisbeten daha çabuk zenginleş- mişler ve Küçük Kafkaz'a komşu bölgelerdeki meraları benimsemişler- dir. Zengin mandıra sahiplarine ait kabirlerin üzerinde inşa edilen muhte- şem höyükler ve elde edilen zengin kültür ömekleri, bu devirde ortaya çıkan sosyal eşitsizliğin, toplum içindeki smıf farklılığım göstermek- tedir. Karabağın, toplum idarecilerinin zengin görkemli kabirleri, (Mil ovası Üçtepe höyükleri) onların ihtişamladefnedildiklerini hissettirir. İlk tunç devrinde Karabağ taifelerinin üretim hayatında, sanatın çeşitli türeleri (çömlekçilik, metalişleme, dokumacılık, kösele ve deri imalı, taş ve kemik işleme) önemli rol oynamıştır. Çömlek üretiminde çark kullamlmaya başlayınca, seramik üretimi hızla gelişti. Kür-Aras medeniyeti devrinde imal edilen çeşitli kil kap- ların kalitesi artmış, sanatsal görünümüne özen gösterilmiştir. Siyah, gri, kırmızı cilalı seramik türleri ilginç (çizme, konnelyurlama, basma ve erken tunç devri toprak kaplan yapıştırma usulleriyle) sembolik manalar içeren piktografık süslemelerle K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

74 75

Metal ürünlerle birlikte ayrı ayrı üretim alanlarında taş ve kemikten yapılma aletlerden yararlanmıştır. Bu da taş işleme ve kemik iş- lemenin de bir sanat çeşidi olarak geliştiğini gösterir. Zanaatkarlığın önemli alanlarından biri de dokumacılık olmuştu. Yerleşim birimlerinden elde edilen yün eğirme aletleri, çıkrığın iğ başları (özellikle de kemikten) bunu ispat etmektedir. Dokumacılık için esas hammadde kaynağı, küçükbaş hayvanlardan elde edilen yündü. Yine hayvancılık sayesinde, kösele ve deri işleme zanaatı da yay- Erken tunç devri metal sanatları gınlaşmıştır. İlk tunç devrinde Karabağ taifelerinin ekonomik ve kültürel ilişkileri oldukça gelişmişti. bezenmiştir. Yarım daire şekilli kulplar ve çeşitli görünümlerde geomet- Karabağın eski sakinlerinin somuk kültürüne karakteristik bir rik süslemeler bu devre ait çömlek kültüründe karakteristik özellik taşır. ömek olan kıymetli kaynaklardan biri, Kelbecer ilçesi sımrlarında, Ter- Karabağın ilk tunç devri insanları, en büyük başarılarım metal ter çayının yukarı kesimlerinde yer alan Azyurdu, Tahta, Zalha, Gelin- işleme alanında göstermişler. Karaköpektepe tunç devri yerleşim biri- kaya, Çakmakkaya. Ayi Çıngılı adlarıyla bilinen dağlık alanlarda bulu- minden, metal işleme tekniklerinin hemen her aşamasmı yansıtan zengin nan, ilk tunç devrine ait kaya resimleri ve piktokrafık işaretlerden oluşan arkeolojik parçalar- bakır eriten kazanlar, bakraçlar, kalıplar ve kadeh- tarihi eserlerdir. ler elde edilmiştir. Karabağ'ın ilk tunç devri insanlarının hayat tarzınm öğrenilme- Hankendi ve Haçınçay höyüklerinden çıkarılan altın süs eşyaları, sinde kabir abidelerinin önemli bir rölü olmuştur. Dağlık ve yamaç alan- ilk tunç devrinde çeşitli metaller kullanılarak sanat seviyesinin ne denli larmda çok sayıda höyükler vardır. Eski Karabağ sakinleri, ölülerini yükseldiğini gösterir. toprağa veya özel hazırlanmış lahitlere defnettikten sonra onların üze- Karabağ'da ilk tunç devrinde bazı yerleşim birimleri zanaatkarhk rinde çeşitli höyük abideler inşa etmişlerdir. Yerleştiği bölgeye uygun merkezi olarak gelişmiş ve sanat, önemli bir üretim alam olarak şekillen- olarak, ilk tunç devrine ait Hankendi höyüğü, kum, çakıl ve taşlardan, meye başlamıştı. üçtepe höyüğü taş ve topraktan inşa edilmiştir. Hankendi, Haçınçay (‘4 ve JV°5) Borsunlu (JV° 12) höyüklerinde kremasi (ölü yakma) adetine rastlamlmıştır. Höyüklerdekırmızı okra bulunmuştur. Bu höyüklerde (Hankendi No 103, 119, Haçınçay No: 1, 3; Borsunlu No 7,12) toplu mezarlara rastlanmıştır. Karabağın ihtişamlı höyüklerinin karakteristik özelliği kabre giriş yolunun olmasıdır. Bu kabirlerde, defnetme merasimlerinin aynı karak- ter taşıması, Karabağın eski sakinlerinin coğrafı bütünlükte, aynı ekonomik ve kültürel hayat tarzımn yaygın olduğunu gösterir. Teçhizat bakımmdan zengin olan höyükler, idarecilere, komutan- lara, kahinlere ve toplumun zengin tabakasına aittir. İlk tunç devrinde, eski insanların dünya görüşü ve edebi tefek- kürün gelişiminde yenilikler başlamıştı. Bu: ahiret inancına bağlı olarak Erken tunç devrine ait çömlekler kabir abidelerinin hazırlanmasında (höyükler) defnetme merasimlerinin K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

76 77

icrasında (ölü yakma, toplu defnetme, kabre eşyaların konulmasında) kendini gösterir. Karabağın Hankendi, Haçınçay, Borsunlu, Üçtepe höyüklerinde bulunan defnetme merasimi izlerine; İnceçay, Genceçay, Şamhorçay, havzalannı da içine alan, Şeki bölgesine kadar uzanan geniş bir arazide de rastlanmaktadır. Bu amil, sözedilen arazilerde yerleşen, ilk tunç devri sakinlerinin etnik köken itibariyle birbirine yakın, eski Türk halklan olduğunu isbat eder.

ORTATUNÇ DEVRİ.

Tunç devrinde Karabağ'da üretime yardımcı aletlerin keşfi, üreti- min bütün alanlarında özelliklede metalişleme ve çömlekçilikte hızlı bir gelişime sebep oldu. Bu tür gelişme süreci, orta tunç devrinde yeni bir ol- gunlaşma döneminin başlangıcı oldu. Karabağ'ın Nahçıvan'la, Ön Asya Karaköpektepe tunç devri savunma duvarları ve Yakın Doğu ülkeleriyle ticari ilişkileri hız kazanmış, bu diyarda şehir Bu tür etrafı surlarla çevrili Üzerliktepe, Karaköpektepe, orta tunç tipli yerleşim merkezleri kurulmuştur. Çağımızdan XXIII -X V asır önce devri yerleşim merkezlerinde yapılan arkeolojik incelemler sonucu Karabağ'da yaşayan azınlık taifeler, bu merkezlerin çevresinde toplana- zengin parçalar elde edilmişdir. rak büyük taife ittifakları kurmuşlardır. Üzerliktepe, Göytepe, Çinarte- İlk şehir merkezi olan Üzerliktepe'nin etrafı çiğ kerpiçten örtülmüş pe, Karaköpektepe, Güneştepe, Hantepe, Uzun tepe, Meynetepe, Şomu- burçlar ve destek duvarları (kontrfors) ile sağlamlaştırılmıştır. Kara- lutepe, Kültepe, Nergiztepe, Ağtepe, Tokmaktepe, Büyüktepe, Düyü te- köpektepe şehir merkezi ise büyük kaya parçaları ve çay taşlarından inşa pesi, Gertepe, Çakallıtepe, vs. tunç devri yerleşim birimlerinde yapılan edilmiş muhteşem surlarla çevrelenmiştir. Karaköpektepe kale duvar- kazılar bu tezi destekler mahiyettedir. larının temeli, büyük kaya parçalarıyla örülmüş, içi ise çay taşlarıyla Yerleşik ekincilik ve hayvancılıkla uğraşan halklara ait bu yerle- doldurulmuştur. şim birimlerinden, özellikle de onlara ait kabir abidelerden edilen somut Şimdiki Ağdam şehrinin doğusunda yer alan Üzerliktepe, eski kültür ömekleri, Karabağ'da yaşamış orta tunç devri sakinlerinin üretimi şehir merkezlerinden biriydi. Üzerliktepe, eski kale şehri tasarlanmış, mi- ve geçim seviyesinin, dini-idyalojik görüşlerinin, yüksek medeniyetler mari plana sahip olup, iki bölümden oluşur. seviyesine ulaştığını gösterir. Şehrin Narınkala bölümü, büyük, çiğ kerpiçlerden inşa edilmiş Ekonomik ve askeri cihetten üstün durumda olan hayvan besle- muhteşem surlarla çevrilidir. Narınkala'da birlikte yaşayan taife birlikle- yicileri, topraklarım daha da genişletmiş, ganimet elde etme ve daha zen- rine ait sosyal binalar ve zengin sımfa ait inşaatlar yer almaktadır. gin olma arzusuyla komşu taifelere baskmlar düzenlemiştir. Topluluklar Nisbeten yoksul kesim kale duvarlarına yakın yerlerde ikamet etmiştir. arasında meydana gelen bu çatışmalar sebebiyle, bazı yerleşim çevresi Üzerliktepe'de kalıntıları bulunan, ağaçtan ve suvanmış, kil koruma amaçlı surlarla çevrilmiştir. karışımıyla yapılmış evler, büyük ihtimalle bu fakir sınıfa aittir. Bu K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

79 78 Karabağ'ın tunç devrine ait mimaride gözlemnenen inşaat özellik- leri, eski Nahçıvan ve Ön Asya kale şehirlerinin sırlarında tatbik edil- miştir. Bu benzer hususlar, Karabağı'ın eski şehir merkezlerinin, Nah- çıvan ve Ön Asya kale şehir merkezleriyle karşılıklı ekonomik, kültürel ilişkilerini gösterir.

Üzerliktepe evleri evlerin inşaatında ağaç ve kil karışımh harçtan yararlanmış, döşeme kille sıvanmıştır. Evlerin içinde taş ocaklar ve kuyular vardır. Ocaklarda yanmış tahıl kalmtılarına rastlanmıştır. Bir evde kilden kadm fıguru ve keşitli ev eşyaları ortaya çıkmıştır. Günlük kullanım ve üretimde kullanılmak üzere hazırlanan kil kaplar siyah, gri, kırmızı renkte olup bol çeşitlidir. Monoxrom boyalı se- Karaköpektepe taş ve toprakfıgürler ramik ürünler ve minyatür hacimli, iyi cilalanmış siyah ve gıri kaplar tam Orta tunç devrinde Karabağ'da çiftçilik, hayvancılık, bağcılık, birsanateseridir. üzümcülük oldukça gelişmiş. Üzerliktepe, Karaköpektepe tunç devri yerleşim brimlerinden Sabanla ekim yapılması yaygınlaşınca ve biçer-döver aletlerin (dö- bulunmuş gıri ve siyah cilalı, üzeri damgalama ve kesme tekniği ile süs- ver, dibek taşı, oraklar v.s.) keşfı ile çiftçilik hızlı bir şekilde gelişmişti. lenmiş, sade ve boyalı kaplar, çıkrık igi başlıkları, boncuklar, çeşitli taş Ekincilikte “Triticum Sativum L” ve “Triticum durum Dest” aletler, süs eşyaları, kilden yapılmış küçük heykeller, çağımızdan III-II buğday türleri, “Hordeum laguneuliforme Bosh kılçıksız arpa türleri ye- bin yıl öncesinde, eski Karabağ'da, çeşitli sanat türlerinin şekillendiğini tiştirilmekte ve fazlalık tahıl ürünleri özel kuyularda ve büyük toprak gösterir. küplerde saklanmaktaydı. Bu dönemde üzümcülük de başlamıştı. Yerleşim birimlerinin etrafma yüksek surların, (kontforsların) Osteoliji kalıntılar, hayvancılıkla geçinenlerin büyük baş hayvan çekilmesi, orta tunç devrinde, Ön Asya kale inşaatı mimarlığının, eski beslediğini gösterir. Karabağ mimari kültürüne tesir ettiğini gösterir. K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

80 81

Karşılıklı kültür alışverişi sonucu, Ön Asya ve Yakın Doğu kül- türüne aşina olan ve ondan yararlanan eski Karabağ'ın yerleşik çiftçi ve hayvan sahibi halkı, özellikle de sanatkarları, Güney Kafkas'ta ilk şehir kültürünün oluşmasında önəmli rol oynamışlardır. Orta tunç devrinde, Karabağ'ın ilk olarak devlet seviyesine ulaşmış halk birlikleri, hem Güney Kafkas'm çeşitli bölgeleriyle, hem de Ön As- ya ve Yakm Doğu ülkeleriy le ekonomik - kültürel ilişkiler kurmuşlardır. Aras çaymın, sol kıyılarım içine alan bölgede, özellikle de eski Nahçıvan'la daha sıkı ilişkiler kurulmuştur. Mil - Karabağ sanat merkezlerinin, Nahçıvanla olan kültür alışverişi, bu iki medeniyetin çömlek ürünlerinde daha açık bir şekilde gözlem gösterir. Boyalı kaplar kül- türünün ve sanatsal görünümlü seramik imalatınm, bu iki bölgede yük- sek seviyede gelişmesi, yalnız karşılıklı alakalar sonucu mümkün ol- muştur. Karabağ'ın orta tunç devri kabirleri (Borsunlu höyükleri, Kara- bulak mezarlığı) eski sakinlerin dini görüşleri ile birlikte,bu dönemin çömlekçilik sanatı ve onun özellikleri hakkmda da bilgi verir. Karabağ'ın orta tunç devri zanatkarlığı, cihetleriyle dikkat çeker. Terterçay, Gargarçay, Kuruçay, Köndelençay havzasmda,çömlek sana- tının birkaç merkezi birbiriyle, diğer taraftan Nahçıvan çömlekçilik merkezleriyle sıkı ilişkilerkurarakgelişmiştir. Bu yüzden, Nahçıvanm eski şehir kültürüne göre daha seviyeli olan boyalı kaplara, Kuruçay, Köndelençay vadisi orta tunç devri abidelerinde de rastlanmaktadır.

Üzerliktepe Orta turıç devri imalatı Orta tunç devri seramik kaplar K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

82 83

Boyalı kaplann üretimi, ekonomik kültürel alakalar sonucunda Aras çayı boyunca ve Köndelen çay, Gargarçay orta tunç devri yerleşim birimlerinde yaygınlaşmış, Karabağ abideleri için karakteristik özellik sayılan gıri ve siyah çilalı, özellikle de, süslemeli kil kaplar Nahçıvan'da da yaygınlaşmıştır. Eski Karabağ sanatkarlan komşu bölgelerle sınırlı kalmayıp, ön Asya ve Yakın Doğu merkezleriyle de kültürel ve ekonomik ilişkiler kurmuşlardır. Karabağ, orta tunç devri yerleşim birimlerinde tunç eşyalar, hançer, çuvaldız, küpe, bilezik vs. çıkarılmıştır. Orta tunç devri iş aletlerinin ve silahlarm (dibek taşı, havangdeste, monte edilebilir orak dişleri, topuz başlan, taş döven) bir kısmı taştan ha- zırlanmıştır. Orta tunç devrinde, Karabağ'da dokumacılık gelişmişti. Evlerden çıkarılan çıkrık iğleri, kemik tarak ve dokuma tezgahlarında kullanılan kirgid türü kemik aletler bu zanaatın ileri seviyede geliştiğini gösterir. Karabağ'da orta tunç devrinde çifçilik, ve hayvancılıkta üretimin, sanat alanlannın, hızla gelişimi sosyal, ekonomik ve toplumsal ilişkilere önemli değişiklikler getirmiştir. Sosyal sınıf farklılığı ve ekonomik eşitsizlik artmış, sınıf farklılığma sahip toplum sistemi şekillenmiştir.

SON TUNÇ ve İLK DEMİR DEVRİNDE KARABAĞ

Eski Karabağ sakinlerinin ekonomik, sosyal, kültürel hayat tarzm- Hocalı tunç Kemerleri da çağımızdan XIV - V. asır önce yeni bir olgunlaşma süreci yaşanmıştır. yü) Şortepe, (Berde, Şatırlı köyü) Karatepe (Ağdam, Şıhbabalı köyü), Karabağ'ın son tunç ve ilk demir devri için Hocalı medeniyeti karak- Mısır kışlağı (Ağdam, Papravend köyü), Zergertepe ve Şekerciktepe teristiktir. (Kuruçay ve Köndelen çay vadisinde) yerleşim birimlerinde arkeolojik Karabağın son tunç ve ilk demir devrinin tarihini ve kültürünü öğ- incelemeler yapılmış, zengin parçalar elde edilmiştir. renmek için asıl kaynaklar Hocalı medeniyetine ait evler ve kabir abide- Hocalı medeniyetinin çeşitli tipte defin abideleri, Şuşa kent leridir. lahitleri, Dovşanlı (Dovşanlı köyü), Ballıkaya, Sırhavend (Sırhavend kö- Hocalı somut kültür abidelerinde — Üçtepe (Ağcabedi), Resultepe yü), Ahmahı höyükleri (Ahmahı köyü) ve Karabulak mezarlığında Namazlıtepe (Ağdam, Hındınstan köyü), Sarıcalı tayı tepsi (Ağdam il- (Kuruçay ve Köndelen çay vadisinde) araştırılmıştı. çesi, Çemenli köyü yakınları), Büyük tepe, Beşirtepe (Ağdam), Su Hocalı kabir abidelerinden zengin tunç mamüller: teberzin balta- tepesi, Canavar tepesi (Ağcabedi, Kaynakköyü), Binettepe (Ağcebedi il- lar, hançerler, kılıçlar, yabalar, at silahları, ok ve mızrak uçları, kemerler, çesi, Polatlı köyü), Tomaktepe (Terter), Göytepe (Ağdam, Göytepe kö- K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

84 85 süs eşyaları (bilezik, yüzük, küpe, kuş fıgurleri, akik, şişe boncuklar) ve Höyüklerin yayılma bakımından Karabağ ön sıralardadır. Kaf- keşitli seramik ömekleri elde edilmiştir. kas'ta en eski höyükler sadece Karabağ'da olup, çağımızdan IV-III. bin Hocalı medeniyeti, Gedebey, Gence, Şemkir medeniyetlerinin ge- yıl öncesine dayanır. Kafkas'ın eski Türk halkları çağımızdan III. bin yıl lişmesi ve şekillenmesine etkide bulunmuştur. öncesinden itibaren yaylalara hayvancılıkla meşkul olmuş, bu alan yay- Hocalı medeniyetinin Karabağ için tipik sayılan, çömlek çarkında gınlaşınca dağlık arazilere yerleşmiştir. Özellikle Küçük Kafkas'ın dağ hazırlanan siyah ve cilalı çeşitli kap ömekleri (küp, çömlek, heyre ve meralannda, bol yem kaynağı olan yaylalarda mevsimlik evler yapmış- cam türü) üzerleri geometrik süslemelerle bezenmiş, ve beyaz macun ile lardır. Bu yerleşme süresi çağımızdan önceki II-I. bin yıllıkta daha da minalanmıştı (inkrustasi). yayqınlaşmışdır. Hocalı medeniyetini oluşturan halklarm sosyal, toplusal-siyasi ha- Güney Kafkas'ta yerleşik ekincilik ve hayvancılık için en ervelişli yat tarzı ve manevi değerleri (dini - ideolojik görüşleri, defnetme mera- şartlar Karabağ'da mevcuttur. Çağımızdan II-I. bin yıl önce Karabağ'ın simleri, inançları vs.) ile ilgili konular, Hocalı (2-6,8, -15-22,31,19,21, hayvancılıkla uğraşan halklan, Küçük Kafkas'ın dağ yaylalarına sahip 27,28,29,32) Beyimsarov höyüklerini (1,2,5,7,14,16,2,4,18,12,17, olmuşlardır. 19, 15, 85, 2, 4, 5, 6, 7, 10, - 17, 19, 8, 9, 5) “İlisu” mezarlığınm, Şu anki Ermenistan arazisinde, Göyçe gölü havzasında ve Daşlıçöl” lahitlerinin, Gülablı abidelerinin, Sarı Çoban höyüğünün ar- çevresinde, bütün Ermenistan'da mevcut bulunan höyüklerin büyük keolojik araştırması sonucu daha detaylı olarak öğrenilmişti. çoğunluğu eski Türk kökenli, hayvançılık yapan halklara ait höyük Gargarçay ve Terterçay havzalarında son tunç ve ilk demir devrine abideileri çağımızdan II-I. bin yıl öncelere ait olup arkeolojik verileri, ait kabir abideleri için en çok kullanılan höyükler, coğrafi konumuna uy- Karabağ'ın Üzerliktepe şehir medeniyeti ve Hocalı medeniyeti ile gun olarak dağlık ve dağ eteği kesimlerde taşla örtülmüş kum ve toprak ilgilidir. karışığı höyükler, ovalarda ise toprakla örtülü höyükler olarak gözlem- Fakat Ermeni araştırmacılar sahtekarlık ederek, bu eski Karabağ lenir. Dağlık bölgenin (Şuşa, Gülablı, Ahmahı, Dovşanlı, Demkolu, medeniyetini, “Sevan-Üzerliktepe” medeniyeti olarak yommlamış ve Gülyatak, Hocalının ana abideleri) kabirler genellikle lahit şeklindedir. bu şekilde, eski Karabağ medeniyetinin Ermenilere ait olduğunu göster- Höyüğün altındaki, dikdörtken toprak kabirlerin duvarları gec karışımı meye çalışmışlardır. ile sıvanmıştır. Son tunç ve ilk demir devrinde, Karabağ sakinleri yerleşik çiftçilik Höyüklere defnetme adeti eski Türk halkları için karakteristiktir. ve hayvancılıkla meşgul olmuşlardır. Bunun yanında, ayrı ayn kültür merkezlerinde sanatkar ve ticaret erbabı sımfları da şekillenmişti. Nehre uzak yerlerde suni yolla sulama usulüyle çiftçilik yapılması uygulanması, Mil-Karabağ düzlüğünde, üretimin bütün alanlarında verimin oldukça artmasına, ahalinin ihtiyaçlarmı karşılayacak seviyeye gelmesini sağlamıştır. Üçoğlan, Cüttepe, Velibeytepeleri, Çmartepe, Karatepe, ve diğer yerleşim birimlerinin su kaynaklarma yakın yerlerde kurulması, bu suni sulama uygulanmasının yaygınlaşmasıyla ilgilidir. Hocalı Kurganı Daha eneolit devrinde Karabağ'da temelleri koyulan suni sulama usulu çiftçilik kültürü, (Çalağantepe), tunç devrinde özellikle de onun son devresinde daha da gelişmiştir. Son tunç devrinde madenciliyin gelişmesiyle, çiftçilik aletlerinin K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

86 87

kalitesinin daha da artmasmı saglamıştır. Bu dönemde tahılm yetiştiril- Hocalı, Tavşanlı, Borsunlu, Beyimsarov, Sarıçoban höyüklerin- mesinde, monte edilebilen çakmaktaşı ve obsidian oraklarla birlikte, den, Üçtepe, Karatepe yerleşim yerlerinden büyükbaş ve küçükbaş tunç orakların da yaygın olarak kullanılması biçme içlemine hız kazan- hayvan kemikleri, Karabulak höyüğünden ise deve iskeleti bulunmuştur. dırmıştı. Tahılın harmanlanmasmda öküz ve at koşum aletlerinden, bu- At kemikleri ve iskeleti, Tavşanlı, Borsunlu (8 baş), Beyim Sarov nun yanında taş ve tahta dövenden yararlanmıştır. (6 baş) Sarı Çoban (16 baş) höyüklerinden çok sayıda elde edilmiştir. Tahılın işlenmesi, öğütülmesi işlemlerinde dipek taşları, ve sür- Eski Karabağ'da koşumluk ve binmek üzere, hususi cins atlar ye- geçlerden yararlanılmış, ekmek, toprak mangallarda (Üçtepe ve Karate- tiştirilmiştir. Höyüklerde, defnetme merasimlerinde, ahiret hayatında pe evleri) pişirilmişti. olan inancm eseri olarak ve kurban edilmek suretiyle kabirlere konan at Hayvancılığm da ekonomide büyük payı olmuş, yarı göçebe yayla iskeletleri ve ölene ait zengin silahlar bunu ispat eder. hayvancılığı tam teşekkül etmişti. Temelleri, Çağımızdan III. bin yıl Tarımda ve günlük hayatta, harpte çok önemli bir binek olarak kul- önce koyulmuş olan ve II. bin yıllığm I. yarısında hayli gelişen yayla hay- lanılan, tarlalarda sürüm işlerine koşulan at bazen totem olarak da rağbet vancılığı çiftçilikten tamamen ayrılmıştı. görmüştür. Yayla hayvancılığı sırasmda attan hem binek olarak hem de Sosyal iş bölümünün bu ikinci kolu, tunç devrinde daha da yaygın- göçlerde yük taşıma aracı olarak yararlanılmıştır. Karabağ, Güney Kaf- laşmıştır. Küçükbaş hayvanlarm çabuk çpğalması sayesinde hayvan- kas'ta atçılığın ilk ve ana vatanı olmuştur. Karabağ atları, komşu bölge- cılıkla meşkul olanlar zenginleşmiş, toplumda eşitsizlik ve sınıf lerde de meşhurdu. farklılığmm süratle şekillenmesine sebep olmuştur. Hayvancılığm Karabağ'da deveciliğin oluşması ve yaygınlaşması, bu eski mede- gelişiminde atçılığında özel bir yeri vardı. niyet ocağınm daha uzak ülkelere ticari ilişkiler kurulmasına imkan Son tunç - ilk demir devrinde Karabağ'da, hayvancılık çok önemli vermiştir. ve ayrıcalıklı meslek haline gelmiştir. Karabulak mezarlığından (5 nolu höyük) elde edilen iki devre iske- Abidelerden elde edilen osteolojik kalmtılardan, (küçük ve bü- leti, son tunç devrinde Karabağ'da, deveciliğin gelişmesi ve Orta Asya ül- yükbaş hayvan, at ve deve kemikleri) sakinlerin ana geçim kaynağınm keleri ile ekonomik-kültürel ilişkiler işaret etmektedir. hayvancılık olduğu gösterir. Bağcılık, üzümcülük, son tunç devrinde, yeni bir üretim sahası olarak inkişaf etmiştir. Beyim Sarov höyüğünden badem çekirdekleri, Bor- sunlu höyüğünden üzüm ve şarap kalıntılan bulunması bunu ispat eder. Karabağın son tunç devrine ait sanat ürünleri, bu diyarda sanatın çok yönlü olduğunu ve yüksek seviyede geliştiğini olduğunu gösterir. Me- tal imalatı, çömlekçilik, dokumacılık, taş ve kemik işleme alanmda elde edilen başanlar çok çeşitli ve kaliteli sanat ürünlerinin imalatım gösterir. Metal işleme sanatı alanmdaki hızlı gelişme Mehmandağ bakır, polimetal yataklan, Laçın (Deve boynu) maden yatakları ile alakalıdır. Son tunç ilk demir devrinde Karabağ abidelerinden elde edilen silahlar (teberzin baltalar, yabalar, kılıç, hançer, mızrak, ok uçları vs.) sa- vaş aletleri (çeşitli şekilde zırhlar, kalkanlar) at levazimatları (gen, dizgin vs.) süs eşyaları (bilezik, gerdanlık, küpe, yüzük ve boncuklar) iş aletleri (yassı baltalar, bıçaklar, keski, çuvaldız ve igneler) bu bölgede Karabağ Borsunlu kurganı metal işlemenin çok yönlü geliştiğini gösterir. K A R A B A Ğ K A R A B A ğ

Karabağ-Turıç devri süs eşyaları Sarıçoban Kurganı Hocalı medeniyetine ait metal ürünlerde gözlemnenen sanatsal gör- kem, eski dünya metal sanatmın alanmda, kendine has yeri olduğunun ispatıdır. Demirin keşfı ile hazırlanan kaliteli iş aletleri ve silahlar, ekono- minin ve kültürün gelişimine büyük hız kazandırmıştır. Son tunç ve ilk demir devrinin çömlekçilik ürünlerindeki çeşitlilik dikkat çeker. Bu dönem seramiği, süslemesindeki sanat zenginliği, ki- linin içeriği ile diğerlerinden ayrılır. Ön Asya merkezleri arasında alış veriş oldukça gelişmişti. Karabağla de- Kil kaplar (küp, çömlek, bakraç, bardak, maşrapa, sahan, mangal, ğiş toku usulü ile Ön Asya'dan kalay, hançerler, üzeri kabartma hayvan heyre, pars, bemi) mantar şekilli çıkıntılar, çizme baskı, süyreleme usulü figürleri ile süslenmiş altın mühür vs. getirilmiştir. Karabağ (Tavşanlı) ile çeşitli şekiller de hazırlanmıştır. Üzerleri flre şeklıinde, çan ağacı mühürleri Tepe-Sialk (İran) mühürleri ile aynıdır. desenli, dalgalı, dikey, yatay ve noktalı hatlarla süslenmiştir. Karabağ taifelerinin Babilistan ve Asurlular ile de ilişkileri olmuş- Son tunç ilk - demir devrinde taş işleme alanmda yontma, par- tu. Hocalı abidelerinde, üzerine civi yazısı ile Asur hükümdarı, Adad- latma, cilalama, oyma, delme, dövme usulleri kullanılmaya başlanmıştı. nirari'nin adı hakkolunmuş boncuk bulunmuştur. Hocalı höyüklerinde İnce bir zevkle hazırlanan taş kadeh, Hocalıda bulunmuştur. (1, 11, 14, 18, 20, 120 Nolu höyükler) boncuklar, levhalar, kaplan başı Hocalı, Borsunlu, Beyim Sarov, Sarı Çoban höyüklerinden daha tasviri bir levha, Tavşanlı'da silindirik mühür, boncuklar, Borsunlu'da çok kemik eşyalar elde edilmiştir. (Büyük höyükten): altın kemer tokası, fıl kemiğinden yapılmış eşyalarda Borsunlu, Beyim Sarov, Sarı Çoban elde edilen yüzeyi insan inkrustasi gibi kullanılmış levhalar, tunç düğmeler, çivi ve iğneler, üzeri tasvirleriyle süslenmiş at kaytarganları, üzeri hızırlama tekniği ile üç yap- ince bir tabaka altında kaplanmış ve tamamen altın eşyalar, bu dönemde raklı nakışlarla bezenmiş pilek çemberler, yüzeyi çizme ve oyma usulü Karabağ'dametal işleme sanatınm şekillendiğini gösterir. ile süslenmiş silindirik eşyalar, eski Karabağ sanatçılarınm el emeği, de- Tavşanlı, Hocalı, Borsunlu ve Beyim Sarov abidelerinden elde edi- koratif, uygulamalı ince sanatları güzel ve nadir ömeklerdendir. len cam boncuklar Mısır, Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Finike ile Ka- Son tunç ve ilk demir devrinde Karabağ'da dokumacılık sanatı da rabağ arasındaki takas usulü alışverişi gösterir. gelişmişti. Bunun için hammadde kaynağı, küçükbaş hayvanlardan elde Borsunlu, Sarı Çoban, Ahmahı, Kerkicahan, Beyim Sarov, ve edilen yün ve gezil olmuştur. Borsunlu ve Sarıçoban höyüklerinden elde Karabulaktan'tan elde edilen, fıl kemiğinden yapılmış, bir kısmınm üzeri edilen birçok tunç eşya üzerinde kumaş izleri, yün kumaş kalmtılar, pasta, sedef, kızıl ve tunçla inkmstasi uygulanmış eşyalar nadir sanat hasırlar, o döneme ait, dokumacılıkhakkmdabilgi verir. ömekleridir. Tunç ve ilk demir devrinde Karabağ sakinleri ile komşu halklar, ve K A R A B A Ğ K A R A B A Ğ

90 91

lahlar, hakimiyet remzi olan mermer topuz, asa, seramik ömekler, altm, fil kemiğinden, sedef ve kıymetli taşlardan hazırlanan zengin süs eşyala- rı konmuştur. Ahmahı höyüğünde, zengin bir toplulu lidere, dolixokefal (uzun- başlı), onunla beraber oturtulmuş vaziyette bir hizmetçi ve braxikefal (yuvarlakbaşlı) tip bir insan defnedilmiştir. Höyüklerin inşaatında çok sayıda köleden istifade edilmişdir Sul- tanbud höyüğü (yüksekliği 25m), Borsunlu ve Sarı Çoban höyükleri (üzerine 200 tahta kalas konulmuş) birçok işçiden faydalanarak inşa edilmiştir. Büyük topluluklar arasında meydana gelen çatışmalar sırasında yerleşim yerlerinde yıkıntılar, yağmacılık, yangmlar (Karatepe yerleşim merkezinde) meydana gelmişti. Tunç ve demir devrin sonunda Karabağ'm bir takım abidelerinde, Karabağ'a takos yolu ile getrilen Hind-Çin, Malezya, İngiltere- Hocalı, Beyim Sarov, Ahmahı, Borsunlu, Sarı Çoban höyüklerinde göz- İspanya kökenli kalay, metal işleme sanatmda yeni başarılar kazamlma- lemlen eşitsizlikler; bu dönemde ilkel harp mesleğinin şekillenmesi, sos- sına sebep olmuştur. Kültürel ve iktisadi alakalarm oluşması ve geli- yal eşitsizliğin meydana gelmesi ve daha da derinleşmesi nihayet ilkel şiminde binek ve koşum hayvanı olarak önemli bir yeri olan atlar takas toplum kumluşunun dağılmasına sebep olmuştu. vasıtası olarak da kullamlmıştır. Çağımızdan önceki I. bin yıllığın ortalarında, ekonomik ve siyasi bakımdan hayli güçlenmiş büyük topluluklar smırları belirlenmiş ara- Son tunç -ilk demir devrinde Karabağ'da maddi eşitsizlik daha da zilere sahip olmuşlar, hususi kale şehri etrafında toplanarak Eski Me- belirginleşmişti. Toplumun zengin ve fakir sımfları belirlenip kesin ola- zopotomiya'da olduğu gibi ilk devlet kummlarım teşkil etmişlerdir. rak farklılaşmıştı. Zengin aileler, hal idarecileri ve savaşçılar öz mülki- Bu dönemde Karabağ'da ve ona komşu Kür - Aras ovası böl- yetleri ile toplumun normal arasında fark artmış, asiller tabakası, ileri gelerinin asıl halkı, Türk soylu gerger (kenger), gargar (Strabon'a göre) gelenler zümresi oluşturuluştur. topluluklan yaşamışlardır. Çağımızdan önceki I. bin yıllıkta Karabağ'da Ekonomik ve siyasi bakımdan fakir ve zayıf küçük topluluklar, bu topluluklar birleşerek ilk devlet kurumlannı teşkil ettiler. Güney kuvvetli ve nüfuslu topluluklann etrafında toplanmıştır. Karabağ'da baş- Kafkas'ta ekonomik, siyasi konumu hayli güçlenen Karabağ ve komşu layan açık, sosyal — toplumsal sımflaşma ve eşitsizlik Karatepe yerleşim bölgelerin Türk halklan birleşerek, İran-Ehameni devletinin ve diğer ya- biriminde, Hocalı, Tavşanlı, Ahmanı, Borsunlu, Beyim Sarov, Sarı Ço- bancılann aralıksız baskınlannı önlemek, öz topraklannın bağım- ban höyüklerinde ve başka abidelerde de gözlenmiştir. sızlığmı sağlamak amacıyla birleşerek çağımızdan önceki IV. asırda eski Zenginlere ait büyük lahitler, defnedilen kişiyle birlikte zengin teç- Azerbaycan-Arnavut devletini kurmuşlardır. Böylece Karabağ, hizat, kul ve hizmetçilerin, çok sayıda atların bulunması sosyal ve top- Azerbaycan'ın eski devletçilik tarihinde önemli rol oynamıştır. lumsal eşitsizliğini gösterir. Borsunlu höyüğünde, kabir bölmesinde (25, 6m2; 32x4m) bir li- derler, tahtadan yapılmış, tunç ve altun lehvalarda süslenmiş, taht şeklin- de biryatak üzerinde defnedilmiştir. Kabir bölmesinde, iş aletleri, tunç si- K A R A B A Ğ

92 Benn AnneB İSTİFADE EDİLMİŞ EDEBİYYAT

1.AzerbaycanSovetEnsiklopedisi, c.v,Bakü, 1979 2. Azerbaycan tarihi, Bakü, 1994 3. CaferovE.Q. Kuruçay deresinde, Bakü, 1990 4. Caferov E.Q. Azerbaycanm Ilk Sakinleri, Bakü, 2004 5. Ceferov H.F. Azerbaycan e.e. IV minilliyin axırı - 1 minilliyin evvellerinde (Karabağın Qarqarçay ve Terterçay hövzelerinin materialları esasında), Bakü, 2000 6. Caferov K.F. Cbh3h A3ep6aÜA>KaHa co CTpaHaMH I Iepe;ıneH A3mh, BaKy, 1984 7. Caferov K.F. /IpeBHeHiıiHe cbs3h asepöaH^'A'aıickhx ıiJieMCH co cTpaHaMH BjiH>KHero BocTOKa, BaKy, 1986 8. Aliyev V.H. Azerbaycanda tunc dovrunun boyalı qablar medeniyyeti, Bakii, 1977 9. Hüseynova M.A. KepaMHKa Boctomhoio 3aKaBKa3ba 3noxn ııojjnıeü 6poH3bi h paHHero >Kejıe3a, BaKy, 1989 10. Hüseynova M.M. /JpeBHHH rra.aeo.riHT A3cp6aH/ı>Kaııa, EaKy, 1985 Kapa6ax 11. Hüseynova M.M. Uzaq daş dövrü, Bakü, 1973 12. Hüseynova M.M. Azerbaycan arxeologiyası. Daş dövrü, Bakü, 1976 13. Hüseynova M.M., İsmayılov Q.S., Quliyev İ.M. Azerbaycan arxeoloji (^peBHHH nepnoA) abideleri, Bakü, 1981 14. İsmayılov Q.S. Quruçay ve Köndelençay vadisinde qedim medeniyyet izleri, Bakü, 1981 15. Nerimanov İ.G. KynbTypa ^peBHeHuıero 3eMJieflenbHecKoro- CKOTOBOAHecKoro HacejTeıiHH A3ep6ayzı,'/KaHa, EaKy, 1987. I,

K A P A B A X

üpeaHCJiOBHe

Ə ıy KHiıry a nocBamaıo HesaÖBeHHOH naMara Hamnx non- TeHHbix npe^KOB, noKoamHxca Ha KapaöaxcKOH 3eMJie, /ıpeBHCH KOJiBiöejiH A3ep6aH/i)KaHa, naMjrm xo;ı>KajiHHHeB, My>KecTBeHHt>ıx cbiHOB Poahhbi, KOTOpwe b 90-e rofltı X X -ro c to jic tm repoHHecKH cpa^cajiHCb c apMJiHCKHMH najıanaMH h, 6yzjyHH, 3BepcKH yÖHTtı b pe3yjıtTaTe renoqH^a, ocymecTBJieHHoro apMJiHCKHMH 3axBaiHH- KaMH, nOflHHJIHCt Ha IIOHeTHyiO BepiHHHy UieXHflCTBa. IlycTb Bce Hapo,zjbi MHpa, npoHHTaB 3Ty KHHry, y3HaıoT, hto Kapaöax - əto ^peBHHH h bchhbih onar KyjibTypbi Hapofla A3ep6an/],>KaHa TiopKCKoro nponcxo^c/ıeHHa. /JpeBHHe jkhtcjih Xo^5Kaji0B em e b IY-I TbicanejıeTHH h.ə. co3fl,ajiH Ha IO>khom KaBKa3e BbicoKyıo KyjibTypy, aBJiaıoınyıoca HOCHTejıeM oömeHe- jıOBenecKHX HeHHOCTeH Ha CTbiKe EBponbi h A3hh, 3aiio>KHJiH 0CH0By MacTepcTBa MeTajuıyprHH h MeTajuıooöpaöoTKH h pa3BH- jih ^aHHyıo oöııacTb # o BbicoHaHiuero ypoBHH. K öojibinoMy co^cajıeHHio, bo BpeMeHa pacıjBeTa coBpeMeH- HOH U,HBHJIH3aiIHH B pe3yJIbTaTe KOBapHOrO BOeHHOTO BTOp>KeHHH, ropo# Xofl^cajıw, ero ^peBHaa MaTepnajibHaa KyjibTypa öwjih Bap- BapcKH pa3pymeHbi, co^c^ceHbi h yHHHTO>KCHbi, a HacejıeHHe n0flBep>KeH0 Tp arn h e cko My reHoqH/ıy. B 4>eBpajıe 1992 ro,a,a, pobho b 9.00 nacoB Benepa KpoBo^Ka^- Hbie Boopy^ceHHbie apMJiHCKHe 6aH/i(f)opMHpoBaHH5i b cocTaBe h npn noMomH «HaeMHoro» pyccKoro MexaHH3HpoBaHHoro CTpejı- koboto 336-ro nojiKa, ^Hcjıoqnpyıomerocfl 6jih3 Xo/ı>KajıoB, BTop- rjiHCb Ha TeppHTopHio ropo,ıı,a h ynHHHjiH KpoBaBbiH reHOU,H^. B 3toh 6oHHe 6biJio HCTpeÖJieHO 613 nejıoBeK, 487 Ta^cejıo paHeHO, 1275 nejıOBeK b3»to b njıeH, 8 ceMeiı ömjio yHHHTo^ceHo nojı- HOCTbK). Xo^>KaJIbI 6bIJI CO/K}KeH H npeBpamÖH B pyHHbl. K A P A B A X K A P A b A X

96 97

BBeaeH H e Apa3-4a«, nepexo/THT b paBHHHy ropHoro no/iHoacba. XaHHH - nafi, T aprap-nan, KcH/ıejıeH-Haiı, Fypy-qaiı, ro3Jiy-uaH ııap. peKH naHHHatoTCH c Kapaöax - poôBoiı KopeHb, Kojibiöejib KyjibTypbi KapaöaxcKoro njıocKoropba. a3ep6aöa>KaHCKoro M y raM a, po»f,aeHHoro noa 3ByKH neceH ııaıuııx Kapa6axcKaa paBHHHa Ha ccB epo-3ana/ıe rpaHHHHT c ran/iHca- npaaeÔB h, 3ByMaBiuero Ha npoTsmeHHH TbiCHnejıeTHH, ito cbh- ra3axcKOH paBHHHOH, c sana/ıa ropHoiı uenwo MypoB-âra, c rora h Ta» 3eMJIH Iiauinx TIOpKCKHX npeaKOB, CBH3aHHaH c A3bIX0M - lOTO-BOCTOKa—MHJIbCKOH paBHHHOH. ııpapoAHnoii nepBoöbiTHoro HeJiOBeKa Ha TeppHTopHH IO>KHoro PeKa Kypa OTênaeT Kapa6ax ot IIlHpBaHCKOH paBHHHbi. n o B ep x - K’aBKaia. HOCTb paBHHHbi HecKOJibKO ropHCTa h noKpbiTa TeppacaMH. Ha TeppH- TopHH Kapa6axcKOH paBHHHbi ( b TepTepe), HMeroTCH ne(j)T«Hbie 3ajıeacn. KjiHMaT yMepeHHbiiı h c y x o n cyOTponHHecKHH. B yayuH po^HHOH nepBOÖbiTHOTO nejıoBeKa b A3ep6aH/ı>KaHe h Ha TeppHTopHH Kapa6axcKoü paBHHHbi, Ha 0TH0CHTeJibH0 Ma- oahhm H3 caM tıx /ıpcBHHx OHaTOB KyjibTypbi, Kapaöax, HaHH- jıe H b K O M ywacTKe, np0H3pacTai0T >KBaLnıoe êpeBO, /ı;y6, b^3 h m hoto nan ot Majıwx KaBKa3CKHX rop, oxBaTbmaeT TcppnTopnn, ııaxo/ıa- ^ h k h x (j)pyKTOBbix /lepeBbCB (ajibina, rpyrna, kh3hji, o p e x , (j)yH/ıyK, mueca Me>Kji,y peKaMH Kypa h ApaKC, coctoht H3 nnocKoropbM h paB- ihhhikh h ap.) h mi o/i. Ha öepery peKH Kypw hmciotch TyrancKHe jıeca hhhhw x qacTCH. Kapa6axcKoe njıocKoropbe pacııojıaraei'oı MOKyıy 3aH- (a y 6 , B33, HBa H /ip. ), eCTb KyCTapHHKH. re^ypcKOH h KapaöaxcKOH ropHbiMH uen«MH. J\jıa rro/Hio>Kb>ı rop xapaKTepHa cepan h KopHHHeBaa noHBa, fljıa Kapa6axcKoe njıocKoropbe c ceBepa h BocTOKä OKpy>KeHO ropH oö ropHCTOH >Ke MecTHOCTH xapaKTepHa ropHCTo-JiecHaa h ropHCTo-Jiyro- u en b io , c 3ana,n,a 03ep0M TeHqa h 3aHre3ypoM. IIoBepxHOCTb nnocKoro- Baa noHBa. pba noKpbiTa 6a3ajibTOM h aHfle3HTaMH BepxHero rijiHOueHa h Pa3Hoo6pa3HaH(})ayHaKapa6axa. 3/ıecbMHoro 3Bepen. AHTponoreH a. xhiuhmx nojıe3Hbie HCKonaeMbie - )to 3ajıe>KH m c/ih , >KCJie3a h nojiHMeTan- Ha noBepxHOCTH 0Öpa30BajiHCb oca/jKH ByjiKaHoreHHbix ropHbix nopo/ı, b uenn Mejıa, najıeoreHa h HeoreHa. njıocKoropbe cy>KaeTca k jio b (M exM aH -aar), jiHTorpaK/];y Ba3ap-naeM h peKOH XeKepn b BH/ıe Mbie. B stom peruoHe pacnojıaraıOTca: JlawH , Keıib6a/ı>Kap, IHyıua, TpeyrojibHHKa, pa3/ı,ejıaeTCfl peHHbiMH OBparaMH. HapaBHHHax c JiaBOH, XaHKeH/jH, Xo/ı>Kajibi, AcKepaH, Ar/ıaM, EBjıax, Eap/ıa, Tep-Tep, Ar/je- 0Öpa30BaHH0H b pe3yjibTaTe H3Bep>KeHHH, o6Hapy>KeHbi noTyxniHe pe, Xo/ı>KaBen/ı, OH3yjiH, /I>Ke6paHjı, Ar/ı>Ka6c/iH, BenjıaraH. KpynHbie ByjiKaHHnecKHe KOHycbi. BjıaronpHHTHbie npnpo/iHbie reorpaKa3-HaH 3a6yx-naH , Basap-Haiı HanHHaıOTCfl c po/iH bie 3eMjiH paBHHHHOH TeppHTopHH, 6oraTbie ajibnHHCKHe jıyra rop- KapaöaxcKoro njıocKoropba, 03epa Ajıa I’cjuıap, Taparejib pacnojıa- hm x TeppHTopHH, a TaK>Ke 3ajıe>KH pasJiHHHbix nojıe3Hbix HCKonaeMbix raıoTca Ha ətom ruıocKoropbe. CyöajibiiHHCKHe jıyra, pacnojıo>KeHHbie y>Ke bo BpeMeHa nepBo6biTHO-o6mHHHoro CTpoa co3AaıiH 3Aecb Ha 3HaHHTeJIbHOH TeppHTOpHH, SBJIHIOTCa IiaHÖOJlCe yÔÖHblMH /JJIH npezjnocbiJiKH /ı,Jia 3acejıeHHH ero Heji0BeK0M, əbojiiohhh b oöjıacra CKOTOBO^CTBa. xo3flHCTBa h KyjibTypw h npeBpaıueHHH ero b o/jhh h3 rjıaBHeHuiHX Ha ceBepo-3ana/ıe Kapa6axcKaa neıib 0T/ı,ejiHeTca ot njıocKoropba ouaroB KyjibTypbi K D k h oto KaBKa3a. peHHbiM OBparoM peKH TepTep h M ypoB-âroM , Ha 3ana/ıe >Ke peKOH Xe- Kepn. CaMbie BbicoKHe tohkh KapaöaxcKoro njıocKoropba - rbi3-rajıa npo(j)eccop Bejın A jihcb (2843 m .), EeıOK-Knpc (2725 m.). Ha njıocKoropbe hmciotch hctohhhkh MHHepajibHbix bo/ i, T yprncy h IIlHpBaH. lOro-BOCTOHHaa OK0HeHH0CTb ropHOH uenn, onycKaiicb b CTopoHy K A P A B A X K A P A B A X

98 99

ÜCTopHorpa^HH apeBHero Kapaoaxa E(|)eTJiH, Bapâ, CyjiTaHÖyq, XoaHcanbi, Haxo/nnuHxcfl Ha TeppHTopHH Mnjib-Kapa6axcKOH paBHHHbi h HaropHoro Kapa6axa.. HCTeMaTHnecKoe H3yneHHe hctophh Kapaöaxa HaHanoct c HeMeuKHH HccJieÔBaTejib ƏMHJib P ecjıep , pa6oTaBuiHH b CXIX Beıca. Hctophh apeBHHx KapaöaxıjeB öwjıa onpeêjıeHa UlyuiHHCKOM peanbHOM yHHJiHiue, b 1891, 1893, 1895, 1897 - ro/ıax h H3yMeHa Ha o ch o b c MaTepHanbHO-HCTopHHecKHX naMaTHHKOB, pa3- böji pacKonKH BOKpyr ropoÔB LUyuıaKeHTa h UJyuiH, a TaK>Ke b6jih3h p03HeHHbIX MaTepHaJIOB H nHCbMeHHMX HCTOMHHKOB. /lauıajiTbi HaHaxn, MexraKeHTa. /^peBHOCTb Kapaöaxa, ero MaTepnajibHO - KyjibiypHbie naMax- O h ace n0ÖJiH30CTH aepeBHH Tıojıaöjibi, Ar/ıaMCKoro paftoHa, Bejı HHKH OCOÖeHHO CTaJIH npHBJieKaTb BHHMaHHe HHOCTpaHHblX nyTeuıec- HCCneaoBaTejibCKHe pa6oTbi b saxopoHeHHJix KypraHOB Ha6nT3ne, TBeHHHKOB h Booöuıe HCCJie/ÔBaTejıeH - jııoÖHTejıeH c H anana XIX KHpnHHTəne. BeKa. Ə .P ecjıep b cpe^HHx TeneHHax 6acceÜHapeKH XaHHH-Haiı b 1893, PaCKOnKH, npOBOÄHMbie HMH, CJiy)KHJIH He CTOJIbKO H3yHeHHK) 1894- x roAax b Apna/i3ope, b /Je'rrojıy b 1 8 9 6 ,1 8 9 7 -x ro,zı;ax Baıuibiraa- /ipeBHeH HCTopHH Kapaöaxa, ckojibko hochjih xapaKTep rpaöeaca. CnpxaBeHiie, b 1897-m ro/ıy b A xM axe bğji pacKonKH b KypraHax h nyTeuıecTBeHHHKH, npHÖbiBaBuiHeB A3ep6aH/ı>KaH h, b HacTHOcra, b MOTHJIbHblX 3aXOpOHeHHHX, OTHOCHIUHXCÄ K 6p0H30B0My BeKy. O h >Ke B Kapaöax HccneAOBaTejiH-jııoÖHTejiH (npe^cTaBHTejiH pa3JiHHHbix 1894-95, 1897-e roflbi Ha TeppHTOpHH Taprap-Haa, Xofl^cajibi-Haa h npo(J)eccHH) BejiH pacKonKH, b och ob hom Ha TeppHTOpHH 3axopoHeHHH, HjiHcy-Haa oÖHapy>KHJi 6ojıee 20 KypraHOB h KaMeHHbix CKJienoB. B OTHOCHHIHXCa K IY-I TblCflHeJieTHK) /10 H am eH 3pbl, TO eCTb K ÖpOH- 1895-m roay b rapaKeneKT3ne, HaxoAameMCH b OH3yjiHHCK0M paiıOHe, 30B0My h >Kejıe3HOMy BeKy. OÖHapyaceHHbie KyjibTypHO-ncTopHHecKHe a b 1897-m ro ^ y b Tajıa-Təne, pacn0Ji0»ceHH0M b Ar,a»ca6eflHHCKOM oöpaiubi öbuiH Bbme3eHbi 3a pyöew h ,ho ch x nop xpaHaTCH b H3BecTHbix panoH e 6biJiH npoBe/ıeH bi noncKOBbie paöoTbi. My3eax MHpa, KaK ueHHeHiHHe h pe/jHaHHrae 3KcnoHaTbi. 3 th MaTe- pnajibi npeflCTaBjıaıoT c o ö o h öojibuıyıo 3HanHMOCTb b H3yneHHH /ıpeB- Heiı HCTopHH Kapa6axa. nocjıe TıojiHCTaHCKoro 1813 ro/ıa h TypKMeHHancKoro /joroBopoB 1828 rofla 3eMJiH, HaxoflamHeca k ceBepy ot p. ApaKC otoihjih k P o cc h h , h to HecKOJibKO oÖJierHHJio AOCTyn cıo/ıa eBponeÜHOB. C)paHuy3CKHH nyTeıuecTBeHHHK /I,ıo6ya /ıe MoHnepo b 1834 roay npHÖbuı b Kapaöax, noceTHjı Ulyuıy h rHH/pKy, h npe/ıCTaBHJi cBe/je- hm 06 yBH,n,eHHbix b LLIaxöyjıare h TepTepe hctophhcckhx naMHT- HHKax. nocjıe yTBep>K,neHH$ı Ha noBecTKe ahh Pocchhckoto HMnepaTopc- Koro ApxeoJiorHHecKoro KOMHTeTa Bonpoca o KaBKa3CKOH apxeonorHH, KaK 0CH0BH0r0 Bonpoca, BHHMaHHe h HHTepec k A3ep6aHâcaHy h, b Ulyvua 0C06eHH0CTH k K apa6axy, 3HaHHTejibHO B03p0CJiH. Eorarbie MaTepnajibHO - KyjibTypHbie naMsrniHKH 6hjih coöpaHbi B 8 0 -e ro/ibi XIX - ro BeKa rpy3HHCKHH yneHbiH EO.CHJiocaHH (b 1 898-m ro/ıy) npn HCCJie/ıOBaHHH KypraHOB 3epra, CeHrep h KeTTH- 3aperHCTpHpoBan naMaTHHKH Bap/iHHCKoro KypraHa. n o nopyneHHio Təne, pacnojıo>KeHHbix b ropHoiı 30He Kapaöaxa h CBe/ıeHHH 06 3tom PoccHHCKoro reorpa(])HHecKoro OöuıecTBa /],ac. BeHceHro(j)(}) 6biJiH 0ny6jiHK0BaHbi b cöopHHKe Pocchhckoh HMnepaTopcKoiı Apxeo- npeACTaBHJi HHôpMauHio o naMHTHHKax KypraHOB YnTene, Boht, jıorHHecKoü Komhcchh, aTaoce b HeMeuKOM Apxe0Ji0rHHecK0M, 3 raor- K A P A B A X K A P A B A X

100 101

EcTecTBOBefl E.HTyMMejib b 1938-1939-m ro/ıax np 0B0/iHJi pacKonKH HCTopHHecKHx naMaTHHKOB KepKH^McaxaHa, XamceH/iH, Xo/ı- acanoB, rıpe/ınpHHajı nonbiTKy onpe/ıejiHTb xpoHOJiorHHecKyıo ənoxy naMaTHHKOB, 0 n y 6jiHK0 Bajı HayHHbie /jaHHwe o po/ıe 3aHaTHH, xo3aficT- BeHHOH /leaTejibHOCTH h KyjibType HaceJieHHa Kapaöaxa. AKa/ıeMHK E.E.nHOTpoBCKHH b cBoeö paöoTe «3aKaBKa3CKaa ap- xeojıorna» (1949) coo 6 ih,hji 06 apxeoJiorHHecKHx naMaraHKax 6ac- ceHHOB peK Taprap-HaH h TepTep-naH. K.X. KyuiHapeBa h T.X.Hyöu- hhiubhjih ynoMHHajiH b cbohx paöoTax 06 HCTopuHecKHx naMaTHHKax Kapaöaxa ənoxn 6pOH30Boro BeKa. B 50-e ro/ıw XX CTOJieTHa coB M ecraaa 3Kcne/ı,HHHa Apxeojıorn- necKoro HHCTHTyTa AKa/ıeMHH HayK CCCP h HHCTHTyTa H ctophh AKa- /j^eMHH HayK A3ep6aM/ı>KaHCKOH CCP no/ı pyKOBO/ıcTBOM apxeojıora- KaBKa30Be/ıa A.A.HecceHa npoB ejıa Hccjıe/ıOBaHHa apxeonorHHecKHx naMaraHKOB Ha TeppHTopHH Mnjib-Kapaöaxa, b 30He HaprH3T3ne, YHTəne, Xo/ı»cajıoB, Y3epjiHKTene ənoxn 6pOH3bi. B KOHue 50-x ro/ıOB XX-ro BeKa A. A.HecceH o6Hapy»CHJi ocTaTKH HeCKOJIbKHX HaCeJieHHWX nyHKTOB, COOTBeTCTByiOIUHX ƏHeOJIHTy H Kapaöax. XaıiKendu 6p0H30B0My BeKy b hhjkhcm TeneHHH KeH/ıaneH-Haa, npoBejı pacKonKH pa(J)HHecKOM h AHTpononorHHecKOM c6opHHKax. B MOTHJIbHWX 3ax0p0HeHHax. B 1896 - om ro/ıy, nocjıaHHtıe b KOMaHanpoBKy Ha IO^chlih KaB- B cepe/iHHe 60-x to /io b XX-ro BeKa H.X.HapnMaHOB Bbi/iBHHyjı Ka3 no jihhhh M ockobckoto ApxeojıorHHecKoro OömecTBa M.CtıcoeB HayHHwe nınoTe3W o KyjibType ƏHeoJiHTa h nepBoro 6p0H30B0ro c to - h r.Ca^HrH npoBejiH HCCJie/jOBaHHa b perHOHax IlIyuiH h JlaiHHa. B jıera a Ha 0CH0Be naMaraHKOB Fapaxaa>KH, TyTTəne, JlefijıaTəne Ha Tep- 1926-m roay Ha TeppHTopHH, me Haxo^HJiHCb Kapa6axcKo-xofl»ca- pHTopHH Kapa6axa. jiHHCKHe naMaTHHKH, n o /ı pyKOBO^CTBOM M.MemaHHHOBa h c yHacraeM M.M.rycefiHOB b 1960-m ro/ıy Ha jicbom 6epery Typy-Haa, b ,^>k. HacH(J)H, H.A3H36eKOBa, A.AjıeKnepoBa, H./],>Ka(|)ap-3a,zıe, T.nac- n arep e A 3m xckoh n e ıu e p w oÖHapy»CHJi 10 KyjibiypHbix njıacTOB, o th o - ceKa, B.JIaTHHHHa 6liji coeraBJieH TononjıaH apeBHeHHiHx naMXTHHKOB caıuHxca k /ıpeBHen, cpe/iHeH, BepxHen cıyneHH Mycrae. T aprapnaHCKoro h Xo^acajibmaHCKoro öacceHHOB. B 1963-m ro/ıy HCCne/ıoBaTejibCKHe paöoTw b A 3w xckoh h B bijih onpe/ıejıeHbi apeajibi pacnpocTpaHeHHa naMaTHHKOB TanıapcKOH neıuepax 6 wjih pacuiHpeHbi. CoBMecrawe Hccjıe/jOBaHHa KyjibTypw Xo/ı>Kajibi h npoBe/ıeHW pacKonKH Ha nojıe Bauı «KypraHa» h M.ryceiiHOBa, ,ZI,.ra/j;>KHeBa, A.MaMe/ıoBa, H.IÜHpHHOBa, B.Bəjihhko, b MecTenKe - «KaMeHHoe 03ep0», Haxoaameroca Ha jicbom ö ep ery A./],aca4)apoBa, B.Ta/pKHeBa, C.AjıneBa, M.CyjıeiiMaHOBa noKa3anH, T aprap-naa, b 3axopoHeHHax OTHOcauiHxca k 6p0H30B0M y BeKy. hto Kapaöax aBJiaeTca caMOH /ıpeBHeiı po/ihhoh HenoBeKa Ha IOhchom ƏKCne^HHHaMH, npOBO/IHMWMH H.H.MeinaHHHOBblM, ÖblJIH KaBKa3e. 3aperncTpHpoBaHbi HOBbie naMaTHHKH Ha Mnjib-Kapa6axcKOH paBHHHe B 1964 - m ro/ıy T.C.HcMaHJioB npoBejı nccjıe/ıOBaHHa b /lOJiHHax h HaropHOM Kapaöaxe (b 1927, 1929, 1933-m ro/jax), 6biJia pa3pa6o- Fypy-naa h KeH/ıejıeH-Haa, b HacejıeHHbix nyHKTax, oTHOcauınxca k TaHa apxeojıorHHecKaa KapTa TeppHTopHH. K A P A B A X K A P A B A X

102 103

3HeonHTy h 6p0H30B0My Beıcy (rıoHeniTəne, XaHTəne, rapaKĞneKTəne, Kapaöax b KaMcmıoM eeKe - KyjibTypa Typy-naH TıoıibTəne, LHoMyjıyrəne, y 3yHTəne, MeHHeT3n e, 3 eprepT 3ne h np.). B TapaKeneKTəne ö h jih BbiaBJieHbi (J)aKTbi x o s^ h ctb c h h o h h KynbTypHbiH K pacHBeHiuHH peraoH A 3e p 6an/ı>KaHa - Kapaöax, aBJiHeTca ^eaTejibHOCTH HacejıeHHA K apaöaxa b n ep n o/ı 6 poH 3bi, paHHero 0/],HHM H3 CaMblX flpeBHHX MHpOBblX OHarOB HHBHJIH3aUHH. K ejıesa, b ən o x y aHTHHHOcra h cpe/jHHX BeKOB. Kapaöax co cbohm ÖJiaronpHHTHbiM npHpoflHO-reorpa(j)HHecKHM r.C.HcMaHJioB HccjıeaoBajı HaceneHHbie nyHKTbi, pacnono- KjiHMaTOM, 6oraToiı (jmopoH h (j)ayHOH, hbjihctch o/ihhm H3 Tex MecT Ha HceHHbie b 30He ajibnHHCKHX JiyroB Kejib6 a/ı»capcKoro pafioHa Ha npora- 3eMHOM rnape, rae 4>opMHpoBajıocb /ıpeBHee HenoBeHecKoe oömecTBO, aceHHH BepxHero TeneHHH TepTep-naa, OTHOcamHeca k cko- t o ecTb nep B 06biTH0- 06uiHHHbiH CTpoö. A3bix, Taraap, 3ap - 3 to MecTa TOBO/JHeCKHM nJieMCHaM 3nOXH paHHeH 6pOH3bI, H HOCHIHHe Ce30HHtIH 3aceJieHHH nepBo 6biTHoro nejıOBeKa. xapaKTep, Hccne/ıOBajı TaıoKe TaMouiHHe HacKajıtHbie H3o6paaceHHH. B Hccjıe/ıOBaHHH P.M.MyHnaeBa «KaBKa3 Ha 3ap e 6p 0H30B0ro BeKa», (1975 r) ömjih amu CBe/ıeHHA o x p 0H0Ji0rHH h əth h h cc k o h npHHa,zuıeMCHOCTH KypraHOB 6p0H30B0ro BeKa K apaöaxa. B 1980-88-om ro/ıax X.O./],Mca(j)apoB Ha TeppHTopHH Kapaöaxa, npoBejı mnpoKHe apxeojıorHHecKHe HCCJie/joBaHHfl. O h Bejı pacKonKH KypraHOB «E/mn T3n e » , X opy3Jiy, CapoB, EeHM C apoB, EopcyHJiy, /],acaMHJiJiH, /JaMHpHHjıep, ƏBoray h HacejıeHHoro nyHKTa ToxMarrəne b6jih 3h cğji Eypyaac h A jx x h TepBeH/ı,. B pe3yjibTaTe apxeojıorHHecKHx pacKonoK öbuiH HCCJie/ıOBaHbi nocejıeHHH əhoxh paHHefi 6poH3bi YHoraaH, rouıaTəne (/]|»cyTT3ne), /JenpMaH-epH, ənoxn cpe^HeH 6 poH- 3bi ToxMarTəne, ^HHapTəne, A rrene, CapbiTene, TaBypTəne, MHiuHprbiuuıaxbi, TapaTəne, KypraHbi MaKcyany, TeHTəne, Kbi3buuibi KeHrepjiH, YqoraaH, ry 3aHjibi, CapbmoöaH (Ar/ıaM), EopcyHJiy, EeHMcapoB, ƏBoray, XyceHjiH (Tep-TepcKHH pauoH), Xycyjıy, TafiHar, EaaT (Araacaöe/iHHCKHH panoH) h Ha 0CH0Be BbiHBJieHHoro ö oraroro MaTepnana öbijih BbicKa3aHbi HayHHbie Bbmo/ı;bi o cejibCKoxo3aHCTBCH- hoh /teHTejibHocTH /ıpeBHHx KapaöaxcKHx njıeMeH, 06 hx öbiTe, pejiH- rH03H0-MHp0B033peHHeCKHX B3rjlfl/iax H T./I. Ebuıa cocTaBjıeHa apxeojıorHHecKaa KapTa naMHTHHKOB Kyjibiypbi KapaöaxueB ən o x n 6p0H30B0ro BeKa. Kapaöax. JJonuna rypynaü u Kendejıennaü Ha TeppHTopHH H3yjiHHCKoro panoHa Kapaöaxa, b n e m e p a x A 3bix h Taraap, pacnojıoaceHHbix b JioiHHHe Ty p y -n a a 6m jih oÖHapyaceHbi MecTa ctoh h k h n ep B o6biTHoro uejıoBCKa. OÖHapyaceHHaa 3/ıe c b b 1968 r o /ıy Kyjibiypa KaMeHHoro BeKa Ha3BaHa KyjibTypoft Typy-Haa. /İpeBHHH HejıoBeK b 3 to h /ıojiHHe Kapa6axa nocejnuıca 2 MHJUiHOHa Jier Ha3a/ı. K A P A 5 A X K A P A 5 A X

104 105

H3HaHanbHO ohh >khjth b narepe rypy-naHCKOH aojihhm. no3>Ke b cbä3h c nepeMeHOH KJiHMaTa - noxojıo/ıaHHeM, oh h pacnojıoMCHJiHCb b A x li3 ck o h h TarnapCKOH nem epax. A 3BixcKaa nemepa oflHa H3 caMbix BeJiHKOJienHbix KapcTOBbix nycTOT, HMeıoiHHxca Ha K3>khom KaBKa3e. /],jiHHa nemepbi 400 MeTpoB, oömaa nnom aab 11200 m2. B nemepe HMeıoTca BbicoKHe 3anbi (20-25 MeTpoB), pasjiHHHbie nepexo/ibi h HeoöbiKHOBeHHbie CTa- JiaKTHTbl.

Kapaöax. OpaeMetim uejıoeeuecKoü nejuocmu, (asbixanmpona) naüdemoü e A3bixe.

nepBoe 3acejıeHHe nemepbi Hanajıocb b ənoxy KyjibTypbi Typy- naa (Y n-X njıacTbi). OÖHapyaceHHbie b ə th x nnacTax opy/iHa Tpyqa Bxod e A3bixcKyto HMeiOT ÖOJIbHIOe CXOACTBO C BOCTOHHO-a(J)pHKaHCKOH KyjibTypoH O ji- netifepy (eud u3nympu). ay B a n . B III-m n n a cT e A3bixa ömjih oÖHapyaceHbi ocTaHKH nepBoöbiTHO- ro nenoBeKa, OTHOcauiHeca xpoHOJiorHHecKH k Kyjibrype MycTbe. B BepXHHX CJIOflX A3bIXCKOH CTOHHKH ( I - I I nJiaCTbl) npOCJie^CHBaiOTCH çjıe/ibi KyjibTypbi ƏHeojiHTa, 6p0H30B0ro h cpe/iHHX BeKOB. TepBaa CTyneHb KyjibTypbi rypy-naa oxBaTbiBaeT floa- X XuıejibCKHH nepHO/ı naneojiHTa, BTopaa CTyneHb oxBaTbmaeT paHHioıo h cpe/iHioıo ənoxy Arnejıa, TpeTbfl >Ke CTyneHb oxBaTbmaeT 3no- xy Aıuejib h M ycTbe. ƏTa HHBHJiH3aıiHJi po/iHJiacb okojio 2 mhjijihohob jıeT Ha3aa, npouuıa CTaHOBjıeHHe h 3aBepuiHJiacb npH6jiH3HTeıibHO 700 B pe3ynbTaTe apxeojıorHnecKHx pacKonoK y ıoacHoro Bxo/ıa b ne- jıeTHa3a/ı. mepy h b cooömaıomHxcfl c hhm n n y x 3anax öbijih oÖHapyaceHbi Kyjib- BbuiH o 6Hapy>KeHbi MHoroHHCJieHHbie rpyöbie opyqHfl Tpy/ıa, TypHbie njıacTbi( 10), oTHOcamHecfl k pa3JiHHHbiM cTa/iHHM KaMeHHoro H3TOTOBJieHHbie H3 rajıeHHbix KaMHeö - ceKanH, opyana KyÖHnecKOH BeKa. Ə th nnacTbi xpaHAT b ceöe cjıe/ibi TbicjınejıeTHH, HaHHHaa c (})OpMbI, CKpeÖHHHbl H MHOTO OCKOJIKOB. 3fleCb ÖblJIH BblHBJieHbl Opy/IHH KaMeHHoro BeKa BnnoTb # o cpe/iHeBeKOBbH. AJifl pyÖKH (B ecoM 4-5 kt). C t o h k h speıiHJi CTpaTHrpa(|)HH, TaKaa jıoKanbHaa nocjıe/ıo- Ha nocjıeaHeH CTa/jHH rypynaHCKOH KyjibTypbi HacejibHHKH BaTenbHOCTb /leHTenbHocTH nejıoBeKa BnepBbie HaÖJiıo/ıaeTCH HMeHHo b A 3 b ix a C nOMOIUblO yCOBepineHCTBOBaHHOH TeXHHKH H3TOTOBJIflJIH o p y - A 3 b ix e . /jHfl Tpy/ıa H3 KBapua, KBapuHTa, 6a3ajibTa, KpeMHHfl, 4)e3eTa, fluiMbi h /ipyroro po/ıa KaMHen. K A P A B A X K A P A B A X

106

B yeT 0 peJIH rH 0 3 H0 - M H p0 B0 3 3 peHHeCKHX npe/ICTaBJieHHHX /ipeBHHX JUO/ieİl H CBH3 aHbI C nepBOÖblTHblM HCKyCCTBOM. npo/ıyMaHHO cjıoaceHHbie o n arH b A 3bixckoh nem epe yKa3bmaıoT Ha to , hto b ə n o x y Aıuejıa )KHBUiHe 3/ıecb jho/ih 6 m jih 3HaKOMbi c oraeM h Hcn0Jib30BanH ero. B ənoxy Kyjibiypbi MycTbe b o ö p a 3 e >kh3h h , b öbiıy /ıpeBHHx ÄHTejıeiı Kapa6axa nponcxo/iHjı 3HaHHTejibHMH npouecc pa3BHTHa h 0CH0BaTejibHaH ə bo jh o u h h . HaHaBiuHCb 1 2 0 -1 0 0 t m c s h jıeT Ha3a/ı, 3Ta KyjibTypa 3aBepuiHna CBoe cyıuecTBOBaHHe 3 5 -3 3 tm ch h h JieT Ha3a/ı.

Opydue mpyda, pyöwıo - Haüdennoe e A3bixe

/JpeBHHe HCHTeJIH JIOmHHbl, flJIfl yaOBJieTBOpeHHH CBOHX >KH3HeH- HBIX nOTpeÖHOCTeH, 3aHHMaJIHCB OXOTOH H COÖHpaTeJIBCTBOM. C nOMO- uibio 06 biKH0 BeHH0r0 KaMeHHoro opyflHfl ohh oxothjihcb Ha KpynHoro H MeJIKOTO 3BepH H HX /leTeHbimeH. nojib3oeanue oaneM IIepBo6biTHbie jho/ih rypynaHCKOH aojihhm mchjih oöihhhoh, coö- ] I peBHHe HCHTenH Kapaöaxa to h ənoxn oxoTHJiHCb Ha jıouıa/ıeH, paHHOH b ManoM KOJiJieKTHBe. OcTaTKH (JıayHbi b /ıpeBHeM njıacTe rıneıuepHbix M e/iBe/ıeH , KyjıaHOB, KaBKa3CKHx MapajıOB, 6mkob Arnejib - (J)parMeHTbi qejnocTen, qepenHbie kocth nemepHbix Me,n,BeAeH h HOCoporoB. OcHOBHaa nacTb 0CTaHK0B ^hkhx hchbothmx 3Toro ne- A3mxckoh nemepbi ətoto nepHO.ua, yKa3biBaıOT Ha (JıaKT oxotbi Ha pH O /ia HOCHT CJie/Ibl HBHOrO COnpHKOCHOBeHHfl C OrHeM. neıuepHbix Me/iBefleiı, KpynHbix oJieHeu h apyrnx /ihkhx jkhbothbix. 06pa3Ubi KapaöaxcKOİı MaTepnaJibHOH KyjibTypbi ənoxn Me30JiHTa HaH^eHHaa b A3bixe nacTb HejıOBeuecKOH hcjhocth npe/jCTaBJiaeT h HeojiHTa, opy/iHa MHKpoJiHTa ö h jih HaH/jeHbi b 6 jih3h U lyu iH , b coöoiı öojibiuyıo HayHHyıo ueHHOCTb. n o CTeneHH /ıpeBHOCTH ocTaHKH neıuepe /JaıuajiTbi. B ənoxy Me30JiHTa oxoTa b K a p a ö a x e npeBpaTHJiacb A3bixcKoro nejıOBeKa neTBepTbie b MHpe h npHHafljıeacajiH o h h ^ceHiuH- b BaacHeiııuHH po/ı /leflTejibHOCTH, öbuiH npHpyneHbi MeJiKHe hchbot- He 18-22 jıeT, npH6jiH3HTejibH0 acHBiueH okojio 350 tb ich h jıeT Ha3aA. H bie, AHKHe paCTeHHH CJiy>KHJIH HCTOHHHKOM nHIUH. OÖHapy^ceHHbiü b neıuepe b ecTecTBeHHO 0Öpa30BaHH0H HHiue H m ch h o b 3Ty ənoxy b x03SHCTBeHH0H ä h 3hh KapaöaxueB 6mjih o/ihh H3 nepenoB Me/iBe/ıa c uapanHHaMH h nepTOHKaMH CBH/ıeTejibCT- K A P A 5 A X K A P A B A X

109

Tpydoean denmejibHocmb juodeü nepuoda neojıuma

Asbixcmn neıifepa. CpedneaıuejibCKue KdM eH H bie opydun mpyda.

3ajI0aceHbI OCHOBH nepBOÖMTHOro paCTeHHeBO/JCTBa H CKOTOBO/JCTBa. HepBOÖMTHMe jh o /ih B epxH ero Kapaöaxa o c b o h j ih n e m e p y 3ap, 06pa30BaBuıyflca b pe3ynı>TaTe noTOKa naBM, n p n H3Bep»ceHHH ByjiKaHOB b HeTBepTyFO reojıorHHecKyro ənoxy. FIajıeoreorpa(J)HHecKHe Hccjıe^oBaHHH (aKa/j. A.B.MaMe/jOB) b Jiarepe neıu,epM, bbihbhjih 6na- ronpHHTHbiH xapaKTep KjiHMaTa to h ən o x n . B jıarepe 6mjih oÖHapyace- h m pa3JiHHHbie ocTaHKH /ih k h x Jiouıa/ıeH, K03, eBponeHCKoro C T enH oro ocjıa, aTaraKe /ıpeBHero Mapajıa. IlepBoöbiTHbie acHTenH Kapaöaxa b ənoxy najıeojiHTa Ha CTa/ıuu npoMeHcyTOHHoro noTenjıeHHH no/tHHMajiHCb Ha B03BMiueHH0CTH Kejib6a/i)Kap h Majıoro KaBKa3a, a TaKace Ha /ıpyrue ajibnHHCKHe bm- COTbl /JJI5I C e30H H 0H OXOTM. KejiböadoKap. KaMenHbie opydm mpyda U3 neu^epbi 3ap. K A P A B A X K A P A B A X

110 111

FopHbiH nojıc 3apcKOH nemepbi Haxo/iHTca Ha BbicoTe 2190 MeTpoB Ha/ı HcTopna 3apcKoro naMHTHHKa orpaHHHHBaeTca xpoHOJioırmec- ypoBHeM Mop». Ə tot jıarepb pe/iHaHiHHH b A3ep6aiı/pKaHe no HajiHimo khm nepHO/ıOM o t 6 5 -6 0 tm ch h JieT /ıo h .3 /io 32-28-tmc. neT. Jlarepb ne- yHHKaJIbHblX Opy/IHH Tpy/ia HCKJIIOHHTeJIbHO H3 OÖCH/IHaHa. üepBOÖblT- m ep b i 3ap, əııoxH c p e /iH e r o xBajiH ( b io p m ) n03B0JiaeT pacK pbiT b pa/ı h m h nejıOBeK oöycTpoHjıca b nemepe 3ap b ənoxy MycTbe h b npe/ı/iBe- BonpocoB, CBA3aHHbix c KaBKa3CKHM najıeoJiHTOM. Ha ochobc aHanH3a pHH BepxHero najıeojtHTa. opy/iHH H3 Jiarepa 3apCKOH nem epbi, y/ıajıocb /i0Ka3aTb HajiHHHe Ha Ma- C reojıOTHHecKOH tohkh 3peHHa, əto othochtch k cpe/iHeıı jiom KaBKa3e TarnapcKOH, 3aHrHÖa3ap0-3apcK0H KyjibTypbi. TaKHM 06- cıyneHH ənoxn BiopM. ü o ypoBHio tcxhhkh H3roTOBjıeHHa h p a 3 0 M, b nepH O /ı BepxHero naneoJiHTa, eme 3 5 -3 2 tm cjih h neT Ha3 a /ı 6 m - BH/jaM opyAHH 3to nepHo/ı nepexo/ıa əth x jııo/ı;eH o t (f)H3HHecKoro THna jio n0Ji0>KeH0 Hanajıo 6jiH>KHeBOCTOHHOMy, aHaTOJiHHCKOMy h KaBKa3C- najıeoampona (/ıpeBHHH nejıOBeK) k HeoaHTpony. Ohh cocTaBjıajiH cne- KOMy KyjIbTypHO-3THHHeCKOMy KOJIbliy. HHajibHbie rpynnw h H3r0T0BJiflJiH opy/iHH /jjia oxotm Ha OT/ıejibHO B3flTbIX /KHBOTHblX.

flemepa Tazjıap. KaMemibie opydun mpyda. K A P A B A X K A P A B A X

112 113

Kapaöax b ənoxy 3HeojiHTa aceHbi KaMeHHbie H3/ıeJiHH - >KepHOBa, TepKH, ceKann, 3y6b?ı cepnoB , h MOTbirH. Pa3BHTHe np0H3B0/ı;HTejibHbix chji cnocoöcTBOBano nepeMeHe pH6jiH3HTejıı.HO c YI TbicflHejıeTHn /ıo h.3 b A3ep6aH/ı>KaHe B o6pa3a >kh3hh jııo/ıeH. KapaöaxcKHe HacenbHHKH, 3aHHMaıoiHHecH Kapaöaxe, HaHHHaeTca ənoxa 3HeojiHTa - Me/Hio-Ka-MeH- oce/iJibiM 3eMJie/ıejiHeM h ckotobo/i,ctbom ocbohjih no/mo^KHa rop h H oro BeKa. peHHbie 6epera, no6jiH>Ke k bo/ih h m HCTOHHHKaM. O hh >khjih b /lOMax Bn oraT tıe 3ajıe>KH Me/jH n03B0JiHiiH K ap aöaxy, CTaTb o/jhhm H3 OBajIbHOH (J)OpMbI, nOCTpoeHHblX H3 CbipHOBOrO KHpnHHa H C nOJlOM, ApeBHeHiuHX onaroB MeTajuıyprHH. BblJIOMCeHHblM H3 TJIHHHHOH MaCCbl, a HHOr/],a B 3eMJIflHKaX (CKOTOBO/lbl). ApxeojıorHHecKHe Hccjıe/joBaHHH, npoBe/ıeHHbie Ha TeppHTopHH B ueHTpe hjih y CTeHbi əthx >khjihih ycTpaHBajıncb o/pKarn (ona- Kapaöaxa, b HaceneHHbix nyHKTax HnaHTəne, Fapaxa/ı>KH, JlenjıaTəne, th) fljıa roTOBKH nHiıjH h o öoıp eB a. Asbix, Taraap, TapaKeneKTəne, TıoHemTəne, XaHTəne, KıoJibT3ne h /ıp O c h o b h h m 3aHjiTHeM KapaöaxcKoro HaceneHHa ənoxn əHeojiHTa n o K a 3 biBaK)T, h to 3/ı;ecb H3r0T0BJiHJiH H3 Me/iHbix c a M 0 p 0 /iK0 B o p y /ı n a 6buıo M0Tbi>KH0e 3eMJie/ı;eJiHe h ckotobo/ictbo. H ap a/ıy c ə th m o h h T p y /ıa , CHanana mcto/iom kobkh, a 3aTeM h mcto/iom nnaBKH-JiHTba. 3aHHMaJIHCb pa3J!HHHbIMH BH/l,aMH peM eCeJl, TaKHMH KaK MeTaJU1006p a- OÖHapy^ceHHbie b HaceneHHOM nyHKTe XaHTəne, b /ı;ojiHHe Fypy- 6oTKa, roHHapHoe peMecno, TKanecTBO, Ko^ceBeHHoe /lejıo, paöoTa no najı, KaMeHHbie h rnHHHHbie cfıopMbi /ijih jiHTba thtjih /ıaıOT 0 CH0 BaHHe k o c th h n o KaMHio. BcnoMoraTenbHbiM 3aHHTHeM b 3Ty ə n o x y CTaHO- noJiaraTb, hto Kapa6ax, KaK h Becb KD^chhh KaBKa3 HBjıaeTCfl o/i,hhm H3 BHTCH OXOTa H pblÖHaH JIOBJIfl. caMbix /ı;peBHHX caMoöbiTHbix onaroB MeTajui0 H cn0 Jib3 0 BaHHa. B ənoxy ƏHeojiHTa ocoöeHHO yc 0BepmeHCTB0Baji0 Cb /joMamHee Cpe/iH Kapa6axcKHX naMSTHHKOB ənoxn ƏHeojiHTa 6buiH oÖ H apy- peMecjıo- roHHapHoe /jejıo h oöpaöoTKa kocth. H3 kocth H3r0T0Bjıa- JIHCb HaKOHeHHHKH MOTblI', mHJia, HrJIbl, CKpeÖK006pa3Hbie HO>KH, yKpa- meHHa h npe/iMeTbi 6biTa. B TKanecTBe b KanecTBe cbipba Hcnojib30BajiH pacTHTejibHoe bojiokho h mepcTb. B ənoxy ƏHeojiHTa coBepmeHCTBOBanocb roHHapHoe peMecno. KanecTBO nocy/ibi ynyHmHJiocb, nocy/ıa BbiBapHBanacb b KpacHOM, ch- peHeBOM h acejiTOM KpacHTejıax. /I,jih rnHHflHOH nocy/jbi ətoh ə n o x n xa- paKTepHbi BbiCTynaıoıi],He pyHKH. noBepxHOCTb HeKOTopbix hx hhx nOKpblTa KpaCOHHblMH y30paMH. ə ı y ən o x y Ha 0CH0Be pa3BHTHa M0Tbi»CH0r0 3eMne/ı;ejiHfl B HOTpeÖHOCTb HaceneHHfl b ebecTHbix npo/ıyKTax 6buıa y/i0B- jıeTBopeHa. Oce/iJibie 3eMJieaejibHecKHe nneMeHa Hcnojib30BajiH kocth- Hbie MOTbirn, cöopH bie cepnbi, BKjıa/ı,bimH kotopmx 6buiH H3roTOBJieHbi H3 OÖCHAHaHa HJIH KpeMHHH, 3epH0TepKH, >KepH0Ba, neCTHKH H CTynbl. B 3noxy 3HeojiHTa b K apaöaxe BbipamHBanHCb pa3JiHHHbie BH/ibi OBca, nmeHHHbi. BbicoK oe pa3BHrae 3eMJie/ı;eJiHfl nocııy>KHJio npHHH- HOH 3BOJHOHHH CKOTOBOflCTBa. CKOTOBO/lHeCKHe nJICMCHa pa3B0/i;HJIH KpynHbiH (6 h k , KopoBa) h MejiKHH (oBHa, K03a) poraTMH ckot. Pa3BHTHe KpynHoro poraT oro cKOTa noBJiHJUıo Ha 3eMJie/ı;ejibHecKoe xo3ahctbo h )Kıuıuu{a nepuoda Əneojıuma nocjıy>KHJio H3MeHeHHio ero xapaKTepa. C kot CTajiH Hcn0Jib30BaTb b K A P A B A X K A P A B A X

114 115

Kapaöax b ənoxy 6poH3bi

Hanajıo Ənoxn paıiH CH 6 p o H 3 bi

pH6jiH3HTejibHO c IY TbicaHeneTHa ao Hameiı əpbi b Kapa- 6 axe, np0H30HiJiH 3HaHHTejibHeiiHiHe HOBiuecTBa b o 6jıacTH MeTajuıoo6p a 6 oTKH. MacTepan H3o6penH hobbih, öojıee KanecTBeHHbiH, HeacejiH Me/ib cnnaB - 6poH3y. /Io6aBJieHHeM b cocTaB Me/iH cypbMbi, MbiuibflKa, ojio- rjıuHHHan nocyda u opydun mpyda Ba, HHKeJIH H /ip. yCHJIHJIHBaJiaCb npOHHOCTb H AOJITOBeHHOCTb 6pOH3bI. nepuoda SHeonuma. Ənoxa 6poH3bi Hanajıacb c o BTopon nonoBHHbi IV TbicanejıeTHH /ıo Ha- uıeiı əpbi h n po/ıojı»cajıacb /ıo KOHua II TbicanejıeTHa /ıo H aıueiı əpbi. K anecTBe TaraoBOH c h jib i. KapaöaxcKHe njıeMeHa ən o x n 3HeojiHTa BbipaÖOTajiH c b o h oöpa- flw h TpajiHiiHH, pejiHra03H0-MHp0B033peHHecKHe npe^cTaBjıeHHa. 3axopoHeHHe yMepuiHX np0H3B0/iHJi0Cb b 3eMjıaHbix h jih b rjiHHaıibix MOTHjıax. Ha yconniH X o h h yKjıa/ibiBajiH KpacHyıo oxpy ( k^k ch m b o ji ÄH3HH). npH6jiH3HTejibH0 c ənoxH əHeojiHTa KapaöaxcKHe njıeMeHa CTajiH ycTaHaBJiHBaTb KynbrypHO-ƏKOHOMHHecKHe cbh3h c KDjkhmm A 3ep- 6aiı/ı:>KaHOM, MeconoTaMHeH. KapaöaxcKHe yKpauıeHHa H3 KepaMHKH ənoxH 3HeojiHTa h Han/ıeHHbie b /],BypeHbe yKpameHHa, hm ciot y/iHBH- TeJIbHOe BHeiHHee CXO/ICTBO H l OBOpaT O HaJIHHHH B3aHMHbIX CBÄ3eH. ƏTa KyjIbTypHO-3KOHOMHHeCKaa CBH3b MOK/iy /IByMa /ipeBHHMH onaraMH KyjibTypbi 0Ka3ana 6jıaroTB0pH0 e b jih h h h c Ha pa3BHTHe KyjibTypbi 3eMjıe/ıejiHa Ha KDkhom KaBKa3e.

rapaxeneKmene u DoHeuuıumene K A P A B A X K A P A B A X

116 117

HaHHHaa c ƏToro BpeMeHH, npoHcxo/wnr ocHOBaı eJibHbie H3MeHe- n 0/iK0Bbi h jih TOJiOBbi 6 biKa, h ycTaHaBJiHBanocb əto coopyaceHHe b HHfl B npOH3BO£HTejIbHbIX CHJiaX H IipOH3BOACTBeHHbIX OTHOHieHHHX; HeHTpe noMemeHHa. B pa3JIHHHbIX OÖJiaCTflX X03HHCTBa nOHiejI HHTeHCHBHblH npOIi;eCC 3BO- ənoxy paHHeiı 6poH3bi b 3eMJie/ıejibHecKOM h CK0T0 B0/ı,Hec- JIIOHHH. BİcSm xo3HHCTBe KapaöaxcKHx njıeMeH npoH3omjiH 3HanH- Ə noxa 6poH3bi b K apaöaxe n p ou u ıa HecKOJibKO, n0CJie,a;0BaTeJibH0 TenbHbie h 0 CH0 BaTejibHbie nepeMeHbi. B Kyjibiype seMJie/ıejiHH 6 biJia CMeHHBmHx Apyr a p yra, CTaflHH pa3BHTHH. H3o6peTeHa HOBas TexHHKa, MOTbmHoe 3eMJieaejiHe 6 buıo 3aMeHeH0 riepBaa CTa/iHH 6p0H30B0r0 BeKa Kapa6axa oxBaTbmaeT nepHO/ı couiHbiM, b pe3yjibTaTe nero 6 buıo ocbocho öojibiue njıo/ıopo/iHbix CO BTOpOH nOJIOBHHbl IV TblCflHeJieTHH /1,0 H.3 /10 nOCJie/IHHX CTOJieTHH 3eMejib h yBejiHneHa np0H3B0/ı,HTejibH0CTb b oÖJiacTH /ıaHHoro xo3h h ct- III TbicflnejıeTHfl. ao.h.3 . flna ətoh ənoxn xapaKTepHa Kypa-Apa3CKaa Ba, >KH3Hb h o 6 ecneueHHe HaceneHHH yjıymuHJiHCb. apxeojıorHHecKan Kynbiypa. BTOpaa CTa/iHfl pa3BHTHa ə n o x n 6poH3bi - ən o x a cpe/iHeH 6poH3bi oxBaTbiBaeT XXIII-XXIV bb. /io .h .3 . HarneH 3pbi. B ənoxy cpe/iHen 6poH3bi b K apaöaxe cnoacHJiacb h ropo/ıCKaa K yjibiypa. üocjıe/iH fla CTa/jHH pa3BHTHH ənoxH 6 poH3bi (XIII-VII bb. /io .h .3.) b Kapaöaxe xapaKTepH3yeTca KyjibTypoM XoAHcajibi. 0 /ih h m H3 onaroB 0Öpa30BaHHa Kypa-Apa3CK0H Kyjibiypbi 6buı Kapa6ax. ƏTa ıcyjibiypa npHMepHO co BTopon nojıOBHHbi III Tbicane- jıeraa ao h .3, Bbifi/ifl 3a npe/ıejibi A3ep6an/ı»caHa, pacnpocTpaHHJiacb /ıo Ilepe/iHeH A 3h h - CnpHH h IlajıecraHbi. Bh/ihmo, B03BbicHBiuHCb /jo o/jHoro ypoBHH c apeBHHMH uıyMepa- mh, KapaöaxcKHe njıeMeHa cbirpajiH peHiaıoiHyıo pojib b MHipauHHx Ky- IİJiyotCHoe 3ejwıedejıue pa-Apa3CK0H Kyjibiypbi. Co3/ıaTejiH h hochtcjih KyjibTypbi uiHpo- B n p o u e c c e c 6 o p a nuıeH H H bi Hcn0Jib30BajiHCb c 6 opHbie h 6 poH- KOMacniTaÖHO nocejiHJiHCb Ha kokhoh CTopoHe peKH Apa3. Be/ıym yıo 30Bbie cepnw, /i,jih H3BJieHeHHH 3epeH Hcn0Jib30BajiHCb KaMeHHbie h /je- pojib b 3tom nponecce cwrpajiH CKOTOBO/iHecKHe njıeMeHa Kapaöaxa. peBHHHbie MOJIOTHJIbHbie /10CKH. OBCHHbie H nUieHHHHbie 3epHa H3- B ənoxy paHHen 6poH3bi HacejıeHHe K apaöaxa b 3HaHHTeJibH0 H MenbHajiHCb c noM om bio KaMHefi (y/uiHHeHHbie, OBajibHbie, k p io h k o o ö - Mepe yBenHHHJiocb b HHcneHHocra h o cb o h jio HOBbie TeppHTopHH. Ə th pa3Hbie), necTHKOB h cıyn , nepeMajibiBajiHCb, H3 h h x H3roTOBJiflJiHCb HOBbie MecTa nocejıeHHH c to h k h 3peHH» CTpaTerHH 3eMJie/ıejiHa h Kpynbi h MyHHbie H3/ıeJiHH. CKOTOBO/ıCTBa 6 biJiH 6 o n ee 6jiaronphhthbimh. Kypa-Apa3CKaa Kyjib- 3an acw 3 e p H a xpaHHJiucb b Kojıo/max hjih niHHHHbix co cy /ıa x Typa Kapa6 axa npo/ıojı>KHJia Tpa/jHHHH cTpoHTejibHon tb x h h k h ən oxn KpynHoro oöı.eM a. ƏHeOJIHTa. )KHJIHHia CTpOHJIHCb OBaJIbHOH H npHMOyrOJlbHOH 4>0pMbI. H apa/ıy c 3eMJie/jejıneM b əkohomhkc K ypa-A pa3CKHX njıeMeH OyH/ıaMeHT 3aıcjıa/ibiBajıcjı H3 peHHoro KaMHH, cTeHbi B03B0/iHJiHCb H3 BaacHoe MecTO 3aHHMano h ckotobo/i,ctbo. ^KHBymne Ha paBHHHHbix h CbipHOBOrO KHpnHHa. BOKpyr HeKOTOpblX >KHJIbIX TeppHTOpHH BblC- TOpHCTblX TeppHTOpHHX CKOTOBO/lHeCKHe nJieMeHa 3aHHMaJIHCb KOHe- TpoeHbi samHTHbie CTeHbi (r apaKeneKTəne). bm m h nacTÖHinHbiM ckotobo/ictbom Ha ajibnHHCKHX jıyrax ropHblX OTonHTenbHaa CHCTeMa b 3thx /lOMax cocToajıa H3 cneHHanbHbix, TeppHTopHH K ap aöaxa (JlaHHH, Kajib6 a/ıacap h /ıp.) H3rOTOBJieHHbIX H3 OCOÖOH TJIHHbl COOpyHCeHHH, B BHJXC JIOHia/l,HHOH OrpoMHoe BJiMHHe Ha pa3BHrae cKOTOBO/ıcTBa HMejıo KOHe- K A P A B A X K A P A B A X

118 119

romapHbie U3dejım ənoxu panneü 6poH3bi.

BO.KCTBO. Əto ^0Ka3MBai0T HaHfleHHwe b rapaKeneKT3ne (On3yjiHHc- Opydun MemcuuıooöpaöomKU moxu pam eü 6poH3bi. KHH paHOH) MHOrOHHCJieHHbre KOCTH JIOHia^eH. C kotobo/im n o OTHomeHHio k seMJieaeJibHaM /locTaTOHHO öbicrpo /],jifl roH napH oro np0H3B0/ıCTBa ə t o h ə n o x n xapaıcrepHa nocyzja c pajöoraTejiH h CTanH npncBaHBaTb ceöe HiHpoKHe nacTÖnma coce/iHHx c pynKaMH n0Jiyc4)epHHecK0H (|)opMbi h pa3H0d0aceTHbie y3opbi reoM eT - ManMM KaBKa30M perHOHOB. BejiHHecTBeHHbie KypraHM, B03Bbimai0- pHHeCKOH (j)OpMbI. mHecfl Ha MorajibHbix naMHTHHKax, oÖHapy^ceHHbie 6oraTeHuiHe MaTe- KapaöaxcKHe nneMeHa ənoxn paHHen 6pOH3bi 6ojibme Bcero yc- pHajibHO-KyjibiypHbie oöpa3Hbi CBH/ıeTejibCTByıOT o B03HHKmHX b 3Ty nexoB /jocTHniH b Aene MeTajuıoo6p a 6oTKH. BoraTeHmHe apxeojıo- ən o x y HepaBeHCTBe, c o ö c tb c h h o c th h C0u;HajibH0-06mecTBeHH0M pac- rHHecKHe MaTepnajibi ənoxn 6poH3bi, oÖHapyÄeHHbie Ha TeppHTopHH cJioeHHH BHyrpH ıuıeMeHH. OrpoMHbie KypraHHbie naMHTHHKH 6oraTMM HaceneHHoro nyHKTa TapaKeneKTəne 0Tpa)Kai0T Bce cTa/iHH pa3BHTHfl BO>KaaM Kapa6axcKHX nneMeH (MnnbCKafl paBHHHa, KypraHM YnTəne) TexHOJiorHH MeTajuıooöpaöoTKH. CBHTHTejibCByıOT o 3axopoHeHHH 3^ecb y co n m n x c ocoöm m h nonecTMMH. 06Hapy>KeHHbie b KypraHax XaHKeH/iH h XaHHH-Haa 30Ji0Tbie yK- pam eH H A ə h o x h paHHeö 6poH3M cBH/ıeTejibCTByıoT o tom, hto h b p a 6 o - B ərıoxy paHHCH 6poH3bi b xo33hctb6hhoh >kh3hh KapaöaxcKHx T e c ÖJiaropo/iHbiMH MeTaıuıaMH, MacTepa /tocTHrjiH ö o j ib m n x y c n e x o B . nneMeH pa3JiHHHbie bhabi peMcejı (roHHapHoe aejıo, MeTajuıoo6pa6oT- B ən o x y paHHen 6poH3bi HeKOTOpbie HacejıeHHbie nyHKTM K apaöa- Ka, TKanecTBo, KO^ceBeHHoe /len o, o6pa6oTKa KaMHfl h kocth) HrpajiH BaKHyıo pojib. x a pa3BHBajiHCb KaK ueHipbi peMecna, a ncıcyccTBO crano pa3BHBaTbca h 4>OpMHpOBaTbCfl, KaK Ba>KHaJI OÖJiaCTb X03HHCTBeHH0H ZieflTejIbHOCTH. pe3ynbTaTe H3o6peTeHHa roHHapHoro Kpyra b npoH3BoacTBe T T ap a /ıy c MeTajuiHHecKHMH H3/ıejiHaMH, b oT/ıejibHbix oöjıac- KepaMHKH npoH3omejı 6ojibmoH cKanoK. B ənoxy Kypa- X X t3 x xoiHHCTBa npo/ıojı>KajiH mnpoKO Hcn0Jib30BaTb KaMeH- BApa3CKOH KyjibTypbi KanecTBO pa3H006pa3H0H f jih h h h o h n o cy a b i yjıyn- Hbie H KOCTHHbie OpyaHH. HCKyCCTBO OÖpaÖOTKH KaMHfl H KOCTH npO/IOJI- m njıocb h ocoöoe BHHMaHHe CTano yqenHTbca ee xyaoacecTBeHHOMy 0(|)0pMJieHHK). ^cajıo pa3BHBaTbca ycnemHO. O /ih o h H3 Ba>KHeHiHHX oÖJiacTeft xo3eHCT- Ba 6 m jio TKauKoe peM ecno. Opy/iHH npa/ıeHHa, HaH/ıeHHbie b MecTax n o- HepHbrn, cepbiH, KpacHbiH raaHeıı Ha n 0BepxH0 c t h KepaMHHec- cejıeHHa - BepeTCHa (b ochobhom H3 k o c t h ) , no/iTBep^K/ıaıoT ə t o . O c- KHX H3fleJIHH (MeTO/lM Tpa(|)HKH, KOHHeJIblOHpOBaHHfl, OTTHCKa H JienKH) hobhmm hctohhhkom cbipba fljıa TKanecTBa HBJiflJiacb mepcTb MenKoro yKpamajıcfl nHKTorpac^HHecKHMH y3opaMH, BbipaacaıomHMH on p e/ıe- poraToro CKOTa. IÜKypM h Mexa >khbothmx 6mjih hcxo/ihmm cbipbeM jıeHHyıo CHMBonHHecKyıo TeMy. /UIJI KO)KeBeHHOrO npOH3BO/JCTBa. K A P A 5 A X K A P A B A X

120 121

O ahhm h H3 caMbix xapaKTepHbix hctohhhkob n o H3yHeHmo MaTe- necKaa oömHOCTb HaceJieHHa /jaHHOiı TeppHTopHH ənoxn paHHefi pnajibHOH KyjibTypbi /ıpeBHero HaceneHHJi Kapaöaxa aBJiaıoTCfl Hac- 6poH3bi /ı,OKa3biBaeT, hto ohh jiBjraıoTC5i /ıpeBHHMH TiopKCKHMH njıe- KajibHbie H3o6pa>KeHHfl h nHKTorpaıjjH’iecKHe 3HaKH ənoxn paHHen MeHaMH.. 6poH3bi, oÖHapy>KeHHbie Ha ropncTbix ynacTKax Kajib6aa>KapcKoro pa- y CKopeHHoe pa3BHTHe npoH3Bo/ı,HTejibHbix chji b K a p a 6 a x e b HOHa, b BepxHeM TeneHHH TepTep-Haa, a hmchho b MecTenKax A stıop- ə n o x y cpe/iH efi 6poH3bi CTajıo npHHHHOH no/;,beMa bo Bcex /iy, TaxTa, HcTncy, 3anxa, rejiHHraa, HaxMar raa, AiibiHbiHrbiJibi. o6jıacTHX xo3aHCTBä, 0 C0 6 eHH0 b MeTanjıyprHH, roHHapHOM /ıejıe. OrpOMHyK) pojib b H3yqeHHH oöpa3a >kh3hh KapaöaxcKHx njıeMeH TaKOH HHTeHCHBHblH npOHeCC pa3BHTHa CTaJI npHHHHOH HOBOH 3BOJIIO- ənoxH paHHen 6poH3bi nrpaıoT MOTHJibHbie 3axopoHeHHa. Ha paBHHH- U h h b ə n o x y cpe/iH en 6poH3bi. PacuiHpHjiHCb ToproBbie CB3 3 H K apaöaxa Hbix h ropHbix TeppHTopHHX HMeıOTCH MHoroHHCJieHHbie KypraHHbie na- c HaxHbiBaHOM, nepe/iH eü A jhch h Taıcace CTpaHaMH EjiH>KHero B o c- MflTHHKH. TOKa. B XXIII-XV B eK ax /10 Harneiı əpw, acHBymHe b Kapaöaxe Majibie >KHTejiH ApeBHero K apa6 axa xopohhjih Tejıa yconmnx copoflH- nneMeHa o6ı.e/ı,HHHJiHCb BOKpyr nocejıeHHH-ueHTpoB h co3/ıajiH nen b 3eMJie hjih b rjiHHaHbix Kopoöax, a CBepxy Hacbiııajın BbicoKHe KpynHbie nneMeHHbie coıo3bi. Ə to /i0Ka3biBai0T apxeojıorHHecKHe hc- KypraHbi. KypraH ənoxn paHHefi 6poH3bi b XaHKeHflH B03Be/ıeH H3 nec- cjıe/ı,OBaHH}i, npoBe/ıeHHbie b Y3epjiHKT3ne, reiiTəne, ^HHapTəne, Ka, rajibKH h KaMiıa; KypraH b Y nT əne H3 KaMHH h scm jih. B KypraHax TapaKeneKTəne, ryHeuiTəne, XaHTəne, Y3yHT3ne, MeÖHeTəne, XaHKeH^H, XaHHH-Haö (JVe 4 h JVe 5), BopcyHJiy (JV« 12) 6 buı ycTaHOBJieH IUoMyjıyTəne, KıojibTəne, HaprH3T3ne, Anrəne, ToxMarrəne, Böiok- (|)aKT oopazıa KpeMaıiHH. B KypraHax Bcıpe'iajıacb h Kpacııaa oxpa. TJiıe, /lyıo Tjııecu, TepTəne, MarrajuibiT'jne h /ıpyrux nocejıeHHx Hm ciotch KypraHbi (XaHKeH/iH JV2 103,119; XaHHH-Haiı JNs 1,3; EopcyH - əııoxH cpe/iHeiı 6pOH3bI. Jiy JV2 7,12) C KOJlJieKTHBHblMH 3aXOpOHeHHflMH. 06pa3iibi h naMaTHHKH MaTepnajibHOH KyjibTypw, Bsa i bie c m əct /Ijim Kapa6axcKHX KypraHOB xapaKTepHO HajiHHHe b x o a h o h /jBepn 3 axopoHeHHH h , npHHa/uıe>KaHi;He əthm oce/uibiM 3eMjıe/ı;ejibHecKHM h b MorHJibHyıo KaMepy. 0 /iH006pa3HbiH xapaKTep noxopoHHbix Tpa/iH- CK0T0B0/iHecKHM njıeMeHaM ənoxH cpe/iHeiı 6poH3bi, CBHêıejibciByıoT H.HH, 0 KOTOpblX CBHfleTeJIbCTByiOT 3TH naMHTHHKH, CB5I3aH C e/IHHbIM O npHCyTCTBHH B X033HCTBCHH0H >KH3HH, B 6bITOBOİİ KyjlbType, peJIH- reorpaîHHecKHM nojıo>KeHHeM, e/ı,HHOH KynbTypHOH h əkohom hhcckoh TH 03H0-M Hp0B033peHH eCKHX npe/ICTaBJieHH BblCOKOrO ypOBHH IIHBH- oömHOCTbio. BoraTbie c to h k h 3peHHJi oöopynoBaHHH K ypraHbi, npn- JIH3aiIHH. Ha^Jie>KaT b o^ c^ m njıeMeH, nojiKOBOAHaM, >KpeuaM h npeacTaBHTejıaM CHJIbHbie B 3KOHOMHHeCKOM H BOeHHOM OTHOHieHHH CKOTOBO/J- HMymero cjioh oöuiHHbi. necKHe njıeMeHa, coBepuıajın H aöern Ha coce/ıeiı c uejibio nojıyneHHfl B ənoxy paHHeİl 6 pOH3 bI B MHp0B033peHHH, B p a 3BHTHH xyflo- Bbiro/ibi, öoraTCTBa. TaKHe Me>K/ıoyco6Hbie bohhw Me>K/ıy njıeMeHaMH >KecTBeHHoro MbiuuıeHHa /ıpeBHero HacejıeHHfl ııpoH 3 o ıu jiH H3 M eH e- npHBejıu k TOM y, h t o B O K p y r ueHTpOB npo>KHBaHHa CTajiH BbipacTaTb h HHfl. Ə to bh/jho no ycTpoücTBy MorHJi, ocHOBaHHOMy Ha onpe/ıejıeH- yKpenji3Tbca o6opoHHTejibHbie coopy>KeHHfl. Hbix BepOBaHHax b 3arpoÖHyıo >KH3 Hb, coopy>KeHHio KypraHOB, b coot- H a TeppHTopHH ueHTpoB njıeMeHHbix C010 30 B ənoxH cpe/jHeiı BeTCTBHH C nOXOpOHHblMH OÖpÂaMH (KpeMaUHH, KOJIJieKTHBHOe 3a x o - 6 p o H 3 b i Y3epjiHKT3ne, rapaKeneKTəne Kapaöaxa, OKpy>KeH- p o H e H H e , npHHeceHHe Ha MorHJibi npe/jMeTOB 6 biTa). noxopOHHbie Tpa- Hbix yKpenjıeHHbiMH CTeHaMH, BejiHCb apxeojıorHHecKHe Hccjıe/ıOBa- /Ihiihh, KOTOpbie naÖJiKyıaıOTCM b KypraHax Kapaöaxa, b XaHKCH/ıu, HHfl h ııojıyHCHbi öoraTeHHiHe MarepHajibi. XaHHH-nae, EopcyHJiy, Y n T ə n e , a TaK>Ke b ö a c c e i m a x peK HH/ıacH-Haiı, BoKpyr ropo/ıCKoro ueHTpa Y3epjiHKT3ne 6 buiH B03Be/ıeHbi Kpe- raH/ı>Ka-qaH, IUaMKHp-HaH npaKTHKOBajracb Ha uihpokoh TeppHTOpHH nocTHbie CTeHbi H3 CbipııOBoro KHpnHHa, yKpenjıeHbie 6 auiHflMH h BnjroTb /ıo IIIeKHHCKoro pernoH a. Ə T a 0 C0 6 eH H 0 CTb, a hmchho əthh- OnopilblMH CTeHaMH (KOHTp(})Opc ). K A P A B A X K A P A B A X

122 123

HyTpn /iomob pa3MeuıajiHCb BbiJio^ceHHwe H3 KaMHfl onaru h BX03flHCTBeHHbie KOJIO/IHbl. BHyTpH OHarOBblX nocTpoeK mo>k- h o BCTpeTHTb ocTaTKH 3epHa. B o/ihom H3 /iom ob 6 w jih o 6 napy)KeHw rjiHHflHafl (|)HrypKa KeHuiHHW h MHO^cecTBO öwTOBoro 060py/i0BaHHfl.

V''

OöopohumejibHbie cmeubi cpedneöpomoeozo nepuoda rapaKeneKmene.

OöopoHHTejibHbie ctchm nepBoro ropoACKoro ııeHTpa Y apaKe- neKTəne öbijih nocTpoeHtı H3 oöjiomkob CKajı h penHbix KaMHefi. Ocho- BaHHe Kpen0CTH0H CTeHbi rapaK eneK Təne no KpaaM oönoaceHO Kpyn- HblMH KyCKaMH CKaiI, HH>KHHe nyCTOTbl >Ke BblJIOaceHbl peHHblM KaMHeM. Y3epjiHKT3ne, pacnojıoKeHHWH Ha b o c t o k c HWHeuiHero ropo/ıa Ar/ıaMa, 6wji ochobhwm uchtpom /ıpeBHero ropo/ı,a b K apaöaxe. PacKomu nocejıenun Y3epjıuKmene. 3aMwcejı CTpoHTejibCTBa /ıpeBHero KpenocTHoro ropo/ıa Y3epjiHKT3ne C00TBeTCTB0Bajı 0npe/ıeJieHH0My 30/iHecK0My npoeKTy h coctoaji H3 Hcnojib3yeMafl b 6 wTy h b xo3flHCTBe c pa3JiHHH0H uejibio tjih h h - /IB y x HacTen. Hafl n o cy a a npe^CTaBjıeHa 3/ıecb b pa3Hwx BH/tax h UBeTax: cepafl, nep- Kpenocraafl u;HTa/ı;ejib ropo/ja oKpy^ceHa BenHKOJienHOH Haa, KpacHaa. KepaMHKa M0H0x p 0MH0r0 HBeTa h xopouıo oraojıupo- KpenocraoH CTeHOH, nocTpoeHHOH H3 KpynHoro cwpHOBoro KHpnHna.. BaHHafl MHHHanopHafl n ocy/ıa H3r0T0BJieHa c öoJibuiHM MacTepcTBOM. B Majıoiı KpenocTH pacnojıarajıncb o6mecTBeHHbie 3/jaHHfl, HaH/êHHwe b Y3epjiHicT3ne h rapaKeneıcrene nocy/ıa, nojıupo- h a jia npHHa/uıeacaBHiHe njıeMeHHOMy coıo3y, nocTpoiiKH öoraToä BaHHafl nepHWM h cepwM HBeTaMH, npocTw e h racHeHbie pa3JiHHHWMH npocjıoiiKH oöuıecTBa. 3a CTeHaMH KpenocTH k h j ih h cpaBHHTejıwıo y3opaMH b BH/ê urraMnoB, pe3b6w, BepeTCHa, 6ycw, pa3JiHHHbie c j io h jkhjiwx /i,omob, 6e/iHbie HacejıeHHfl. OcTaTKH nocTpoeHHwx H3 ê- KaMeHHbie opy/iHfl, npe/iMeTbi yKpauıeHHfl, MajıeHbKHe CTaTyjTKH- h b h /ih m o k cjioio. ^jia peBa rnHHflHOH Maccw, oraocflTCfl HeHMymeMy H3o6pa>KeHHfl >KeHIUHH flBJIfllOTCfl /IOKa3aTeJIbCTBOM TOTO, HTO B nocTpoeHHfl 3thx /iomob Hcnojib30BajiHCb /xepeBo h rjiHHflHafl HiTyKaıy- Kapa6axe, b LLI-n TwcflHejıeraax /ıo Haıueiı 3pbi yace <|)opMHpoBajiHCb 6 w jih t j ih h o h . pKa, nojıw TaKJKe 0ÖMa3aHw pa3JIHHHbie BH/Ibl IipHKJia/IHOrO HCKyCCTBa. K A P A 5 A X K A P A B A X

124 125

HajiHHHe b HacejıeHHtıx nyHKTax 3aın,HTHbix ctch, kohtp(J)opcob CBHjıeTejibCTByeT o b jih h h h h Ha apxHTeıcrypy Kapaöaxa npneMOB Kpe- nocTHoro CTpoHTejibCTBa BjınacHero BocTOKa h nepe^HeH A3hh. npoc- jıe>KHBaıomHecs b 30/iHecTBe Kapaöaxa ənoxn 6poH3bi əjıeMeHTbi h b 0C0 6eHH0CTH, Hcn0Jib30BaHHbie b CTpoHTenbCTBe /ıpeBHero HaxnbiBaHa h KpenocTHbix CTeH b nepe/iHeH A3hh, ö b ijih npHMeHeHbi 3/ıecb b öonbuiHHCTBe cjıynaeB. 3 t h cxo/jHbie CTopoHbi roBopHT o TecHbix B3aHMHbIX ƏKOHOMHHeCKHX H KyjIbTypHblX CBH3aX TOpO/ICKHX HeHTpOB Kapaöaxa c HaxnbmaHOM h n ep e/iH en A sneH .

rapaKeneKmene. KaMeHnan cmamyn, ZJlUHHHbie (puzypbl.

B nepHo/ı cpeflHen 6pOH3bi b Kapaöaxe nojıyHHHH /ıajibHeHuıee pa3BHTHe 3eMJie/ıejiHe, ckotobo/ictbo, öaxneBO/ıcTBO h BHHOipa/japcTBO. IÜHpoKoe ycoBepmeHCTBOBaHHe opy^HH Tpyaa /jjıa 3eMJie/ıejiHa, (MOJioTHJibHaa flocKa, »cepHOBa, cepribi h t . a . ) /jajıo t o j ih o k HHTeH- CHBHOMy no/i'beMy 3eMJie/ıejiHa. Y3epjıuKmene. Hsdejıux nepuoda Cpedneü 6poH3bi. K A P A B A X K A P A B A X

126 127

BwpaınHBajiHCb TaKHe BH/ibi nıueHHHbi, KaK Triticum Sativum L h Triticum d u m m Dest, h bh/j hhctofo (6e3 bojiockob) oBca Hordeum Laguneuliaormi Bosh. XpaHHJiHCb o h h b cneunajibH bix no/j3eMHbix 3aKpoMax hjih b öojibuiHX rjiHHHHbix co c y a a x . B 3to Hce BpeMH noaBHJiocb h BHHorpa/japcTBO. OcTeoJiorHHecKHe ocTaHKH yKa3bmaıOT Ha to, hto b ckotobo^ ctbc BbipaıuHBajiH KpynHbiiı h MejiKHH poraTbiiı ckot. B ropo,a,CKOM ueHTpe Y3epjiHKT3ne ənoxn cpe/iHeö 6poH3bi öwjih pa3BHTbi: roHnapHoe jıejıo, MeTanjıooöpaöoTKa, TKanecTBO, pe3b 6a no KaMHio, pe3b6a no kocth. npou3Boa,HJiacb xapaKTepHaa /yıa ropoflCKoö öm to bo h KyjibTypbi KpacHBaa, xy/ı;0»cecTBeHH0 o(|)opMjıeHHaH KpacoHHaa KepaMHHecKaa nocyaa c pa3JiHHHbiMH y3opaMH, HiTaMnoM h Kapaöax. Pacnucnan KepcmuKa ənoxu Cpedneü EpoH3bi. rna3HpoBaHHaa c e p o n hjih HepHoii ƏMajibio. ro HCKyccTBa, pacnojıo^ceHHbix b öacceÜHax peK TepTep-naa, T ap rap - Bjıaro^apa B3aHMHbiM cbh3hm c nepe/meu A3Hen h Bjih>khhm naa, F ypy-nafl h KeHJie/jeH-Haa HanuiH ycneuiHoe pa 3 BHrae, KaK b o BOCTOKOM, ÖyayHH 3HaKOMbIMH C KyjIbTypOH 3THX CTpaH H yAaHHO HC- BHyTpeHHHX B3 aHMOCBH3flx , TaK h c b » 3 3 x c ueHTpoM roHHapHoro /jejıa B nojibsya əth 3HaıiH5i, /ıpeBHue KapaöaxcKue oce/u ib ie 3eMJie,n,ejibHecKHe HaxHbiBaHe. TaK h t o , cpe/ı,H t ^ k h x naMaraHKOB ənoxn cpe/iHeH 6 poH 3bi njıeMeHa, oco6 chho MacTepa npHKJiaa,Horo ncKyccTBa, Cbirpaan Typy-nafl, KeH/ı;eJieH-Hafl BCTpenaeTCfl KaK JioıueHaa TaK h pacnHCHaa rjıaBHyıo pojib b C03/ıaHHH nepBHHHOH ropo/jCKon KyjibTypw Ha KDhchom n o cy /ıa p a 3JiHHHbix UBeTOB. H m c io t c h 3 K3 eMnjıapw, CTHJib KOTOpwx KaBKa3e. öojıee xapaKTepeH /ıpeBHeü ropo/ıCKOH KyjibType HaxHbmaHa. npoH 3 - flomeAuiHe a;o ypoBHa nepBHHHoro rocy/japcTBa ənoxn cpe/uıeH b o a c t b o pacnncHOH nocyaw pacnpocTpaHHJiocb ÖJiaro/japa KyjibTypHO- 6poH3bi KapaöaxcKHe njıeMeHHbie coıo3bi ycTaHOBHJiH KyjibTypHO- 3 KOHOMHHecKHM CBH3 3 M Fypy-Hafl, KeH/ıejıeH-Hafl h raprap-Haa b ƏKOHOMHHeCKHe CBJI3H C pa3JIHHHbIMH perHOHaMH IO>KHOrO KaBKa3a, a 3 noxy cpe/iHeiı 6 poH 3 w c peraoHaMH, pacnojıoaceHHbiMH B/joJib peKH TaK>Ke c nepe/jHeH A3Heiı h BanacHero BocTOKa. A p a 3 , a TaiüKe cnocoöcTBOBajıa pacnpocTpaHeHHio b H axnw B aH e Eojıee TecHbie cbh3h Ha6jno/tajiHCb c peraoHaMH, pacnono- nocyaw, noıueHOH cepwM h nepHWM HBeTaMH, xapaKTepHOH c t h j h o aceHHWMH B/ı,ojib jıeBoro öep era peKH A pa3 h /ıpeBHHM HaxnwBaHOM. KapaöaxcKHX naMHTHHKOB. C b33h HaxnwBaHa c HempaMH M hjib- Kapa6axcKoro ncKyccTBa öojib- /IpeBHHe KapaöaxcKHe peMecneHHwe ueHTpw hmcjih cb«3h He rne npocjıeacHBaK)TCfl Ha npHMepe roHHapHoro np0H3B0/ıCTBa. npoH3- TOJibKO c coceAHHMH peraoHaMH, h o h c nepeaHeiı A 3 H eü h EaHHCHHM boactbo KanecTBeHHOH jıom eH ofi nocyflbi h xy/^oacecTBeHHO ncnojı- B o c to k o m . HeHHOH pacnncHOH KepaMHKH CTajıo B03M0>KHbiM 6jıaroaapa BWCOKOMy Ha TeppHTopHH HaceneHHbix nyHKTOB Kapa6axa ənoxn cpe/iHeu pa3BHTHK) 3THX /IByX perHOHOB. 6poH3W öwjiH oÖHapy^ceHbi TaKHe n p e/jM eT b i, KaK: KHHacan, h ih jio , M orajıw Kapaöaxa ənoxn cpe/iHen 6poH3bi (KypraHbi EopcyHJiy, cepbra, öpacaeTW h Ap. TapaöyjıarcKHH HeKpononb) Hapa/ıy c pejiHrao3HWMH B3rjm/ıaMH 4acTb opyacHH h opy/ıuu Tpy/ıa ənoxn cpeflHefi 6poH3bi (necraK h /jpeBHero HacejıeHHfl, cooöıuaıOT TaKace o roHHapHOM ncKyccTBe h ero CTynKa, cocTaBHwe n a c r a cepna, rojıoBHwe n a c r a /jy6nH, BepeTeHa) OCOÖeHHOCTflX. 6buıa H3roTOBjıeHa H3 KaMHH. HcKyccTBo Kapaöaxa ənoxn cpeAHeü 6poH3w npHBJieKaeT B ənoxy cpe/iHeü 6poH 3w b K apaöaxe npo/ıojiHcajıo pa3BHBaTca BHHMaHHe ocoöoh cneHH(j)HKOH. Ph/; caMo6biTHbix ueHTpoB roHHapHo- K A P A B A X K A P A 5 A X

128 129

TKanecTBO. HaHaeHHbie b noceJieHHax kocthhmc npHCJiHua, KaMeHHbie rpeÖHH h KOCTHHbie ^eTajiH, THna KHpKHa, Hcnonb3yeM bie b TKauKax CTaHKax CBHfleTejibCTByıoT o bbicokom pa3BHTHH TKaHKoro MacTepcTBa. HHTeHCHBHoe pa3BHTHe b ənoxy cpe/ureü 6poH3bi b Kapa6axe seMJie/rejibHecKoro, CK0T0B0flHecK0r0 x o 3h h ctb peM ecjıa, pa3JiHHHbix BHflOB HCKyCCTBa CnOCOÖCTBOBajIO Cepbe3HbIM H3MeHeHH3M B COHHaJIb- HblX, ƏKOHOMHHeCKHX H 06lH;eCTBeHHbIX OTHOHieHHHX, a TaOKe nOHBJie- hhk) MaTepnajibHoro HepaBeHCTBa. npoH3omjıo 3HaHHTenbHoe pa3aejıeHHe coHHanbHbix cnoeB, c(J)opMHpoBajıocb nepBHHHoe KJiacco- Boe oömecTBO. B KyjIbTypH0-3K0H0MHHeCK0M o6p a3e >KH3HH ApeBHHX nJieMeH Kapaöaxa b XIY-Y BeKax /jo HarneH əpbi npoHCxoflHJia HOBaa əbojiio- Uhh. /],jifl ənoxH no3flHeH 6poH3bi h paHHero acene3a xapaKTepHa KyjibTypa Xo/j»cajiM. OCHOBHblMH HCTOHHHKaMH H3yHeHHfl HCTOpHH 3nOXH n03flHeH 6poH3bi h paHHero >Kejıe3a BeKa hbjhiiotch M ecra nocejıeHHH h Morajib- Hbie naMJiTHHKH, OTHOcfliHHeca k x0^>KajiHHCK0H KyjibType. Cpe/TH MarepnajibHbix naMHTHHKOB X 0/iHcaji0 B - b YHTəne (A r/iÄ a6 ea,H), PacyjiTəne, HaMa3JibiT3ne (Ar/raM, ceno XbiH/jbipcTaH), Capbi^Hcajibi Təne (Ar/ı;aMCKHH panoH , b6jih3h cejıa ^leMeHJiH), BeıOKTəne, BauiHpTəne (Ar/jaM), Cy Təne, /J^KaHaBap T3ne (Ar/ı>Ka6 eAH, ceno TaHHar), EHHHerrane (Ar/ı>Ka6e/iHHCKHH panoH, cejıo nojıa/uibi), EpoH3Q6bie nonca U3 XodDtcajıu ToMarrane (Tep-Tep), TeHTəne (Ar/jaM, cejıo TeHTene), LUoprəne (Bap- (öpacjıeTbi, KOJibua, cepbi'H, (JiHrypKH nTHrı, 6ycbi H3 araTa, CTeKJia h nac- m, cejıo UlaTbipjibi), TapaTəne (Ar/ıaM, cejıo IIIbix6a6ajibi), Mncnp tm ) h pa3JiHHHbie KepaMHHecKHe o6pa3Ubi. rbiuıjıarbi (Ar/jaM, cejıo nanpaBeH/ı), 3 aprapT3ne h IlIeKepHHKTəne (b KyjibTypa Xo/j,HcanoB 0Ka3ana BjiHHHHe Ha (JıopMHpoBaHHe jio- jrouiHHe Typy-naa h KeHaejreH-Haa) ömjih npOBeaeHbi KajibHbix KyjibTyp Te/ıaöeK a, Thh/imch h IlIaMKHpa. apxeojıorHHecKHe pacKonKH, b pe3yjibTaTe k otop m x oÖHapy>KeHbi n o cy n a , H3TOTOBJieHHaa Ha roHHapHOM Kpyre h noKpbiTaa cepoH h 6 oraTeHuiHe apxeonorHHecKHe MaTepHanbi. nepHOH raa3ypbK) (KyBiuHH, Me/tHaa MHCKa, cocya, naura h AP-), yK_ Pa3JIHHHbie THnbl MOTHJIbHblX naMHTHHKOB KyjIbTypbl X0/I>KaJI0B paıueHHaa reoMeTpHHecKHMH y3opaMH h HHKpycTHpoBaHHaa öejroft 6 mjih BbiHBJieHbi b LUyruaKeHfle, - KaMeHHbie MornjibHbie hiu;hkh, /[ob- nacToü h HcnojiHeHHäH b jxy x e xo/ıacajrHHCKOH KyjrbTypbi oneHb xa- uıaHjibi (cejıo /I,OBmaHJibi), Bajuibirafl-CbipxaBeH/ıe (c ejıo CbipxaBeH/ı;), paKTepHafljTH K apaöaxa. KypraHbi AxM axn (cejıo AxM axn) h b Kapa6axcKOM HeKponjıe (b Bonpocbr, CBH3aHHbre c corjHanbHbiM, 06ıuecTBeHH0-n 0JiHTH- jıoniHHaxpeK TypynaH h KeH/ıejıeH-Haa). HeCKHM 0Öpa30M >KH3HH H HpaBCTBeHHOH KyjIbTypOH (peJ!HrH03H0- Bmjih oÖHapy^ceHbi 6orarbie 6p0H30Bbie mjxQimsı xo/ı>KajiHHCKHx MHp0B033peHHecKHe B3raÄflbi, norpeöajibHbie o 6 pa/ibi, BepoBaHHa h MOTHJIbHblX naMHTHHKOB: CeKHpbl, KHH»CaJlbI H MeHH, BHJIbl, JIOHia/IH- t./i.) njıeMeH, co3/ı,aBHiHX KyjibTypy X 0/tacaji0B 6 mjih öonee noapoÖHO Hbie c 6pyn, HaKOHeHHHKH cTpejı h KonHH, noHca, yKpauıeHHH K A P A B A X K A P A B A X

130 131

H3yHem>ı b pesyjıtTaTe apxeojıorıraecKHx HccJieaoBaHHH xoA>Ka- B reorpacf)HH KypraHHbix naMHTHHKOB h b apeajıe hx pacnpocTpa- jihhckhx KypraHOB EeraM ca- (2-6,8,10-15,22,31,19,21,27,28,29,32), HeHHa K apa6ax 3aHHMaeT o c o ö o e MecTO. CaMbie apeBHHe Ha KaBKa3e P obckhx KypraHOB (1,2,5,7,14,16,2,4, 18, 12, 17, 19, 15, 85, 2,4 KypraHbi ömjih hmchho b Kapaöaxe, h OTHOcaTca k IY-IU TbicaHejıe- ,5,6,7,10,-17,19,8,9,5), «HjiHcyHHCKoro HeKponojifl», KaMeHHbix mo- thhm a o h.3. /tpeBH He TiopKCKHe nneM eHa KaBKa3a npHMepHO III Tbica- THJIbHMX HIHHKOB «/J,aiIIJIbI rejlfl» naMHTHHKOB TlOJiaÖJlM, CapblHO- nejıeTHa Hasa/j jj,o H.3., b pe3yjibTaTe pa3BHTHa CK0T0B0AHecK0r0 xo- 6aHCKoro KypraHa. 3aiıcTBa, o cb o h jih ropH bie TeppHTopHH h npe>K/ıe B cero ajibnHHCKHe jıyra Majıoro KaBKa3a, r^e pacno.Jio>KHJiHCb Ha ce30HHbix nacTÖHiuax, aBJiaıomHxca hctohhhkom 6oraTbix KOpMOB. 3 to t npouecc 3aceJieHHa bo II-I TbicaqejıeTHax /jo h.3. nojıyHHjı 6onee uihpokhh MacuiTaö. CaMbie ÖJiaronpHaTHbie ycjıOBHa ana oceajıoro 3eMJieaejibuecKoro h CKOTOBOAHecKOTO xo3aircTB, Ha IO>khom KaBKa3e HMeıOTca hmbhho b KapaöaxcKofi 30He. H bo II-I TbicaHejıeTHax /ıo h.3. TiopKCKHe ck o to - BOAHecKHe nneM eHa n0JiH0CTbK> 3aBjıaAenH ochobhmmh ajibnHHCKHMH nacTÖHiuaMH Majroro KaBKa3a. HHaöojrbuıee hhcjio KapaöaxcKHx KypraHHbix naMaTHHKOB /ıpeBHHX ck o to b o /jh cck h x nneMeH TiopKCKoro npoHcxoacfleHHa BCTpeuaıoTca Ha TeppHTopHH cero/iHauiHeH ApMeHHH. B ö a cc eiu ıe 0 3 ep a reirna, Ha OKpy>KaK)iuHx ero reppHTopHax h b ApM e- hhh b uenoM, 6ojibiuaa nacTb KypraHOB OTHOCHTca k II-I TbicanejıeTHaM /jo H.3.. ApxeojıoranecKHe MaTepnajibi, KacaıouiHeca nepBHHHOir ro- PO/ickoh KynbTypbr Y3epJiHKT3ne b K apa6axe, tc c h o CBa3aHM c KyırbTy- J\ jih naMHTHHKOB c saxopoHeHHHMH, b öacceÜHax peK r aprap h pOH X0/I>KajI0B. TepTepnan ənoxn no3flHeiı 6poH3bi h paHHero acejıe3a xapaKTepHbi Ka- ÜAHaKO, apMaHCKHe HCCJie/toBarejiH, KaK oöm hho, 4>ajibCHc})H- MeHHbie h jih necHaHO-3eMJiaHbie yK pbiTH a, KypraHbi b npe/ıropHbix unpya 4>aKTbi, npe/ıcraBJiaıOT 3Ty /ıpeBHioıo Kapa6axcKyıo Kyjibiypy - paiıO H ax, a zyifl paBHHHHbix TeppHTopHH - KypraHbi c 3eMjMHbiM yKpbi- KyjibTypoiı CeBaHO-Y3epjiHKT3ne h t ^khm 0Öpa30M, aenaıOT nonbiTKy raeM. Morajibi b HaropHoiı 30He (IUyıua, Tıojıaöjibi, AxMaxw, /JoBiuaH- npnnHcaTb c e 6 e KyjibTypy Kapaöaxa. Jlbl, rlOJIbHTar, ÖOJIbUIHHCTBO naMHTHHKOB Xo/I>KajIbl) maBHblM oöpa- H b ən o x y no3/;HeH 6poH3bi h paHHero acejıe3a HacejıeHHe K apaöa- 30M npeacTaBjiHiOT c o 6 o h KaMeHHbie a iu h k h . üpHMoyrojibHbie 3eMJia- xa npoAOJiacajıo b ochobhom 3aHHMaTbca 3eMJie/rejiHeM h ckotobo/ict- Hbie Morajibi no/ı KypraHaMH oöpaöoTaHbi raHHHHOH M accoö. bo m . BMecTe c TeM b 0T/ıejibHbix KyjibTypHbix ueHTpax CTanu (f)opMHpo- Tpa/üHUHfl 3axopoHeHHH KypraHaMH xapaKTepHa /y ıa TiopKCKoro BaTbca peMecjıeHHbie h ToproBbie cjioh. LQnpoKoe npHMeHeHHe hc- 3TH0Ca. KyccTBeHHoro opomeHHa b 3eMJie/ı;eJiHH cnocoöcTBOBano yBejiHHeHHio Bo3BezteHHe Ha/iMOHHJibHbix KypraHOB KBJiaeTca xapaKTepHoiı yp0>KaiiH0CTH bo Bcex OTpacnax 3eMJie/ıejiH, n03B0Jiaji0 yaoBJieTBopaTb nepTOH h HCKJiıOHHTejibHOH oco6eHHocTbio o6p«/ıa 3axopoHeHHH Hyac/ibi h noTpeÖHOcra HacejıeHHa. PacnojıoaceHHe TeppHTopHH Y hoi - TIOpKCKOTO JTHOCa. CaMO CJIOBO KypraH - 3T0 npOH3BOflHOe OT TIOpKC- jıaH, ,H,>KyTT3ne, BejiHÖeiiTənejıepH, HHHapTəne, TapaTəne h /ıp y ra x Koro “ ry p M a r” T.e. B03B0/iHTb, B03BbiıuaTb. HajiHMHe KypraHHbix 3axo- HacejıeHHbix nyHKTOB b 6jih3h hctohhhkob bo/im cBa3aHO c pa3BHTHeM b poHeHHH Ha TeppHTopHH A3ep6aHfl>KaHa, b to m h h c jiə h Kapaöaxa- npa- 3eMJie/ıejiHH HCKyccTBeHHoro opoıueHHa. KyjibTypa HCKyccTBeHHoro m o yKa3biBaeT Ha TiopKCKoe npoHcxoa

132 133

jıe^HeH CTyneHH ənoxn 6poH3w. acH3Hb KaK aKT acepTBonpHHomeHHH, a TaK>Ke HanaeHHafl TaM >Ke Aopo- Pa3BHTHe MeTajuıyprHH b ənoxy no3AHen 6poH3bi cnoco 6cTBOBajıo raa cöpya (KHyT, y3^ a c yflHjıaMH). noBbiuıeHHK) KanecTBa xosancTBeHHbix opyaHH Tpyaa. B 3Ty ənoxy b HcnonbOBajıacb b xo3HHCTBe, b 6biTy, b b o ch h o m /jejıe KaK Ba>KHoe npoHecce BbipauiHBaHHH 3epHOBbix, Hapjmy co cöopHbiMH Mojıoranb- T p a H cn o p ra o e cpe^CTBO h ynpHHCHast CHJia, Jiom aab e m e h noHHTajıacb HblMH flOCKaMH H CepnaMH H3 OÖCH^HaHa, HIHpOKO HCnOJlb3yiOTCfl H KaK CBHmeHHblH HflOJI, TOTeM. B o BpeM eHa naCTÖHmHOrO CKOTOBOflCTBa 6p0H30Bbie cepnbi, h to ycnjiHBaeT HHTeHCHBH0CTb npouecca. B n p o u e c - jıoma^b Hcnojib30BajiH KaK jxnn B ep x0B0H es^bi, TaK h KaK TpaHcnopT ce MOJiOTböbi CHonoB rımeHHHbi Hcnojib3yeTca öyHBOJiHHaa, Jioma/jHHaa /yw nepeB03KH rpy30B bo BpeMH nepeceJieHHH. chjiw, a TaK>Ke êpeBHHHbie h KaMeHHbie ^cepHOBa. 3epHOBbie nepeMajibi- K apaöax HBJiaeTca nepBOH h rnaBHOH p o a h h o h KOHeBOflCTBa Ha BaJIHCb C nOMOmbK) KaMeHHblX acepHOBOB H MOJIOTHJIOK, XJieÖ BbineKaJI- IOähom KaBKa3e. KapaöaxcKHe kohh npocnaBHJiHCb h b coce/mnx ch b rıiHHHHbix MaHrajıax (b HacejıeHHbix nyHKTax YnTəne, rapaTəne). peraoHax. BwpamHBaHHe b Kapaöaxe Bep6jiK)^0B no3BonHJio onary CKOTOBO/mecKoe x o 3 a h c tb o cbirpajıo Beaymyıo pojib b ək o- 3toh flpeBHen K yjibTypw C03âBaTb h pacm npH Tb cbh3h c 6ojıee HOMHKe, nonHOCTbK) c(|)opMHpoBajıocb KaK noJiyKoneBoe nacTÖHmnoe âjibHHMH CTpaHaMH. BbiHBjıeHHbie b KapaöaxcKOM HeKponoJie (KypraH ckotobojictbo. 0 cH0BaHH0e n o c jıe III TbicflHejıerafl zıo h .3. h nojıyHHB- JV25) flBa BepöJiıoacbHx CKejıeTa ənoxn no3flHeH 6poH3w CBHAe- m ee öonbm oe 3BOJiıOHH0HH0e pa3BHrae b nepBOH nojıoBHHe n Tbicane- TejibCTByıoT o HanHHHH Bep6jiK»Kbero xo3»HCTBa b K apaöaxe h Kyjib- jıe r a a a o h.3. ckotobo^ctbo OTqenHJiocb o t 3eMJie/jejiHfl. Ə to BTOpoe 06- TypH0-3K0H0MHHeCKHX CBH3eH CO CTpaHaMH HepeAHeft A3HH. mecTBeHHoe pa3aejıeHHe Tpyâ ycHJiHJiocb b ənoxy no3^HeH 6poH3bi. Ckotobo^ctbo h BHHOıpaflapCTBO pa 3BHBajıncb b ənoxy no3,zmeH HHTeHCHBHblH pOCT KOJIHHeCTBa CKOTa npHBeJI K o 6orameHHK) CKO- 6poH3w h paHHero K ejıesa KaK HOBaa oöJiacTb xo3HHCTBa. B KypraHax TOBO/ı,HecKHX njıeMeH h BHyrpeHHeMy MaTepnajibHOMy HepaBeHCTBy, BaHMcapoB o 6Hapy>KeHbi MHH/jajibHwe koctohkh, b KypraHe BopcyHJiy npoHBHBmeMyca b əbojhohhh KjıaccoBoro oöm ecT B a. Ocoöoe MecTO b BHHorpaflHwe koctohkh h crycTKH BHHa. CKOTOBOAHeCKOM X03flHCTBe 3aHHMaJIO TaiOKe KOHeBOflCTBO. B 3n o x y npoH3Be/ı;eHHH ncKyccTBa Kapaöaxa ənoxH no3flHeH 6poH3bi h no3flHeH 6poH3bi paHHero acene3a b Kapaöaxe ckotoboactbo npeBpara- paHHero >Kejıe3a noKa3WBaK)T MH0rorpaHH0CTb oÖJiacTen ncıcyccTBa Jiocb b oneHb Ba>KHyıo h Beaym yıo OTpacjib xo3HHCTBa. 3Toro Kpaa h bw c o k h h ypoBeHb ero pa3BHTHH. YcnexH, flocrarHyTbie b MHoroHHCJieHHbie ocTeojıorHHecKHe ocTaHKH, H3BJieHeHHbie Ha MeCTe HCTOpHHeCKHX naMHTHHKOB, a HMeHHO KOCTH MejiKoro poraToro CKOTa, JIOma/ieH, II03B0Jiai0T rOBOpHTb O TOM, HTO raaBHblM 3aHHTHCM HaceneHHH hbjihjiocb ckotobo/ictbo. B KypraHax Xoâcajibi, /JoBmaHJibi, BopcyHJiy, BaHMcapoB, CapbiHo6aH, b HacejıeHHbix nyHKTax YHTəne, TapaTəne öhjih o6Ha- py>KeHbi kocth KpynHoro h MejiKoro poraToro CKOTa, jıomazm, a b KapaöaxcKOM KypraHe 6buiH oÖHapy^KCabi TaK^ce Bep6jııo>KbH kocth. JIoma^HHbie kocth h CKeneTbi name Bcero öwjih o6Hapy»eHbi b ÔBmaHJiw, BopcyHJiy (8 tojiob), BaHMcapoB (6 tojiob), C apbinoöaH (16 tojiob). B ^peBHeM Kapa6axe BbipamHBajiH Jiom aaefi ocoöoh nopoflbi, HBJIHIOmHXCfl ynpa^CHblMH H BepXOBblMH ^CHBOTHblMH. 0 6 3T0M CBHêTenbCTByıOT o6Hapy>KeHHbie b KypraHax MorHJi öoraTbix jHOAen jıoma^HHbie CKejıeTbi, nonoMceHHbie b MorHJiw c Bepofi b 3arpo6Hyıo Kapaöax. Kypzanbi Eopcynny. K A P A B A X K A P A B A X

134 135

oÖJiacTH MeTajuıooöpaöoTKH, roHHapHoro np0H3B0CTBa TKanecTBa, pe3bÖM n o KaMHIO H KOCTH TOBOpHT O npOH3BO/ICTBe MHOrOOÖpa3HbIX H BblCOKOKaneCTBeHHblX H3ÄeJIHH. 3ajıe>KH nojiHMeTajuıOB b t o m q ncjıe Me/iH b MexMaH/ıare, cno- coöcTBOBajiH pa3BHTHio MeTajuıooöpaöoTKH. OÖHapymeHHbie b Kapa- öaxcKHX naMATHHKax ən o x H no3/iHeH 6poH3bi h paHHero acejıe3a o6pa3HbI Opy>KH5I (ceKHpbl, BHJIbl, KHH>KaJIbI, M d H , KOnbfl, CTpeJIbl H T./j.), BoeHHoe CHapaaceHHe (6poHjı pa3JiHHHbix (|)opM, ih h t m ) , KOHCKaa cöp ya (KHyT, y3fla c y/iHjıaMH h t ./j .) , yKpameHHH (öpacjıeTM, oacepejibe, cepb ra, KOJibna, 6ycbi h t./i;.), opy/jHa Tpy/ıa (njıocKHe Tonopbi, homch /to- JIOTO, HIHJIO H HTJIbl) CBHfleTeJIbCTByiOT O BCeCTOpOHHCM pa3BHTHH MeTajuıoo6pa6oTKH b ə to m pernoH e.

MeTajuiHHecKHe H3flejıiHi, OTHOcaiHHeca k Kyjibiype X0/ı>Kaji0B CBOHM BMCOKHM XyqO>KeCTBeHHMM HCnOJIHeHHeM 3aHHMaK)T flOCTOH- YKpameHUH Ep0U308020 nepuoda. H oe MecTO b m h p o b o h npaKTHKe ocBoeHHH MeTajuıyprHH h M e T a m ıo o ö - paÖOTKH. OTKpbirae MeTajuıa, H3r0T0BJieHHe H3 Hero KanecTBeHHMx opy- JIHBaHHfl, npe/l,M eTbI HHJIHH/IpHHeCKOH (J)OpMbI C y 3 0 p 0 M, HaHeceHHMM /Ih h Tpyaa h opyacHH /lano 6ojibiuoH t o j ih o k pa3BHTHio əkohomhkh h Ky- Ha noBepxHOCTb c noMombK) pe 3 b 6 bi, ABJifliOTCfl jıynuiHM H h pe/iKHMH jibTypbi. roHHapHbie H3/ıejiH5i ənoxH no3/iHeH 6poH3M h paHHero >Kejıe3a o 6 p a 3 uaMH /jeKoparaBHO-npHKjıa/iHoro ncKyccTBa /ıpeBHero Kapaöaxa. npHBjıeKaıoT BHHMaHHe c b o h m MHoroo6pa3HeM. KepaMHKa ə t o h ən o x n , B ə n o x y n o 3AHefi 6poH3M h paH H ero >KeJie3a b Kapaöaxe pa3BH- H3r0T0BJieHHa» Ha roHHapHOM Kpyre, OTJiHHaeTca chmmctphhhoh (J)op- BajIOCb T3K>Ke HCKyCCTBO TKäHeCTBa. CbipbÖM AJIfl 3T 0ro 3aHflTHfl flBJIfl- m o h , öoraTCTBOM xy/ıoacecTBeHHoro HcnojiHeHHfl y3opoB, cocTaBOM jıacb uıepcTb MeJiKoro poraToro CKOTa. Ha B3flTbix H3 KypraHOB E op cyH - TJIHHM. rjIHHHHafl nOCy/I,a pa3HbIX (j)OpM, KyBIHHHbl, HaiUKH, ÖaHKH, jıy h CapbiHo6aH m h o t h x 6p0H30Bbix npe/iMeTäx, 6 m jih o6Hapy>KeHbi MHCKH, TapeJIKH, MaHTajIM H T./I., OpHaMCHTHpOBaHM pe3HbIMH, UITaM- cjıe/ibi TKaHen, hhhobok, hto poac/ıaeT npe/ı,CTaBJieHHe o TKanecKOM Mac- nOBaHHMMH H nOJIHpOBaHHMMH CnOCOÖaMH. TepcTBe aaHHOH ənoxn. fljifl roHHapHoro ucKyccTBa Xo/ıacajibi xapaKTepHa rpn6oo6pa3- B ənoxy 6poH3bi h paHHero acejıe3a / i 0 CTaT0 HH0 pacuiHpHJiCfl Haa rjiHHAHafl n ocy/ıa c JienHHHOH. B ənoxy no3/iHeH 6poH3bi h paHHero B3aHM 0 0 ÖM eH h napTHepcTBO M e ^ c /ıy KapaöaxcKHMH h cocc/ihhm h njıe- acejıe3a b o6jıacra KaMHeo6pa6oTKH ycoBepıueHCTBOBanHCb TaKHe MeHaMH h ueHTpaMH nepeA H eiı A 3hh . nyTeM oÖMeHa b K apa6 ax n o c ıy - MeTo/ibi, KaK: TecKa, nojiHpoBKa, uuiH^oBKa, pe3b6a, CBepjıeHHe, ne- najiH H3 n e p e /i H e H A 3 h h o j io b o , KHHflcajibi a3HaTCKoro THna, n en ara c KaHKa. Ü3 X0/ı>Kaji0B ö m jih nojıyneH bi KaMeHHafl naıua h KyöoK, pejibe^HbiM H3o 6paaceHHeM (J)Hryp » c h b o t h m x Ha noBepxHocra h t ./j . H3r0T0BJieHHbie c t o h k h m BKycoM. OÖHapy^ceHHbie b KypraHax Xoflaca- nenaTH K apaöaxa (/],OBUıaHJibi) HMenu cxo/ictbo c nenaTflMH Təne- nbi, EopcyHJiy, EeHMcapoB, CapbinoöaH npeaMeTM H3 k o c t h cnajiK (HpaH). KapaöaxcKHe njıeM eHa hm cjih TaK>Ke cba 3h h c BaBHJio- cocTaBJiflioT öojibuiHHCTBo. HaH/jeHHbie b KypraHax EopcyHJiy, EeHM- h o m , AccupHeH. Cpe/iH naMATHHKOB Xo/ı>Kajibi 6 mjih Haiı/ıeHM 6ycbi c capoB, CapbiHoöaH KOHCKaa c6pya c H3o6pa»ceHHeM nejıOBeKa, njıocKHe BbiceneHHMM Ha hhx HMeHeM AccHpHHCKoro uapfl A/ja/uiHpapH. nyroBHUM, oöpynn, yKpauıeHHbie u b c tk o m jıoToca m c to /io m Bbinu- HaHfleHHbie b KypraHax Xoaacanbi (KypraHbi 1,11,14,18, 20, 120) 6ycbi, u i h t m , npe/iMeTbi c H3o6paaceHHeM rarpHHOH tojiobm, uh- K A P A B A X K A P A B A X

136 137

nHHflpHHecKHe nenaTH H3 ^OBiuaHJiw, 6ycbi, HaKOHenHHK 30Ji0T0r0 noaca H3 BopcyHjıy (BoJitmoH KypraH), mHTbi c HHKpycTaHHen H3 CJIOHOBOH KOCTH, 6p0H30Bbie nyrOBHHbl, rB03^H H ÖyjiaBKH, Iipe/IMeTbl c TOHKHM 30JI0TbIM nOKpblTHeM, a TaKÄe pa3JIHHHbie 30JI0Tbie BemH flOKa- 3biBaıoT (JıopMHpoBaHHe b 3Ty ənoxy b Kapaöaxe ncKyccTBa He TOJibKO MeTaıuıooöpaöoTKH, ho h K)BejiHpHoro /jejıa. Bycbi H3 nacTbi h CTeKJia, o6Hapy»ceHHbie b naMMTHHKax /Job- HiaHjıw, Xo^)Kajıw, BopcyHJiy h BeHMcapoBe yKa3biBaıOT Ha cb»3h c Kcmepa 3axopoHenmı. EranTOM, MeconoTaMHefi, CnpHeH, üanecTHHOH h Ohhhkhch. Kypsan Capbmo6aH npe^MeTbi, oÖHapy)KeHHwe Ha TeppHTopnax BopcyHjıy, Capwno- 6aH, AxMaxw, IOıpKHA»caxaH, BaHMcapoB h Tapaöyjıar, H3r0T0BJieHHwe H3 cjiohoboh kocth, HacTHHHO noKpwTwe nacTOH, nepjıaMyTpoM, HHK- pyCTHpOBaHHbie 30JI0T0M H 6p0H30H flBJHHOTCJI pe/JHaHLUHMH o6pa3Ua- MH lOBeJIHpHOro HCKyCCTBa. IIpHBe3eHHbie nyreM oÖMeHa b npe/jMeTw H3 nepnaM yT- Kapaöax mh KaMepaMH, c 6oraTWM y6paHCTBOM, öojibmHM kojihhcctbom paöoB h pa npoHcxoAHT H3 KpacHoro, Apa 6 cKoro, ApanbCKoro Mopen, Mh/ihhc- cjıyr, MHO>KecTBOM noma/ı,eH cbH/ıeTejibctByiot 06 0 6 mecTBeHH0-c0 - Koro OKeaHa h nepcH/ı,CKoro 3ajiHBa. Əth paıcymKH, npe/iMeTw yKpame- UHanbHOM HepaBeHCTBe. B MoranbHOH KaMepe (2 5 ,6 kb.m., 3 2 x 8 x 4 m .) hhh H3 nepjıaMyTpa Hcn0 Hb30 BajiHCb TaıoKe KaK /ıpeBHHe fleHe>KHwe e/tH- KypraHa BopcyHJiy raaBa nneMeHH 6 w ji 3ax0p0HeH b /lepeBMHHOM noace, h h h w . ITpHBe3eHHoe b Kapa6ax H3 HHflOKHTaa h M an aH 3HH, A h tjih h h yKpameHHOM 30JI0twmh h 6p0H30BbiMH mHTaMH. B 3tom KypraHe 6 w jio McnaHHH ojiobo 06y c ji0 BHJi0 aocthächhh b /jejıe MeTajuıoo6 p a 6 oTKH. noxopoHeHO 9 paöoB h cnyr, 8 kohch. B MorajibHyıo KaMepy öwjih B p a 3BHTHH KyjibTypHO-ƏKOHOMHHecKHX CBH3eH Jioma/m, KaK nojıoaceHbi opyflHa Tpy/ıa, 6p0H30B0e opyacHe, MpaMopHWH cKHneTp, Cpe/ÜCTBO nepe/iBHMceHHa HipajiH BayKHeumyıo pojib. Kapa 6 axcKHe HBJIHIOmHHCH CHMBOJIOM TOCnO/lCTBa, KepaMHHecKHe o6pa3HbI, kohh TaKjKe H cnojib3 0 BajiHCb KaK Cpe/ICTBO oÖMeHa. B K a p a ö a x e b pa3JiHHHwe npe/ı;MeTW pocKomn, H3roTOBJieHHwe H3 30Ji0Ta, cjiohoboh ə n o x y no3/ı;HeH 6poH3w h paHHero acen e3a yBejiHHHJica pocT kocth, nepjıaMyTpa, /ıparoueHHWx K aM H eö. B KypraHax AxMaxw 6 w jih MaTepnajibHoro HepaBeHCTBa. C^opMHpoBanHCb HMymue h HeHM ymue norpe6eHW npHHa/iJieacaBmHe 6oraTOMy bojk/jio njıeMeHH jhoah rana o 6 mHHw CTajiH p e 3KO OTjiHHaTbca /ıpyr /ıpyra. OT/tenbHwe cjioh h o t /lOJiHXOKecfıajıw (/uiHHHoronoBwe), Hapa/ıy c h h m h b chahhcm nonoHce- öoraTbie ceMbH, raaBbi nneM eH h BoeH H we OTHHHajiHCb o t n p o cT w x h h h 6 w ji norpe6 eH cjıyra (pa6) 6paxHKe4)an (KpyraorojıOBWH). npe/jcTaBHTejıeH o 6 mHHw h cocTaBJianH Bwcmee apncTOKpaTHHecKoe J\n n coopyaceHHH KypraHOB Hcn0Jib30Banacb MHoroHHCJieHiıaM cocjıOBHe. Cnaöbie h HeHM ym ne c nojiHTHKo-JKOHOMHHecKOH tohkh npHHyflHTeJibHaa paöcKaa CHJia. KypraHW CyjiTaHÖyjıya (BbicoTa 25 m .), 3peHHH Majıwe njıeMeHa oöbe/^HHfljiHCb BOKpyr chjibhwx h BopcyHJiy h C apw noöaH (Ha noBepxHOCTH 6 wjio ycTaHOBJieHO okojio BjiHATejibHwx njıeMeH. IIpoH 3om e/ı;m ee b Kapaöaxe pe 3Koe couHajibHo- 2 0 0 /jepeBHHHbix öajıOK) B03B0/iHJiHCb ÖJiaro/ıapa 0rp0MH0My Tpy/ıy oömecTBeHHoe paccjıoeHHe, MarepHanbHoe h KJiaccoBoe HepaBeHCTBO pa6oneH chjiw. B pe3yjibTaTe Me>K/];oyco6Hbix ctojikhob6hhh MOK/ıy npocjıeacHBajıocb H a npH M epe naMHTHHKOB Ha TeppHTopHH HacejıeHHO- KpynHWMH nneMeHHWMH coıo3aMH ( b HaceneHHOM nyHKTe TapaTəne) r o nyHKTa Fap aT en e h KypraHOB Xo/ı>Kajibi, /JoBHiaHJiw, AxM axw, B op - npoHCxoAHJiH pa3pymeHH«, rpa6e>KH, no>Kapw. cyHJiy, BeHMcapoB, CapwnoöaH. MorajibHbie saxopOHeHHfl c öojibmn- B ənoxy 6poH3w h paHHero acejıe3a b HeKOTOpwx KypraHHbix K A P A B A X

138 Vali Aliyev

Dıa3ypoeaHHbiü z jiu h h h m ü cocyd u öycuna c KJiuHonucbw, 3aee3eHHbie U3 Accupuu.

' f f ' { -• IW1

naMHTHHKax Kapa6axa, a hm chho b Xo/ı>Kajıt.ı, EaHMcapoB, AxMaxbi, Karabakh EopcyHJiy, CapbinoöaH npocjıeacHBaeToı HepaBeHCTBO, KOTopoe eme öojibiue yrayÖHJiocb h, HaKOHen, ə to npHBeJio k pa3pymeHHio nepBO- (The ancient period) 6bITHO-OÖmHHHOrO CTpOfl. B I-M TblCHHeJieTHH AO H.3., CHJIbHbie B nOJIHTHHeCKOM H 3KOHOMH- necKOM 0TH0meHHH KpynHbie njıeMeHHbie coK)3Hbie oöte/iHHeHHJi, 3axBaTHB onpe/ıejıeHHbie CTpaTerHnecKHe TeppHTopHH, cnnoTHBmHCb BOKpyr cneHHanbHoro KpenocTHoro ropoaa, C03/ıajiH nepBoe rocy- AapcTBo c TaKOH >Ke CTpyKTypoiı KaK /ıpeBHeMeconoTaMCKHe. B 3Ty ə n o x y b K a p a 6 a x e h coce/jHeM Kypa-Apa3CK0M OBane npoacHBajın njıe- MeHa TiopKCKoro npoHcxoac/ıeHHH-reprepbi (KeHrepbi) - raprapu (no C T paöoH y). B o II-I TbicaHejıeTHHX /ıo h.ə. b Kapaöaxe c(})opMHpoBajiHCb cHJib- HeHiıme rocyqapcTBeHHbie CTpyKTypbi. Kapaöax, 3KOHOMHHecKaa h nojiHTHHecKaa no3HHHH KOToporo CHJibHO yK pennjıacb Ha KDmchom KaBKa3e h TiopKCKHe njıeMeHiibie C0K)3bI COCe/IHHX peTHOHOB B IV BeKe a o H.3. C03/iaJIH /IpeBHHH A 3ep- 6afi/ı>KaH - rocyaapcTBO AjıöaHHio, c uejibio oTpaaceHHH MHoronHCJieH- Hbix Ha6eroB MpaHO-AxeMeHH/ıCKoro rocyaapcTBa h /ıp y rn x ny>Ke- 3eMneB, aTaKace coxpaHeHHa hcjiocthocth cbohx TeppHTopHH. TaKHM 0Öpa30M, Kapaöax cbirpan pemaıomyıo pojib b h ctop h h /jpeBHeö rocy/ıapcTBeHHocTH A3ep6aH/ı>KaHa. KARABAKH

141

Karabakh — is the Motherland of the Azerbaijani Mugham, which has taken its origin from lullabies of our grandmothers and mothers. It is the sacred land of our Turkic ancestors, whose ethnic roots go deep into the Azykh Cave, one of the earliest human settlements in the South Caucasus, ancient Mil-Karabakh steppe and Khojaly civilisation. I dedicate this book to the unforgettable memory of our ancestors, whose bodies lie buried in Karabakh, Azerbaijan's ancient cradle of culture for thousands of years, and that of the courageous sons of ours, who ascended to heroic martyrdom fighting Armenian aggressors in the 1990s, and of tlıose innocent civilians of Khojaly, who fell victims to genocide by Armenians. The aim of this book is to let the peoples around the world know that since the emergence of the cradle of civilization Karabakh has been the native and etemal hearth of culture for the ethnically Turkic Azerbaijani people. During 2000 -1000 B.C., ancient inhabitants of Khojaly created a great civilization in the South Caucasus that shared universal values. It was them who established and brought to perfection the iron craftsmanship and metallurgy in this gateway between Europe andAsia. Regretfully, in the era when global community was rising to new highs of civilisation, the entire tangible and cultural heritage of the city of Khojaly was burnt to ashes and levelled to ground in the most atrocious manner, with its citizens tragically subjected to an act of genocide. At around 9.00pm on the 25th of February 1992, bloodthirsty Armenian militia groups embedded with mercenaries from the 336th Russian mobile infantry regiment invaded Khojaly and committed an act of genocide. These atrocities left 613 people killed and 487 fatally wounded. Eight families were brutally gunned down to the last person with 1,275 Khojalians taken captive, and the city torched and left in ruins.

Professor Vali Aliyev K A R A B A K H K A R A B A K II

142 143

INTRODUCTION woods. The barrks of the Kura are covered with riparian woods (oak, elm, willow) and bushes. T / ' arabakh, the most ancient cultural centre in Azerbaijan, is located The following types of soil can be found in the area: grey and / \ between the Lesser Caucasus and the Kura and Araks rivers and chestnut in the foothills, mountain-forest and mountain-meadow in the consisted of highland and lowland areas. The Karabakh plateau mountains. Cherry-plum, pear, comel, walnut, hazelnut, medlar and extends between the Zangezur and Karabakh mountain ridges. other fruit trees as well as various berries grow in the woods. The Karabakh plateau is surrounded by the following mountain Wildlife is rich in mountains and forests. ridges: Myhtoken in the North, Karabakh in the East, Geychay and Natural resources include copper and complex ore deposits in Zangezur in the West. Its geology features basalt and andesine of the Mehnadag, lithographic stone in Mirikend and concrete. Upper Pliocene and Anthopogene. There are volcanogenic and The following districts are located in the region: Lachin, Kelbajar, sedimentary rocks of Cretaceous, Paleogene and Neogene periods. The Shusha, Khankendi, Askeran, Agdam, Barda, Terter, Agjabedi and plateau narrows in the South and forms a triangle between the Bazarchai Beylagan. and Hekeri rivers which is crossed by river galleys. There are large Due to the favourable geographic conditions of Karabakh, such as extinct volcanoes in the lavaplains formed by eruptions. fertile soils in the lowland, rich alpine meadows in the highland as well as The sources of the Terterchay, Hojaschay, Zabukh, Bazarchay natural resources (copper, iron and so on), people settled here in early rivers originate from the Karabakh plateau. The Alageller and Garagel days of primitive societies, after cultural and economic evolution the lakes are located on the plateau. Large subalpine meadows are region tumed into one of the cultural centres of the South Caucasus. favourable for cattle breeding. In the north-west the Terterchay river plain separates the Karabakh ridge from the Murovdag ridge, and in the east the Hekeri river plain ANCIENT HISTORY OF KARABAKH separates it from the Karabakh plateau. The highest peaks are Gyz Gala (2,843 m) and Beuk Kirs (2,725 m). The mineral springs of Tursh Su and he ancient history of Karabakh was studied from the 19"' century Shirlan are located on the plateau. with research of various materials, artefacts and documents carried Down the Araks river, the south-westem part of the plateau tums out. into submountain plains. The sources of the following rivers are located r Ancient artefacts of Karabakh attracted attention of foreign in the Karabakh ridge: the Hachin, Gargar, Kendelenchay, Gumchay, travellers and amateur researchers in the early 19I[1 century. Gozluchay ete. Excavations conducted by the above were more akin raids than The Karabakh plain is surrounded by the Ganja-Gazakh plain in scientifıc surveys of the ancient history of Karabakh. The travelers and the North-East, Murovdag and Karabakh ridges in the east and Mill amateur researchers (of various professions) arrived in Azerbaijan and steppe in the south and south-west. Karabakh, in particular, to excavate burial sites. Many rare and valuable The Kura river separates Karabakh from the Shirvan steppe. The artifacts found by them were exported and are now exhibited in museums plain has a hummock-and-hollow and terraced profıle. There are oil of various countries. The artifacts are very important for the in-depth deposits in the Karabakh plain, Terter district. The climate in the area is study of the ancient history of Karabakh. temperate and dry subtropical. The following rivers flow in the area: In 1828, the Azeri territory to the North of the Araks river came Injechay, Terterchay, Hachinchay and Gargarchay. under the jurisdiction of Russia by Turkmenchay Peace Treaty. A smaller part of the Karabakh plain is covered with oak and elm In 1834, Swiss traveler Dubois de Montperot visited Karabakh, in KARABAKH KARABAKH

144 145

particular, Shusha, and provided information about historical sites in Garakopek-tepe site in the Fizuli district, in 1897 in Gala-tepe in the Shahbulag and Terter (on the way from Shusha to Ganja). territory of the Agjabedi district. When the Caucasus archaeology was included in the agenda of In 1898 E. Resler collected many artifacts in Zerti, Senger and Russian Imperial Archaeological Committee as one of the main items, it Ketti-tepe burials located in the Karabakh highlands and published this attracted more attention to Azerbaijan in general and to Karabakh, in information in the Annual Report Digest of the Russian Imperial particular. Archaeological Committee and the German Joumal of Archaeology, In the 1890s Georgian scientist G.O. Silosani mentioned burial Ethnography and Anthropology. mounds in Barda. Instructed by the Russian Geographic Society, Dr In 1896, A.A.Ivanovsky was sent to the South Caucasus on a Wiesenhof wrote a report about mound burials of Uchtepe, Boyat, Afetli, business trip by the Moscow Archaeological Socie where he conducted Barda, Sultanbud and Khojali in Mill-Karabakh steppe and Karabakh excavation in Khachinchay, Gulyatag, Veng, Khojali and Garabulag sites highlands. of the Karabakhprovince and identifiedthe age of retrieved artifacts. German researcher Emil Resler who worked in Shusha Non- After the Soviet power was established in Azerbaijan, M. Sysoev classical secondary school, conducted research in the suburbs of and G. Sadigi conducted an archaeological survey in Shusha and Lachin Shushakend and Shusha towns as well as Dashalti, Chanahi and under the Archaeological Committee ofAzerbaijan. Mehdikendin 1891,1893,1895 and 1897. E. Resler conducted research In 1926 in Khojali sites, in Karabakh, J.A.Nasifi, I.Azizbekov, in Gubadli village burials in the Agdam district: Nebitepe, Kepijtepe and A.Alekperov, I.Jaffarzade, T.Passek and B.Latynina headed by I.I. Mes- othermounds. chaninov, mapped ancient sites of the Gargarchay and Hojalichay river E. Resler conducted excavations and collected many artifacts in basins, identified distribution of Khojali sites, conducted archaeological the Bronze Age sites in the Khachinchay river basin: in Archadzor in excavations of Bronze Age burials (burial mounds and stone graves) in 1893-1894, in Ballig-gaya and Sirhavend in 1896-1897, in Demgolu in the Main Burial Steppe and Stony Steppe located on the left bank of the 1894, in Akhmahi in 1897. In 1894-1895 and 1897, he excavated over Gargarchay river. twenty mounds and stone graves at the junction of Gargarachay- Surveys headed by I.I. Meschaninov discovered sites in Mill- Khojalichay and Ilisuchay rivers. In 1895 he conducted a survey of Karabakh steppe and Nagomo Karabakh, which were unknown until that time(1927,1929,1933)andproducedanarchaeologicalmapofthearea. In 1938-1939 scientist Y.I. Ummel conducted excavations in Kerkejahan, Khankendi and Khojali sites and made an attempt to identify the chronological order of the sites and published some new scientific data about trades, economy and culture of the Karabakh people. In the 1950s a group of experts from the Institute of Archaeology of the Academy of Sciences of USSR and the Institute of History of the Academy of Sciences of Azerbaijan SSR headed by A.A. Yessen did the archaeological research in Nerfiztepe, Uchtepe, Hojali (Mill-Karabakh region) sites and Uzerlitepe village of the middle Bronze Age. Academician B.B.Pitrovsky in his book “Archaeology of the South Caucasus” (1949) mentioned archaeological sites in the Shusha KARABAKH KARABAKH

146 147

In 1963 the extensive research was carried out in Azykh and Taglar caves. The joint work of M. Guseynov, D.Gajiev, A. Mamedov, N.Sh. Shirinov, V.Velichko, A.Jafarov, V.Gajiev, S.Aliev and M.Suleymanov proved that Karabakh is the most ancient human settlement in the South Caucasus. In 1964, G.S. Ismailov conducted a range of surveys of Eneolith and Bronze Age: Guneshtepe, Hantepe, Garakopektepe, Gultepe, Sho- mulutepe, Uzuntepe, Menetepe, Zergertepe in the Guruchay and Kendelenchay river plains. In Garakopektepe, an established social and economic structure existed in the Bronze, Early Iron, Ancient and MiddleAges. Chronology and ethnicity of early Karabakh burial mounds of the Bronze Age is provided in “The Caucasus in the Early Bronze Age”, publishedby R.M. Munchaev in 1975.

Khojali Gargarchay and Terterchay river basins; K.H. Kushnareva and T.H. Chubinishvili mentioned Karabakh sites of the early Bronze Age. In the middle 1960s I.H. Narimanov developed a scientifıc hypothesis about Eneolithic and Early Bronze culture of Karabakh on the basis of the artifacts of Garahaji, Guttepe and Leylatepe sites. In the late 1950s A.A.Yessen, who specialized in the archaeology of the Caucasus, found a few settlements downstream the Kendelenchay dating from Eneolith and Early Bronze Age and also conducted excavations of grave sites. In 1960 M.M.Guseynov found 10 occupation layers dating from the Early, Medium, Upper and Mousterian periods of the Stone Age, in Azykh caves on the left bank of the Guruchay. Garabagh. Guruchay and Kyondalanchay Valley KARABAKH KARABAKH

148 149

G.S. Ismailov studied seasonal settlements of cattle breeding tribes in the alpine meadows of the Kelbajar district, upstream the Terterchay in the Early Bronze Age as well as petroglyphs. In 1980-1988 H.F. Jafarov conducted a detailed archaeological research in the Karabakh district. He conducted excavations in the following burial mounds: Yeddi Tepe, Horuzlu, Sarov, Beyismarov, Borsunlu, Jamilli, Demirchiler, Evoglu, as well as the Tohmagtepe settlement in the vicinity of Buruj and Aji Gervend village of Terter district. As a result of the archaeological research, the following Bronze Age settlements were studied: Uchoglan, Goshatepe (Guttepe), Azykh cave. Deyirman Yeri (Early Bronze); Tohmagtepe, Chinartepe, Agtepe (Middle Bronze); Saritepe, Govurtepe, Mishigishlagi, Garatepe (Late Bronze and Early Iron Age); burials Magsudlu, Goytepe, Gyzyly Kegerli, Uchoglan, Guzanli, Sarichoban (Agdam), Borsunlu, Beyismarov, Evoglu, Husenli (Terter district), Husulu, Gaynag, Bayat (Agjabedi). Material collected during the research provided scientifıc information about economy, domestic life, religious views of ancient tribes of Karabakh. An archaeological map of cultural sites in Karabakh dating from the Bronze age was developed.

KARABAKH IN STONE AGE: The Azykh cave is the largest in the South Caucasus. It is 400 m long with the total area of 11,200 sq.m. There are high openings (up to GURUCHAY CULTURE 20-25 m), passages and picturesque stalactites in the cave. j y arabakh district of Azerbaijan is one of the most ancient cultural Archaeological excavations of the South entrance and two centres in the world. Karabakh has favourable natural and adjacent smaller caves revealed 10 occupation layers dating from various Stone Age periods. The layers bear the evidence of the ancient geographic conditions as well as rich flora and fauna and is one history, from the Early Stone Age (Paleolite) till the Middle Ages. of the areas where cavemen settled and evolved. Azykh, Taglar and Zar were the fırst settlements of cavemen in Karabakh. Azykh was the world’s fırst cave where such stratigraphic succession was found. Cavemen settlements in Azykh and Taglar caves in the Guruchay ri- The cave was fırst occupied during the Guruchay Culture period ver plain, Fizuli district of Karabakh, were the subject of research. The Sto- (7lh to 10'h layer). The implements of the Guruchay Culture found in the ne Age culture found here is referred to as Guruchay Culture. Ancient layers are similar to the Olduvai culture of East Africa. Later, during people lived in this Karabakh plain 2 million years ago. Originally they li- Acheulian period (5th to 6lh layers, 650,000-450,000 years ago), cavemen ved in the open camps in the Guruchay river plain. Later, the climate chan- continued to dwell inAzykh. ge (lower temperatures) forced them to settle in Azykh and Taglar caves. KARABAKH KARABAKH

151

Many implements of the first inhabitants of Azykh were found: bills, cubic implements, scrapers and a signifıcant amount of fragments, as well as large bill-like chopping implements weighing 4-5 kg. During the last stage of Guruchay Culture Azykh, inhabitants made new implements using more up-to-date technologies and materials such as quartz, quartzite, basalt, flint, feset, jasper and so on. Hunting and collecting were the main occupations of cavemen. They hunted big and small animals and cubs with primitive stone implements.

Qarabagh. A fragment o f a lower jaw o f azychanthrope

The 3rd layer in Azykh features Mousterian culture. Upper layers ( lst and 2nd) contain the evidence ofEneolith, Bronze and Middle Ages. The first stage of the Guruchay culture refers to Early Paleolite (pre-Acheulian period), the second - to Early and Middle Acheulian period, the third - to late Acheulian and Mousterian period. This culture emerged 2 million years ago, developed and disappeared 700,000 years ago.

Use o f fıre The cavemen o f the Guruchay plain lived in a commune divided in smallergroups. The remains of the fauna in ancient Acheulian layer, such as jaws and skull bones prove that dwellers of Azykh hunted cave bears, giant stags and other wild animals at the time. A human jaw found in Azykh in 1968 is of great importance. The remains ofthe Azykh inhabitant, a woman aged 18-22, is the forth most ancient fınding in the world. It testifıes that people lived in Karabakh 350,000 yearsago. One of the bear skulls sitting on a natural bench in the cave, Handheld chipping tool found in Azykh features notches which reflect religion, ideology and ancient art of KARABAKH KARABAKH

152 153

cavemen. Bonfıres discovered here in Azykhare are the testament to usage of fıre by people who dwelled here in the Acheulian period. Domestic life and traditions of ancient inhabitants of Karabakh evolved during Mousterian period. The Mousterian culture emerged 120,000-100,000 and disappeared 35,000-33,000 years ago. In the Mousterian period, the inhabitants of Azykh and Taglar made implements and weapons of flint, slate and obsidian, found both inside and outside the caves. They hunted horses, cave bears, small horses, Caucasian deer, bulls, rhinoceroses and so on. Most of the bones dated from that period were charred.

Activity of Neolithic people

The Azykh cave. Middle Ashel stone work tools Artefacts such as microlitic implements were found in Karabakh, in the vicinity of Shusha, in Dashalti where Shusha cave is located. During Mesolite, hunting was an important activity; smaller animals were tamed and wild plants were the main source of food. Kalbajar. Stone tools ofThe Zar cave. KARABAKH KARABAKH

154 155

The Zar cave is located 2,190 m above the sea level. This is a rare site with the finding ofobsidian implements. People lived in Zar during the late Mousterian and early Upper Paleolite. Geologically this time refers to middle Khvalynsk period. Judging on the variety of implements and technology of their making, people who lived there represented a transition type between paleoanthropus (ancient humans) and neoanthropus. The people made weapons which could be used for group hunting. The Zar cave dates from 65,000-60,000 to 32,000-28,000 BC. The Zar camp allows researching on a range of issues related to the middle Khvalynsky (Vurmsky) period ofCaucasian Paleolite. Analysis of implements found in the Zar cave camp proved the existence of Taglar - Zengibasar - Zar culture in the Lesser Caucasus. Thus, it was proved that cultural and ethnic connection between Middle East, Anatolia and Caucasus dates from as early as 35,000-32,000 years ago.

KARABAKH DURING ENEOLITE

opper-stone age started in Azerbaijan, including Karabakh, in the 6"' millennia when copper was discovered. Large copper deposits found in Nakhichevan, Gedabek, DashkesanC and Karabakh districts of Azerbaijan affected the development of Karabakh which tumed into a centre of primitive The Taghlar cave. Stone work tools metallurgy. During this period the inhabitants of Karabakh developed main The Archaeological research in Islalitepe, Garakaji, Leylatepe, principles of farming and cattle breeding. Azykh, Taglar, Garakopektepe, Guneshtepe, Khantepe, Gultepe and Cavemen also lived in Nagomo Karabakh, in Zar cave formed by others showed that craftsmen made copper implements originally by the volcanic emption in the Quatemary era in the Central Upland of the means of hammering, later by smelting and casting ore. Lesser Caucasus. Paleogeographic surveys conducted in the cave by Round stone and clay firepots found in Khantepe village of Academician A.V.Mamedov showed that during Paleolite the climate Gumchay plain prove Karabakh was one of the most ancient inde- here was moderate. The remains of the following species were found in pendent metal working centres in the South Caucasus. the camp: bones of wild horses, goats, European donkeys, and ancient Artifacts of Eneolite in Karabakh included various stone deer. During the period of warming in Paleolite the ancient inhabitants of implements: teeth of sickles, mills, graters, bills and hoes. Karabakh went season hunting in alpine meadows of Kelbajar and During the period, development of productive forces changed the LesserCaucasus. lifestyleofpeople. KARABAKH KARABAKH

156 157

of the period features handles that looked like a hole and a jut. Some items were omamented. Hoe-mattock farming was wide spread at the time. Settled farming tribes used bone hoes, sickles with teeth made of obsidian and flint, replaceable sickles, grinders, mortars andpestles. During Eneolite, various species of barley and wheat were grown inKarabakh. Development of farming resulted in the evolution of cattle breeding. Cattle breeding tribes bred bulls, cows, sheep and goat. The increase in cattle breeding impacted the development of farming and changed its nature. During thepl Eneolite the Karabakh tribes had specifıc traditions, religion and ideology. The deceased were buried in graves dug in the ground, partially in burial mounds. Indian ochre was spread on their bodies to signify life. In Eneolite Karabakh tribes established cultural and economic links with the South Azerbaijan and Mesopotamia. It can be proved by The eneolith ’s inhabited localities. similarity of ceramics and jewelry found in Karabakh sites dating from Eneolite and in Mesopotamian Ubaid site. Cultural and economic links The ancient population of Karabakh was engaged in farming and between the two ancient cultural centres had a positive impact on the cattle breeding; people settled in the foothills and on river banks, near development of an early farming culture in the South Caucasus. water sources. They lived in earth houses (cattle breeders) and round houses made of adobe with floor covered with clay wash. Fire was made in the centre ofhouses and at their walls. The main occupation of the ancient population of Karabakh was hoe-mattock farming and cattle breeding. The following crafts were also popular: metal working, pottery, weaving, tanning, stonework and bonework. Hunting and fishing were supplementary occupations during this period. The Eneolite saw the development of such crafts as pottery and bone crafts Hoes, awls, needles, scraper knives, home implements and jewelry were made of bone. Wool and plant fiber were used for weaving. Pottery also developed during the Eneolite. The quality of pottery The Eneolith eartehware crockery and work tools. improved as crockery was baked to red, pink and yellow colour. Crockery KARABAKH KARABAKH

158 159

KARABAKH IN THE BRONZE AGE with foundations made of river stone and walls made of raw bricks. Defen- Early Bronze Age. sive walls were erected around some of the settlements (Garakopektepe). Houses were heated by special devices shaped in the form of n Karabakh, one of the most ancient metal working centres in the horseshoe or bull's head, made of special clay and placed in the centre or world, metal working technology changed signifıcantly 4,000 years in the comers of houses. BC. In the Early Bronze Age changes occurred in the farming and cattle / Craftsmen found a new metal, with higher quality than copper, - breeding techniques of Karabakh tribes. New implements were used in bronze. Adding antimony, arsenic, nickel and other substances, they farming. Hoes were replaced with wooden ploughs, leading to increased hardness and reliability of bronze. The Bronze Age started in the cultivation of larger areas and the productivity of farming increased second half of the 4lh millennia BC and ended in the late 2nd millennia BC resulting in better living conditions. Productive forces and social relations of production experienced significant changes during this period with various sectors of economy developed intensively. In Karabakh, one of the main centres of ancient metallurgy of Azerbaijan, the Bronze Age had several stages featuring different consecutive highly developed cultures. The fırst stage of the Bronze Age of Karabakh lasted from 3,500 to the last centuries o f3,000 BC Kura-Araks archaeological culture dates from thisperiod. The second stage of the Bronze Age (Middle Bronze) lasted between the 23rd and 14th centuries BC. Early urban culture dates from the Middle Bronze in Karabakh. The Khojali culture emerged in Karabakh in the last stage of the .s' BronzeAge (13-7 centuriesBC). Karabakh was one of the earliest centres of the Kura-Araks culture. I 1 The culture dated from the second half of the 4lh millennium and spread ^ J far beyond Azerbaijan into Syria and Palestine. Obviously, Karabakh The Early BronzeAge tribes who reached the same level as Sumers played an important part in earthenware hearthes the migration of Kura-Araks culture. The founders and the bearers of the from Garakyopaktapa culture spread to the south of the Araks river. Cattle-breeding tribes of and Gounashtapa. Karabakh played a significant role in this process. In the Early Bronze Age the ancient population of Karabakh was Replaceable and bronze sickles were used to cut wheat while stone increasing at a high rate, which led to establishment of many new and wooden threshing boards, graters (oblong, oval and cymbiform), settlements. People settled in places best suited for farming and cattle pestles and mortars - to separate grain. Grain was stored in wells and breeding. The settlements of Kura-Araks culture of Karabakh followed largepots. architectural traditions of Eneolite: living buildings were round or square, KARABAKH KARABAKH

160 161

Cattle breeding was as important for the economy of Kura-Araks tribes as farming. Cattle breeding tribes lived in plains and foothills and practiced nomadic and pasture cattle breeding in Karabakh highlands (Lachin, Kelbajar and so on) in alpine meadows. Development of horse breeding had a significant effect on the development of nomadic cattle raising. It was proved by cattle and horse bones found in Garakopektepe (Fizuli district). Cattle breeders became rich faster than farmers and owned large pastures in the vicinity of the Lesser Caucasus. Burial mounds of chiefs of rich cattle breeding tribes contained a large amount of artifacts which The Early Bronze pottery prove the existence of property inequality and social disparity in tribes. One of the most important achievements of Karabakh tribes in the Uchtepe mounds in Mill Steppe demonstrate the luxury of Karabakh Early Bronze Age was metalwork. Archeological findings of Garako- chiefs'burials. pektepe dating from the Early Bronze Age include items from all stages In the Early Bronze Karabakh tribes were engaged in various crafts ofmetalwork: smelting pots, ladles, casting forms and hammer scale. (pottery, metal working, weaving, tanning, bone and stone carving). Golden jewelry found in Khankendi and Khachingchay burial When potter's wheel was invented, an intensive development of mounds proves that goldsmiths of the Bronze Age were also rather pottery commenced. The quality and decoration of crockery made skillftıl. during Kura-Araks culture significantly improved. Fragments of black, In the Early Bronze Age some Karabakh settlements were grey and red glazed ceramics bore pictographic omaments of symbolic developing into craft centre, with craftsmanship tuming into the most nature applied by means of scratching, carving, stamping and modeling. importanteconomic activity. Crockery of the period featured hemispherical handles and geo- In some economic activities stone and bone implements were used metric omaments. along with the metal ones, and as a result, stonework and bonework developed as independent crafts.

Plough farming Metal-working tools and gear o f the early Bronze Age K A R A B A K II K \ R A B A K 11

162 163

Weaving was among the most important crafts. Spindle tips Early Bronze Age were Turkic tribes of similar origins. (mainly made of bones) were found in some settlements. Mainly sheep Intensive development of productive forces in Karabakh in the and goat wool were used for weaving. Bronze Age resulted in the development of all economic activities, in The use of skin of domestic animals enabled the development of particular, metalwork and pottery. Such development, in its tum, tannery. accelerated evolution in the Middle Bronze Age. Trade links between In the Early Bronze Age cultural and economic links of Karabakh Karabakh and Nakhchivan, West Asia and Middle East countries tribes extended. extended, city-like centres emerged. In the 23rd-l 5* centuries BC smaller Petroglyphs and pictographic symbols found in Azyurdu, Tahta, Karabakh tribes joined around the centres in large tribal unions. It is Istisu, Zalha, Gelingaya, Chakhmag-gaya, Ayi-chyngylly sites located proved by archaeological research conducted in the Bronze Age upstream the Terterchay, Kelbajar district, are the most valuable sources settlements in Uzerliktepe, Gektepe, Chinartepe, Garakopektepe, of information about the culture of ancient Karabakh inhabitants in the Guneshtepe, Hantepe, Uzuntepe, meynetepe, Shomulutepe, Kultepe, Early Bronze Age. Nergiztepe, Agtepe, Tohmagtepe, Beyuktepe, Duyu Tepesi, Gertepe, Burials are of high scientific value for the research of the way of Chaggalitepe and so on. life of Karabakh tribes in the Early Bronze Age. There are many mound burials in highlands and lowlands. Ancient inhabitants of Karabakh buried their dead in earthen graves and stone coffıns and then made mounds of various heights on the graves. Depending on the area, the Middle Bronze Age mounds were made of sand, pebbles and stones, like in Khankendi, or stones and earth, like in Uchtepe. Tribes, more powerful from economic and military point of view, Evidences of cremation were found in Khankendi, Khachincay extended their territories, in order to gain trophies and wealth they (JVo4 and Ne5) and Borsunlu (JVbl2) mounds. Ochre was also discovered attacked neighbouring tribes. Clashes between the tribes resulted in the in the mounds. construction of defensive walls around some of the cultural and Karabakh burial mounds have a specifıc feature: an entrance to the economic centres. crypt. Burials found in these sites are identical, as ancient Karabakh Archaeological researches were conducted in the centres of tribe inhabitants shared a common geographic area and followed the same unions surrounded by defensive walls dating from the Middle Bronze economic and cultural traditions. Age in Karabakh, with rich scientific material collected. Chiefs, commanders, pagan priests and rich people were buried Uzerliktepe, an ancient city centre, was fortifıed by towers and with many munitions found in the graves. walls made of grizzle. Garakopektepe, another ancient city centre, was In the Early Bronze Age perception and beliefs of people changed. surrounded by high defensive walls built with large rocks and river The structure of burial mounds and burial procedures (cremation, stones. collective burials, domestic items in the graves) testifıes to their beliefin The foundation of Garakopektepe was built with large rocks, with hereafter. the space betweenthe walls fılled with river stones. Burial traditions revealed in Khankendi, Khachincay, Borsunlu Uzerliktepe located in the westem part of present Agdam was one and Uchtepe mounds of Karabakh region can also be found in a larger of the most ancient cities of Karabakh. Ancient castle Uzerliktepe was area, to Sheki, including the Injechay, Ganjachay and Shamhorchay built according to an architectural layout and was divided into two parts. river basins. It proves that the tribes which inhabited these areas in the KARABAKH KARABAKH

164 165 Naringala, one of the two parts, was surrounded by a defensive fıgurines were discovered, which proves that various crafts emerged in wall made of grizzle. Public buildings of tribal union and houses of rich ancient Karabakh in 3rd and 2nd millennia BC. tribe members were located there. Poor people lived outside the castle. Thick castle walls and buttresses demonstrate that the architecture Excavations revealed the remains of the houses made of wood and clay of ancient Karabakh in Middle Bronze Age was under the influence of mortar which probably belonged to poor tribe members. WestAsia. They used wood and clay plaster mortar to build their houses. The Many specific features of the Middle Bronze Age architecture of floor was covered with clay mortar. Karabakh were used in constmction of cities and castles in Nakhchivan and West Asia. These similarities testify to the existence of cultural and economic links between the ancient city centres of Karabakh and castles ofNakhchivan and West Asia. Farming, cattle breeding, gardening and viticulture were developing in the Middle Bronze Age in Karabakh. Use of the plough, improvements to scythes and threshing machines (thresh boards, graters, sickles and so on) stimulated an intensive development of farming. Farmers grew species of wheat such as Triticum Sativum L and Triticum dumm Dest, non-barbate species of barley Hordeum laguneuli-

The defensive walls Garakepektepe of the middle bronze

Stone bonefires and domestic pits could be found inside the houses. The remains of bumt grains were discovered in the bonefires. A clay women statuette and various household goods were found in one of thehouses. Many fiagments of grey, black and red clay crockery used for various domestic purposes were discovered here. Monochromic ceramics and well polished miniature black and grey vessels were skillfully made. In Uzerliktepe and Garakepektepe, Middle Bronze Age settlements non-decorated and painted vessels with grey and black polish, carved or printed omaments, tips of spindles, beads, various stony implements, clay Excavations. Uzerliktepe settlement. KARABAKH KARABAKH

166 formi Bosh. Grain was stored in speeial pits and large pots. This period also marked the emergence of viticulture. Osteologic remains confırm the existence of cattle breeding. In Uzerliktepe city centre in Middle Bronze Age various crafts were developed: pottery, metalwork, weaving, stonework and bone carving. Well painted and decorated ceramics, as well as grey and black polished stamped vessels were made. Ancient Karabakh tribes of settled farmers, cattle breeders and especially craftsmen were familiar with the culture of West Asia and Near East, due to the existing links, and borrowed a lot from it, they played an important role in formation ofearly urban culture in the South Caucasus. Tribal unions of Karabakh reached the level of early state formations in the Middle Bronze Age, they established cultural and economic links with various regions of the South Caucasus, West Asia andNearEast.

Garakyopaktapa. Stone statue, clay fıgures. Uzerliktepe. Middle Bronze Age artefacts. KARABAKH KARABAKH

168 169

The closest relations were maintained with the areas on the lefit In the Karabakh settlements of the Middle Bronze Age the follo- bank of the Araks, especially with ancient Nakhchivan. Connections of wing bronze items were found: dagger, awl, earrings, bracelet and so on. Mill-Karabakh craft centres and Nakhchivan can be traced in the pottery Some of the implements and weapons of the Middle Bronze Age of the two cultural centres. The mutual links between the two regions (mills, mortars, pestles, replaceable sickle teeth, tips of maces and stony resulted in production ofhigh quality pottery and ceramics. threshing boards) were made of stone. Burials of the Middle Bronze Age of Karabakh (mounds of In the Middle Bronze Age, weaving was well developed in Borsunlu, Karabulag necropolis) contain interesting information both Karabakh. The high level of the craft was proved by spindle tips, bone about the religion of ancient inhabitants and specifıc features of pottery combs and bone parts of weaver's looms found in the settlements. oftheperiod. Intensive development of farming, cattle breeding and crafts in The specifıcs of the Middle Bronze Age of Karabakh deserves Karabakh in the Middle Bronze Age resulted in signifıcant changes in special attention. Several independent pottery centres in the Terterchay, social, economic and community relations. In their tum, the changes Gargarchay, Guruchay and Kendelenchay river basins developed in resulted in property inequality, social disparity and formation of a class close cooperation with each other and Nakhchivan pottery centres. society. Thus, painted crockery, specific to Nakhichevan urban culture, can also be found in the Middle Bronze site in the Guruchay and Ken- delenchay river basins. KARABAKH IN THE LATE BRONZE Due to cultural and economic links the production of painted crockery spread to the Middle Bronze settlements of Gargarchay, AND EARLYIRON AGE Guruchay and Kendelenchay river basins, along the Araks river. Grey and black polished crockery, especially decorated items, typical for he 4-th-5th centuries BC signalled a new period of evolution in Karabakh sites, were also wide spread in Nakhchivan. Ancient social, economic and cultural stmcture of ancient Karabakh tribes. Karabakh craftsmen maintained cultural and economic relations not Hojali culture with the centre in Khojali spread in Karabakh in the only with the neighbouring areas but also with the centres of West Asia Later Bronze and Early Iron Age. and Near East. Historic and cultural data about the Late Bronze and Early Iron Age in Karabakh comes from settlements and burials that refer to Hojali culture. An archaeological research that provided valuable scientifıc material was conducted in the following Khojali sites: Uchtepe (Agjabedi); Rasultepe, Namazlitepe (Agdam, Hindiristan village); Saryjali-tayi tepe (Agdam district, outskirts of Chemenh); Beyuktepe, Bashirtepe (Agdam); Su-Tepesi, Janavar-Tepesi (Agjabedi, Gaynag village); Binnagtepe (Agjabedi district, Poladli village); Tomagtepe (Terter); Gertepe (Agdam, Gektepe village); Shortepe (Barda, Shatirli village); Garatepe (Agdam, Shihbabali village); Misir-Gishlagi (Agdam, Papravend village); Zergertepe and Shekerjiktepe (the Garabagh. Paitıted ceramics o f the Middle Bronze Era. Guruchay and Kendelenchay river plains). KARABAKH KARABAKH

170 171

Burial sites of Khojali eulture were studied: stone graves of areas, especially alpine meadows of the Smaller Caucasus, and built Shushakend, burial mounds of Dovshanli (Dovshanli village), seasonal camps in rich pastures. In the 2nd and 1s' millennia BC more and Balligaya-Syrhavend (Syrhavend village), Ahmahi (Ahmahi village) and more people preferred the settled life style. Karabulagnecropolis (inthe Guruchay andKendelenchay riverplains). In the South Caucasus, Karabakh provides the best conditions for Many bronze items were found in Khojali burials: pole-axes, settled farming and cattle breeding. In the 2nd and 1sl millennia b.c. Turkic daggers and swords, pitchfork, horse hamess, arrow-heads and spear- cattle breeding tribes of Karabakh occupied main alpine meadows of the heads, belts, jewelry (bracelets, rings, earrings, fıgurines of birds, agate, South Caucasus. glass and enamel beads) as well as various ceramic fragments. In the territory of present Armenia there are more burial mounds of Khojali culture impacted the formation and development of local ancient Karabakh cattle breeding tribes of Turkic origin. Gedabek, Ganja and Shamkir cultures. Various samples of black and polished crockery (jugs, pots, bowls and so on) specific for Karabakh Khojali culture were made at the potter's wheel, covered with geometric pattems and white enamel. The social, political and religious life of the tribes which established Khojali culture was studied in details during archaeological excavations of the following burial mounds: Hojali (2 - 6, 8, 10-15, 22, 31,19,21,27,28,29,32), Beyismarov (1,2,5,7,14,16,2,4,18,12,17, 19,15,85,2,4,5,6, 7,10-17,19,8,9,5), Ilisu necropolis, stone graves Dashli chel, Gulabli sites and Sarichoban mound. The design of Late Bronze and Early Iron Age burials in the Gargarchay and Terterchay river basins depended on the area: sandy and earthen mounds with stone flags were found in mountains and at foothills, while earthen mounds could be found in plains. In highlands (Shusha, Gulabli, Ahmahi, Dovshanli, Demgolu, Gulyatag and main Hojali sites) stone coffins prevailed. Walls of earthen coffins under the mounds were plastered with sheetrock solution. Building mounds on the graves is specifıc to ancient Turkic ethnic groups. The word “mound” (”kurgan”) is of Turkic origin, and means “to build”, “to constmct”. the existence of mounds on the graves in Azerbaijan, in particular in Karabakh, is a vivid evidence that ancient dwellers here had Turkic origins. Geographically, Karabakh plays an important part in the distribution of burial mounds. It was Karabakh were the most ancient burial mounds of the Caucasus dated from the 4,h and 3rd millennia BC were built. Since the 3rı' millennia BC ancient Turkic tribes of Karabakh, due to the development of pasture cattle breeding, occupied mountain Bronze belts from Khodjaly. KARABAKH KARABAKH

172 173

Most of burials beside the Goycha lake and in the vicinity, as well effectiveness of mowing. Bulls and horses were used for threshing by as in the entire Armenia, date from the 2nd and lst millennia b.c.; their means of stone and wooden threshing boards. archaeological material refers to early urban culture of Uzerliktepe and Mills and graters were used for grain processing, bread was baked Khojali culture of Karabakh. in ceramic ovens (in Uchtepe and Garatepe). However, Armenian researchers forge facts and refer to ancient Cattle breeding played a leading part in economy, semi-nomadic Karabakh culture as to "Sevan-Uzerliktepe culture". Thus, attempts are cattle breeding fully developed. Pasture cattle breeding appeared in the made to claim Armenian origins of Karabakh culture. late 3rd millennium BC and intensively developed in the early 2,ui In the Late Bronze and Early Iron Age the population of Karabakh millennium BC tuming into an activity independent from farming. This was mainly occupied with settled farming and cattle breeding. At the secondary social division of labour deepened in the Late Bronze Age. As same time, groups of craftsmen and merchants appeared in some cultural the amount of cattle increased signifıcantly, cattle breeding tribes got centres. rich, property inequality developed and later tumed into more intensive Wide application of irrigation technologies improved the evolution of class society. Horse breeding played an important part in the productivity of all economic activities and satisfıed the requirements of development of cattle breeding. the people. In the Late Bronze - Early Iron Age cattle breeding in Karabakh Uchoglan, Guttepe, Velibeytepeleri, Chinartepe, Garatepe and tumed into an important, even leading economic activity. other villages were located beside water sources for the very reason of Osteologic remains found on the sites included bones of cattle, intensive development of irrigation. horses and camels which signifıes that cattle breeding was one of the Irrigation emerged in Karabakh in Eneolite period (Chalagantepe) principal occupations of the people. and developed in the Bronze Age, especially at the last stage. Bones o f cattle and horses were discovered in the mounds Khojali, In the Late Bronze Age the development of metalwork improved Dovshanli, Borsunlu, Beyismarov, Sarichoban, villages Uchtepe and the quality of agricultural implements. During this period bronze sickles Garatepe; a skeleton of camel was found in Garatepe mounds. were used along with the siliceous and obsidian ones which increased the Many bones and skeletons of horses were found in mounds Dovshanli, Borsunly (8 specimens), Beyismarov (6 specimens) and Sarichoban (16 specimens). Karabakh is one of the earliest and most important centres of horse breeding in the Caucasus. Karabakh horses were also popular in the neighbouring areas. In ancient Karabakh there was a special breed of horses used both as draught and saddle horses. Skeletons and rich hamess found in burials of rich people testifıes to their belief in hereafter. Horses were also used forsacrifıce. Horses used for economic, domestic and military purposes (draught-horses and saddle-horses) were also worshipped as totems. At the times of pasture cattle breeding horses were used both for riding and handling of goods during resettlement. Formation and development of camel breeding in Karabakh allowed the establishment KARABAKH KARABAKH

174 175 and development of trade relations between this ancient cultural centre and bridles), jewelry (bracelets, necklaces, earrings, Rings, beads and so and other countries. on), implements (flat axes, knives, chisels, awls and needles) found in Two camel skeletons found in Karabulag necropolis (mound 5) Karabakh sites dating from the Late Bronze Age demonstrate the demonstrate that in the Late Bronze Age camel breeding was developed diversity of metalwork in the region. in Karabakh and that cultural and economic relations were established Metal items of Khojali culture play an important part in the history with the countries of Central Asia. of ancient metalwork due to their high quality design. Gardening and viticulture in the Late Bronze—Early Iron Age The discovered iron and high quality implements and weapons developed into an independent economic activity. Almonds found in were made of it.lt stimulated further development of both economy and Beyismarov mound and the remains of grapes and wine found in culture. Borsunlu mound prove it. Goods of the Late Bronze Age demonstrate that crafts were numerous and well developed in Karabakh at the time. The variety and the high quality of the goods testify the success of metalwork, pottery, weaving, stone work andbone carving. The high level of metal work is connected with Mehmandag deposits of complex copper ore and Lachin natural resources (Deve Garabagh. Bronze Age jewellery. Boynu). Weapons (pole-axes, tridents, swords, daggers, spear and arrow- The variety of crockery of the Late Bronze and Early Iron deserves heads and so on), ammunition (armour and shields), horse hamess (bits special attention. Ceramics of the period mainly made on the potter's wheel was symmetrical, well decorated and had special clay composition. Crockery (jugs, pots, jars, carafes, buckets, bowls, plates, braziers and so on) were made in special model with the use of mushroom juts, scratching, stamping and carving technologies. The crockery was covered with web-like, herring-bone, wavy pattems and omamented with horizontal and vertical dotted lines. In the Late Bronze - Early Iron Age such technologies as tuming, glazing, polishing, carving, drilling and coining improved. A fıne design stone bowl and a cup were found in Khojali. Numerous items made of bone were discovered in burial mounds Hojali, Borsunlu, Beyismarov and Sarichoban. The following items found in Borsunlu, Beyismarov and Sarichoban burial mounds are beautiful and rare samples of arts and crafts of ancient Karabakh craftsmen: hamess decorated with images of people, hoops carved with shamrock (lotus) with coins, cylinders with scratched and carved omaments. Garabagh. Borsunlu burial mounds. KARABAKH KARABAKH

176 177

Weaving was also developed in Karabakh of the Late Bronze - independent classes. Rich families, some tribe chiefs and commanders Early Iron Age. Wool and fıber of sheep and goats were used for weaving. stood out in the community and formed the nobility. Traces of fabric on many bronze items, the remains of woolen fabric and Poor tribes, politically and economically weak, joined large and bast found in Borsunlu and Sarichoban burial mounds give a clear strong tribes. Social disparity, property and class inequality in Karabakh picture of weaving of the time. could be traced in Garatepe, burial mounds Akmahi, Borsunlu, In the Late Bronze - Early Iron Age exchange between Karabakh Beyismarov, Khojali, Dovshanli, Sarichoban and other sites. tribes, neighbouring tribes and centres of West Asia extended signifıcantly. Tin, daggers, golden stamps with embossed images of animals were imported to Karabakh from West Asia. Stamps found in Karabakh (Dovshanli) are identical to the stamps of Tepe-Sialk (Iran). Karabakh tribes maintained relations with Babylon and Assyria. Beads discovered ın Khojali bore the name ofthe Assyrian kings - Adad- nirari, written in cuneiform. The maturity of metalwork in Karabakh during this period is evident from beads, shields, tiger headed items found in Khojali burial mounds (mounds 1,11, 14, 18,20, 120), cylinder stamp and beads discovered in Dovshanli; golden buckle, shields with ivory engravings, bronze buttons, nails and pins covered with thin golden layer and various golden items found in the large burial in Borsunlu. Enamel and glass beads discovered in Khojali, Borsunlu, Beyismarov and Dovshanli prove that there was a close exchange between Karabakh, on one side, and Egypt, Mesopotamia, Syria, Palestine and Phoenicia, on the other. Ivory items partially engraved with enamel, mother-of-pearl, bronze and gold found in Akmahi, Kerkijahan, Borsunlu, Beyismarov, Karabulag and Sarichoban are rare pieces of art. Burial chamber. Sarichoban burial mound Items made of mother-of-pearl were imported to Karabakh from the regions of the Red Sea, Arab Sea, Mediterranean, Indian Ocean and Slaves, servants and many horses found in large graves and burials Persian Gulf. These mother-of-pearl shells were used as jewelry and of rich people suggest the social disparity. ancient monetary units. In Borsunlu grave crypt (25.6 sq.m.; 32x8x4 m) a tribe chief was Tin imported to Karabakh from Indochina, Malaysia, England and buried on wooden deathbed decorated with bronze and golden shields. Spain stimulated new achievements in metalwork. Saddle horses and The grave contained nine slaves and eight horses. draught horses played an important role in establishment and The crypt also contained implements, bronze weapons, marble development of cultural and economic links. Karabakh horses were also mace - symbol of power; fragments of ceramics, various rich samples of used for trade exchange. jewelry, ivory, mother-of-pearl and precious stones. Property inequality deepened in Karabakh during the Late Bron- In Ahmahi crypt, the buried chief was dolichocephalous, while a ze - Early Iron Age. Rich and poor community groups formed into slave sitting beside him was brachycephalic. KARABAKH KARABAKH

178 179

Turkic origin and accounting for the majority o f population. In Karabakh, in the lsl millennia BC the tribes grouped in strong unions, forming early states. Turkic tribal unions of Karabakh and neighbouring areas gained economic and political power in the South Caucasus; in the 4th century BC they united and formed an ancient Azerbaijani state Albania, in order to resist regular raids of Iranian Achaemenids and maintain the integrity of their land. Thus, Karabakh played a crucial role in the ancient history ofAzerbaijani statehood.

Glazed earthenware crockery and a cuneiform bead brought in from Assyria.

Mounds were built using the slaves' labour. These were numerous slaves who built mounds Sultanbud (25 m high), Borsunlu and Sarichoban (where 200 wooden timbers were installed). Collisions between large tribes resulted in devastation, robberies and fıres occurred in villages (Garatepe village). Inequality revealed from the sites of Bronze - Early Iron Age resulted in the development of patriarchal relations, formation of primitive military science, formation and further development of property and social disparity, led to the collapse of primitive communal system. In the middle of the lsl millennium BC large tribal units became stronger economically and politically, occupied certain territories, lived around castles and established a state formation similar to Ancient Mesopotamia. At the time, gerger (kenger) or gargar (according to Strabo) inhabited Karabakh and neighbouring Kura-Araks lowland, being of K A R A B A K 11

180

Bibliography 1. Azerbaijan Soviet Encyclopedia, Vol. 5. Baku, 1979. Published inAzebaijani 2. The History ofA zerbaijan. Baku, 1994. PublishedinAzebaijani 3. Q. Jaffarov. In the Quruchay Canyon. Baku, 1990. Published in Azebaijani 4. Q. Jaffarov. First Inhabitants of Azerbaijan. Baku, 2004. Published in Azebaijani 5. A.Q.Jaffarov. Azerbaijan in the late 4th - early lst millennium B.C. (based on the materials from the Gargarchay and Terterchay RiverBasinofGarabagh).Baku, 2000. Published inAzebaijani 6. G.F.Jafarov Connections between Azerbaijan and the West lllüsturasiyalar Asian countries. Baku, 1984. Published in Russian 7. G.F.Jafarov Ancient Relations Between Azeri Tribes and the Middle East Countries. Baku, 1986. Published in Russian 8. V.H.Aliyev. The Culture of Bronze Age Painted Crockery in Ç i z i m l e r Azerbaijan. Baku, 1977. Published in Azebaijani 9. M.A. Huseinova. Ceramics of the East Caucasus of the Late Bronze and Early Iron Ages. Baku, 1989. Published in Russian 10.M.M. Husseinov. Ancient Paleolite ofAzerbaijan. Baku, 1985. H jıjırocm patjuu Published in Russian 11. M.M. Husseinov. The Distant Stone Age. Baku, 1973.

Published in Azebaijani Illustratiorıs 12. M.M. Husseinov. Azerbaijan Archaeology. The Stone Age. Baku, 1976. PublishedinAzebaijani 13. M.M. Husseinov, Q.S.Ismayilov, I.M.Guliyev. The Archeological Sites of Azerbaijan. Baku, 1981. Published in Azebaijani 14. Q.S.Ismayilov. Traces of Ancient Culture in the Guruchay and Kondelenchay RiverValley. Baku, 1981. PublishedinAzebaijani 15.1.G. Narimanov. The Culture of the Most Ancient Farmers and Cattle Breeders ofAzerbaijan. Baku, 1987. Published in Russian KARABAKH

183 Qədim Qarabag

Şəm kir

G encə Göyçay

Goranbo^

Yevlax G öygöl

Daşkesən

A 0ç,ap* Ağcabədi 'K elbəcər

Xocalı

Xankəndi Xocavend L

Z*npruıFüzuli>3 MeynmpaQarahulaq

Q ubadlı

—^Z ongilan O x

Q - daş qutu qəbir K—K - qayaüstü təsvirlər f i - mağaralar A - kurqanlar ( - şəhərlər - nekropol h - yaşayış yeri KARABAKH

185

Oğuz . Kadim Karabağ ^ flpeBHMM K apaöax wC J Gəbəlo f /r___ ^

lile M K n p MnHrflHeBnp. Göyçay İsmayıllı fflHA>Ka reMHaiı HcM annnbi Arflauj Goronboj

Yevlah G öygöl Yflwap Daşkesen flaujKeceH BopcyH/ıy KwpfleMnp'

Üçtcpt

A ğcebedi ’Kelbecer ı6nfl>Kaf 'Jr/pnyxmene Xoflwanbt -

Hocalı McTncy Tahtayeri I Taxma

Hankendi XaHKƏHflM ieü/ıaraj Hocavend L XaA^KƏBeHflA

Karabulak Mcynetepe JlanbiH OM3ynn^v ra 13(i£3nprmne I ___I Mt

Güneftepv Karakopektepe

Kubadlı Cebrayıl ry6afl/ibi A>Ka6paıiJib

3flHmnaH

□ 1 - anıt mezar 'k—ıi - kaya üzeri resimler □ 1 - KaMeHHMH rpo6 - HacKajibHbie pncyHKH f t - m ağaralar A - höyük ft - neıuepbi ▲ - KypraHbi ) - şehirler O -ropoAa ih J - nekropol - HeKpononb m - yaşam merkezi mm - MeCTa 5KHTeJIbCTBa KARABAKH KARABAKH

186 187 Ancient Garabagh

S ham kir Mingachevir.

Ismailli A g h d a sh ı

Yevlaf G oygol,

Borsounlu Kurdam ır

.Şaıhhelitayi tepasi K albajar rUzarliktBpa K hoialv Imishli

'Khankandi'

kSh u s h a K h o jav an d L

Fuzuli Garabulag L achin Zargartapa Meynalapa

Khanlapa Taghlar | Uzuntapa

Kultapa

G ubadli Jab ray il

Azıx mağarası. Daş əmək alətləri

Azık mağarası. Taş emek aletleri □ - stone cist - rock drawings A - burial mounds f t - caves Flemepa Ä3bix. KaMeHHbie opydun mpyda Çjj - cities K - necropolis Azıkh Cave. Stone working tools 'mm - inhabited localities KARABAKH KARABAKH

188 189

Azıx mağarası. Qədim aşel əmək alətləri Azıx mağarası. Daş əmək alətləri Azık mağarası. Antik eşel emek aletleri Azık mağarası. Taş emek aletleri

IJeıifepa A3bix. Opydm mpyda Ileufepa Asbix. KaMeHHbie opydun mpyda PaHHeamenbCKoao rıepuoda The Azykh cave. Stone tools TheAzykh cave. Ancient Ashel implements KARABAKH KARABAKH

190 191

Tağlar mağarası. Mustye mədəniyyəti. Azıx mağarası. Mustye mədərıiyyəti Daş əmək alətləri daş əmək alətləri Tağlar mağarası. Mustye kültürü. Taş əmək aletleri Azık mağarası. Mustye kültürü. Taş əmək aletleri Tleu\epa Tazjıap. KaMeHHbie fleujepa A3bix. KaMenHbie opydm opydun mpyda nepuoda Mycmbe mpyda nepuoda Mycmbe The Taghlar cave. Moustierian stone tools The Azykh cave. Moustierian stone tools KARABAKH KARABAKH

192 193

Qaraköpəktəpə yaşayış yerirıin ilk tunc dövrü keramika məmulatı Qaraköpəktəpə ilk tunc dövrü keramikası Karaköpəktəpənin yaşam merkezi Karaköpəktəpə ilk tunc devri seramikası ilk tunç devri keramika məmulatı

KepaMUKa nepuoda Pauneü KepaMum nepuoda Panneü Epou3bi U3 rapaKeneKmene EpoH3bi U3 rapaKeneKmene

Early Bronze Age earthenware Early Bronze Age earthenware found in Garakyopaktapa found in Garakopaktapa KARABAKH KARABAKH

194 195

Qarabağ. Günəştəpə daş, gil, sümük Qaraköpəktəpə yaşayış yeri. Metalişləmə məmulatları alətləri və məmulatları Karabağ. Güneştepe daş, kil, sümük Karaköpektepe yaşam merkezi. Metalişleme məmulatları aletleri ve memulatları

HacejıenHbiü nynxm rapaKeneKmene. Kapaöax. H3dejım U3 k ü m h m , znunbi u Kocmu, Opydm u mdejıun MemajuıoöpaöomKU HaüdeHHbie e rwuemmene Garakopaktapa settlement. Garabagh. Stone, earthenware and bone Metal-working tools and gear utensils found in Guneshtapa KARABAKH KARABAKH

196 197

Qaraköpəktəpə sümük məmulatları

Karaköpektepe kemik ürünleri Günəştəpə gil ocaq qurğuları

M3ÖejıuR U3 Kocmu, u Güneştepe kil ocaq ürünleri aüdeuHbie e rapaKeneKmene DıuHHHbiü onae U3 rtoneuımene Bone tools found in Garakopaktapa Earthenware hearth found in Guneshtapa KARABAKH

198 c I qrup II qrup III qrup ı W (

m >

OW r: II-III II-III təbəqə - O m a m ü ( : S r ) I I - təbəqə

Qarabağ. Orta tunc dövrü boyalı qabları 0 ( f p Karabağ. Orta tunç devri boya kupaları Üzərliktəpə keramika məmulatları Kapaöax. Pacnucnan KepaMum Üzerliktepe seramik ürünleri Cpedneü EpoH3bi Y3epjıuKmene KepaMunecKue U3dejım Garabagh. Middle Bronze Age crockery Uzerliktepe ceramics KARABAKH KARABAKH

201 200 jJ

Qarabağ. Son tunc dövrü keramika məmulatı Qarabağ. Tunc dövrü silahları

Karabağ. Son tunç devri seramik ürünleri Karabağ. Tunç devri silahları

Kapaöax. KepaMunecKue Kapaöax. Opyətcun EpoH3oeozo nepuoda mdejıux nepuoda 17o3dHeü EpoH3bi Garabagh. Bronze Age hardware Garabagh. Late Bronze Age pottery MÜNDƏRİCAT İÇİNDEKİLER OrJlABHEHHE CONTENTS

QƏDİM QARABAG Ön söz...... 7 G iriş...... 8 Q arabağın qədim tarixşünaslığı...... 10 Q arabağ daş dövründə - Q uruçay m ədəniyyəti...... 16 Q arabağ eneolit d övründə...... 24 Qarabağ tunc dövründə İlk tunc dövrü...... 27 O rta tunc dövrü...... 33 Qarabağ son tunc və ilk dəmir dövründə...... 40 İstifadə olunm uş ədəbiyyat...... 50 Vali Aliyev KADİM KARABAG Önsöz...... 53 G iriş...... 54 Qarabağ Karabağ'ın taş devrinde-K uruçay medeniyeti...... 61 Eneolit devrinde Karabağ...... 68 Karabağ Karabağ tunç devri...... 71 Orta tunç devri...... 76 Son tunç ve ilk dem ir devrinde Karabağ...... 82 Kapaöax İstifade edilmiş edebiyyat...... 92 Karabakh APEBHHH KAPABAX npexiHCJioBHe...... 95 BBeyjeıme...... 96 McTopnorpacJ)Mfl apeBHero Kapaöaxa...... 98 Kapaöax b KaMCHHOM BeKe - KyıibTypa Fypy-'iajı...... 103 Kapaöax b ıııoxy r)Heo;iHTa...... 112 Kapaöax b ıııoxy 6poH3bi naTajıo moxn pamıeH Gpoınw...... 115

ANCIENT KARABAKH Introduction...... 142 Ancient history of Karabakh...... 143 Karabakh in stone age: Gurııchay culture...... 148 Karabakh during eneolite...... 155 Karabakh in tlıc bronze age Early bronzc age...... 158 Middle bronze age...... 163 Karabakh in the late bronzc And early iron a g e ...... 169 B ibliograplıies...... 1 ^