<<

ROYAL CONCERTGEBOUW ORCHESTRA GLANERT > REQUIEM FOR HIERONYMUS BOSCH , CONDUCTOR photo Renske Vrolijk

Aga Mikolaj, Ursula Hesse von den Steinen and after the performance. www.rcoamsterdam.com

Detlev Glanert Requiem for Hieronymus Bosch (version 2016) after the Requiem Mass and medieval poetry for solo voices, choruses and orchestra

Recorded Live at Concertgebouw Amsterdam on 5 November 2016 NTR ZaterdagMatinee | World premiere recording

Commissioned by Jheronimus Bosch 500 and the Royal Concertgebouw Orchestra, with financial support from the Ernst von Siemens Foundation and the Eduard van Beinum Foundation. photo Renske Vrolijk

Detlev Glanert Royal Concertgebouw Orchestra Detlev Glanert Markus Stenz, conductor Requiem for Hieronymus Bosch (version 2016)

choir 1 De Demonibus 6 : 1 5 Netherlands Radio Choir 2 Requiem Æternam 6 : 00 Edward Caswell, chorus master 3 Gula 3 : 30 4 Absolve Domine 3 : 29 soloists 5 Ira 2 : 4 1 David Wilson-Johnson, voice 6 Dies Iræ 7 : 35 Aga Mikolaj, 7 Invidia 2 : 40 Ursula Hesse von den Steinen, mezzo-soprano 8 Juste judex 5 : 20 Gerhard Siegel, 9 Organ solo 3 : 1 4 Christof Fischesser, 10 Acedia 4 : 2 3 Leo van Doeselaar, organ 1 1 Domine, Jesu Christe 3 : 34 12 Superbia 3 : 39 13 Sanctus 3 : 1 4 14 Luxuria 2 : 1 3 15 Agnus Dei 7 : 54 16 Avaritia 1 : 5 7 17 Libera Me & Peccatum 6 : 24 18 In Paradisum 8 : 58

total playing time 83 : 09

www.rcoamsterdam.com Heavenly judgement for the sinner EN Hieronymous B.

Lux aeterna, eternal light. Or is it Dies Irae, day of rage? of the Visions of the Hereafter made a profound impression: Confronted with hard, chilly reality, it is often no easy job, ‘What a dark, unforeseen and above all grandiose vision even for the most undeviating believer, to persist along speaks from these paintings. Like a distant yet kindred spirit the shining path to heavenly paradise. Worldly vexations of the English artist Turner. Looking at just one of Bosch’s and day-to-day pangs sometimes go to reduce the great, paintings is like seeing hundreds of pictures in a museum redeeming light at the end of the tunnel to a mere flicker. – such an inexhaustible imagination,’ thus Glanert as he Light and darkness, heaven and hell each function as sings the praises of his idol. ‘In his work you see the way interconnecting vessels. Darkness cannot exist without light. of life and philosophy of his own time so well reflected. In In turn, light shines with greater clarity and glory when the Middle Ages humankind was of little value. Feelings of combatting the obscure, dark side of life. Art and humour angst, and the harshness of life, drove everyone into the are the weapons of perspective, the means to play these path of faith. To lead a good life was to enter paradise.’ two forces off against each other, and Hieronymus Bosch Light and darkness, good and evil were never spotlighted understood that as no other artist. The most celebrated so contrastingly as in the medieval world of Bosch. The master ever brought forth by ’s-Hertogenbosch now has commission to compose the Requiem for Hieronymus Bosch his own requiem, full of light and darkness. A Requiem for was the very thing Glanert was looking for. Here at last Hieronymus Bosch, written by the German composer and was the opportunity to bestow a mass for the dead upon ‘lord of the opera’ Detlev Glanert (1960). A most perceptive the enigmatic Bosch. But do not expect the composer to composer and an unadulterated expert in the art of living, come up with a sweet-sounding homage, for Bosch is to in his countless operas and other music he is unsurpassed be subjected to nothing less than heavenly judgement. ‘My in the expression of the inner drama and hidden cravings of Requiem takes place several seconds after Bosch’s decease. humankind. His soul is condemned to go on its way to purgatory. Prior to the great judgement, a hearing is held. The key question,’ Bosch as inspiration Glanert tells with mischievous pleasure, is ‘whether our The paintings of Bosch have offered boundless inspiration to Bosch will go to paradise or be destined for hell’. A dramatic Glanert. He saw them again in all their glory at the recent setting of this caliber is hardly wasted on the composer. We photo Ronald Knapp major retrospective in ’s-Hertogenbosch. The four panels hear the archangel Michael scouring all seven deadly sins in search of the slightest blot on Bosch’s escutcheon. ‘Will talked-about opera Joseph Süß (1999) Glanert puts his finger our poor Bosch obtain the right to sit next to Lazarus in in unmistakable terms on several black pages from German paradise? Be not afraid, the archangel will find nothing sinful history. The work tells of the eighteenth-century Jewish – redemption is nigh,’ Glanert says with a smile. banker Joseph Süß Oppenheimer, a personal adviser to Duke Karl Alexander von Württemberg in Stuttgart. Among the Sweet sin Protestant population Joseph Süß (1698-1738) is not loved, Thus the battle between good and evil, cast in a drama with and after the decease of the duke waves of hatred surge up, a sharp touch of irony. Glanert is in all things the perfect and Süß is sentenced to death. Two hundred years later such contemporary opera composer. He knows what can and manifestations of anti-Semitism were to be grist to the mill what cannot be had in the world. In his dramatic works, evil of the evil Nazi regime. In the ridiculous propaganda film always lurks just around the corner. Human emotions are Jud Süß (1940), Oppenheimer’s execution is falsely presented brought to a head, and from their seething storm Glanert and exploited to stir up anti-Semitism once again. Glanert’s creates operatic gems: his famous opera (2006), opera Joseph Süß rightly searches for new answers, however for example, is a character study in darkness of the mad distressing they may be. Glanert’s quest for light and Roman emperor. The composer’s imagination is sparked off darkness sometimes has a lighter touch. The devil himself by the unfathomable twists and grimy caverns of the human makes his appearance in the comic opera Scherz, Satire, Ironie subconscious. ‘Indeed, in the end our dark side is more und tiefere Bedeutung (2000), after a play by Christian Grabbe interesting than the good that resides in us. Libraries have dating from 1827. Evil pays a visit to a petty bourgeois been filled with writings on the dark aspect of humankind. village, with all its painful and hilarious consequences. We usually embrace that which is good as the normal part ‘Everyone in the village suddenly has a little devil inside, of our life, but something continues to gnaw at us. In secret even the real devil is scared stiff – the people are worse we want to explore that other, hidden side. It is like the first than he,’ Glanert winks. The cunning game between good small bite from the apple of the Earthly Paradise. Adam and and evil, paradise and the fall, all this is a real field day to Eve want to keep away from it, but the temptation is too Glanert. Hence it is hardly surprising that he crossed paths big, and sweet sin is born. That’s how human kind is made.’ with Hieronymus Bosch. ‘But this Bosch Requiem is not an In his orchestral works too, such as Theatrum Bestiarium opera, there is little theatrical action. Look at it more as an (2005), and the Third Symphony (1996) with its references oratorio,’ the composer emphasises, ‘as an inward spectacle, to the bloody king Macbeth, Glanert does not shrink from like the St Matthew Passion.’ the gruesome, beastly character of mankind. In his much Realist state opera, so often did I go to watch. I saw Music has always been second nature to Glanert. From his as a twelve-year-old, and I was so shocked that I went back childhood days in Hamburg he learnt to play the trumpet, sixteen times. It is a masterpiece, and I still hold it in my horn, piano and double bass. In his twenties he took heart.’ As a composer Glanert draws his lessons from the composition lessons with , Günter past. The clarity of his language continues to grow, without Friedrichs and . But the most important too many lush harmonies or an excess of piercing, dissonant influence on his musical thought was the composer and chords. In his operas and concert works he aims above all to kindred spirit . From 1985-89 Henze pried touch the very heart of his audience. ‘I listen with my eyes open the doors in Glanert’s compositional subconscious. and look with my ears,’ he sums up. ‘He was able to bring across logical connections between modern sound worlds and the great musical tradition. As a Carmina Burana composer one must search for communication with one’s The Requiem for Hieronymus Bosch presented a new challenge listeners. I am a realist and not a typical revolutionary. So to Glanert and indeed to the orchestra. It is a eighty-minute I believe it is a great mistake to deny the musical past, oratorio, for which he has thought out a sophisticated whether it is Johannes Brahms, Richard Strauss or Alban structure. The eighteen-movement work combines the Berg. As a composer one must deal and not break with classical Latin requiem texts with passages from the that great tradition.’ Among Glanert’s musical heroes are medieval manuscript collection Carmina Burana. ‘I felt at any and – refined orchestrators and rate the need to set the entire requiem text. To this classical composers with the talent to carve out their craquelured component I have added the ‘unofficial’ ‘In Paradisum’, for my salvation in sound. Mahler touches a particularly sensitive Hieronymus does indeed attain paradise,’ Glanert confidently string. ‘His music and his personal identity became states. Each part of the requiem text is accompanied by and entirely interwoven. He had a burning need to sweep the alternated with a text from the Carmina Burana on evil and listener along in his vision of the future. Listen to the Sixth the seven deadly sins. ‘I have of course skipped the parts Symphony from the beginning of the last century – you used by Carl Orff,’ he mentions. In order to heighten the can already hear the terrible future of the western world.’ inner dramatic effect of text and music, the composer has an The hyper-expressionistic opera Die Soldaten by Bernd ideal, spatial arrangement of the performers in mind. To one Alois Zimmermann likewise left an indelible impression side of the concert area the small or ‘distant’ choir (Fernchor) on Glanert. ‘My father already took me to the opera at the is placed next to the organ. On the other side, on the main age of seven. As a teenager I almost lived in the Hamburg stage, are the symphony orchestra, main choir and soloists. ‘The smaller choir and organ perform ‘early’ music which movement he is called upon by a speaker (the archangel could stem from the period around 1500 – ‘medieval’ music, Michael) at the top of his voice: ‘Hieronymus! Hieronymus but of course in my own style. The main choir and orchestra Bosch!’ This fervent bidding is each time followed by concern themselves more with musical influences of our the name of the demon appropriate to the deadly sin in own time. Humour also plays a role here, particularly where question. ‘I came to realise that each devil even has his own the seven deadly sins are depicted – with small dramatic sinful field of activity,’ Glanert remarks dryly. ‘Each evocation effects in the instrumentation which I will not give away begins with a theme based on notes gleaned from the name yet.’ As the work progresses, the sound of the small and Hieronymus Bosch. HiERonymuS BosCH, in other words main choirs merges increasingly. ‘A spatial effect with which HERS BCH,’ as the composer jots down, which in German I refer to the early echo compositions of the Venetian school.’ notation produces H (B), E (E), R (re = D, as in do re mi), S The composer allows himself more freedom in the choice of (E flat), B (B flat), C (C) and again H (B). ‘The theme is first tempos. ‘I wish to have more dynamics and a fresh impact, heard in the tubular bells, and it returns throughout the such as a fast Sanctus. To simply go for slow tempos just work.’ Having finally reached paradise, divine grace awaits because it’s sacred music, that’s not my thing.’ Glanert would the battle-weary Bosch. A heavenly melody on the violin hardly be a full-blooded opera composer if he did not really accompanies his final steps to the hereafter. ‘To this end I let go when it comes to the deadly sins. The soloists all have chose the tender tune of one of the most popular songs of a juicy sin of their own, but he has something else up his Bosch’s time.’ The cheerful melancholy of Heinrich Isaac’s sleeve. ‘Both the two female soloists and the two male ones settings of Innsbruck, ich muss dich lassen (probably dating perform a duet. Duets about the sins of the flesh. I could from around 1495) is indeed a poignant choice. A conciliatory not resist the idea,’ Glanert smiles, full of expectation. The melody which has lost none of its perpetual, spiritual lustre. soprano and the alto/mezzo occupy themselves with sloth, Glanert’s Requiem for Hieronymus Bosch may without doubt be and the bass and tenor are naturally consumed by lust. At described as religious music. ‘It is the first time I’ve written a the end all four sing of the first insurmountable sin, avarice. religious work. Real church music. I’m quite a lot older now, ‘We’re all guilty of it, even children. It’s our way of surviving,’ and this was the right moment to make a start.’ In Germany Glanert says with a sense of realism. he grew up in the Lutheran tradition. ‘But I have never been a churchgoer. But I do believe, as I came to realise while Divine grace writing the Requiem. I believe in God, but not in the church During this judicial requiem, poor Hieronymus Bosch is and the organisation behind it – I experience my faith more smitten from all sides. At the beginning of each sinful in private surroundings. Nonetheless I have gained a deep respect for ancient religious customs.’ Working on the whose operas he premiered. Last but not least are his much- Requiem has made an enormous impression on the composer. acclaimed performances of Mahler and Wagner. ‘Yes, this Requiem did not let go of me. If all is well, you will www.markusstenz.com hear that in the music.’

Mark van de Voort Aga Mikolaj

translation Stephen Taylor The Polish soprano Aga Mikolaj studied with and was a soloist with the Bayerische Sources for this article include an interview with Detlev Glanert (Amsterdam, Staatsoper in Munich until 2007. Besides many leading roles 29 April 2016), texts and concepts by the composer, and information from his in operas by Mozart, she has appeared in works by Wagner publisher Boosey & Hawkes. and Richard Strauss at the Paris Opera, the , the Glyndebourne Festival, , Wagner’s under in a coproduction by the Staatsoper Berlin and La Scala Milan, and made a successful debut at the BBC Proms in 2013. Her Markus Stenz awards include the audience prize and G.F. Handel Award at Having trained at the Hochschule für Musik in Cologne the 41st International Vocal Competition in ’s-Hertogenbosch with Volker Wangenheim and in Tanglewood with Leonard in 1996. www.agamikolaj.com Bernstein and Seiji Ozawa, the German conductor Markus Stenz soon made his mark in special projects and many (op- Ursula Hesse von den Steinen era) premieres. For some years he was chief conductor of Ursula Hesse von den Steinen, born in Cologne, studied respectively the Montepulciano Festival, , at the Hochschule der Künste in Berlin and followed mas- the Melbourne Symphony Orchestra, the Gürzenich- terclasses with Brigitte Fassbaender, Christa Ludwig and Orchester and Oper Köln. Stenz is chief conductor of the Aribert Reimann. As a member of the soloists’ ensemble Netherlands Radio Philharmonic and principal guest conduc- at the Semperoper Dresden she built up her repertoire as tor of the Baltimore Symphony Orchestra. Besides his regu- a mezzo-soprano, and invitations soon followed from the lar commitments, Stenz is in great demand as a guest con- Dutch National Opera, La Monnaie in Brussels and the ductor worldwide. He has also built up a wide-ranging and Théâtre du Capitole de Toulouse. Ursula Hesse von den award-winning discography. He is considered a prominent Steinen became known for her roles as Marie in Alban Berg’s champion of the music of Hans Werner Henze, a number of and Fricka in Wagner’s Das Rheingold, and for roles in modern operas including Die Tragödie des Teufels by Peter David Wilson-Johnson Eötvös. Her repertoire ranges from Johann Sebastian Bach to David Wilson-Johnson was born in Northampton, England. Jörg Widmann. ursulahessevondensteinen.de He studied modern languages at Cambridge and voice at the Royal Academy of Music in London. He made his opera debut Gerhard Siegel in Henze’s We Come to the River with the Royal Opera in 1976, Gerhard Siegel commenced his musical career as an the stage on which he was to sing frequently for twenty- instrumentalist and composer. After studying voice at the one years in all sorts of operas, including Britten’s Billy Budd, conservatory of Augsburg he joined the opera company Stravinsky’s Le rossignol, Musorgsky’s Boris Godunov, Puccini’s of Theater Trier. His subsequent engagement at the Turandot and Mozart’s Die Zauberflöte and Così fan tutte. In Staatstheater Nürnberg gave him the opportunity to sing 2006 he decided to end his opera career and focus exclusively heroic tenor roles. Since 2006 the German tenor appears as a on concert repertoire. www.davidwilsonjohnson.com guest soloist on the stages of European and American opera houses, where one of his favourite roles is that of Mime in Netherlands Radio Choir Wagner’s Das Rheingold and Siegfried. www.gerhardsiegel.com Made up of sixty vocalists, the Netherlands Radio Choir is the largest professional choir in the country. Since it was Christof Fischesser founded in 1945, the choir has built up a broad repertoire, Christof Fischesser grew up in a musical family and studied commissioned works from Dutch composers including at the conservatory of Frankfurt am Main. He began his Wagemans and Visman, and given premieres of works by opera career with the Badisches Staatstheater Karlsruhe such international composers as MacMillan, Henze and and until 2015 was a member of the Zurich Opera ensemble. Adams. The choir also programmes ‘classic’ twentieth- Christof Fischesser has appeared as Figaro in Mozart’s century compositions, opera, and works from the Romantic Le nozze di Figaro and as Heinrich der Vogler in Wagner’s repertoire. It is closely connected with the Dutch public in the great opera houses of London, Vienna, broadcasting corporation (Nederlandse Publieke Omroep), Paris, Lyon, Berlin, Munich, Dresden, Houston and Chicago. and can be heard in a number of NPO series. In addition The German bass is a frequent guest on the international to its work with the Netherlands Radio Philharmonic concert stage and at festivals including Salzburg and Aix-en- Orchestra, the Netherlands Radio Choir is regularly invited Provence. www.fischesser.de to perform with the Royal Concertgebouw Orchestra, the Rotterdam Philharmonic Orchestra and the Berlin Philharmonic Orchestra. Klaas Stok was named choir director starting in the 2015–16 season. Michael Gläser was performance and in the French organ repertoire with appointed principal guest conductor in September 2010. André Isoir, and studied fortepiano with Malcolm Bilson www.grootomroepkoor.nl and Jos van Immerseel. Van Doeselaar is organist with the Baroque Orchestra of the Netherlands Bach Society, and, in Edward Caswell that capacity, collaborates with many leading early music The Scottish choral conductor Edward Caswell has been specialists. As a pianist, he performs as both a chamber a frequent guest with the Groot Omroepkoor since 2008, player and accompanist. He and Wyneke Jordans have both as conductor and as chorus master for concerts formed a piano duo for over thirty years. and CD recordings with Kenneth Montgomery, Riccardo www.leovandoeselaar.com Chailly, Bernard Haitink and Daniele Gatti. Hence in 2013 he prepared the Dutch premieres of The Gospel according Royal Concertgebouw Orchestra to the other Mary by John Adams and Caligula by Detlev The Royal Concertgebouw Orchestra is lauded by the most Glanert, both of which were conducted by Markus Stenz in authoritative international critics as one of the world’s the NTR ZaterdagMatinee. He appears regularly as choral greatest orchestras. Known for its unique sound and stylistic conductor of Collegium Vocale Gent and was involved in its flexibility, it has worked with all the leading composers Janácˇek CD, which recently won the Preis der Deutschen and conductors. Indeed, such composers as Gustav Mahler, Schallplattenkritik. In 2013 Edward Caswell founded the Richard Strauss and Igor Stravinsky conducted the orchestra Cromarty Youth Opera in Scotland. www.edwardcaswell.co.uk on more than one occasion. Only seven chief conductors have led the orchestra since it was founded in 1888: Willem Leo van Doeselaar Kes, Willem Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard An organist, pianist and fortepianist, Leo van Doeselaar Haitink, Riccardo Chailly, and – since the studied piano and organ with Gerard Akkerhuis in The 2016–17 season – Daniele Gatti. The Royal Concertgebouw Hague, going on to study organ with Albert de Klerk and Orchestra Academy provides instruction in orchestral playing piano with Jan Wijn at the Sweelinck Conservatory in to young, talented musicians. The Royal Concertgebouw Amsterdam, where he was awarded the Prix d’excellence for Orchestra undertook an extensive world tour in 2013 on the organ. He is also the recipient of the Toonkunst Jubileum occasion of its 125th anniversary. Her Royal Highness Queen Prize and the Concertgebouw’s Zilveren Vriendenkrans Máxima is the orchestra’s patron. award. Van Doeselaar then specialised in historical www.rcoamsterdam.com Jugement céleste pour Jheronimus B, pécheur. FR

Quelle en sera l’issue : Lux aeterna - lumière éternelle - ou (printemps 2016), il les a revues dans toute leur splendeur. Dies irae - jour de fureur ? Confronté à la dure et inaccessible Les quatre panneaux Visioenen van het hiernamaals [Visions de réalité, c’est un sacré travail même pour le croyant le plus l’au-delà] l’impressionnent fortement. Glanert loue Bosch, droit de persévérer sur le chemin édifiant qui mène au son idole, en ces mots : « Quelle obscurité, quelle vision paradis céleste. Les tracas terrestres et douleurs quotidiennes inattendue et surtout imposante se dégage de ces peintures. réduisent parfois la grande lumière libératrice en fin du Comme un lointain parent du peintre anglais Turner. tunnel à une petite veilleuse blafarde et vacillante. Lumière Regarder une seule peinture de Bosch, c’est comme se et obscurité, ciel et enfer, fonctionnent chacun comme promener dans un musée et voir des centaines de peintures. deux vases communicants. La lumière ne peut exister sans Quelle fantaisie inépuisable. (…) Son œuvre reflète aussi l’obscurité. À son tour, la lumière rayonne de façon plus claire tellement bien la philosophie et la manière de vivre de son et plus glorieuse quand est mené un combat avec les aspects époque. Au moyen-âge, l’être humain n’avait pas beaucoup obscurs et sombres de la vie. L’art et l’humour sont des armes de valeur. Les sentiments d’angoisse et une vie impitoyable permettant de relativiser les situations et de monter ces poussaient chacun à trouver refuge dans la foi. On pensait forces l’une contre l’autre. Jheronimus Bosch a compris cela que si l’on menait bien sa vie, on irait au paradis. » Lumière mieux que quiconque. Le célèbre peintre de Bois-le-Duc, et obscurité, bien et mal, n’ont jamais été mis en lumière de membre de la confrérie de Notre-Dame, possède à présent façon aussi contrastée que dans le moyen-âge de Bosch. sa propre messe des morts, pleine de lumière et d’obscurité. La commande d’un requiem en hommage à Bosch a été Le Requiem pour Jheronimus Bosch a été composé par Detlev vécue par Glanert comme un appel : enfin une occasion Glanert (1960), compositeur allemand et empereur de l’opéra. d’offrir à l’énigmatique Bosch une messe des morts. C’est un compositeur acerbe, un maître authentique dans le N’attendez pas de Glanert une vénération doucereuse. Dans domaine de l’art de vivre qui comme nulle autre sait chanter son requiem, Bosch est soumis à un véritable jugement le drame intérieur et les désirs cachés de l’humanité dans ses céleste. « Dans ma messe des morts, l’action a lieu quelques innombrables opéras et compositions. secondes après le décès de Bosch. Son âme est condamnée à se mettre en route pour le purgatoire. Avant le grand procès, Bosch, source d’inspiration il est encore auditionné. Grande question : Bosch ira-t-il Les peintures de Bosch ont énormément inspiré Glanert. au paradis ou l’enfer l’attend-il ? » rapporte Glanert avec un Durant la grande exposition générale à Bois-le-Duc plaisir malicieux. Un cadre aussi dramatique lui convient très bien. Dans le requiem de Glanert, l’archange Michaël, à la œuvres orchestrales telles que Theatrum Bestiarium (2005) et recherche d’une petite tache sur le blason de Bosch, passe en sa Troisième symphonie (1996) inspirée par l’histoire du roi revue les sept péchés capitaux. « Notre pauvre Bosch pourra- sanguinaire Macbeth, Glanert ne craint pas le caractère cruel t-il s’assoir aux côtés de Lazare au paradis ? Sois sans crainte, et bestial de l’être humain. Avec son opéra retentissant l’archange ne trouvera aucun péché. Et pour finir, on attend Joseph Süß (1999), Glanert met son index de manière très enfin la rédemption », sourit Glanert. explicite sur quelques pages noires de l’histoire allemande. L’opéra met en scène Joseph Süß Oppenheimer, un banquier Doux péché juif du dix-huitième siècle, également conseiller du duc Un combat entre le bien et le mal, coulé dans un drame Karl Alexander von Württemberg à Stuttgart. Au sein avec un filet d’ironie : Glanert est en tout un parfait de la population protestante, Joseph Süß (1698-1738) est compositeur d’opéras contemporains. Il connaît les enjeux impopulaire. Après le décès du duc, ce dernier est confronté à de ce monde. Le mal est toujours à l’affût dans ses œuvres des vagues de haine. Joseph Süß est condamné à mort. Deux de théâtre musical. Les émotions humaines sont poussées cent ans plus tard, ce sont des expressions d’antisémitisme à outrance. Glanert sait en effet comment extraire de flux de ce type qui nourrissent le régime malveillant nazi. Dans d’émotions tourbillonnantes des perles pour l’opéra. Son Jud Süß (1940), film ridicule de propagande, l’exécution opéra sur Caligula (2006), empereur romain dément, est d’Oppenheimer est présentée de manière inexacte et est renommé. C’est une étude de caractère dans l’obscurité. Les utilisée une fois de plus pour fortement stimuler la haine circonvolutions impénétrables et les cavernes crasseuses envers les Juifs. Avec son opéra Joseph Süß, Glanert a cherché de l’inconscient humain stimulent l’imagination de à juste titre de nouvelles réponses, aussi navrantes qu’elles Glanert. « Oui, notre face sombre est tout simplement plus puissent être. Parfois la quête de lumière et d’obscurité de intéressante que le bien qui demeure en nous. Il existe des Glanert est d’un ton plus léger. Le diable apparaît même sur bibliothèques remplies d’ouvrages sur la face sombre de scène dans son opéra-comique Scherz, Satire, Ironie und tiefere l’être humain. Généralement, on accueille le bien comme Bedeutung (2000), composé d’après une pièce de théâtre la partie normale de notre vie. Mais entre-temps, on est de Christian Grabbe de 1827. Le mal s’invite dans un village tenaillé par quelque chose. On veut quand même en tapinois petit bourgeois, avec toutes les conséquences douloureuses découvrir cette autre face cachée. C’est comme la première et hilarantes que cela peut avoir. « Tout le monde dans le petite bouchée de la pomme du paradis terrestre. Adam village a soudain un diablotin en soi. Le vrai diable en est et Ève veulent l’éviter mais la tentation est trop grande. Le même effrayé. Les êtres humains sont plus mauvais que lui, doux péché est né. L’être humain est ainsi fait. » Dans ses » précise Glanert avec un clin d’œil. Le jeu rusé entre bien et mal, paradis et chute dans le péché, est nourriture facile une corde sensible. « La musique de Mahler et son identité pour Glanert. Il n’est pas étonnant que son chemin ait croisé personnelle se sont entièrement imbriqués. Il avait un besoin l’œuvre de Jheronimus Bosch. « Mais ce requiem de Bosch brûlant d’entraîner l’auditeur dans sa vision de l’avenir. n’est pas un opéra. Il contient peu d’action théâtrale. Il faut Écoutons sa Sixième symphonie du début du siècle passé. On plus le voir comme un oratorio. Le spectacle est intérieur, peut déjà y entendre le terrible futur du monde occidental. comme dans la Passion selon Saint-Mathieu, » souligne Glanert. » L’opéra hyperexpressionniste Die Soldaten de Bernd Alois Zimmermann impressionne Glanert de manière inoubliable. Réaliste « Mon père m’emmenait à l’âge de sept ans à l’opéra. La musique a toujours été une seconde nature pour Glanert. Adolescent, je vivais presque à l’Opéra d’État de Hambourg Le compositeur qui a grandi à Hambourg, apprend enfant à tant j’y allais souvent. À douze ans, j’ai vu Die Soldaten. J’ai jouer de la trompette, du cor, du piano et de la contrebasse. été si choqué que je suis ensuite retourné le voir encore En composition, il est ensuite l’élève de Diether de la Motte, seize fois. C’est un chef d’œuvre que je porte encore dans Günter Friedrichs et Frank Michael Beyer. Mais celui qui mon cœur. » Comme compositeur, Glanert tire ses leçons l’influence le plus est sans aucun doute Hans Werner Henze, du passé. Il utilise de plus en plus un langage sonore clair, compositeur dont il se sent particulièrement proche. De sans trop d’harmonies saturées ou de surabondance d’accords 1985 à 1989, Henze ouvre des portes dans l’inconscient poignants et dissonants. Avec ses opéras et ses œuvres musical de Glanert. « Il savait établir des liens pour moi concertantes, il veut avant tout toucher profondément logiques entre les mondes sonores modernes et la grande un public. « J’écoute avec mes yeux et je regarde avec mes tradition musicale. En tant que compositeur, on doit être oreilles », résume-t-il lui-même avec concision. à la recherche d’une communication avec le public. Je suis un réaliste et non un révolutionnaire caractéristique. Le Carmina Burana déni du passé musical est à mon sens une grande erreur, Avec le Requiem pour Jheronimus Bosch, un nouveau défi qu’il s’agisse de Johannes Brahms, de Richard Strauss ou attendit Glanert et l’orchestre. C’est un oratorio de d’Alban Berg. Avec cette grande tradition, le compositeur quatre-vingts minutes pour lequel Glanert a conçu une doit traiter ; il ne doit pas rompre. » Les héros de Glanert construction bien échafaudée. Pour cette œuvre en dix- dans le domaine de la musique sont des compositeurs tels huit parties, il a combiné les textes classiques en latin avec que Gustav Mahler et Maurice Ravel, deux compositeurs et des extraits de ce manuscrit du moyen-âge qu’on appelle orchestrateurs raffinés qui ont su ciseler en sons le bonheur les Carmina Burana. « Je ressentais de toute façon le besoin craquelé de l’âme. Mahler en particulier touche chez lui de mettre entièrement en musique le texte du requiem. À la structure classique du requiem, j’ai ajouté le non officiel petites parties concernant les péchés capitaux. Si chaque « In Paradisum ». Mon Jheronimus atteint finalement le soliste se voit attribuer un péché juteux, il garde tout de paradis » rassure Glanert. Chaque partie du requiem est même encore in petto quelques atouts supplémentaires. « accompagnée par et alterne avec un texte issu des Carmina Les deux solistes femmes comme les deux solistes hommes Burana sur le mal et les sept péchés capitaux. « Les parties exécutent un duo. Des duos sur les péchés de la chair. Je n’ai que Carl Orff a utilisées, je les ai naturellement omises » pas pu résister à cette idée, » sourit Glanert dans l’attente. explique Glanert. Pour accroître la théâtralité intérieure La soprano et l’alto/mezzo se penchent sur l’indolence, la du texte et de la musique, le compositeur a imaginé une basse et le ténor se perdent dans le plaisir. À la fin, les quatre spatialisation idéale de l’exécution. D’un côté de la salle de solistes s’arrêtent sur l’insurmontable péché capital numéro concert, le petit chœur (« Fernchor ») est positionné près de un : la cupidité. « Nous en sommes tous coupables. Même l’orgue. Sur le podium principal, de l’autre côté, sont placés les enfants. C’est ainsi que nous survivons, » dit à ce propos l’orchestre symphonique, le grand chœur et les solistes. Glanert réaliste. « Le petit chœur et l’orgue font entendre de la musique ancienne des années 1500, de la musique du moyen-âge Grâce divine mais naturellement dans mon propre style. Le grand chœur Durant ce requiem judiciaire, le pauvre Jheronimus en voit et l’orchestre accueillent plus d’influences musicales de de toutes les couleurs. Au début de chaque partie consacrée notre époque. L’humour joue ici un rôle, notamment quand à un péché, il est interpelé par une voix parlée (l’archange les sept péchés capitaux doivent être mis en musique avec Michaël) : ‘Hieronymus ! Hieronymus Bosch ! » Cette des petits effets dramatiques que je ne dévoile pas encore. sommation passionnée est suivie de façon conséquente » Au cours de l’œuvre, le petit et le grand chœur tendent par le nom du démon qui est associé de façon distincte à l’un vers l’autre au niveau de la sonorité d’ensemble. Cela chaque péché capital. « Je me suis en effet rendu compte crée « un effet d’espace par lequel je renvoie aux anciennes que chaque diable avait aussi dans le péché son propre compositions en écho de l’école vénitienne. » Le compositeur domaine, » remarque pince-sans-rire Glanert. Tous les appels se donne plus de liberté dans le choix des tempi. « Je veux commencent d’ailleurs avec un thème que j’ai basé sur le plus de dynamique et un impact plein de fraicheur, comme nom Jheronimus Bosch. » Glanert écrit sur un papier de pour un Sanctus rapide. Adopter seulement des tempi lents brouillon : « HiERonymuS BosCH ou HERS BCH, » faisant parce qu’il s’agit de musique religieuse, cela n’est rien pour ainsi référence aux noms (allemands) de notes H (si), E (mi), moi. » Glanert ne serait pas un compositeur d’opéra pur- R (ré), S (mi bémol), B (si bémol), C (do) et de nouveau H (si). sang s’il n’avait pas donné le meilleur de lui-même dans les « C’est un thème que l’on entend tout d’abord aux cloches tubulaires, mais qui revient ensuite durant toute l’œuvre. » Markus Stenz Une fois arrivé au paradis, Bosch, las, attend la grâce di- Markus Stenz a fait ses études auprès de Volker Wangenheim vine. Une mélodie céleste de violon accompagne les derniers à la Hochschule für Musik de Cologne et avec Leonard pas de Bosch vers l’au-delà. « Pour cela j’ai choisi la tendre Bernstein et Seiji Ozawa à Tanglewood. Ce chef d’orchestre mélodie de l’une des chansons les plus populaires de l’époque allemand a successivement dirigé le Montepulciano Festival, de Bosch. » La joyeuse mélancolie de la version d’Heinrich le London Sinfonietta, le Melbourne Symphony Orchestra, Isaac d’Innsbruck, ich muss dich lassen (vers 1495 ?) est en ef- le Gürzenich-Orchester et l’orchestre de l’Opéra de Cologne. fet un choix juste. C’est une mélodie conciliante qui n’a rien Stenz est directeur musical du Radio Filharmonisch Orkest perdu de son rayonnement éternel et spirituel. À propos et premier chef invité du Baltimore Symphony Orchestra. du requiem de Glanert, on peut sans crainte parler de mu- Parallèlement à ses engagements stables, Markus Stenz est sique religieuse. « C’est la première fois que je compose une un chef invité très demandé dans le monde entier. Il s’est œuvre religieuse. De la vraie musique religieuse. Je suis plus constitué une riche discographie et ses enregistrements vieux à présent et c’était le bon moment pour commencer. sont régulièrement primés. Stenz est considéré comme » En Allemagne, Glanert a grandi dans la tradition luthé- un important défenseur de la musique de Hans Werner rienne. « Mais je n’ai jamais été pratiquant. J’ai la foi. J’en ai Henze, dont il a dirigé la création de divers opéras. Ses pris conscience lors de la composition du requiem. Je crois interprétations notamment des œuvres de Mahler et Wagner en Dieu mais pas en l’église et en l’organisation qui se trouve sont en outre particulièrement appréciées. derrière. Je vis ma foi plus sur un mode privé. Néanmoins, j’ai www.markusstenz.com un profond respect pour les anciennes coutumes religieuses. » Travailler au requiem de Bosch a fait grande impression sur Aga Mikolaj le compositeur. « Oui, ce requiem ne me lâchait pas. Et cela, La soprano polonaise Aga Mikolaj, élève d’Elisabeth normalement, on l’entend dans la musique. » Schwarzkopf, a été jusqu’en 2007 soliste du Bayerische Mark van de Voort Staatsoper de Munich. Interprète de rôles principaux dans de traduction : Clémence Comte nombreux opéras de Mozart, elle a été aussi invitée à tenir des rôles dans des opéras de Wagner et Richard Strauss. On Une interview avec Detlev Glanert (Amsterdam, 29 avril 2016), des textes et a pu entendre Aga Mikolaj entre autres à l’Opéra National de esquisses du compositeur, ainsi que des informations fournies par son éditeur Paris, à l’Opéra de Berlin, au Glyndebourne Festival et avec Boosey & Hawkes ont été entre autres utilisés pour cet article. l’Orchestre Philharmonique de Los Angeles. Mikolaj a chanté dans l’Anneau des Nibelungen de Wagner sous la baguette de Daniel Barenboïm dans le cadre d’une coproduction du invité par les maisons d’opéra européennes et américaines. Staatsoper de Berlin et du Teatro alla Scala de Milan. Elle a Un de ses rôles favoris est Mime dans l’Or du Rhin et Siegfried fait ses débuts aux BBC Proms en 2013. de Wagner. www.gerhardsiegel.com www.agamikolaj.com Christof Fischesser Ursula Hesse von den Steinen Christof Fischesser, basse, a grandi dans une famille musicale Ursula Hesse von den Steinen, née à Cologne, a fait ses et fait ses études au conservatoire de Francfort-sur-le-Main. études à la Hochschule der Künste de Berlin. Dans le cadre Il a commencé sa carrière d’opéra au Badisches Staatstheater de classes de maître, elle a travaillé avec Brigitte Fassbänder, de Karlsruhe et a fait partie jusqu’en 2015 de l’ensemble de Christa Ludwig et Aribert Reimann. Elle a constitué son l’Opéra de Zürich. Avec des rôles d’opéra tels que Figaro répertoire de mezzosoprano comme soliste attitrée du dans Le nozze di Figaro de Mozart et Heinrich der Vogler dans Semperoper de Dresde. Des invitations de maisons d’opéra Lohengrin de Wagner, il s’est produit dans les prestigieuses telles que le Nationale Opera d’Amsterdam, La Monnaie de maisons d’opéra de Londres, Vienne, Paris, Lyon, Berlin, Bruxelles et le Théâtre du Capitole de Toulouse ont alors Munich, Dresde, Houston et Chicago. Fischesser est un hôte rapidement suivi. Elle doit une partie de sa renommée à ses apprécié sur la scène internationale et dans des festivals tels interprétations de Marie dans Wozzeck d’Alban Berg, de Fricka que le Salzburger Festspiele et le Festival d’Aix-en-Provence. dans l’Or du Rhin de Wagner, et à des rôles dans des opéras www.fischesser.de modernes tels que Die Tragödie des Teufels de Peter Eötvös. Le répertoire d’Hesse von den Steinen va de Johann Sebastian David Wilson-Johnson Bach à Jörg Widmann. ursulahessevondensteinen.de David Wilson-Johnson, baryton, est originaire de Northampton, en Angleterre. Il a fait des études de lettres Gerhard Siegel modernes à Cambridge et de chant à la Royal Academy of Gerhard Siegel, ténor, a commencé sa carrière musicale Music de Londres, où il a remporté de nombreux prix. Durant comme instrumentiste et compositeur. Après ses études de son enfance, il a chanté dans divers chœurs, dont les BBC chant au conservatoire d’Augsbourg, il a intégré la troupe de Singers et le Monteverdi Choir. Il a fait ses débuts à l’opéra l’opéra du Trier Theater. C’est surtout pendant la période où dans We Come to the River de Henze en 1976 au Royal Opera, il a été engagé par le Staatstheater de Nuremberg qu’il a pu où durant vingt et un ans, il a régulièrement chanté dans élargir son répertoire de rôles dramatiques et héroïques de une grande diversité d’opéras. Pendant quarante ans, il a ténor. Depuis 2006, Gerhard Siegel est un soliste volontiers été invité par toutes les grandes maisons d’opéra et festivals prestigieux du monde entier. En 2006, il a décidé de mettre qui intègre des commandes de compositeurs néerlandais un terme à sa carrière dans le monde de l’opéra pour ne plus tels que Wagemans et Visman, et assure des créations se concentrer que sur les concerts. de compositeurs étrangers parmi lesquels MacMillan, www.davidwilsonjohnson.com Henze et Adams. Il chante des œuvres du vingtième siècle considérées aujourd’hui comme « classiques », des opéras, Leo van Doeselaar et le répertoire romantique. Le chœur possède des liens Leo van Doeselaar est organiste, pianiste et pianofortiste. étroits avec la Nederlandse Publieke Omroep [Radio et Après avoir pris des cours de piano et d’orgue avec Gerard télévision publiques néerlandaise] et l’on peut l’entendre Akkerhuis à La Haye, il est élève au Conservatoire Sweelinck dans diverses séries d’émissions. Le Groot Omroepkoor d’Amsterdam en orgue et en piano respectivement dans travaille avec l’Orchestre Philharmonique de la Radio mais les classes d’Albert de Klerk et de Jan Wijn. Il obtient le est également régulièrement invité par l’Orchestre Royal du Prix d’Excellence en orgue ; lui sont également décernés le Concertgebouw, l’Orchestre Philharmonique de Rotterdam Toonkunst Jubileum Prijs et la Zilveren Vriendenkrans du et l’Orchestre Philharmonique de Berlin. Depuis la saison Concertgebouw. Van Doeselaar s’intéresse ensuite de près à 2015/2016, le Groot Omroepkoor est dirigé par Klaas Stok. l’interprétation sur instruments historiques, approfondit le Michael Gläser est chef invité en résidence depuis 2010. répertoire français pour orgue auprès d’André Isoir et prend www.grootomroepkoor.nl des cours de pianoforte avec Malcolm Bilson et Jos van Immerseel. Comme organiste de l’Orchestre baroque de la Edward Caswell Nederlandse Bachvereniging, Van Doeselaar travaille avec un Depuis 2008, Edward Caswell, chef de choeur écossais, est grand nombre de spécialistes éminents dans le domaine de régulièrement invité par le Groot Omroepkoor à diriger la musique ancienne. Comme pianiste, il joue de la musique et à préparer concerts et enregistrements de disque aux de chambre et se produit comme accompagnateur dans côtés de Kenneth Montgomery, Riccardo Chailly, Bernard le domaine du lied. Depuis trente ans, il forme un duo de Haitink et Daniele Gatti. Caswell prépare ainsi en 2013 la pianos avec Wyneke Jordans. www.leovandoeselaar.com création néerlandaise de The gospel according to the other Mary de John Adams et Caligula de Detlev Glanert, tous les deux Groot Omroepkoor dirigés par Markus Stenz lors de la NTR ZaterdagMatinee. Avec ses soixante choristes, le Groot Omroepkoor est le Caswell se produit fréquemment comme chef de choeur du plus grand chœur professionnel des Pays-Bas. Depuis sa Collegium Vocale Gent ; il participe ainsi au disque Janácˇek création en 1945, le chœur interprète un large répertoire de cette formation, couronné par le Prix de la Deutschen Schallplattenkritik. En 2013, Edward Caswell fonde en Écosse le Cromarty Youth Opera. www.edwardcaswell.co.uk

L’Orchestre Royal du Concertgebouw L’Orchestre Royal du Concertgebouw est considéré par la critique internationale comme l’un des meilleurs orchestres. Il est célèbre pour son timbre unique, sa flexibilité stylistique, et travaille avec les compositeurs et chefs d’orchestre les plus renommés. Il a ainsi été dirigé à plusieurs reprises par Gustav Mahler, Richard Strauss et Igor Stravinsky. Depuis sa création en 1888, l’orchestre n’a eu que sept directeurs musicaux : Willem Kes, Willem Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard Haitink, Riccardo Chailly, Mariss Jansons et - à partir de la saison 2016/2017 - Daniele Gatti. Lors de l’Académie de l’Orchestre Royal du Concertgebouw, de jeunes musiciens talentueux sont formés au jeu d’orchestre. En 2013, l’Orchestre Royal du Concertgebouw a effectué une grande tournée mondiale à l’occasion de son 125ème anniversaire. L’orchestre bénéficie de la protection de Sa Majesté Reine Máxima.

www.rcoamsterdam.com Himmlisches Gericht für den Sünder Hieronymus B. D

Lux aeterna, das ewige Licht. Oder vielleicht doch Dies Irae, (im Frühjahr 2016) sieht er sie wieder in vollem Glanz. Die so ein Tag voller Zorn? Konfrontiert mit der harten, unzu- vier Paneele Visionen des Jenseits hinterlassen einen großen gänglichen Wirklichkeit ist es sogar für den geradlinigsten Eindruck.‘Welch eine düstere, unerwartete und vor allem Gläubigen oft noch ein harter Brocken, es auf dem Weg der großartige Vision spricht aus diesen Gemälden. Wie ein Erleuchtung ins himmlische Paradies auszuhalten. Irdische entfernter Geistesbruder des englischen Malers Turner. Mühen und tägliche Schmerzen lassen das große, erlösen- Ein Gemälde von Bosch zu betrachten ist wie in einem de Licht am Ende des Tunnels manchmal zur schwach flac- Museum mit hunderten von Bildern umher zu wandern. Eine kernden Sparflamme werden. Licht und Dunkelheit, Himmel unerschöpfliche Phantasie’, lobt Glanert sein Idol Bosch. ‘In und Hölle funktionieren jeweils wie zwei kommunizierende seinem Werk sieht man auch wie sich die Lebensweise und Tonnen. Die Dunkelheit existiert nicht ohne das Licht. Was Philosophie seiner eigenen Zeit so schön wiederspiegelt. Im das Licht betrifft, strahlt es heller und ruhmreicher, wenn Mittelalter galt der Mensch nicht so viel. Gefühle von Angst es mit den obskuren, dunklen Seiten des Lebens zu schaf- und ein extrem hartes Leben drängten alle zum Glauben fen hat. Kunst und Humor sind die relativierenden Waffen hin. Wenn man ein gutes Leben führt, erwartet einen das um diese beiden Kräfte gegeneinander auszuspielen. Kein Paradies.’ Licht und Dunkelheit, Gut und Böse wurden Künstler versteht das besser als Hieronymus Bosch. Jetzt hat nie zuvor so kontrastreich beleuchtet wie im Mittelalter der berühmteste Kunstbruder aus ‚s Hertogenbosch auch von Bosch. Der Auftrag, ein neues Bosch-Requiem zu seine eigene Totenmesse voller Licht und Dunkelheit. Ein komponieren, kam Glanert wie gerufen. Endlich hatte er die Requiem für Hieronymus Bosch, geschrieben vom deutschen Gelegenheit, dem rätselhaften Bosch selbst eine Totenmesse Komponisten und Opernkaiser Detlev Glanert (1960). Ein zu schenken. Aber man darf bei Glanert keine süßliche messerscharfer Tondichter und waschechter Lebenskünstler, Heldenverehrung erwarten. In seinem Requiem wird der wie kein anderer die innere Dramatik und die verborge- Bosch selbst einer wahrhaft großen himmlischen Prüfung nen Sehnsüchte der Menschheit in seinen zahllosen Opern unterzogen. ‘Meine Totenmesse findet wenige Sekunden und Kompositionen zu besingen weiß. nach Boschs Tod statt. Seine Seele ist dazu verdammt, ins Fegefeuer zu fahren. Vor dem großen Prozess findet noch Bosch als Inspiration eine Anhörung statt. Die große Frage ist: darf unser Bosch Die Gemälde Boschs inspirieren Glanert über alle Maßen. ins Paradies oder erwartet ihn die Hölle?’ erzählt Glanert Während der großen Werkausstellung in ‚s Hertogenbosch mit schelmischem Vergnügen. Eine derartige dramatische Fassung ist ganz seine Sache. In Glanerts Requiem streunt Menschen bestellt.’ Auch in seinen Orchesterwerken wie Erzengel Michael durch alle sieben Todsünden auf der Suche Theatrum Bestiarium (2005) und der auf den blutrünstigen nach einem kleinen Makel auf Boschs Ruf. ‘Erhält unser König Macbeth verweisenden Dritten Symphonie (1996) armer Bosch das Recht im Paradies neben Lazarus zu sitzen? scheut sich Glanert nicht vor dem grausamen, bestialischen Nur die Ruhe, der Erzengel wird keine Sünde finden. Am Charakter des Menschen. Mit seiner berühmten Oper Ende kommt dann doch noch die Erlösung’, schmunzelt Joseph Süß (1999) zeigt Glanert auf unmissverständliche Weise Glanert. mit dem Finger auf einige dunkle Seiten der deutschen Geschichte. In der Oper geht es im 18. Jahrhundert um Süße Sünde den jüdischen Bankier Joseph Süß Oppenheimer, der ein Der Streit zwischen Gut und Böse in einem Drama persönlicher Ratgeber von Herzog Karl Alexander von eingefangen und mit einem scharfen ironischen Rand Württemberg in Stuttgart war. Joseph Süß (1698-1738) war versehen. In allem ist Glanert der perfekte zeitgenössische bei der protestantischen Bevölkerung nicht beliebt. Nach Opernkomponist. Er weiß, was es auf der Welt zu kaufen gibt dem Tod des Herzogs kam es zu Wellen des Hasses. Süß wird und was nicht. Immer lauert in seinen musikdramatischen zum Tode verurteilt. Zweihundert Jahre später sind diese Werken hinter jeder Ecke das Böse. Menschliche Emotionen antisemitischen Äußerungen Wasser auf die Mühlen des werden auf die Spitze getrieben und aus den brodelnden boshaften Naziregimes. In dem lächerlichen Propagandafilm Gefühlsströmen weiß Glanert Opernperlen herauszufischen. Jud Süß wird Oppenheimers Todesurteil falsch dargestellt und Seine Oper über den verrückten römischen Kaiser Caligula dient dazu, den Judenhass erneut heftig anzufeuern. Mit ist berühmt (2006). Eine düstere Charakterstudie. Die seiner Oper Joseph Süß suchte Glanert richtigerweise nach unergründlichen Windungen und schmierigen Spelunken des neuen Antworten, auch wenn sie noch so schmerzlich waren. menschlichen Unterbewusstseins regen Glanerts Phantasie Manchmal ist Glanerts Suche nach Licht und Dunkel von an. ‘Tja, unsere dunkle Seite ist nun einmal interessanter als einem leichteren Ton. In seiner Oper Scherz, Satire, Ironie und das Gute, das in uns wohnt. Es gibt ganze Bibliotheken, die tiefere Bedeutung nach eine Schauspiel von Christian Grabbe voll sind mit Werken über die dunkle Seite des Menschen. von 1827 erscheint der Teufel selbst auf der Bühne. Das Böse Inzwischen aber zehrt etwas in uns. Wir wollen die andere kommt in einem kleinbürgerlichen Dorf zu Besuch mit dunkle Seite in uns doch heimlich kennenlernen. Es ist allen peinlichen und lächerlichen Folgen, die dazu gehören. wie der erste kleine Biss vom Apfel im Paradies. Adam und ‘Plötzlich hat jeder im Dorf einen kleinen Teufel in sich. Eva wollen widerstehen, aber die Versuchung ist zu groß. Sogar der echte Teufel kriegt es mit der Angst zu tun. Die Die süße Sünde ist geboren. So ist es nun einmal um den Menschen sind schlechter als er’, zwinkert Glanert. Das listige Spiel zwischen Gut und Böse, das Paradies und der eine sensible Saite. ‘Mahlers Musik und seine Persönlichkeit Sündenfall – für Glanert ist das ein gefundenes Fressen. waren völlig miteinander verknüpft. Er hatte das brennende Kein Wunder auch, dass Hieronymus Bosch seinen Weg Bedürfnis, seine Zuhörer mitzunehmen bei seinen kreuzte. ‚Aber dieses Bosch Requiem ist keine Oper. Es Zukunftsvisionen. Man muss sich seine Sechste Symphonie gibt wenig theatralische Handlung. Man muss es mehr vom Beginn des vorigen Jahrhunderts anhören. Dort kann als ein Oratorium sehen. Ein innerliches Spektakel wie die man bereits die schreckliche Zukunft der westlichen Welt Matthäus-Passion’ betont Glanert. heraushören.’ Auch die hyperexpressionistische Oper Die Soldaten von Bernd Alois Zimmermann hinterließ einen Ein Realist unauslöschlichen Eindruck bei Glanert. ‘Bereits mit sieben Die Musik war immer Glanerts zweites Ich. Von klein Jahren nahm mich mein Vater mit in die Oper. Mit zehn lebte auf perfektionierte sich der in Hamburg aufgewachsene ich nahezu in der Hamburgischen Staatsoper, so oft bin ich Komponist im Spiel von Trompete, Horn, Klavier und dorthin gegangen. Mit zwölf sah ich Die Soldaten und war so Kontrabass. Als Zwanzigjähriger erhielt er Unterricht in schockiert, dass ich sie danach noch sechzehn Mal gesehen Komposition bei Diether de la Motte, Günter Friedrichs und habe. Ein Meisterwerk, das ich noch immer in meinem Frank Michael Beyer. Den größten Einfluss hatte zweifellos Herzen trage.’ Als Komponist zieht Glanert die Lehre der Komponist und Geistesgenosse Hans Werner Henze. aus der Vergangenheit. Mehr und mehr verwendet er eine Zwischen 1985 und 1989 öffnete Henze die Türen in Glanerts klare Klangsprache ohne all zu viel üppige Harmonien oder musikalischem Unterbewusstsein. ‘Er konnte mir logische einen Überfluss an schmerzlichen dissonanten Akkorden. Zusammenhänge zwischen modernen Klangwelten und der Darüberhinaus will er mit seinen Opern und Konzertstücken großen Musiktradition zeigen. Man muss als Komponist vor allem sein Publikum mitten ins Herz treffen. ‘Ich höre die Kommunikation mit seinem Publikum suchen. Ich bin mit meinen Augen und sehe mit meinen Ohren’, bringt er es ein Realist und kein typischer Revolutionär. Meiner Ansicht selbst auf einen Nenner. nach ist es dann auch ein großer Fehler, die musikalische Vergangenheit zu verleugnen. Sei es nun Johannes Brahms, Carmina Burana Richard Strauss oder Alban Berg. Mit dieser großen Tradition Mit seinem Requiem für Hieronymus Bosch standen Glanert muss man als Komponist umgehen und nicht damit brechen.’ und das Orchester vor einer neuen Herausforderung. Musikalische Helden sind für Glanert Gustav Mahler und Ein achtzigminütiges Oratorium, für das Glanert sich Maurice Ravel, raffinierte Orchestrierer, die ihr gebrochenes eine scharfsinnige Konstruktion ausgedacht hat. Für Seelenheil in Klang umsetzen konnten. Vor allem Mahler traf das achtzehnteilige Werk kombiniert er die klassischen lateinischen Requiemtexte mit Teilen der mittelalterlichen Sanctus. Nur langsame Tempi, weil es um heilige Musik Handschriftensammlung Carmina Burana. ‘Ich hatte geht, das ist nichts für mich.’ Glanert wäre kein Vollblut- sowieso das Gefühl, den kompletten Requiemtext vertonen Opernkomponist, wenn er bei den Teilen rund um die zu müssen. Darüberhinaus habe ich zu dem klassischen Todsünden nicht auch in die Vollen ging. Jedem Solisten wird Requiem-Teil das inoffizielle In Paradisum hinzugefügt. eine saftige Sünde zugewiesen, aber er hat auch noch etwas Mein Hieronymus landet schließlich im Paradies’, beruhigt Besonderes in petto. ‘Sowohl die beiden weiblichen wie auch uns Glanert. Jeder Requiem-Teil wird begleitet von bzw. die männlichen Solisten haben ein Duett. Duette in denen abgewechselt mit einem Text aus den Carmina Burana über es um fleischliche Sünden geht. Dieser Idee konnte ich nicht die sieben Todsünden und das Böse. ‘Die Teile die Carl Orff widerstehen’, schmunzelt Glanert erwartungsvoll. Sopran verwendet hat, lasse ich natürlich weg’, erklärt Glanert. Um und Alt/Mezzo befassen sich mit der Trägheit und bei Bass das innere Drama von Text und Musik zu steigern steht dem und Tenor geht es natürlich um die Lust. Am Ende stellen alle Komponisten eine ideale Aufstellung vor Augen. Auf der vier Solisten die unausweichliche Hauptsünde Nummer eins einen Seite des Konzertsaales, bei der Orgel, positioniert dar, die Habgier. ‘Hieran vergehen wir uns alle, sogar Kinder. sich der kleine Chor (Fernchor). Auf dem Hauptpodium So überleben wir’, ertönt es realistisch bei Glanert. an der anderen Seite stehen das Symphonieorchester, der große Chor und die Solisten. ‘Der kleinere Chor mit der Göttliche Gnade Orgel macht alte Musik, die aus der Zeit um 1500 stammen Während dieses gerichtlichen Requiems wird dem armen könnte. Mittelalterliche Musik, aber dann natürlich in Hieronymus Bosch so Einiges an den Kopf geworfen. meinem eigenen Stil. Beim großen Chor und im Orchester Zu Beginn jedes Sündenteils wird er laut von einer finden sich wiederum musikalische Passagen aus unserer Sprechstimme (Erzengel Michael) angerufen: ‘Hieronymus! Zeit. Dabei spielt auch Humor eine Rolle, vor allem wenn Hieronymus Bosch!’ Diese leidenschaftliche Ermahnung wird die sieben Todsünden vertont werden müssen. Kleine konsequent weitergeführt durch den Namen des Dämons, musikalische Effekte, die ich noch nicht verrate.’ Während der zu jeder einzelnen Sünde passt. ‘Ich kam tatsächlich des Stückes nähern sich der kleine und der große Chor dahinter, dass jeder Teufel auch noch sein eigenes sündiges klanglich immer mehr aneinander an. ‘Ein räumlicher Effekt, Tätigkeitsfeld hat’, bemerkt Glanert trocken. ‘Jede Anrufung mit dem ich mich auf die alten Echokompositionen der beginnt übrigens mit einem Thema, das ich auf Noten aus venezianischen Schule beziehe.’ Der Komponist gönnt sich dem Namen Hieronymus Bosch basieren ließ. HiERonymuS selbst mehr Freiheit bei der Wahl der Tempi. ‘Ich will mehr BosCH, oder HERS BCH’, schreibt Glanert auf ein Stück Dynamik und einen frischen Eindruck, wie z. B. ein schnelles Papier. Er meint damit die Notenbezeichnungen H, E, R (re = D), S (Es), B, C und nochmals H. ‘Ein Thema, das man Außer einem Interview mit Detlev Glanert (Amsterdam, 29. April 2016) wurden zum ersten Mal hört in den Röhrenglocken, das aber auch für diesen Artikel unter anderem Texte und Konzepte des Komponisten verwendet, im ganzen weiteren Werk zurückkehrt.’ Einmal im Paradies sowie Informationen seines Herausgebers Boosey & Hawkes angekommen erwartet den ermüdeten Bosch die göttliche Gnade. Eine himmlische Geigenmelodie begleitet Boschs letzte Schritte in Richtung Jenseits. ‘Hierfür habe ich die Markus Stenz zärtliche Melodie eines der populärsten Lieder aus Boschs Markus Stenz erhielt seine Ausbildung an der Hochschule für Zeit ausgewählt.’ Die heitere Melancholie von Heinrich Isaacs Musik in Köln bei Volker Wangenheim und in Tanglewood bei Vertonungen von Innsbruck, ich muss dich lassen (vielleicht Leonard Bernstein und Seiji Ozawa. Der deutsche Dirigent rund 1495 anzusiedeln) ist tatsächlich eine treffende Wahl. war nacheinander musikalischer Leiter beim Montepulciano Eine versöhnliche Melodie, die ihren ewigen, spirituellen Festival, bei London Sinfonietta, dem Melbourne Symphony Glanz nicht verloren hat. Man kann Glanerts Musik mit Orchestra, dem Gürzenich-Orchester und der Oper Köln. gutem Gewissen religiös nennen. ‘Es ist das erste Mal, dass Stenz ist Chefdirigent beim Radio Filharmonisch Orkest und ich ein religiöses Werk schreibe. Echte Kirchenmusik. Ich erster Gastdirigent beim Baltimore Symphony Orchestra. bin jetzt etwas älter und dies war der richtige Augenblick, Neben seinen festen Verpflichtungen ist er ein viel gefragter um damit anzufangen.’ In Deutschland wuchs er in der Gastdirigent. Auch baute er eine umfangreiche Discographie lutherischen Tradition auf. ‘Aber ein Kirchgänger bin ich nie auf, von der viele Aufnahmen mit Preisen ausgezeichnet gewesen. Ich glaube. Während der Komposition an diesem wurden. Stenz gilt als ein wichtiger Fürsprecher der Musik Requiem bin ich doch dahinter gekommen. Ich glaube an Hans Werner Henzes, von dessen Opern er mehrere zur Gott, aber nicht an die Kirche und die dahinterstehende Uraufführung brachte. Darüberhinaus gelten vor allem Organisation. Ich erfahre meinen Glauben in einer privaten seine Vorstellungen mit Werken von Mahler und Wagner als Umgebung. Trotzdem habe ich schon tiefen Respekt vor herausragend. www.markusstenz.com alten religiösen Bräuchen gefunden.’ Die Arbeit am Bosch- Requiem hat beim Komponisten einen tiefen Eindruck hinterlassen. ‘Ja, dieses Requiem hat mich nicht losgelassen. Aga Mikolaj Wenn es stimmt, kann man das in der Musik hören.’ Die polnische Sopranistin Aga Mikolaj studierte bei Elisabeth Mark van de Voort Schwarzkopf und war bis 2007 Solistin an der Bayerischen Übersetzung Klaus Bertisch Staatsoper München. Neben Hauptrollen in vielen Opern Mozarts war sie auch in Opernpartien von Wagner und Richard Strauss zu hören. Aga Mikolaj sang unter anderem konnte er sein Repertoire als dramatischer und heroischer an der Opéra national de Paris, der Deutschen Oper Tenor ausbreiten. Seit 2006 steht er als Gastsolist auf den Berlin, dem Glyndebourne Festival und bei Los Angeles Bühnen der europäischen und amerikanischen Opernhäuser, Philharmonic. In einer Co-Produktion der Staatsoper Berlin wobei die Rolle des Mime in Wagners Das Rheingold und mit Teatro alla Scala in Mailand sang Mikolaj in Wagners Der Siegfried zu seinen Favoriten zählt. www.gerhardsiegel.com Ring des Nibelungen unter der Leitung von Daniel Barenboim. 2013 debütierte sie bei den BBC Proms. www.agamikolaj.com Christof Fischesser Christof Fischesser wuchs in einer musikalischen Familie Ursula Hesse von den Steinen auf und studierte am Konservatorium in Frankfurt am Main. Ursula Hesse von den Steinen stammt aus Köln, studierte Der deutsche Bass begann seine Karriere am Badischen an der Hochschule der Künste in Berlin und nahm an Staatstheater Karlsruhe und gehörte bis 2015 zum Ensemble Meisterkursen von Brigitte Fassbaender, Christa Ludwig und des Opernhauses Zürich. Mit Rollen wie Figaro in Mozarts Le Aribert Reimann teil. Als Mitglied der Semperoper Dresden nozze di Figaro und Heinrich der Vogler in Wagners Lohengrin baute sie ihr Repertoire als Mezzosopranistin auf. Schnell trat er an den großen Opernhäusern von London, Wien, folgten Gastauftritte an Opernhäusern wie De Nationale Paris, Lyon, Berlin, München, Dresden, Houston und Chicago Opera Amsterdam, De Munt in Brüssel und dem Théâtre du auf. Auf internationalen Konzertpodien ist Fischesser ein Capitole de Toulouse. Berühmtheit erhielt sie wegen ihrer ebenso gern gesehener Gast wie bei Festivals wie den Darstellung der Marie in Wozzeck von Alban Berg, Fricka in Salzburger Festspielen und dem Festival d’Aix-en-Provence. Wagners Das Rheingold und Rollen in modernen Opern wie www.fischesser.de Die Tragödie des Teufels von Peter Eötvös. Das Repertoire von Ursula Hesse von den Steinen reicht von Johann Sebastian David Wilson-Johnson Bach bis zu Jörg Widmann. ursulahessevondensteinen.de David Wilson-Johnson stammt aus Northampton/England. Er studierte moderne Sprachen in Cambridge und sang an Gerhard Siegel der Royal Academy of Music in London, wo er viele Preise Gerhard Siegel begann seine musikalische Laufbahn gewann. In jungen Jahren sang er in verschiedenen Chören, als Instrumentalist und Komponist. Nach seinem darunter die BBC Singers und der Monteverdi Choir. Sein Gesangsstudium am Konservatorium in Augsburg wurde er Operndebut hatte der britische Bariton in Henzes We Mitglied des Opern–ensembles am Theater Trier. Vor allem Come to the River am Royal Opera House 1976. Dort sang er während seines Engagements am Staatstheater Nürnberg einundzwanzig Jahre lang regelmäßig in einer Vielzahl von Opern. Innerhalb von vierzig Jahren war er zu Gast an allen niederländischer Komponisten wie Wagemans und Visman großen Opernhäusern und bei allen Festivals der ganzen und Erstaufführungen ausländischer Komponisten, dar- Welt. 2006 beschloss er seine Operntätigkeit zu beenden und unter MacMillan, Henze und Adams. Daneben gehören zu nur noch in Konzerten aufzutreten. seinem Repertoire inzwischen ‘klassische’ Werke des 20. www.davidwilsonjohnson.com Jahrhunderts, Opern und Werke der Romantik. Der Chor ist eng verbunden mit dem öffentlich-rechtlichen Rundfunk Leo van Doeselaar der Niederlande, bei dem er in verschiedenen Radioserien Leo van Doeselaar ist Organist, Pianist und Fortepiano-Spie- zu hören ist. Neben der Zusammenarbeit mit dem Radio ler. Nach Klavier- und Orgelunterricht bei Gerard Akkerhuis in Philharmonisch Orkest wird der Große Rundfunkchor auch Den Haag studierte er Orgel am Sweelinck Konservatorium regelmäßig vom Königlichen Concertgebouworchester ein- bei Albert de Klerk und Klavier bei Jan Wijn. Für Orgel erhielt geladen, dem Rotterdams Philharmonisch Orkest und den er den Prix d’Excellence; außerdem erhielt er den Toonkunst Berliner Philharmonikern. Seit der Spielzeit 2015/16 ist Klaas Jubileum Preis und den Silbernen Freundeskranz des Con- Stock Chorleiter. Seit September 2010 ist Michael Gläser stän- certgebouw. Des Weiteren vertiefte sich van Doeselaar in diger Gastdirigent. www.grootomroepkoor.nl historische Aufführungspraxis und in französisches Orgelre- pertoire bei André Isoir und nahm Unterricht in Fortepiano Edward Caswell bei Malcolm Bilson und Jos van Immerseel. Als Organist des Der schottische Chordirigent Edward Caswell ist seit 2008 Barockorchesters der Niederländischen Bachvereinigung ar- regelmäßiger Gast beim Groot Omroepkoor als Dirigent beitet van Doeselaar mit vielen herausragenden Spezialisten und bereitet Konzerte und CD-Aufnahmen vor mit Kenneth für alte Musik. Als Pianist ist er mit Kammermusik zu hören Montgomery, Riccardo Chailly, Bernard Haitink und Daniele und tritt als Liedbegleiter auf. Schon dreißig Jahre lang bildet Gatti. So bereitete Caswell 2013 die niederländische Premiere er ein Klavierduo zusammen mit Wyneke Jordans. von The Gospel According to the Other Mary von John Adams www.leovandoeselaar.com und Caligula von Detlev Glanert vor, beide dirigiert von Markus Stenz in der NTR ZaterdagMatinee. Caswell tritt Groot Omroepkoor häufig als Chordirigent des Collegium Vocale Gent hervor; Mit sechzig Sängern ist der Groot Omroepkoor (Großer auch arbeitete er an deren Janácˇek-CD, die mit dem Preis Rundfunkchor) der größte professionelle Chor in den der deutschen Schallplattenkritik ausgezeichnet wurde. 2013 Niederlanden. Der Chor präsentiert seit seiner Gründung gründete Caswell in Schottland die Cromarty Youth Opera. 1945 ein breites Repertoire mit Auftragswerken www.edwardcaswell.co.uk Koninklijk Concertgebouworkest Das Koninklijk Concertgebouworkest wird von der Kritik als eines der besten Orchester der Welt angesehen. Es ist berühmt für seinen einzigartigen Klang und seine stilistische Flexibilität und arbeitet mit den berühmtesten Komponisten und Dirigenten zusammen. So standen mehr als einmal Gustav Mahler, Richard Strauss und Igor Strawinsky vor dem Orchester. Seit seiner Gründung 1888 gab es lediglich sieben Chefdirigenten: Willem Kes, Willem Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard Haitink, Riccardo Chailly, Mariss Jansons und – seit 2016/17 – Daniele Gatti. An der Akademie des Koninklijk Concertgebouworkest werden junge, talentierte Musiker im Orchesterspiel ausgebildet. Anlässlich seines 125-jährigen Bestehens 2013 veranstaltete das Koninklijk Concertgebouworkest eine ausführliche Welttournee. Ihre Majestät Königin Máxima ist Schirmherrin des Orchesters.

www.rcoamsterdam.com Hemels gericht voor zondaar Jheronimus B. NL

Lux aeterna, het eeuwige licht. Of wordt het toch Dies (voorjaar 2016) ziet hij ze weer in volle glorie. De vier panelen Irae, zo’n dag vol razernij? Geconfronteerd met de harde, Visioenen van het hiernamaals maken diepe indruk. ‘Wat een ongenaakbare realiteit is het zelfs voor de meest rechtlijnige duister, onverwacht en bovenal groots visioen spreekt gelovige vaak nog een hele kluif om te volharden in er uit deze schilderwerken. Als een verre geestverwant het lichtend pad naar het hemelse paradijs. Aardse van de Engelse schilder Turner. Eén schildering van Bosch beslommeringen en dagelijkse pijnscheuten reduceren het bekijken is als het rondwandelen in een museum met grote, verlossende licht aan het eind van de tunnel soms tot honderden schilderijen. Een onuitputtelijke fantasie,’ een flets flakkerend waakvlammetje. Licht en duisternis, looft Glanert zijn idool Bosch. ‘In zijn werk zie je ook hemel en hel functioneren ieder als twee communicerende zo mooi de levenswijze en filosofie van zijn eigen tijd vaten. Duisternis kan niet zonder het licht. Op zijn beurt weerspiegeld. In de middeleeuwen was de mens niet zo straalt licht helderder en glorieuzer wanneer het gevecht veel waard. Gevoelens van angst en een keihard leven wordt aangegaan met de obscure, donkere kanten des duwden iedereen in de richting van het geloof. Als je maar levens. Kunst en humor zijn de relativerende wapens een goed leven leidt dan wacht je het paradijs.’ Licht en om deze twee krachten tegen elkaar uit te spelen. Geen duisternis, goed en kwaad zijn nog nooit zo contrastrijk kunstenaar die dat beter begrijpt dan Jheronimus Bosch. uitgelicht als in de middeleeuwen van Bosch. De opdracht De beroemdste kunstbroeder uit ’s-Hertogenbosch heeft nu voor een nieuw te componeren Bosch Requiem kwam als zijn eigen dodenmis vol licht en duisternis. Een Requiem voor geroepen voor Glanert. Eindelijk zag hij zijn kans schoon Jheronimus Bosch dat is geschreven door de Duitse componist om de raadselachtige Bosch zelf een dodenmis te schenken. en operakeizer Detlev Glanert (1960). Een vlijmscherp Verwacht geen zoetsappige heldenverering bij Glanert. toondichter en onvervalste levenskunstenaar die als geen In zijn requiem wordt Bosch onderworpen­ aan een heus ander de innerlijke dramatiek en verborgen verlangens van hemels gericht. ‘Mijn dodenmis vindt plaats enkele seconden de mensheid weet te bezingen in zijn talloze opera’s en na de dood van Bosch. Zijn ziel is verdoemd af te reizen composities. naar het vagevuur. Voor het grote proces vindt er nog een hoorzitting plaats. Grote vraag is: gaat onze Bosch naar het Bosch als inspiratie paradijs of wacht hem de hel?’ vertelt Glanert met schalks De schilderingen van Bosch inspireren Glanert mateloos. genoegen. Zo’n dramatische setting is wel aan hem besteed. Tijdens de grote overzichtsexpositie in ’s-Hertogenbosch In Glanerts requiem struint de aartsengel Michaël alle zeven hoofdzonden af op zoek naar een smetje op Bosch’ blazoen. schuwt Glanert het gruwelijke, bestiale karakter van de ‘Verwerft onze arme Bosch het recht om naast Lazarus mens niet. Met zijn spraakmakende opera Joseph Süß te zitten in het paradijs? Wees gerust, de aartsengel zal (1999) drukt Glanert zijn wijsvinger op niet mis te verstane niets zondigs aantreffen. Aan het einde wacht alsnog de wijze op enkele zwarte bladzijdes uit de Duitse historie. verlossing,’ glimlacht Glanert. De opera verhaalt over de achttiende-eeuwse Joodse bankier Joseph Süß Oppenheimer, die ook persoonlijk Zoete zonde adviseur van hertog Karl Alexander von Württemberg in De strijd tussen goed en kwaad gegoten in drama met Stuttgart was. Onder de protestante bevolking is Joseph een scherp randje ironie. Glanert is in alles de perfecte Süß (1698-1738) niet geliefd. Na het overlijden van de eigentijdse operacomponist. Hij weet wat er wel en niet te hertog steken golven van haat op. Süß wordt ter dood koop is in de wereld. Het kwaad loert altijd om het hoekje in veroordeeld. Tweehonderd jaar later zijn deze uitingen van zijn muziekdramatische werken. Menselijke emoties worden antisemitisme koren op de molen van het kwaadaardige op de spits gedreven, en uit de kolkende gevoelsstormen nazibewind. In de bespottelijke propagandafilm Jud Süß weet Glanert operaparels­ op te diepen. Befaamd is zijn opera (1940) wordt Oppenheimers terechtstelling vals voorgesteld over de krankzinnige Romeinse keizer Caligula (2006). Een en aangewend om de Jodenhaat nog maar eens flink aan te karakterstudie in duisternis. De ondoor­grondelijke kronkels wakkeren. Met zijn opera Joseph Süß zocht Glanert terecht en morsige spelonken van het menselijke onderbewustzijn naar nieuwe antwoorden, hoe schrijnend ook. Soms is prikkelen Glanerts fantasie. ‘Tja, onze donkere zijde is Glanerts queeste naar licht en duisternis luchthartiger van nu eenmaal interessanter dan het goede dat in ons huist. toon. De duivel zelf verschijnt ten tonele in zijn komische Er zijn bibliotheken vol geschreven over de duistere kant opera Scherz, Satire, Ironie und tiefere Bedeutung (2000) naar een van de mens. Doorgaans omarmen we het goede als het toneelstuk van Christian Grabbe uit 1827. Het kwaad komt normale deel van ons leven. Maar ondertussen knaagt op visite in een kleinburgerlijk dorpje, met alle pijnlijke en er iets. Die andere, verborgen zijde willen we stiekem hilarische gevolgen van dien. ‘Iedereen in het dorp heeft toch leren kennen. Het is als het eerste kleine hapje uit ineens een duiveltje in zich. Zelfs de echte duivel schrikt de appel van het Aards Paradijs. Adam en Eva willen het zich een hoedje. De mensen zijn slechter dan hij,’ knipoogt vermijden maar de verlokking is te groot. De zoete zonde Glanert. Het listige spel tussen goed en kwaad, het paradijs is geboren. De mens zit nu eenmaal zo in elkaar.’ Ook in en de zondeval, voor Glanert is het gefundenes Fressen. zijn orkestwerken als Theatrum Bestiarium (2005) en de naar Geen wonder dat Jheronimus Bosch op zijn pad komt. ‘Maar bloedkoning Macbeth verwijzende Derde symfonie (1996) dit Bosch requiem is geen opera. Er is weinig theatrale actie. Zie het meer als een oratorium. Een innerlijk spektakel de vorige eeuw. Je kunt er de verschrikkelijke toekomst zoals de Matthäus-Passion,’ benadrukt Glanert. van de westerse wereld al in terug horen.’ Ook de hyper- expressionistische opera Die Soldaten van Bernd Alois Realist Zimmermann maakte een onuitwisbare indruk op Glanert. Muziek is altijd Glanerts tweede natuur geweest. Van ‘Mijn vader nam me al op mijn zevende mee naar de opera. jongs af aan bekwaamde de in Hamburg opgegroeide Als tiener leefde ik bijna in de Hamburgse staatsopera, zo componist zich in het spel op de trompet, hoorn, piano en vaak ging ik er kijken. Als twaalfjarige zag ik Die Soldaten contrabas. Compositie-lessen volgde hij als twintiger bij en ik was zo geschokt, dat ik daarna nog zestien keer ben Diether de la Motte, Günter Friedrichs en Frank Michael gaan kijken. Een meesterwerk dat ik nog altijd in mijn Beyer. Maar de grootste invloed op zijn denken heeft hart sluit.’ Als componist trekt Glanert zijn lessen uit het zonder twijfel componist en geestverwant Hans Werner verleden. Hij hanteert meer en meer een heldere klanktaal Henze gehad. Van 1985 tot 1989 wrikte Henze deuren open zonder al te veel verzadigde harmonieën of een overdaad in Glanerts compositorische onderbewustzijn. ‘Hij wist aan schrijnende, dissonante akkoorden. Met zijn opera’s en voor mij logische verbanden te leggen tussen de moderne concertwerken wil hij boven alles een publiek diep in het klankwerelden en de grote muziektraditie. Als componist hart raken. ‘Ik luister met mijn ogen en kijk met mijn oren,’ moet je op zoek gaan naar communicatie met je publiek. vat hij het zelf kernachtig samen. Ik ben een realist en geen typische revolutionair. Volgens mij is het dan ook een grote fout om het muzikale verleden Carmina Burana te ontkennen. Of het nu Johannes Brahms, Richard Met zijn Requiem voor Jheronimus Bosch stonden Glanert Strauss of Alban Berg is. Met die grote traditie moet je als en het orkest een nieuwe uitdaging te wachten. Een componist dealen en niet breken.’ Muzikale helden van tachtig minuten durend oratorium waarvoor Glanert een Glanert zijn componisten als Gustav Mahler en Maurice uitgekiende constructie heeft uitgeknobbeld. Voor het Ravel. Geraffineerde orkestratoren en toondichters die achttiendelige werk combineert hij de klassieke Latijnse hun gecraqueleerde zielenheil in klank wisten te beitelen. requiemteksten met gedeelten uit de middel­eeuwse Mahler raakt in het bijzonder een gevoelige snaar. ‘Mahlers handschriftenverzameling Carmina Burana. ‘Ik voelde muziek en zijn persoonlijke identiteit raakten helemaal sowieso de behoefte om de complete requiemtekst te verstrengeld. Hij had een brandende behoefte om de toonzetten. Aan het klassieke requiemgedeelte heb ik luisteraar mee te sleuren in zijn visie op de toekomst. bovendien het inofficiële ‘In Paradisum’ toegevoegd. Luister eens naar zijn Zesde symfonie uit het begin van Mijn Jheronimus bereikt ten slotte het paradijs,’ stelt Glanert gerust. Ieder requiemdeel wordt vergezeld van en een duet uit. Duetten rondom de vleselijke zondes. Ik kon afgewisseld met een uit de Carmina Burana afkomstige tekst aan dit idee geen weerstand bieden,’ glimlacht Glanert over de zeven hoofdzonden en het kwaad. ‘De gedeeltes verwachtingsvol. De sopraan en de alt/mezzo buigen zich die Carl Orff heeft gebruikt sla ik vanzelfsprekend over,’ over de traagheid, en de bas en tenor gaan vanzelfsprekend licht Glanert toe. Om de innerlijke dramatiek van tekst op in de lust. Aan het eind vertolken alle vier de solisten de en muziek te verhogen heeft de componist een ideale, onoverkomelijke hoofdzonde nummer één, hebzucht. ‘Wij ruimtelijke opstelling in gedachten. Aan de ene kant van de maken ons daar allemaal schuldig aan. Zelfs de kinderen. Zo concertruimte posteert het kleine koor (‘Fernchor’) zich bij overleven we,’ klinkt Glanert realistisch. het orgel. Op het hoofdpodium aan de andere zijde staan het symfonieorkest, het grote koor en de solisten opgesteld. Goddelijke genade ‘Het kleinere koor met orgel maken oude muziek die zou Tijdens dit gerechtelijk requiem krijgt de arme Jheronimus kunnen stammen uit de periode rond 1500. Middeleeuwse Bosch nogal wat naar zijn hoofd geslingerd. Bij aanvang van muziek maar dan natuurlijk in mijn eigen stijl. Het grote ieder zondig deel wordt hij luidkeels aangeroepen door een koor en orkest herbergen weer meer muzikale invloeden spreekstem (aartsengel Michaël): ‘Hieronymus! Hieronymus uit onze tijd. Humor speelt daarbij een rol, met name als Bosch!’ Deze hartstochtelijke maning wordt consequent de zeven hoofdzonden verklankt moeten worden. Kleine gevolgd door de naam van de demon die past bij iedere dramatische effecten in de instrumentatie die ik nog niet afzonderlijke hoofdzonde. ‘Ik kwam er inderdaad achter dat verklap.’ Gedurende het werk groeien het kleine en grote iedere duivel ook nog eens zijn eigen zondige werkgebied koor qua samenklank meer naar elkaar toe. ‘Een ruimtelijk heeft,’ merkt Glanert droogjes op. ‘Iedere aanroeping begint effect waarmee ik refereer aan de oude echocomposities uit overigens met een thema dat ik gebaseerd heb op noten uit de Venetiaanse school.’ De componist gunt zichzelf meer de naam Hieronymus Bosch. HiERonymuS BosCH oftewel vrijheid in de keuze van tempi. ‘Ik wil meer dynamiek en een HERS BCH,’ schrijft Glanert op een kladje. Hij doelt daarmee frisse impact, zoals een snel Sanctus. Alleen maar langzame op de (Duitse) notennamen H (b), E (e), R (re = d), S (es), B tempi omdat het nou eenmaal heilige muziek is, dat is niets (bes), C (c) en weer H (b). ‘Een thema dat je het allereerst voor mij.’ Glanert zou geen volbloed operacomponist hoort in de buisklokken, maar dat ook in het hele verdere zijn als hij in de gedeeltes rond de hoofdzonden niet zou werk terugkeert.’ Eenmaal aanbeland in het paradijs wacht uitpakken. Iedere solist krijgt een sappige zonde toebedeeld, de moegestreden Bosch de goddelijke genade. Een hemelse maar hij heeft nog wat extra’s in petto. ‘Zowel de twee vioolmelodie begeleidt Bosch’ laatste stapjes naar het vrouwelijke solisten als de twee mannelijke solisten voeren hiernamaals. ‘Daarvoor heb ik de tedere melodie van een van de populairste liedjes uit Bosch’ tijd gekozen.’ De montere Markus Stenz melancholie van Heinrich Isaacs zettingen van Innsbruck, ich Markus Stenz genoot zijn opleiding aan de Keulse muss dich lassen (wellicht te dateren rond 1495) is inderdaad Hochschule für Musik bij Volker Wangenheim en in een rake keuze. Een verzoenende melodie die zijn eeuwige, Tanglewood bij Leonard Bernstein en Seiji Ozawa. De spirituele glans niet verloren heeft. Religieuze muziek Duitse dirigent had de leiding over achtereenvolgens het mag je Glanerts requiem gerust noemen. ‘Het is de eerste Montepulciano Festival, London Sinfonietta, het Melbourne keer dat ik een religieus werk schrijf. Echte kerkmuziek. Symphony Orchestra en het Gürzenich-Orchester en de Oper Ik ben nu een stuk ouder en dit was het juiste moment Köln. Stenz is chef-dirigent van het Radio Filharmonisch­ om daar aan te beginnen.’ In Duitsland groeide hij op in Orkest en eerste gastdirigent van het Baltimore Symphony de lutheraanse traditie. ‘Maar een kerkganger ben ik nooit Orchestra. Naast zijn vaste verbintenissen is hij wereldwijd geweest. Ik geloof. Daar ben ik tijdens het schrijven van het een veel gevraagd gastdirigent. Ook bouwde hij een requiem wel achter gekomen. Ik geloof in God maar niet in veelomvattende discografie op en vielen zijn opnamen de kerk en de organisatie daarachter. Ik beleef mijn geloof geregeld in de prijzen. Stenz wordt beschouwd als een meer in een privéomgeving. Desalniettemin heb ik wel een belangrijk pleitbezorger van de muziek van Hans Werner diep respect gekregen voor oude religieuze gebruiken.’ Henze, van wie hij diverse opera’s in première bracht. Het werken aan het Bosch requiem heeft een enorme indruk Daarnaast staan met name zijn uitvoeringen van werken gemaakt op de componist. ‘Ja, dit requiem liet me niet los. van Mahler en Wagner hoog aangeschreven. Als het goed is hoor je dat terug in de muziek.’ www.markusstenz.com

Mark van de Voort Aga Mikolaj Naast een interview met Detlev Glanert (Amsterdam, 29 april 2016) is De Poolse sopraan Aga Mikolaj studeerde bij Elisabeth voor dit artikel onder meer gebruik gemaakt van teksten en concepten van Schwarzkopf en was tot 2007 soliste bij de Bayerische de componist en informatie van zijn uitgever Boosey & Hawkes. Staatsoper in München. Naast hoofdrollen in vele opera’s van Mozart vertolkte zij rollen in opera’s van Wagner en Richard Strauss. Aga Mikolaj zong onder meer bij de Opéra National de Paris, de Deutsche Oper Berlin, het Glyndebourne Festival en de Los Angeles Philharmonic. Mikolaj zong in Wagners Der Ring des Nibelungen onder leiding van Daniel Barenboim in een coproductie van de Staatsoper Berlin en het Teatro alla Scala in Milaan en debuteerde bij de BBC Proms in 2013. Christof Fischesser www.agamikolaj.com Christof Fischesser groeide op in een muzikale familie en studeerde aan het conservatorium in Frankfurt am Main. Ursula Hesse von den Steinen De Duitse bas begon zijn operacarrière aan het Badisches Ursula Hesse von den Steinen, geboren in Keulen, studeerde Staatstheater Karlsruhe en maakte tot 2015 deel uit van het aan de Hochschule der Künste in Berlijn en volgde master- ensemble van het Opernhaus Zürich. Met operarollen als classes bij Brigitte Fassbaender, Christa Ludwig en Aribert Figaro in Mozarts Le nozze di Figaro en Heinrich der Vogler in Reimann. Als vaste soliste aan de Semperoper in Dresden Wagners Lohengrin trad hij op in de grote operahuizen van bouwde ze haar repertoire als mezzosopraan op. Gastrollen Londen, Wenen, Parijs, Lyon, Berlijn, München, Dresden, in operahuizen als De Nationale Opera in Amsterdam, De Houston en Chicago. Fischesser is een graag geziene gast Munt in Brussel en het Théâtre du Capitole de Toulouse op het internationale concertpodium en bij festivals als de volgden toen al snel. Ze raakte bekend vanwege haar ver- Salzburger Festspiele en het Festival d’Aix-en-Provence. tolkingen van Marie in Wozzeck van Alban Berg, Fricka in www.fischesser.de Wagners Das Rheingold en rollen in moderne opera’s, zoals Die Tragödie des Teufels van Peter Eötvös. Het repertoire van Hesse David Wilson-Johnson von den Steinen beweegt zich tussen werken van Johann David Wilson-Johnson is afkomstig uit Northampton, Sebastian Bach en Jörg Widmann. ursulahessevondensteinen.de Engeland. Hij studeerde moderne talen in Cambridge en zang aan de Royal Academy of Music in Londen, waar hij Gerhard Siegel vele prijzen won. In zijn jonge jaren zong hij in diverse Gerhard Siegel begon zijn muzikale carrière als koren, waaronder de BBC Singers en het Monteverdi Choir. instrumentalist en componist. Na zijn zangstudie aan Zijn operadebuut maakte de Britse bariton in Henze’s We het conservatorium van Augsburg trad hij toe tot het Come to the River bij de Royal Opera in 1976. Eenentwintig operagezelschap van Theater Trier. Vooral tijdens zijn latere jaar lang zong hij daar met grote regelmaat in een dienstverband aan het Staatstheater Nürnberg kon hij verscheidenheid aan opera’s. Gedurende veertig jaar was hij zijn repertoire van dramatische en heroïsche tenorrollen te gast bij alle grote operahuizen en festivals ter wereld. In uitbreiden. Sinds 2006 staat Siegel als gastsolist op de 2006 besloot hij te stoppen met opera en zich alleen nog toe bühne in Europese en Amerikaanse operahuizen, waarbij het te leggen op concerten. www.davidwilsonjohnson.com personage van Mime in Wagners Das Rheingold en Siegfried een favoriet is. www.gerhardsiegel.com Groot Omroepkoor door Markus Stenz in de NTR ZaterdagMatinee. Caswell Met zestig vocalisten is het Groot Omroepkoor het grootste treedt veelvuldig op als koordirigent van het Collegium professionele koor van Nederland. Sinds de oprichting in 1945 Vocale Gent; zo was hij betrokken bij hun Janácˇek-cd, brengt het koor een breed repertoire, met opdrachtwerken die met de Preis der Deutschen Schallplattenkritik werd van Nederlandse componisten als Wagemans en Visman, bekroond. In 2013 richtte Edward Caswell in Schotland de en premières van buitenlandse componisten onder Cromarty Youth Opera op. www.edwardcaswell.co.uk wie MacMillan, Henze en Adams. Op het programma staan daarnaast inmiddels ‘klassieke’ twintigste-eeuwse Leo van Doeselaar werken, opera en het romantisch repertoire. Het koor is Leo van Doeselaar is organist, pianist en fortepianist.­ Na nauw verbonden met de Nederlandse Publieke Omroep, piano- en orgellessen bij Gerard Akkerhuis in Den Haag waarmee het te horen is in diverse omroepseries. Naast studeerde hij aan het Sweelinck Conservatorium orgel bij de samenwerking met het Radio Filharmonisch Orkest Albert de Klerk en piano bij Jan Wijn. Vervolgens verdiepte wordt het Groot Omroepkoor regelmatig uitgenodigd Van Doeselaar zich in historische uitvoeringspraktijk door het Koninklijk Concertgebouworkest, het Rotterdams en in het Franse orgelrepertoire bij André Isoir en nam Philharmonisch Orkest en de Berliner Philharmoniker. fortepianolessen bij Malcolm Bilson en Jos van Immerseel. Sinds het seizoen 2015-2016 is Klaas Stok koorleider. Michael Als organist van het Barokorkest van de Nederlandse Gläser is vaste gastdirigent sinds september 2010. Het Bachvereniging werkt Van Doeselaar samen met vele Groot Omroepkoor kreeg in 2017, samen met het Radio vooraanstaande oudemuziekspecialisten. Als pianist speelt Filharmonisch Orkest, de Concertgebouwprijs toegekend. hij kamermuziek en treedt hij op als liedbegeleider. Al dertig www.grootomroepkoor.nl jaar vormt hij een pianoduo met Wyneke Jordans. www.leovandoeselaar.com Edward Caswell De Schotse koordirigent Edward Caswell is sinds 2008 Koninklijk Concertgebouworkest regelmatig te gast bij het Groot Omroepkoor, als dirigent Het Koninklijk Concertgebouworkest wordt door de en voorbereider van concerten en cd-opnamen met Kenneth internationale kritiek tot ‘s werelds beste orkesten gerekend. Montgomery, Riccardo Chailly, Bernard Haitink en Daniele Het staat bekend om de unieke klank en stilistische Gatti. Zo bereidde Caswell in 2013 de Nederlandse premières flexibiliteit en werkt met de meest vooraanstaande voor van The gospel according to the other Mary van John Adams componisten en dirigenten. Zo stonden Gustav Mahler, en Caligula van Detlev Glanert, die beide werden gedirigeerd Richard Strauss en Igor Stravinsky meer dan eens voor het orkest. Sinds de oprichting in 1888 zijn er slechts zeven chef-dirigenten geweest: Willem Kes, Willem Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard Haitink, Riccardo Chailly, Mariss Jansons en – met ingang van 2016/17 – Daniele Gatti. Hare Majesteit Koningin Máxima is beschermvrouwe. Op de Academie van het Koninklijk Concertgebouworkest worden jonge, talentvolle musici opgeleid in het orkestspel. In 2013 ondernam het Koninklijk Concertgebouworkest een uitgebreide wereldtournee ter gelegenheid van zijn 125-jarig jubileum. www.concertgebouworkest.nl

www.concertgebouworkest.nl Detlev Glanert - Requiem for Hieronymus Bosch

No. 1 No. 1 No. 1 Nr. 1

De Demonibus Of Demons Des démons Von Dämonen

(Voice from above) (Voice from above) (Voix du dessus) (Stimme aus der Höhe) Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch!

(Solo quartet, large choir and orchestra) (Solo quartet, large choir and orchestra) (Solistes, grand choeur et orchestre) (Solisten, großer Chor und Orchester) Omne genus demoniorum Every kind of demon, Démons de toute sorte, Dämonen aller Art, cecorum, blind, aveugles, Dämonen der Blindheit, claudorum lame, boiteux, der Lahmheit sive confusorum, or mad, égarés, und des Wahnsinns, attendite iussum meorum attend to the command soyez attentifs à mes ordres habt acht auf meinen Befehl et vocationem verborum. and summons of my words. et à mon évocation. und auf die Beschwörung meiner Worte!

Omnis creatura phantasmatum, Every form of phantoms Esprits malfaisants de toute nature Alle Naturen böser Geister, que corroboratis principatum that strengthen the dominion of the consolidant le pouvoir die ihr die Herrschaft der serpentis tortuosi, writhing, poisonous serpent, du serpent venimeux gewundenen Giftschlange festigt, venenosi, et plein d’orgueil qui traxit per superbiam who drew with him through pride qui a trainé dans ses replis die in ihrer stolzen Überhebung stellarum partem tertiam, the third part of the stars, le tiers des étoiles du ciel, einen Dritteil der Sterne herunterriß, Gordan, Gordan, Gordan, Gordan, Ingordin et Ingordan: Ingordin, and Ingordan: Ingordin et Ingordan : Ingordin und Ingordan: per sigillum Salomonis by Solomon’s Seal par le sceau de Salomon Bei Salomonis Siegel et per magos Pharaonis and Pharaoh’s sorcerers et les mages de Pharaon, und bei den Magiern des Pharao omnes vos coniuro I conjure you all, je vous conjure tous beschwöre ich euch alle, omnes exorcizo I exorcize you all, et vous adjure, banne ich alle, per tres magos Caspar, by the three Magi Caspar, par les trois Mages Gaspard, bei den drei Magiern Kaspar, Melchior et Balthasar, Melchior, and Balthasar, Melchior et Balthazar, Melchior und Balthasar, per regem David, by King David, par le roi David bei König David, qui Saul sedavit, who soothed Saul qui a calmé Saül der Saul besänftigte, cum iubilavit, when he sang en jouant de la musique indem er musizierte vosque fugavit. and put you to flight. et vous a ainsi mis en fuite. und euch so vertrieb.

Vos attestor, I summon you, Je vous implore Ich rufe euch auf, vos contestor I adjure you et vous supplie, ich verpflichte euch per mandatum Domini, by the Lord’s command, par ordre du Seigneur, zur Aussage durch Befehl des Herrn: ne zeletis, be not jealous de ne pas me cacher Verheimlicht nicht, quem soletis of the man quel homme welchen Menschen vos vexare, homini, ye are wont to trouble, vous avez l’habitude de harceler. ihr zu belästigen pflegt. ut compareatis that ye appear Apparaissez Erscheint et post discedatis and afterward depart puis allez-vous-en und verschwindet sodann, et cum desperatis and dwell in hell et retournez habiter le chaos und bewohnt das Chaos zusammen chaos incolatis. with those in despair. avec les désespérés. mit denen, die keine Hoffnung haben.

Attestor, I summon Je vous implore Ich rufe auf, contestor and adjure you et vous supplie ich verpflichte zur Aussage per timendum, by the frightful par le jour redoutable beim fürchterlichen, per tremendum and dreadful et terrible beim schrecklichen diem iudicii, day of judgement, du Jugement Tag des Gerichts eterni supplicii, of eternal punishment, et du châtiment éternel, und der endlosen Strafe, diem miserie, the day of misery, jour de misère dem Tag des Unglücks, perennis tristitie, of everlasting woe, et de tristesse sans fin der ewigen Trostlosigkeit, qui ducturus est that shall lead qui vous der euch in die vos in infernum, you to hell conduira en enfer Hölle führen, salvaturus est and save us et nous sauvera uns aber für immer nos in eternum. to eternity. pour l’éternité. erretten wird.

Per nomen mirabile By the wondrous and Par le nom admirable Beim wunderbaren atque ineffabile ineffable four-lettered et ineffable und unaussprechlichen Namen, Dei tetragrammaton, name of God, et la tétragramme de Dieu dem göttlichen Tetragramm ut expaveatis that ye may be fearful and - ayez peur − Furcht und Schrecken et perhorreatis, shudder for dread, et tremblez ! - sei euer Teil! − vos exorcizo, I exorcize you, je vous adjure, beschwöre ich euch, Larve, Ghosts, Larves, Larven, Fauni, Fauns, Faunes, Faune, Manes, Shades of the Dead, Mânes, Manen, Nymphe, Nymphs, Nymphes, Nymphen, Sirene, Sirens, Sirènes, Sirenen, Adryades, Dryads, Dryades, Dryaden, Satyri, Satyrs, Satyres, Satyrn, Incubi, Incubi, Incubes, Inkubi, Penates, Household Gods, Pénates, Penaten, ut cito abeatis, that ye swiftly depart, éloignez-vous vite daß ihr auf der Stelle weichet, chaos incolatis, inhabit hell, vers le chaos, votre demeure, im Chaos hauset, ne vas corrumpatis lest ye corrupt the vessel sans corrompre aucun vase auf daß ihr nicht ein Gefäß christianitatis. of Christianity. de la chrétienté. christlichen Glaubens verderbet!

Tu nos, Deus, conservare ab hostibus Deign, O God, to preserve us from our Et toi, Dieu, daigne nous protéger de O Gott, beschütze uns in deiner Güte digneris! enemies! nos ennemis ! vor den Feinden!

No. 2 No. 2 No. 2 Nr. 2

Requiem Æternam Requiem Æternam Requiem Æternam Requiem Æternam

(Fernchor and organ) (Fernchor and organ) (Fernchor et orgue) (Fernchor und Orgel) Requiem æternam dona eis, Domine, Eternal rest grant unto them, O Lord, Donne-leur le repos éternel, Seigneur Herr, gib ihnen die ewige Ruhe, et lux perpetua luceat eis. and let light perpetual shine upon et que la lumière éternelle les illumine. und das ewige Licht leuchte ihnen. Te decet hymnus Deus in Sion, them. A hymn, O God, becometh Thee Dieu, il convient de chanter tes Dir gebührt Lob, Herr, auf dem Sion, et tibi reddetur votum in Jerusalem. in Sion, And a vow shall be paid to louanges en Sion et de t’offrir des Dir erfüllt man Gelübde in Jerusalem. Exaudi orationem meam, thee in Jerusalem. Hear my prayer; sacrifices à Jérusalem Exauce ma prière Erhöre mein Gebet; ad te omnis caro veniet. all flesh shall come unto thee. toute chair ira à toi zu Dir kommt alles Fleisch.

(Large choir) (Large choir) (Grand choeur) (Großer Chor) Kyrie, eleison! Lord, have mercy. Seigneur, ayez pitié Herr, erbarme Dich. Christe, eleison! Christ, have mercy. Christ, ayez pitié Christus, erbarme Dich. Kyrie, eleison! Lord, have mercy. Seigneur, ayez pitié Herr, erbarme Dich.

(Fernchor, large choir and organ) (Fernchor, large choir and organ) (Fernchor, grand choeur et orgue) (Fernchor, großer Chor und Orgel) Requiem æternam dona eis, Domine, Eternal rest grant unto them, O Lord, Donne-leur le repos éternel, Seigneur, Herr, gib ihnen die ewige Ruhe et lux perpetua luceat eis. and let light perpetual shine upon et que la lumière éternelle les illumine. und das ewige Licht leuchte ihnen. In memoria æterna erit iustus, them. Le juste restera dans un souvenir In ewigem Gedenken lebt der Gerechte ab auditione mala non timebit. The just shall be in everlasting remem- éternel, duquel il n’a pas à craindre fort: vor Unglücksbotschaft braucht er brance: he shall not fear ill report. une mauvaise réputation. nicht zu bangen.

No. 3 No. 3 No. 3 Nr. 3

Gula Gluttony La gourmandise Völlerei

(Voice from above) (Voice from above) (Voix du dessus) (Stimme aus der Höhe) Hieronymus! Hieronymus Bosch Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch Hieronymus! Hieronymus Bosch Beelzebul! Beelzebub! Beelzebul! Beelzebul!

(Bass and orchestra) (Bass and orchestra) (Basse et orchestre) (Bass und Orchester) Alte clamat Epicurus: Loudly shouts Epicurus: Épicure proclame bien haut : Laut verkündet Epikur: «Venter satur est securus. ‘A full belly has no fear. « On peut se fier à un ventre plein. »Auf einen vollen Magen kann man Venter deus meus erit, The belly is my god. Oui, j’aurai pour dieu le ventre. sich verlassen. Der Bauch soll mein talem deum gula querit, It is such a god the gullet seeks, Ma gourmandise exige un tel dieu, Gott sein. Die Völlerei verlangt nach cuius templum est coquina, whose temple is the kitchen, qui a son temple dans les cuisines, einem solchen Gott, dessen Tempel die in qua redolent divina.» in which there are divine odours.’ d’où s’exhalent des odeurs délicieuses. » Küche ist, in der es göttlich duftet.«

Ecce deus opportunus, Behold a convenient god, C’est un dieu tres accommodant : Sieh, dies ist ein brauchbarer Gott: nullo tempore ieiunus, at no time is he hungry, il n’est jamais à jeun; Niemals ist er nüchtern, ante cibum matutinum before the morning meal dès le matin, ivre, vor dem Frühstück ebrius eructat vinum, he is drunk and belches wine; il éructe le vin. rülpst er, schon betrunken, den Wein cuius mensa et cratera his table and bowl Sa table et ses coupes hoch, sein Altar und sein Mischkrug sunt beatitudo vera. are true blessedness. donnent le vrai bonheur. bedeuten die wahre Seligkeit. Cutis eius semper plena His skin is always full Sa peau toujours gonflée Seine Haut ist immer straff velut uter et lagena; like his wine-flask and his flagon; le fait ressembler à une outre ou à wie ein Schlauch oder wie eine iungit prandium cum cena, he combines lunch and dinner, une bouteille; il prolonge le déjeuner Flasche; er läßt das Frühstück ins unde pinguis rubet gena, so that his cheek is red, jusqu’au dîner, rendant ainsi vermeilles Mittagessen übergehen, wodurch seine et, si quando surgit vena, and whenever his ‘vein’ rises, ses grosses joues. Wangen feist und rosig werden, fortior est quam catena. it is stronger than a chain. Et quand par hasard son membre se und wenn einmal seine Ader ansch- dresse, il est plus dur qu’une chaîne. willt, ist sie kräftiger als eine Kette. Sic religionis cultus Thus the ritual of this religion La pratique de cette religion Und der Kult dieser Religion in ventre movet tumultus, provokes uproar in the belly; déclenche dans le ventre un tumulte löst im Bauch Aufruhr aus, aus rugit venter in agone, the belly bellows in the strife, dont on perçoit le bruit sourd. dem Bauch vernimmt man das vinum pugnat cum medone; as wine fights with mead; Le vin lutte contre l’hydromel. Wettkampfgebrüll: Der Wein kämpft vita felix otiosa, a happy life of leisure, Ah! l’heureuse oisiveté, mit dem Met. O glückliches Nichtstun, circa ventrem operosa. whose labours concern the belly! qui ne cesse que pour avaler ! das nur dann aktiv wird, wenn’s ums Essen geht!

No. 4 No. 4 No. 4 Nr. 4

Absolve Domine Absolve Domine Absolve Domine Absolve Domine

(Soloists, large choir, fernchor and (Soloists, large choir, fernchor and (Solistes, grand choeur, Fernchor et (Solisten, großer Chor, Fernchor und orchestra) orchestra) orchestre) Orchester) Absolve, Domine, Forgive, O Lord, Absous, Seigneur, Befreie, o Herr, animas omnium fidelium defunctorum the souls of all the faithful departed les âmes de tous les fidèles défunts die Seelen aller verstorbenen Gläubigen ab omni vinculo delictorum from all the chains of their sins, de tout lien de péché, von jeder Fessel der Schuld. et gratia tua illis succurente and, thy grace coming to their aid, et que, secourues par ta grâce, elles Deine Gnade komme ihnen zu Hilfe, mereantur evadere iudicium ultionis, may they deserve to avoid the judg- méritent, Seigneur, d’échapper au juge- auf dass sie entrinnen dem et lucis æternæ beatitudine perfrui ment of vengeance, and to enjoy the ment vengeur et de goûter aux joies de Rachegerichte. Lass sie genießen des blessedness of everlasting light. la lumière éternelle. ewigen Lichtes Glückseligkeit.

No. 5 No. 5 No. 5 Nr. 5

Ira Wrath La colère Jähzorn

(Voice from above) (Voice from above) (Voix du dessus) (Stimme aus der Höhe) Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Satanas! Satanas! Satanas! Satanas!

(Tenor and orchestra) (Tenor and orchestra) (Ténor et orchestre) (Tenor und Orchester) Mundus finem properans vergit ad The world, approaching its end, Le monde hâtant sa fin Die Welt, ihr eigenes Ende occasum; is declining to sunset; incline vers son coucher ; beschleunigend, neigt sich dem omnis compaternitas retro vertit all godfatherdom turns its nose tous les pères spirituels détournent le Untergang zu. Alle geistlichen Väter nasum. backwards. nez. wenden ihr Gesicht ab, das himmlische celeste sacrarium sic minatur casum, The sanctuary of heaven threatens to Le sanctuaire céleste menace de Heiligtum droht vernichtet zu werden, quasi cum novacula fundo sit abrasum. fall just as if it had been cut from the s’effondrer, comme s’il avait été tranché gerade so, als würde es mit dem ground with a razor. au rasoir de fond en comble. Rasiermesser weggeschabt.

Dolor se multiplicat ut parturientis; Pain multiplies itself like that of one La douleur se multiplie comme pour Der Schmerz wird unerträglich groß wie sevit in ecclesia pena morientis. giving birth; in the church rages the une femme en couches ; une souffrance bei einer Gebärenden, Todespein wütet non est, qui respiciat lacrimas suffering of one dying. mortelle sévit dans l’église ; personne ne in der Kirche, keiner achtet auf die plangentis, There is no-one who heeds the tears of prête attention aux larmes qu’elle verse Tränen, die sie weint, vielmehr ist die sed manus invaluit iacula mittentis. the mourner, but strong has grown the dans l’affliction, en revanche la main de Hand dessen, der Geschosse schleudert, hand of the spear-thrower. celui qui lance les traits s’est fortifiée. übermächtig geworden.

Antichristus nuntios plurimos premisit, Antichrist has sent many messengers L’Antéchrist a envoyé de très nombreux Der Antichrist hat gar viele Boten sed in Christi milites acies divisit, before him, but has divided his lines messagers pour le précéder, et contre les vor sich her gesandt, mehr noch: Er quibus arma bellica plurima commisit of battle against Christ’s soldiers and soldats du Christ il a réparti ses troupes, hat seine Schlachtreihen eingeteilt renovare cupiens, demon quod amisit. furnished them with many weapons of auxquelles il a confié de très nombreu- gegen die Streiter Christi. Ihnen hat war, desiring to restore what the Devil ses armes de guerre, parce qu’il désire er vielfältige Waffen zum Kriegführen lost. recouvrer ce que le démon a perdu. mitgegeben, weil er dem Teufel das zurückgewinnen will, was dieser einst verloren hatte.

No. 6 No. 6 No. 6 Nr. 6

Dies Iræ Dies Iræ Dies Iræ Dies Iræ

(Large choir, soloists and orchestra) (Large choir, soloists and orchestra) (Grand choeur, solistes et orchestre) (Großer Chor, Solisten und Orchester) Dies iræ, dies illa That day, the day of wrath Jour de colère, que ce jour là Où le Tag der Rache, Tag der Sünden, solvet sæclum in favilla shall consume the world in ashes, monde sera réduit en cendres, Selon les Wird das Weltall sich entzünden, teste David cum Sibylla. as David and the Sibyl bear witness. oracles de David et de la Sibylle. wie Sibyll und David künden. Quantus tremor est futurus What trembling there will be Quelle terreur nous envahira, Welch ein Graus wird sein und Zagen, quando judex est venturus when the judge shall come Lorsque le juge viendra Wenn der Richter kommt, mit Fragen cuncta stricte discussurus. to examine all things strictly! Pour délivrer son impitoyable sentence ! Streng zu prüfen alle Klagen!

Tuba mirum spargens sonum The trumpet, scattering its wondrous La trompette répandant un son étrange, Laut wird die Posaune klingen, per sepulchra regionum sound across the graves of the world, parmi les sépulcres de tous pays, Durch der Erde Gräber dringen, coget omnes ante thronum. shall summon all before the throne. rassemblera tous les hommes devant le Alle hin zum Throne zwingen. trône. Mors stupebit et natura, Death and nature shall be astounded La Mort sera stupéfaite, comme la Schaudernd sehen Tod und Leben cum resurget creatura when mankind arises Nature, quand ressuscitera la créature, Sich die Kreatur erheben, judicanti responsura. to render account before the judge. pour être jugée d’après ses réponses. Rechenschaft dem Herrn zu geben. Liber scriptus proferetur A written book shall be brought forth Un livre écrit sera fourni Und ein Buch wird aufgeschlagen, in quo totum continetur, in which all is contained dans lequel tout sera contenu Treu darin ist eingetragen unde mundus judicetur. whereby the world shall be judged. par quoi le Monde sera jugé. Jede Schuld aus Erdentagen.

Judex ergo cum sedebit Therefore, when the judge shall take Quand le Juge donc tiendra séance, Sitzt der Richter dann zu richten, Quidquid latet apparebit, his seat,all that is hidden shall appear; tout ce qui est caché apparaîtra, Wird sich das Verborgne lichten; nil inultum remanebit. nothing will remain unavenged. et rien d’impuni ne restera. Nichts kann vor der Strafe flüchten.

Quid sum miser tunc dicturus, What shall I, a wretch, say then? Que, pauvre de moi, alors dirai-je ? Weh! Was werd ich Armer sagen? quem patronum rogaturus, On what patron shall I call Quel protecteur demanderai-je, Welchen Anwalt mir erfragen, cum vix justus sit securus? when even the just man is barely safe? quand à peine le juste sera secouru ? Wenn Gerechte selbst verzagen?

Rex tremendæ majestatis, King of fearful majesty Roi de terrible majesté, König schrecklicher Gewalten, qui salvandos salvas gratis, that freely savest those worthy of qui sauvez, ceux à sauver, par votre Frei ist Deiner Gnade Schalten: salva me, fons pietatis. salvation, save me, fount of pity. grâce, sauvez-moi, source de piété. Gnadenquell, lass Gnade walten!

(Fernchor and organ) (Fernchor and organ) (Fernchor et orgue) (Fernchor und Orgel) Recordare, Jesu pie, Remember, merciful Jesus, Souvenez-vous, Jésus si doux, Milder Jesus, wollst erwägen, quod sum causa tuæ viæ, that I am the cause of thy coming; que je suis la cause de votre route; Dass Du kamest meinetwegen, ne me perdas illa die. do not destroy me on that day. ne me perdez pas en ce jour. Schleudre mir nicht Fluch entgegen.

Quærens me sedisti lassus, Seeking me, thou sattest down wearily, En me cherchant vous vous êtes assis Bist mich suchend müd gegangen, redemisti crucem passus, thou didst redeem me by suffering the fatigué, me rachetant par la Croix, la Mir zum Heil am Kreuz gehangen, tantus labor non sit cassus. Cross; let so great a labour not be in Passion, que tant de travaux ne soient Mög dies Mühn zum Ziel gelangen. vain. pas vains. No. 7 No. 7 No. 7 Nr. 7

Invidia Envy L’envie Neid

(Voice from above) (Voice from above) (Voix du dessus) (Stimme aus der Höhe) Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Leviathan! Leviathan! Leviathan! Leviathan!

(Soprano and orchestra) (Soprano and orchestra) (Soprano et orchestre) (Sopran und Orchester) Invidus invidia comburitur The envious man burns with envy L’envieux brûle d’envie, Der Neider wird vom Neid zerfressen, intus et extra. within and without. intérieurement et extérieurement. innen und außen. Invidiosus ego, I strive to be the envied, Encourir l’envie plutôt que l’éprouver, Ein Beneideter, nicht ein Neider zu non invidus esse laboro. not the envier. voila à quoi je travaille. sein, ist mein Ziel. Invidiam nimio cultu Remember to avoid Pense à éviter Vermeide es, vitare memento. envy through excessive display. de susciter l’envie par un luxe excessif. durch übertriebenen Luxus Neid zu Iustius invidia nichil est, There is nothing juster Rien n’est plus juste erregen. Nichts ist gerechter que protinus ipsos than envy, which at once que l’envie, qui aussitôt als der Neid: corripit auctores seizes and tortures mord et tourmente Unverzüglich bestraft und martert er excruciatque suos. those who bring it into being ceux qui la nourrissent. den Neider selbst.

No. 8 No. 8 No. 8 Nr. 8

Juste judex Juste judex Juste judex Juste judex

(Large choir, soloists and orchestra) (Large choir, soloists and orchestra) (Grand choeur, solistes et orchestre) (Großer Chor, Solisten und Orchester) Juste judex ultionis Righteous judge of vengeance, Juste Juge de votre vengeance, Richter Du gerechter Rache, donum fac remissionis award the gift of forgiveness faites-moi don de la rémission Nachsicht üb in meiner Sache ante diem rationis. before the day of reckoning. avant le jour du jugement. Eh ich zum Gericht erwache.

Ingemisco tamquam reus, I groan as one guilty, Je gémis comme un coupable, Seufzend steh ich schuldbefangen, culpa rubet vultus meus, my countenance blusheth for my fault; la faute rougit mon visage, Schamrot glühen meine Wangen, supplicanti parce Deus. spare thy suppliant, O God. au suppliant, pardonnez Seigneur. Lass mein Bitten Gnad erlangen.

Qui Mariam absolvisti Thou that didst absolve Mary Vous qui avez absous Marie Hast vergeben einst Marien, et latronem exaudisti, and hear the thief’s prayer et, au bon larron, exaucé les vœux, Hast dem Schächer dann verziehen, mihi quoque spem dedisti. hast given me too hope. à moi aussi vous rendez l›espoir. Hast auch Hoffnung mir verliehen. Preces meæ non sunt dignæ, My prayers are not worthy, Mes prières ne sont pas dignes Wenig gilt vor Dir mein Flehen; sed tu bonus fac benigne, but do thou in thy goodness act kindly, mais vous, si bon, faites par votre bonté Doch aus Gnade lass geschehen, ne perenni cremer igne. lest I burn in everlasting fire. que jamais je ne brûle dans le feu. Dass ich mög der Höll entgehen.

Inter oves locum præsta Grant me a place amongst the sheep, Entre les brebis placez-moi, Bei den Schafen gib mir Weide, et ab hædis me sequestra and separate me from the goats, que des boucs je sois séparé, Von der Böcke Schar mich scheide, statuens in parte dextra. setting me on thy right hand. en me plaçant à votre droite. Stell mich auf die rechte Seite.

Confutatis maledictis When the accursed are confounded, Confondus, les maudits, Wird die Hölle ohne Schonung flammis acribus addictis and consigned to intense flames, aux flammes âcres assignés, Den Verdammten zur Belohnung, voca me cum benedictis. summon me with the blessed. appelez-moi avec les bénis. Ruf mich zu der Sel’gen Wohnung.

Oro supplex et acclinis, I pray, suppliant and prostrate, Je prie suppliant et incliné, Schuldgebeugt zu Dir ich schreie, Cor contritum quasi cinis, a heart as contrite as ashes; le cœur contrit comme de la cendre, Tief zerknirscht in Herzensreue, gere curam mei finis. take thou care of my ending. prenez soin de ma fin. Sel’ges Ende mir verleihe. (Fernchor, soloists and orchestra) (Fernchor, soloists and orchestra) (Fernchor, soloists and orchestra) (Fernchor, Solisten und Orchester) Lacrimosa dies illa That day is one of weeping, Jour de larmes que ce jour là, Tag der Tränen, Tag der Wehen, qua resurget ex favilla on which the guilty man shall rise où ressuscitera, de la poussière, Da vom Grabe wird erstehen judicandus homo reus. again from the ashes, to be judged. pour le jugement, l’homme coupable. Zum Gericht der Mensch voll Sünden;

Huic ergo parce Deus. Therefore spare him, O God, À celui-là donc, pardonnez, ô Dieu. Lass ihn, Gott, Erbarmen finden. Pie Jesu Domine, merciful Lord Jesus: Doux Jésus Seigneur, Milder Jesus, Herrscher Du, dona eis Requiem. Give them rest. donnez-leur le repos Schenk den Toten Ruh. Amen. Amen. Amen. Amen.

No. 9 No. 9 No. 9 Nr. 9

Organ solo Organ solo Orgue solo Orgel solo No. 10 No. 10 No. 10 Nr. 10

Acedia Sloth La paresse Faulheit

(Voice from above) (Voice from above) (Voix du dessus) (Stimme aus der Höhe) Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Belphegor! Belphegor! Belphegor! Belphegor!

(Soprano, alto and orchestra) (Soprano, alto and orchestra) (Soprano, alto et orchestre) (Sopran, Alt und Orchester) Dum Diane vitrea When Diana’s glass lamp Quand apparaît, le soir, Wenn abends die gläserne Leuchte sero lampas oritur rises in the evening la torche vitreuse de Diane, Dianens aufsteigt et a fratris rosea and is lit allumée und vom rosenfarbenen Licht luce dum succenditur, by her brother’s rosy light, par la flamme rouge de son frère, ihres Bruders entzündet wird, dulcis aura zephyri the sweet breeze of Zephyrus as it le doux souffle du zéphyr dann fegt der linde Hauch Zephirs spirans omnes etheri blows chasse de l’éther mit seinem Wehen den Äther von allen nubes tollit; removes all the clouds tous les nuages ; Wolken rein, sic emollit of the heavens; de même détend-il l’esprit entkrampft gleicherweise vis chordarum pectora thus the power of strings soften breasts avec l’efficacité mit der Wirkkraft eines Saitenspiels die et immutat and changes d’un instrument à cordes Herzen und verwandelt das zerrissene cor, quod nutat the heart that nods et incite-t-il les coeurs indécis Gemüt, so daß es fähig wird für ad amoris pignora. at pledges of love. à manifester leur amour. Liebesbezeugungen.

Letum iubar Hesperi The cheerful light of Hesperus L’étoile du soir apporte Das heitere Strahlen gratiorem gives the pleasing au genre humain, des Abendsterns dat humorem moisture avec son éclat serein, schenkt dem Geschlecht der roris soporiferi of sleep-indicing dew l’humidité rafraîchissante Sterblichen die erquickende Feuchte mortalium generi. to the race of mortals. d’une rosée propice au sommeil. schlafspendenden Taus.

O quam felix est antidotum soporis Oh, what happiness attends the antido- Quel remède bienfaisant que le O wie glückbringend ist das Heilmittel quod curarum tempestates sedat et te of sleep, which allays the storms of sommeil, qui calme la tempête des des Schlafs, das die Stürme der Sorgen doloris! cares and pain! soucis et des douleurs ! und der Schmerzen stillt! dum surrepit clausis oculorum poris, As it creeps in through the closed pores Quand il se glisse furtivement entre les Wenn es in die geschlossenen Kanäle ipsum gaudio equiperat dulcedini of the eyes, it matches in joy the sweet- yeux fermés, il égale en agrément les der Augen schleicht, kommt es mit amoris. ness of love. plaisirs de l’amour. seiner Lust der Liebeswonne gleich. Morpheus in mentem Morpheus draws into the mind Morphée laisse entrer dans l’esprit Morpheus läßt ins Innere dringen trahit impellentem a gentle breeze le vent léger den sanften Wind, ventum lenem segetes maturas, that drives the ripe crops, agitant les moissons mûres, der durch die reifen Saaten streift, murmura rivorum per harenas puras the murmurs of streams through clean le murmure des ruisseaux sur le sable das Murmeln des Baches im reinen circulares ambitus molendinorum, sands, the circular rotations of mills, pur, le mouvement circulaire des Sandbett, die kreisende Bewegung der qui furantur somno lumen oculorum. that steal in sleep the light of the eyes. meules - toutes choses qui empêchent Mühlräder, die im Schlaf den Augen les yeux de voir dans le sommeil. ihre Helle stehlen.

No. 11 No. 11 No. 11 Nr. 11

Domine, Jesu Christe Domine, Jesu Christe Domine, Jesu Christe Domine, Jesu Christe

(Fernchor and organ, large choir and (Fernchor and organ, large choir and (Fernchor et orgue, grand choeur et (Fernchor und Orgel, großer Chor und orchestra) orchestra) orchestre) Orchester) Domine Jesu Christe, rex gloriæ, Lord Jesus Christ, king of glory, Seigneur, Jésus-Christ, Roi de gloire O Herr Jesus Christus, König der libera animas omnium fidelium defunc- deliver the souls of all the faithful délivre les âmes de tous les fidèles Herrlichkeit, bewahre die Seelen der torum departed défunts Verstorbenen de poenis inferni et de profundo lacu; from the pains of Hell and the des peines de l’enfer et de l’abîme sans vor den Peinen des Feuers, vor den libera eas de ore leonis bottomless pit. Deliver them from the fond: délivre-les de la gueule du lion Tiefen der Unterwelt und dem Rachen ne absorbeat eas tartarus jaws of the lion, lest hell engulf them, afin que le gouffre horrible ne les des Löwen, dass die Hölle sie nicht ne cadant in obscurum. lest they be plunged into darkness; engloutisse pas et qu’elles ne tombent verschlinge, noch dass sie hinabstürzen Sed signifer sanctus Michael but let the holy standard-bearer pas dans les ténèbres in die Finsternis. repræsentet eas in lucem sanctam. Michael lead them into the holy light, Mais que Saint-Michel, le porte- Sondern das Panier des heiligen Quam olim Abrahæ promisisti that once thou didst promise to étendard, les introduise dans la sainte Michael begleite sie zum ewigen et semini eius. Abraham and his seed. lumière, que tu as autrefois promise Lichte, das du einst dem Abraham und jadis à Abraham et à sa postérité. dessen Nachkommen verheißen hast.

Hostias et preces tibi Domine, Lord, we offer thee sacrifices and pray- Nous t’offrons, Seigneur, le sacrifice Lobopfer und Gebete bringen laudis offerimus ers in praise, accept them on behalf of et les prières de notre louange: wir dir dar, Herr; nimm sie an für jene tu suscipe pro animabus illis those whom we remember this day: reçois-les pour ces âmes dont nous Seelen, derer heute wir gedenken. quarum hodie memoriam facimus. Lord, make them pass from death to faisons mémoire aujourd’hui. Seigneur, Gib, Herr, dass sie vom Tode Fac eas, Domine, de morte transire ad the life that once thou didst promise to fais-les passer de la mort à la vie que tu hinübergelangen zum Leben, das vitam. Quam olim Abrahæ promisisti Abraham and his seed. as autrefois promise jadis à Abraham du einst dem Abraham und dessen et semini eius. et à sa postérité. Nachkommen verheißen hast. No. 12 No. 12 No. 12 Nr. 12

Superbia Pride L’orgueil Hochmut

(Voice from above) (Voice from above) (Voix du dessus) (Stimme aus der Höhe) Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Luzifer! Lucifer! Luzifer! Luzifer!

(Alto and orchestra) (Alto and orchestra) (Alto et orchestre) (Alt und Orchester) In huius mundi domo Wretched man Toi qui habites, misérable humain, Mensch, der du im Hause dieser Welt miser qui vivis homo, that livest in the house of this world, la maison de ce monde, als Bettler lebst, quod cinis es, memento: remember that thou art ash; souviens-toi que tu es poussière vergiß nicht, daß du Staub bist transibis in momento. thou wilt pass away in a moment. et que bientôt tu y retourneras. und in einem Nu dahin sein wirst. Post carnem cinis eris After the flesh thou shalt be ash, Après la vie charnelle, devenu cendre, Nach dem Leben des Leibes wirst du zu atque morte teneris. and art gripped by death. tu seras la proie de la mort ; Staub, bist du in der Gewalt des Todes; Cinis et origo. Ash too is thine origin; cendre est aussi ton origine. Staub ist auch dein Ursprung. sit tibi formido, be thou afraid Redoute le jour Fürchte den Tag, da dein Lebenshauch cum spiritus cadit when the spirit falleth away où ton souffle s’arrêtera stillsteht und zum Herrn zurückkehrt, et ad Dominum vadit, and goeth to the Lord et ira vers le Seigneur der ihn dir einstmals gegeben hat. qui eum dedit. who gave it. qui te l’a donné! Unglückselig, wer dies nicht Miser, qui hoc non credit. Wretched is he that believeth it not. Il est a plaindre, celui qui n’y pense pas. wahrhaben will.

Vanitatum vanitas Vanity of vanities, Vanité des vanités Eitelkeit der Eitelkeiten et omnia vanitas! and all is vanity! et rien que vanité, und nichts als Eitelkeit est animalis homo (Such is) the sensual man tel est l’homme charnel ist der Sinnenmensch in huius mundi domo. in the house of this world. en ce monde. im Hause dieser Welt. Cuncta, que sub sole, All things under the sun Tout ce qui se fait sous le soleil, Alles, was von der Sonne beschienen assimilantur mole, are likened to millwheels, semblable à une roue de moulin, wird, gleicht dem Mühlrad, nam omnia volvuntur, for all turn; tourne sans cesse. denn alles dreht sich im Kreise. quedam dissolvuntur, some are broken up, Certaines choses se dissolvent, Das eine ist im Stadium der Auflösung, quedam ad vitam crescunt some grow into life, d’autres viennent à la vie, während das andere sich zum Leben et omnia decrescunt. and all decrease. finalement tout disparaît ; entfaltet, doch schließlich vergeht Sed spiritalis homo But the spiritual man l’homme qui possède l’esprit au alles, der Geistmensch aber Dei regnat in domo. reigneth in the house of God. contraire règne dans la maison de Dieu. herrscht als König im Hause Gottes. No. 13 No. 13 No. 13 Nr. 13

Sanctus Sanctus Sanctus Sanctus

(Large choir, fernchor and orchestra) (Large choir, fernchor and orchestra) (Grand choeur, Fernchor et orchestre) (Großer Chor, Fernchor und Orchester) Sanctus, sanctus, sanctus Holy, holy, holy, Saint, saint, saint Heilig, heilig, heilig Dominus Deus Sabaoth. Lord God of hosts! Le Seigneur, dieu des Forces célestes. Gott, Herr aller Mächte und Gewalten. Pleni sunt coeli et terra gloria tua. Heaven and earth are full of thy glory. Le ciel et la terre sont remplis de ta Erfüllt sind Himmel und Erde von dei- Hosanna in excelsis! Hosanna in the highest! gloire. Hosanna au plus haut des cieux. ner Herrlichkeit. Hosanna in der Höhe!

(Fernchor and organ) (Fernchor and organ) (Fernchor et orgue) (Fernchor und Orgel) Benedictus qui venit in nomine Blessed is he that cometh in the name Béni soit celui qui vient au nom du Hochgelobt sei, der da kommt im Domini. of the Lord. Seigneur. Namen des Herrn.

(Large choir, fernchor and orchestra) (Large choir, fernchor and orchestra) (Grand choeur, Fernchor et orchestre) (Großer Chor, Fernchor und Orchester) Benedictus qui venit in nomine Blessed is he that cometh in the name Béni soit celui qui vient au nom du Hochgelobt sei, der da kommt im Domini. of the Lord. Seigneur. Namen des Herrn. Hosanna in excelsis! Hosanna in the highest! Hosanna au plus haut des cieux. Hosanna in der Höhe!

No. 14 No. 14 No. 14 Nr. 14

Luxuria Lust La luxure Wollust

(Voice from above) (Voice from above) (Voix du dessus) (Stimme aus der Höhe) Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Asmodæus! Asmodeus! Asmodæus! Asmodæus!

(Tenor, bass, men’s choir and (Tenor, bass, men’s choir and (Ténor, basse, chœur d’hommes et (Tenor, Bass, Männerchor und orchestra) orchestra) orchestre) Orchester) In lacu miserie In the pit of misery Tu te vautres, Pamphile, Im Pfuhl des Elends et luto luxurie and the mud of lechery dans le lit de la misère , und im Schmutz der Ausschweifung volveris, inutile you welter, wasting et la boue de la luxure, wälzt du dich, nutzlos tempus perdens, Panphile! your useless time, Panphilus! et perds inutilement ton temps ! die Zeit vergeudend, Pamphilus! cur offensas numinum Why do you not fear Pourquoi ne crains-tu pas Wie denn? Gott zu beleidigen aut derisum hominum the anger of the gods d’offenser les dieux und den Spott der Menschen non metuis, or the mockery of men, ni de faire rire les hommes, herauszufordern macht dir nichts aus, dum destruis as you ruin en détruisant ainsi während du Leib, Vermögen und Seele corpus, rem et animam? your body, wealth, and soul? ton corps, ta fortune et ton âme ? zugrunde richtest? salva saltem ultimam Save at least the last Sauve du moins la dernière Rette wenigstens das letzte vite portiunculam, small portion of your life, petite portion de ta vie, Stückchen deines Lebens, offerens celestibus offering the heavenly ones, en offrant au ciel, indem du den Himmlischen, wenn schon pro iuvente floribus instead of the flowers of youth, à la place des fleurs de ta jeunesse, nicht deine Jugendblüte, so doch das senectutis stipulam! the stalk of old age. le chaume de ta vieillesse. Stroh deines Greisenalters darbringst.

Forsan ludo Veneris Perhaps you are burnt in the game of Peut-être les jeux de Vénus Vielleicht läßt du dich durch das ultra vires ureris, love beyond your strength, te consument-ils au-delà de tes forces, Liebesspiel ut amoris tedium so that weariness with love de sorte que le dégoût de l’amour bis zur Erschöpfung entzünden, tibi sit remedium. is your cure. sera pour toi le remède. um zu erreichen, daß Ekel vor dem sed si te medullitus But even if you Mais même si, desséché Liebesgenuß dir zum Heilmittel werde. exsiccatum penitus exhaust yourself, jusqu’à la moelle, Aber selbst wenn du dich, exhaurias, thoroughly dried out to the marrow, tu t’épuises ausgelaugt bis ins Mark, ut febrias, so as to catch a fever, et contractes la fièvre, völlig ausgibst bis hin zu Fieberanfällen, nichil tamen proficis, still you achieve nothing cela ne t’avancera cependant guère, so bringt dich das trotzdem nicht dum ad tempus deficis; in fainting for a time; puisque ton affaiblissement ne sera weiter, da du nur zeitweilig ohne Kraft nam insurget artius for the Hydra surges que provisoire. En effet l’hydre aux bist. Denn noch bedrängender wird Hydra multiplicior, to closer combat with more heads, têtes toujours renaissantes te pressera die Hydra mit immer zahlreicheren et post casum fortior and the son of Earth rises ensuite plus étroitement, et le fils de la Häuptern angreifen, und nach dem Fall surget Terre filius. stronger after falling. Terrese relèvera plus fort après chaque wird stärker als zuvor der Sohn der Erde chute. wieder auferstehen.

Ut stes pede stabili To stand on stable foot Marche désormais d’un pied ferme, Tritt auf mit festem Schritt, sine casu facili, without easily falling, pour ne pas tomber facilement, ohne wegen einer Kleinigkeit zu Fall zu cave precipitium, avoid the precipice, et en t’écartant du vice kommen; hüte dich vor dem Absturz, devitando vitium. shunning vice, prends bien garde à l’abîme. indem du dem Laster aus dem Weg ge- sed si te vexaverit but if the Egyptian woman Et si une Égyptienne hst. Wenn sie dich aber quält aut si comprehenderit has troubled you te tourmente oder festzuhalten sucht, jene Ägypterin, Egyptia, or seized you, ou cherche à t’attraper, dann laß auf der Stelle mox pallia swiftly run away laisse aussitôt den Mantel fahren und flieh, fugitivus desere, and leave your cloak, ton manteau sur place et fuis, und laß dich nicht waghalsig auf einen nec lucteris temere; and do not rashly wrestle; sans engager une lutte téméraire ; Kampf ein. Denn wer Widerstand leistet, nam resistens vincitur for in this kind of war en effet dans ce genre de guerre wird in diesem besonderen Kampf in hoc belli genere, he who resists is defeated, on est vaincu quand on résiste, besiegt, wenn aber einer klug genug et qui novit cedere, and he who knows how to yield, tandis que celui qui sait céder, ist, zu weichen, dann läuft man vor fugiendo fugitur. in fleeing, is fled. grâce à ses dérobades on l’évite. ihm, gerade weil er flieht, davon.

No. 15 No. 15 No. 15 Nr. 15

Agnus Dei Agnus Dei Agnus Dei Agnus Dei

(Fernchor and organ, large choir and (Fernchor and organ, large choir and (Fernchor et orgue, grand choeur et (Fernchor und Orgel, großer Chor und orchestra) orchestra) orchestre) Orchester) Agnus Dei qui tollis peccata mundi. O Lamb of God that takest away the Agneau de Dieu qui enlève les péchés Christe, Du Lamm Gottes, der du trägst Dona eis requiem. sins of the world, grant them rest. du monde, donnez leur le repos. die Sünd der Welt, gib ihnen Ruhe. Agnus Dei qui tollis peccata mundi. O Lamb of God that takest away the Agneau de Dieu qui enlève les péchés Christe, Du Lamm Gottes, der du trägst Dona eis requiem sempiternam. sins of the world, grant them rest du monde, donnez leur le repos die Sünd der Welt, gib ihnen ewige everlasting. éternel. Ruhe.

(Soprano, alto, large choir and orchestra) (Soprano, alto, large choir and orchestra) (Soprano, alto, grand choeur et orchestre) (Sopran, Alt, großer Chor und Orchester) Lux æterna luceat eis, Domine. Let everlasting light shine upon them, Que la lumière éternelle luise pour eux, Ewiges Licht leuchte ihnen, Herr, cum sanctis tuis in æternum, Lord, with thy saints for ever, Seigneur, au milieu de tes Saints et à mit allen deinen Heiligen quia pius es. for thou art merciful. jamais, car tu es miséricordieux. denn du bist gut.

(Fernchor and organ) (Fernchor and organ) (Fernchor et orgue) (Fernchor und Orgel) Requiem æternam dona eis Domine, Grant them eternal rest, Lord, Donne-leur le repos éternel, Seigneur, Herr, gib ihnen die ewige Ruhe, et lux perpetua luceat eis. and let perpetual light shine upon et que la lumière éternelle les illumine, und das ewige Licht leuchte ihnen, mit quia pius es. them, for thou art merciful. car tu es miséricordieux. allen deinen Heiligen, denn du bist gut.

(Fernchor, large choir and organ) (Fernchor and organ) (Fernchor, grand choeur et orgue) (Fernchor, großer Chor und Orgel) Pie Jesu, Domine, Merciful Jesus, O Lord, Doux Jésus Seigneur, Gütiger Jesus, Herr, dona eis requiem. grant them rest. donnez-leur le repos. gib ihnen Ruhe. Pie Jesu, Domine, Merciful Jesus, O Lord, Doux Jésus Seigneur, Gütiger Jesus, Herr, dona eis requiem sempiternam. grant them rest eternal. donnez-leur le repos éternel. gib ihnen ewige Ruhe. No. 16 No. 16 No. 16 Nr. 16

Avaritia Avarice L’avarice Geiz

(Voice from above) (Voice from above) (Voix du dessus) (Stimme aus der Höhe) Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Hieronymus! Hieronymus Bosch! Mammon! Mammon! Mammon! Mammon!

(Soloists and orchestra) (Soloists and orchestra) (Solistes et orchestre) (Solisten und Orchester) Ecce torpet probitas, Lo, honesty is paralysed, Vois. L’honnêteté sommeille, Sieh, die Rechtschaffenheit liegt gelähmt virtus sepelitur; virtue is buried; la vertu est enterrée, darnieder, die Vortrefflichkeit wird zu fit iam parca largitas, generosity now becomes stingy, la générosité devient rare, Grabe getragen, Freigebigkeit wird parcitas largitur; stinginess is generous; la ladrerie se répand, immer seltener, Knauserei ist der neue verum dicit falsitas, falsehood speaks true, le faux l’emporte sur le vrai, Almosenier, die Falschheit triumphiert veritas mentitur. truth lies. et la vérité elle-méme commence à über die Wahrheit die Wahrheit selbst mentir. wird zur Lügnerin.

(Refl.) (Refr.) (Refr.) (Refr). Omnes iura ledunt All do wrong to the law Partout le droit est transgressé, Alle brechen das Recht et ad res illicitas and retreat into unlawful things et l’on se presse impunément und wenden sich dem Verbotenen zu, licite recedunt. by legal ways. vers ce qui est interdit. ohne daß man ihnen wehrt. Regnat avaritia, Avarice reigns, La cupidité règne, Es herrscht die Gewinnsucht, regnant et avari; the avaricious also reign; ainsi que les avares, und die Gewinnsüchtigen mente quivis anxia everyone strives anxiously chacun, s’agitant, werden zu Herrschern, voll innerer nititur ditari, to become rich, aspire à s’enrichir, Unruhe strebt jeder nach Reichtum, da cum sit summa gloria since the height of glory is puisque la gloire suprême es keinen höheren Ruhm gibt, als sich censu gloriari. to boast of one’s wealth. consiste à se glorifier de sa fortune. großen Reichtums rühmen zu können.

(Refl.) (Refr.) (Refr.) (Refr.) Omnes iura ledunt All do wrong to the law Partout le droit est transgressé, Alle brechen das Recht et ad prava quelibet and retreat into everything wrong et l’on se presse criminellement vers und wenden sich bedenkenlos impie recedunt. by wicked ways. tous les vices. jeglicher Bosheit zu. Multum habet oneris Very burdensome is Il est très pénible Mehr als lästig ist das do das dedi dare; ‘I give, you give, I gave, to give’; de conjuguer le verbe donner ; ›ich gebe‹, ›du gibst‹, ›ich habe gegeben‹, ›geben‹; verbum hoc pre ceteris this verb above all others ce mot plus que tout autre, vor allem von diesem Verbum norunt ignorare the rich know how not to know; ils savent l’ignorer, wollen die Reichen nichts wissen, divites, quos poteris you will be able to les riches que l’on peut die du getrost mit den Bösewichtern mari comparare compare them to the sea. comparer aux méchants. auf eine Stufe stellen kannst.

(Refl.) (Refr.) (Refr.) (Refr). Omnes iura ledunt All do wrong to the law Partout le droit est transgressé, Alle brechen das Recht et ad mala devia and retreat into evils of the straight et l’on se presse impunément und wenden sich bösen Verirrungen licite recedunt. path by legal ways. vers les voies obliques du mal. ohne jegliche Strafe zu.

No. 17 No. 17 No. 17 Nr. 17

Libera Me & Peccatum Libera Me & Sin Libera Me & Péché Libera Me & Die Sünde

(Large choir and orchestra) (Large choir and orchestra) (Grand choeur et orchestre) (Großer Chor und Orchester) Libera me! Deliver me! Délivre-moi ! Rette mich!

Debacchatur mundus pomo, The world goes wild on the fruit Le monde est en désordre à cause de Die Welt tobt wegen des Apfels, quod comedit primus homo. that the first man ate. la pomme qu’a mangée le premier den der erste Mensch gegessen hat; demonstratur nobis tomo, It is shown in the first book homme ; il nous est montré dans im heiligen Buch wird uns vor Augen quod privamur nostra domo. that we are deprived of our home. les Écritures qu’alors nous avons été geführt, daß wir unserer Heimstatt chassés de notre patrie. beraubt sind.

(Soprano and orchestra) (Soprano and orchestra) (Soprano et orchestre) (Sopran und Orchester) Libera me, Domine, de morte æterna, Deliver me, O Lord, from eternal death Délivre-moi, Seigneur, Rette mich, Herr, vor dem ewigen Tod in die illa tremenda, on that awful day de la mort éternelle, en ce jour re- an jenem Tage des Schreckens, quando coeli movendi sunt et terra, when heaven and earth shall be shaken doutable: où le ciel et la terre seront wo Himmel und Erde wanken, dum veneris judicare sæculum per and thou shalt come to judge the wor- ébranlés, quand tu viendras éprouver le da Du kommst, die Welt durch Feuer ignem. ld by fire. monde par le feu. zu richten.

(Fernchor, large choir and orchestra) (Fernchor, large choir and orchestra) (Fernchor, grand choeur et orchestre) (Fernchor, großer Chor und Orchester) (Refl.) (Refr.) (Ref.) (Refr.) Prohdolor! Woe! Ô douleur! Weh und ach! Moyses et Aaron, Moses and Aaron, Moise et Aaron, Moses und Aaron, rex David et Salomon, King David and Solomon, le roi David et Salomon, König David und Salomon, Ierusalem et Gion, Jerusalem and Gihon, Jérusalem et Guihôn, Jerusalem und Gihon, mundus plorat et Sion. the world wails and Zion. le monde entier pleure avec Sion. die Welt weint und Zion mit ihr.

(Large choir and orchestra) (Large choir and orchestra) (Grand choeur et orchestre) (Großer Chor und Orchester) Ecce tempus, tempus mestum, Behold, the time, the sad time, Comme les temps sont tristes Seht, unsere Zeiten sind traurige propter plebem fit infestum; becomes hostile because of the people; et funestes : la faute en revient aux Zeiten; sie verheißen nichts Gutes patet enim manifestum, for it is plain and manifest humains qui, on le voit partout wegen des Volkes, denn es steht außer quod plebs temptat inhonestum. that the people are trying a thing dis- clairement, ne reculent devant aucune Frage, daß das Volk nicht vor dem honourable. malhonnêteté. Bösen haltmacht.

(Alto and orchestra) (Alto and orchestra) (Alto et orchestre) (Alt und Orchester) Tremens factus sum ego, et timeo, I am seized with fear and trembling Voici que je tremble et que j’ai peur, Zittern befällt mich und Angst, dum discussio venerit, atque ventura until the trial shall be at hand and the devant le jugement qui approche, et la denn die Rechenschaft naht und der ira. wrath to come. colère qui doit venir. drohende Zorn.

(Fernchor, large choir and orchestra) (Fernchor, large choir and orchestra) (Fernchor, grand choeur et orchestre) (Fernchor, großer Chor und Orchester) (Refl.) (Refr.) (Ref.) (Refr.) Prohdolor! Woe! Ô douleur! Weh und ach! Moyses et Aaron, Moses and Aaron, Moise et Aaron, Moses und Aaron, rex David et Salomon, King David and Solomon, le roi David et Salomon, König David und Salomon, Ierusalem et Gion, Jerusalem and Gihon, Jérusalem et Guihôn, Jerusalem und Gihon, mundus plorat et Sion. the world wails and Zion. le monde entier pleure avec Sion. die Welt weint und Zion mit ihr.

Alteratur creatura, Creation is spoilt, La création s’altére Die Schöpfung verändert sich zum fit nevosa, pro, natura. nature, alas, grows warts. et se dégrade, chaque élément se Schlechten, sie wird fehlerhaft hin- quid superbit limatura, Why is the file-dust so proud, corrompt selon sa nature. Pourquoi sichtlich ihrer Natur. Warum überhebt de qua summis nulla cura? of which those above take no heed? la vaisselle de terre s’enorgueillirait- sich das irdene Geschirr, dem die elle, quand les grands seigneurs ne lui hohen Herren keinerlei Beachtung portent pas la moindre attention ? schenken?

(Tenor and orchestra) (Tenor and orchestra) (Ténor et orchestre) (Tenor und Orchester) Dies illa, dies iræ, That day, the day of wrath, Ce jour-là doit être jour de colère, O jener Tag, Tag des Zorns, calamitatis et miseriæ, of calamity and misery, jour de calamité et de misère, des Unheils, des Elends, dies magna et amara valde. a great and very bitter day. jour mémorable et très amer. o Tag, so groß und so bitter. (Large choir and orchestra) (Large choir and orchestra) (Grand choeur et orchestre) (Großer Chor und Orchester) (Refl.) (Refr.) (Ref.) (Refr.) Prohdolor! Woe! Ô douleur! Weh und ach! Moyses et Aaron, Moses and Aaron, Moise et Aaron, Moses und Aaron, rex David et Salomon, King David and Solomon, le roi David et Salomon, König David und Salomon, Ierusalem et Gion, Jerusalem and Gihon, Jérusalem et Guihôn, Jerusalem und Gihon, mundus plorat et Sion. the world wails and Zion. le monde entier pleure avec Sion. die Welt weint und Zion mit ihr.

(Soloists and orchestra) (Soloists and orchestra) (Solistes et orchestre) (Solisten und Orchester) Homo reus captivatur, Guilty man is made a prisoner L’homme, depuis le péché, est Der schuldig gewordene Mensch bleibt dum hic vagus exulatur; while he wanders here in exile; prisonnier de l’Ennemi et condamné à ein Gefangener, solange er hier in der non de iure gratulatur, he has no pleasure of right, un exil errant ; à bon droit ignore-t-il la Verbannung umherirrt; Freude kommt dum hic brevis moriatur. since he is short-lived and dies. joie, puisqu’il meurt après une courte ihm von Rechts wegen nicht zu, weil er vie. nach kurzem irdischem Leben stirbt.

(Fernchor and orchestra) (Fernchor and orchestra) (Fernchor et orchestre) (Fernchor und Orchester) (Refl.) (Refr.) (Ref.) (Refr.) Prohdolor! Woe! Ô douleur! Weh und ach! Moyses et Aaron, Moses and Aaron, Moise et Aaron, Moses und Aaron, rex David et Salomon, King David and Solomon, le roi David et Salomon, König David und Salomon, Ierusalem et Gion, Jerusalem and Gihon, Jérusalem et Guihôn, Jerusalem und Gihon, mundus plorat et Sion. the world wails and Zion. le monde entier pleure avec Sion. die Welt weint und Zion mit ihr.

(Bass and orchestra) (Bass and orchestra) (Basse et orchestre) (Bass und Orchester) Dum veneris judicare sæculum per When thou shalt come to judge the Quand tu viendras éprouver le monde Da Du kommst, die Welt durch Feuer ignem. world with fire. par le feu. zu richten.

(Fernchor) (Fernchor) (Fernchor) (Fernchor) Requiem æternam dona eis, Domine, Eternal rest grant unto them, O Lord, Donne-leur le repos éternel, Seigneur, Herr, gib ihnen die ewige Ruhe, et lux perpetua luceat eis. and let light everlasting shine upon et que la lumière éternelle les illumine. und das ewige Licht leuchte ihnen. them. No. 18 No. 18 No. 18 Nr. 18

In Paradisum In Paradisum In Paradisum In Paradisum

(Voice from above and orchestra) (Voice from above and orchestra) (Voix du dessus et orchestre) (Stimme aus der Höhe und Orchester) Et vidi cælum novum et terram novam And I saw a new heaven and a new Puis je vis un nouveau ciel et une nou- Und ich sah einen neuen Himmel und primum enim cælum et prima terra earth: for the first heaven and the first velle terre; eine neue Erde; denn der erste Himmel abiit earth were passed away; and there is car le premier ciel et la première terre und die erste Erde verging, und das et mare iam non est. no more sea. avaient disparu, et la mer n’était plus. Meer ist nicht mehr. (Book of Revelation 21,1) (Apocalypse 21,1) (Offenbarung des Johannes 21,1) Et absterget Deus omnem lacrimam ab And God shall wipe away all tears from Il essuiera toute larme de leurs yeux, Und Gott wird abwischen alle Tränen oculis eorum their eyes; and death shall be no more, et la mort ne sera plus, von ihren Augen, und der Tod wird nicht et mors ultra non erit neque luctus nor mourning, nor crying, nor sorrow et il n’y aura plus ni deuil, ni cri, ni mehr sein, noch Leid noch Geschrei neque clamor neque dolor erit shall there be any more: douleur, car les premières choses ont noch Schmerz wird mehr sein; denn das ultra quae prima abierunt. for the former things are passed away. disparu. Erste ist vergangen. (Book of Revelation 21,4) (Apocalypse 21,4) (Offenbarung des Johannes 21,4) Et nox ultra non erit et non egebunt And night shall be no more; Il n’y aura plus de nuit; Und wird keine Nacht da sein, und sie lumine lucernæ neque lumine solis and they shall not need the light of the et ils n’auront besoin ni de lampe ni de werden nicht bedürfen einer Leuchte quoniam Dominus Deus inluminat illos lamp, nor the light of the sun; because lumière, parce que le Seigneur Dieu les oder des Lichts der Sonne; denn Gott der et regnabunt in sæcula sæculorum. the Lord God giveth them light: and éclairera. Et ils régneront aux siècles Herr wird sie erleuchten, und sie werden they shall reign for ever and ever. des siècles. regieren von Ewigkeit zu Ewigkeit. (Book of Revelation 22,5) (Apocalypse 22,5) (Offenbarung des Johannes 22,5) Ecce venio cito et merces Behold, I come quickly; Voici, je viens bientôt, Siehe, ich komme bald mea mecum est and my reward is with me, et ma rétribution est avec moi, und mein Lohn mit mir, reddere to render to every man according to his pour rendre à chacun selon ce qu’est zu geben einem jeglichen, wie seine unicuique secundum opera sua. works. son oeuvre. Werke sein werden. ego alpha et omega primus et I am alpha and omega, the first and Je suis l’alpha et l’oméga, le premier et Ich bin das A und das O, der Anfang und novissimus the last, the le dernier, das Ende, principium et finis. beginning and the end. le commencement et la fin. der Erste und der Letzte. (Book of Revelation 22,12-13) (Apocalypse 22,12-13) (Offenbarung des Johannes 22,12-13) Hieronymus. Hieronymus. Hieronymus. Hieronymus. Hieronymus. Hieronymus. Hieronymus. Hieronymus. Hieronymus… Hieronymus… Hieronymus… Hieronymus…

(Choirs, soloists, organ and orchestra) (Choirs, soloists, organ and orchestra) (Choers, solistes, orgue et orchestre) (Chöre, Solisten, Orgel und Orchester) In paradisum deducant te angeli; May the angels lead thee into paradise; Que les Anges te conduisent au Ins Paradies mögen die Engel dich in tuo adventu suscipiant te martyres at thy coming may the martyrs receive Paradis; que les Martyrs t’accueillent geleiten, bei deiner Ankunft die et perducant te in civitatem sanctam thee and lead thee to the holy city of à ton arrivée, et t’introduisent dans la Märtyrer dich empfangen und dich Jerusalem. Jerusalem. Jérusalem du ciel. führen in die heilige Stadt Jerusalem.

Ecce venio cito et merces mea mecum Behold, I come quickly; and my reward Voici, je viens bientôt, et ma rétributi- Siehe, ich komme bald und mein Lohn est reddere is with me, on est avec moi, mit mir, unicuique secundum opera sua. to render to every man according to his pour rendre à chacun selon ce qu’est zu geben einem jeglichen, wie seine ego alpha et omega primus et works. I am alpha and omega, the first son oeuvre. Je suis l’alpha et l’oméga, le Werke sein werden. Ich bin das A und novissimus and the last, the premier et le dernier, das O, der Anfang und das Ende, der principium et finis. beginning and the end. le commencement et la fin. Erste und der Letzte. (Book of Revelation 22,12-13) (Apocalypse 22,12-13) (Offenbarung des Johannes 22,12-13) Chorus angelorum te suscipiat May the choir of angels receive thee Que les Anges, en chœur, te reçoivent, Der Chor der Engel möge dich et cum Lazaro, quondam paupere, and with Lazarus, that once was poor, et avec celui qui fut jadis le pauvre empfangen,und mit Lazarus, dem einst æternam habeas requiem. mayst thou have eternal rest. Lazare, que tu jouisses du repos armen, mögest du ewige Ruhe haben. éternel.

Amen. Amen. Amen. Amen.

translation Carmina Burana: traduction Carmina Burana: Übersetzung Carmina Burana aus: Lia Couwenberg Étienne Wolff Carmina Burana. Texte und Übersetzungen. © L’Imprimerie Nationale (La Salamandre), Herausgegeben von Benedikt Konrad 1995 Vollmann. © Deutscher Klassiker Verlag Berlin, 2011 photo Renske Vrolijk

Markus Stenz Cover painting Hieronymus Bosch: Visions of the Hereafter (Venice, Palace Grimani) ©Photo SCALA, Florence Colophon producer & recording engineer Everett Porter recording assistant Anne Taegert editing Everett Porter and Karel Bruggeman recording facility Polyhymnia International microphones Neumann en Schoeps with Polyhymnia custom electronics | DXD recording with Merging Horus AD converters editing & mixing Merging Technologies Pyramix, monitored on B&W Nautilus speakers design Atelier René Knip and Olga Scholten, Amsterdam RCO 17005 photo Renske Vrolijk Royal Concertgebouw Orchestra AMSTERDAM

Detlev Glanert (1960) Requiem for Hieronymus Bosch (2016) Markus Stenz, conductor Netherlands Radio Choir | Edward Caswell, chorus master David Wilson-Johnson, voice Aga Mikolaj, soprano Ursula Hesse von den Steinen, mezzo-soprano Gerhard Siegel, tenor Christof Fischesser, bass Leo van Doeselaar, organ total playing time 83:09

World premiere recording Recorded Live at Concertgebouw Amsterdam on 5 November 2016

All rights of the producer and the owner of the work reserved. Unauthorized copying, hiring, lending, public performance and broadcasting of this audio recording and other works protected by copyright embedded in this disc are strictly prohibited. Made in The Netherlands. Copyright Koninklijk Concertgebouworkest 2017 RCO17005

Multi-ch

LC-14237 SURROUND/5.0 cd audio can be played on all standard cd players 8 14337 01937 2