Miejsca Zwi¥Zane Z Józefem Pi£Sudskim Na Tle Polsko-Litewskich Badañ Geoœrodowiskowych

BIULETYN PAÑSTWOWEGO INSTYTUTU GEOLOGICZNEGO 448: 465–478, 2012 R.

MIEJSCA ZWI¥ZANE Z JÓZEFEM PI£SUDSKIM NA TLE POLSKO-LITEWSKICH BADAÑ GEOŒRODOWISKOWYCH

PLACES ASSOCIATED WITH JÓZEF PI£SUDSKI ON THE BACKGROUND OF POLISH-LITHUANIAN GEOENVIRONMENTAL STUDIES

MAREK GRANICZNY1,ANDRZEJ PIOTROWSKI2,ZBIGNIEW KOWALSKI1,HALINA URBAN1

Abstrakt. W artykule podjêto próbê podsumowania dotychczasowej wspó³pracy geologów polskich i litewskich, szczególnie w ostatnich 20 latach (1990–2010). Wspó³praca ta obejmowa³a przede wszystkim aspekty geologii œrodowiskowej. W trakcie kilku etapów badañ specjaliœci Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego oraz S³u¿by Geologicznej Litwy na obszarze przy- granicznym przeprowadzili prace kartograficzne prowadz¹ce do opracowania szeregu map tematycznych, w tym zanieczyszczenia gleb me- talami ciê¿kimi, geopotencja³u, map zagro¿eñ œrodowiska i innych, zgromadzili materia³ dla opracowania bazy geotopów, analizowali zdjêcia satelitarne pod k¹tem zmian u¿ytkowania terenu oraz zorganizowali i prowadzili monitoring wód podziemnych. Bardziej szcze- gó³owo omówione zosta³y miejsca zwi¹zane z osob¹ marsza³ka Józefa Pi³sudskiego i ich potencja³ geoturystyczny. Miejsca te cechuje du¿a atrakcyjnoœæ pod wzglêdem krajobrazu, jak równie¿ wyró¿nia interesuj¹ca budowa geologiczna. Dotychczasowe badania stworzy³y dobre podstawy dalszej wielostronnej kooperacji geologów polskich i litewskich. Wspó³praca geologów obu krajów jest zgodna z zaleceniami Unii Europejskiej dla wprowadzania Zasad Europejskiej Polityki Rozwoju Przestrzennego, które maj¹ przyczyniæ siê do redukcji zanieczyszczeñ i poprawy warunków œrodowiskowych w Europie. Wynikiem wspólnych badañ jest opracowanie szeregu publikacji, w tym na szczególn¹ uwagê zas³uguje Atlas – Geology for environmental protection and territorial planning in the Polish-Lithuanian cross-border area, 1:500 000.

S³owna kluczowe: Józef Pi³sudski, geologia, badania geoœrodowiskowe, Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, S³u¿ba Geologiczna Litwy.

Abstract. Summary of cooperation between specialists from Polish Geological Institute – National Research Institute and the Geological Survey of Lithuania during the last 20 years (1990–2010) is presented in this paper. During several stages of work and investigations, they have gathered data and created common databases for the border zone, e.g. geosites database. Groundwater monitoring was organized and ini- tiated, analysis of satellite images was made in terms of land use changes. Different thematic maps, including maps of soil contamination by heavy metals, were performed, too. Additionally, the sites connected with Marshal Józef Pi³sudski were described in detail, with the special attention to its geotouristic and nature values. These sites are very attractive from the landscape point of view and are characteristic by interesting geological conditions. These comprehensive studies have created a good base for the multidirectional cooperation of the Polish and Lithu- anian geologists. Such cooperation is in agreement with the European Union recommendation to introduce Principles of the European Territo- rial Planning Policy. The aim of this policy leads to the reduction of pollution and improvement of environmental conditions in Europe. Re- sults of common studies were presented in several papers, including the Atlas – Geology for environmental protection and territorial planning in the Polish-Lithuanian cross-border area, 1:500,000.

Key words: Józef Pi³sudski, geology, geoenvironmental studies, Polish Geological Institute – National Research Institute, Geological Survey of Lithuania.

1 Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; e-mail: [email protected] 2 Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Zak³ad Regionalny Geologii Pomorza, ul. Wieniawskiego 20, 71-130 Szczecin; e-mail: [email protected] 466 Marek Graniczny i in.

WSTÊP – WSPÓ£PRACA POLSKO-LITEWSKA

Wspó³praca Pañstwowego Instytutu Geologicznego z li- szarów pogranicznych polsko-litewskich, nadaj¹c im dodat- tewskimi instytucjami geologicznymi dobrze rozwija³a siê kowo, siêgaj¹c¹ do wspólnej historii, nazwê Pasa JadŸwin- od wielu dziesi¹tków lat, maj¹c mocne podstawy kulturowe gów. Opracowano program polsko-litewskich badañ geolo- i historyczne. Dotyczy³a ona przede wszystkim podstawo- giczno-œrodowiskowych na obszarze Pasa JadŸwingów, wa- wych problemów geologii regionalnej, od g³êbokiego, kry- ¿nym fragmencie Zielonych P³uc Europy (fig. 1). By³ on stalicznego pod³o¿a poczynaj¹c, a na polodowcowych utwo- ukierunkowany na zebranie i analizê informacji geologicz- rach powierzchniowych koñcz¹c. Wymieniano równie¿ innych dla potrzeb opracowywania projektów zagospodaro- formacje i pogl¹dy na temat wystêpuj¹cych na terenach powania terenów, racjonalnego wykorzystania zasobów natu- granicznych surowców mineralnych. ralnych, ochronê œrodowiska naturalnego i ocenê geozagro- Od pocz¹tku lat 90. XX wieku szybko narasta³o zaintere- ¿eñ, maj¹c na celu bezpieczeñstwo ³adu przestrzennego sowanie stanem œrodowiska naturalnego. Uznano, ¿e i lepsze warunki ¿ycia obywateli. pó³nocno-wschodnie tereny Polski oraz przylegaj¹ce do niej Linie wyznaczaj¹ce wystêpowanie granic struktur i utwo- obszary Litwy i Bia³orusi powinny zostaæ otoczone spe- rów geologicznych z regu³y nie pokrywaj¹ siê z przebiegiem cjaln¹ opiek¹ miêdzynarodow¹, jako ostatnie europejskie te- granic administracyjnych i pañstwowych. Dlatego te¿ eksplo- reny o ma³o zniszczonej przyrodzie. Obszarom tym nadano atacja zasobów kopalin, zanieczyszczanie wód podziemnych nazwê Zielone P³uca Europy. czy zmiany krajobrazu w strefie przygranicznej jednego W tym te¿ duchu w 1992 roku Pañstwowy Instytut z pañstw oddzia³uj¹ na stan œrodowiska w kraju s¹siaduj¹cym. Geologiczny – Pañstwowy Instytutu Badawczy (PIG-PIB) Szczególnie wra¿liwym elementem œrodowiska podat- podj¹³ wraz ze S³u¿b¹ Geologiczn¹ Litwy (SGL) badania ob- nym na zanieczyszczenie s¹ wody podziemne. Ich formowa-

Fig. 1. Granice obszaru badawczego „Pas JadŸwingów” (linia pomarañczowa) na tle Mapy Rzeczypospolitej Polskiej (wydanie Wojskowego Instytutu Geograficznego z 1934 roku)

Boundaries of “The Belt of Yotvings” (orange line) on the background of Map of Polish Republic (The Military Geographical Institute of Poland, 1934 edition) Miejsca zwi¹zane z Józefem Pi³sudskim na tle polsko-litewskich badañ geoœrodowiskowych 467 nie jest zwi¹zane z alimentacj¹ odbywaj¹c¹ siê na rozleg³ych obszarach, nierespektuj¹cych granic administracyjnych. Jed- na z ga³êzi gospodarki, jak¹ jest eksploatacja kopalin i zwi¹zana z tym dzia³alnoœæ górnicza, mo¿e szczególnie wp³ywaæ na zmiany hydrodynamiki, jak równie¿ na jakoœæ i zasoby wód podziemnych oraz prowadziæ do rozwoju nega- tywnych procesów geologicznych takich jak kras czy erozja. Dlatego te¿ wiedza o budowie geologicznej oraz potencjalnych procesach i zagro¿eniach œrodowiskowych jest szczególnie wa¿na dla racjonalnego planowania przestrzennego i zrówno- wa¿onego rozwoju obszarów przygranicznych, a tym samym dla dobrej wspó³pracy pomiêdzy s¹siaduj¹cymi pañstwami. Wspó³praca na terytoriach przygranicznych jest równie¿ bardzo istotna dla wprowadzania Zasad Europejskiej Polity- ki Rozwoju Przestrzennego, które maj¹ przyczyniæ siê do redukcji zanieczyszczeñ i poprawy warunków œrodowisko- wych w skali ca³ego kontynentu. Z kolei Europejska Komi- sja Ekonomiczna k³adzie du¿y nacisk na potrzebê i organizo- wanie monitoringu transgranicznych wód podziemnych. Ko- misja ta organizuje od 1994 roku specjalne grupy do spraw monitoringu i oceny wód transgranicznych. Fig. 2. Atlas „Geologia dla ochrony œrodowiska i planowania Wymóg posiadania i wykorzystania danych geologicz- przestrzennego dla obszaru pogranicza polsko-litewskiego”, nych dla obszarów przygranicznych ma równie¿ podstawy rok wydania 1997 ustawowe na poziomie pañstwowym, na przyk³ad „Prawo dotycz¹ce zasobów podziemnych” w Republice Litewskiej, Atlas of “Geology for environmental protection and territorial czy „Prawo geologiczne i górnicze” w Rzeczypospolitej Pol- planning in the Polish–Lithuanian cross-border area”, 1997 edition skiej. Dotychczasowy program realizowano w trzech fazach badawczych: W roku 1997 opracowano i wydano „Atlas – Geology for I faza – 1992–1997 r. Zebranie podstawowych danych environmental protection and territorial planning in the Po- geologiczno-œrodowiskowych: ustanowienie wspólnych stan- lish-Lithuanian cross-border area, 1:500 000 (w jêzyku an- dardów, zebranie podstawowych danych na temat geologii, gielskim) (fig. 2). Atlas przyjêto bardzo przychylnie po obu geochemii, radioekologii, wód podziemnych i ekogeologii. stronach granicy zarówno w œrodowiskach naukowych, jak II faza – 1997–1999 r. Wybrane badania tematyczne: i administracji rz¹dowej i lokalnej. By³ rozes³any do wszyst- kartografia hydrogeologiczna i geologiczno-œrodowiskowa kich s³u¿b geologicznych w Europie. Atlas zosta³ nagrodzo- w skali 1:50 000, organizacja i prowadzenie monitoringu ny przez Ministra Œrodowiska Rzeczypospolitej Polskiej wód podziemnych, koncepcja mapy geoturystycznej w skali oraz przekazany prezydentom Litwy i Polski. 1:200 000, interpretacja zdjêæ satelitarnych dla potrzeb ana- Rezultaty uzyskane w wyniku dwustronnych badañ pol- lizy u¿ytkowania terenu. sko-litewskich by³y wielokrotnie prezentowane na ró¿nych III faza – 1999–2001 r. Wdro¿enia: kontynuacja monito- konferencjach miêdzynarodowych oraz publikowane w ró¿- ringu wód podziemnych, próby rozszerzenia wspó³pracy nojêzycznych czasopismach. Wyniki by³y równie¿ prezento- miêdzynarodowej – „Euroregion Niemen”, pomiary geoto- wane w trakcie dwóch Miêdzynarodowych Kongresów Geo- pów przy pomocy GPS, opracowanie bazy danych geotopów. logicznych we Florencji w 2004 r. i w Oslo w 2008 r.

ŒLADAMI MARSZA£KA JÓZEFA PI£SUDSKIEGO

Prowadzenie badañ geologicznych wi¹¿ê siê w sposób W niniejszym artykule miejsca te zasta³y opisane z punktu wi- oczywisty z pracami terenowymi – rekonesansem, pomia- dzenia warunków geologicznych i przyrodniczych. Przedsta- rami, kartowaniem, pobieraniem próbek, itp. Dlatego te¿ wiono równie¿ ich stan aktualny na tle danych i materia³ów w trakcie wieloletnich badañ stworzona zosta³a niepowtarzal- historycznych. Bêdzie wiêc mowa o Zu³owie, Powiewiórce, na okazja szczegó³owego poznania pogranicznych obszarów Bezdanach, Druskiennikach, Pikieliszkach oraz oczywiœcie polsko-litewskich, w tym miejsc zwi¹zanych z wielkim Pola- Wilnie. kiem, marsza³kiem Józefem Pi³sudskim, który urodzi³ siê Warto przypomnieæ, ¿e pierwszy dyrektor Pañstwowego i czêsto przebywa³ na Ziemi Litewskiej (WileñszczyŸnie). Instytutu Geologicznego Józef Mrozewicz zosta³ mianowa- 468 Marek Graniczny i in. ny na stanowisko przez Józefa Pi³sudskiego sprawuj¹cego odziedziczone po dziadku Janie Micha³owskim, stanowi³y wówczas urz¹d Naczelnika Pañstwa, na wniosek Ministra czêœæ posagu jaki wnios³a Maria Billewiczówna, zostaj¹c Przemys³u i Handlu. Dosz³o równie¿ do bezpoœredniego ¿on¹ Józefa Wincentego Pi³sudskiego (ojca Marsza³ka). Po kontaktu Morozewicza z marsza³kiem Pi³sudskim. Fakt ten œlubie, zawartym w Teneniach na ¯mudzi, jesieni¹ 1863 r. mia³ miejsce po nominacji dyrektora 1 czerwca 1921 r. ma³¿onkowie zamieszkali w Zu³owie. Maj¹tek ten wówczas Morozewicz 21 czerwca zosta³ przyjêty na audiencji przez liczy³ oko³o 11 tys. hektarów ziemi, lasów oraz ³¹k i ucho- Pi³sudskiego. Przedstawi³ mu wówczas zadania Instytutu, dzi³ za jeden z najwiêkszych w powiecie. Stary modrzewio- jak równie¿ podarowa³ szereg wydawnictw, w tym wydan¹ wy dwór sta³ na niedu¿ym wzniesieniu, w otoczeniu wieko- przez Instytut Mapê geologiczn¹ Gór Œwiêtokrzyskich wych lip i p³yn¹cej zakolem rzeczki Mery. Otacza³y go licz- (opracowan¹ przez J. Czarnockiego w skali 1:100 000). ne gospodarcze zabudowania: oficyna, kuchnia, stolarnia, W trakcie dalszej dyskusji Marsza³ek zainteresowa³ siê pro- gorzelnia, spichlerz, stajnia i wozownia (www.magwil.lt). blematyk¹ wystêpowania z³ó¿ wêgla kamiennego oraz z³ó¿ W 1875 r. (wed³ug niektórych Ÿróde³ – w 1874) po¿ar torfu po³o¿onych nad Pilic¹. strawi³ dwór i wszystkie niemal zabudowania. Zmusi³o to Pi³sudskich do przeniesienia siê do Wilna. Przyje¿d¿aj¹c w czasie œwi¹t lub wakacji, rodzina zatrzymywa³a siê w oficy- ZU£ÓW (ZALAVAS) nie, która jako jedyna, ocala³a podczas po¿aru. W 1892 roku podupad³e interesy maj¹tkowe ojca doprowadzi³y do sprze- Zu³ów (fig. 3), jako miejsce urodzin marsza³ka Józefa da¿y Zu³owa na licytacji Rosjanom. W 1906 r. na prawie Pi³sudskiego – jest dziœ szeroko znany, nie tylko wœród 4000 ha ziemi ornej i lasu rozmieœci³ siê poligon carskiej spo³ecznoœci polskiej na Litwie, ale te¿ w ca³ej Polsce armii, a wojskowi rosyjscy intensywnie u¿ywali produkty i wszêdzie tam, gdzie mieszkaj¹ Polacy. W encyklopediach, dworskiego browaru. Podczas I wojny œwiatowej, po ucieczce s³ownikach, w ka¿dej publikacji biograficznej Marsza³ka, kolejnego w³aœciciela Zu³owa w g³¹b Rosji, maj¹tek rozparce- który da³ Polsce „wolnoœæ, granice, moc i szacunek”, nie- lowano, ziemiê sprzedano, wiêkszoœæ lasu wyciêli Niemcy. zmiennie pojawia siê równie¿ Zu³ów, maj¹tek w powiecie Po dawnej œwietnoœci Zu³owa nie pozosta³o prawie nic. œwiêciañskim, po³o¿ony 60 km na pó³nocny wschód od Wil- Taki stan rzeczy trwa³ do 1934 roku, gdy podczas Walne- na, nieopodal trasy ³¹cz¹cej Œwiêcany i Podbródz. W³aœnie go Zjazdu Delegatów Zwi¹zku Rezerwistów powsta³ Komi- tutaj przyszed³ na œwiat 5 grudnia 1867 r. Dobra zu³owskie, tet Odbudowy Zu³owa z ministrem Marianem Zyndramem-

Fig. 3. Zu³ów (lit. Zalavas) na tle zdjêcia satelitarnego QuickBird. D¹b (1), który na czeœæ Marsza³ka w 1937 zasadzili Prezydent RP Ignacy Moœcicki i Aleksandra Pi³sudska. Dawna oficyna (2), pozosta³oœæ po maj¹tku Pi³sudskich

Zu³ów (nowadays Lithuanian Zalavas) on QuickBird satellite image. In October 1937, in this place, the President of Poland, Ignacy Moœcicki and Aleksandra Pi³sudska were planted oak (1) in memory of Marshal Pi³sudski, old mansion annex – remainder of Pi³sudski family estate area (2) Miejsca zwi¹zane z Józefem Pi³sudskim na tle polsko-litewskich badañ geoœrodowiskowych 469

-Koœcia³kowskim na czele. Prê¿nie i intensywnie dzia³aj¹c, uporz¹dkowane oraz bêd¹ ustawione znaki drogowe infor- zebrano na ten cel ponad 151 tys. z³. 11 listopada 1934 r. re- muj¹ce o dojeŸdzie do dawnych dóbr zu³owskich, albowiem zerwiœci z³o¿yli w Belwederze Naczelnikowi Pañstwa mel- odnalezienie ich obecnie bez przewodnika nie jest spraw¹ dunek o gotowoœci odbudowy Zu³owa „do takiego stanu i ta- prost¹. kiej postaci, w jakiej pozosta³ w Twej, Panie Marsza³ku, pa- miêci”. Niestety, plan ten nigdy nie mia³ dojœæ do skutku: w pó³ roku póŸniej Marsza³ek ju¿ nie ¿y³, a po jego œmierci POWIEWIÓRKA (PAVOVERE) zmieni³a siê sama koncepcja upamiêtnienia miejsca jego urodzenia: nowy projekt przewidywa³ utworzenie Pami¹t- Miejscowoœæ po³o¿ona oko³o 8 km na zachód od Zu³owa. kowego Rezerwatu, jako miejsca przysz³ych pielgrzymek Znajduje siê w niej koœció³ pod wezwaniem œw. Kazimierza narodowych. Planowano wtedy zakonserwowaæ zachowane z 1750 r, drewniany, fundacji Leona i Gertrudy Soroków, z tamtych czasów budynki, zaœ na fundamentach dworu – w³aœcicieli pobliskiego maj¹tku Sorokpol, przebudowany miejscu najwa¿niejszym – stworzyæ kompozycjê pomnikow¹ w 1851 r. Œwi¹tynia ta zosta³a wzniesiona na planie prosto- na tle drzewostanu charakterystycznego dla Wileñszczyzny. k¹ta, bezwie¿owa, z dwiema niewielkimi zakrystiami i cztero- Wkrótce te¿ rozpoczêto prace nad wykonaniem projektu, s³upowym gankiem, do którego wiod¹ kamienne schody (Ku- za³o¿ono park. Akcjê zadrzewienia zakoñczono w maju charska, 2004). 1937 roku. 8 paŸdziernika 1937 roku z Nowej Wilejki przy- W koœciele tym 15 grudnia A.D. 1867 zosta³o ochrzczo- wieziono d¹bek, który w dwa dni póŸniej zosta³ posadzony ne 10-dniowe niemowlê p³ci mêskiej – przysz³y Marsza³ek przez marsza³kow¹ Aleksandrê Pi³sudsk¹ i Prezydenta Rze- Polski – Józef Pi³sudski. Oprócz Marsza³ka w koœciele sorok- czypospolitej Ignacego Moœcickiego w miejscu, w którym polskim ochrzczonych by³o siedmioro, spoœród dwanaœ- przed laty sta³a kolebka przysz³ego Wskrzesiciela Niepod- ciorga, dzieci Józefa i Marii z Billewiczów Pi³sudskich, uro- leg³oœci. Tego dnia odby³a siê podnios³a uroczystoœæ przeka- dzonych w Zu³owie. Byli to: Helena, Zofia, Bronis³aw, Jó- zania Narodowi Pami¹tkowego Rezerwatu w Zu³owie. Przed zef, Adam, Kazimierz i Maria. Pozosta³ych piêcioro potom- II wojn¹ œwiatow¹ Zu³ów by³ celem licznych wycieczek ków: Jan, Ludwik, Gaspar, Piotr i Teodor urodzi³o siê ju¿ szkolnych, turystycznych, sztafet i rajdów m³odzie¿owych. w Wilnie (Bajor, 1995). O fakcie chrztu Marsza³ka informu- Wojna, a w jej nastêpstwie zmiany ustrojowe i graniczne, je pami¹tkowa tablica wewn¹trz œwi¹tyni (na chórze nad wnios³y jednak swoje „korekty” w nowoczesn¹ historiê wejœciem). Z kolei XVIII-wieczn¹ chrzcielnicê odrestauro- Zu³owa. Na miejscu powsta³ego w 1937 r. Rezerwatu rêka wano w po³owie lat dziewiêædziesi¹tych staraniem ambasa- innych w³adców zmiot³a z powierzchni ziemi prawie wszyst- dy polskiej w Wilnie. kie po nim œlady. Cudem ocala³ d¹bek – symbol potêgi i nie- Dominuj¹cym elementem hydrograficznym w rejonie œmiertelnoœci. Tu¿ obok niego, dos³ownie w kilku metrach, Zu³owa i Powiewiórki jest niewielka rzeka Mera, której wzniesiono obszerny zespó³ zabudowañ sowchozowych Ÿród³a po³o¿one s¹ kilkanaœcie kilometrów na pó³noc od – fermê chowu byd³a: obory, stodo³y, pomieszczenia po- Zu³owa, w rejonie Naunas Strunaitis. P³ynie ona na po³udnie mocnicze i administracyjne, do³y pod kiszonkê. Z pobliskiej i wraz z zasilaj¹c¹ j¹ rzek¹ ¯eimene stanowi dop³yw Wilji wsi rdzenni mieszkañcy w wiêkszoœci wyjechali w ramach (Neris). Na pó³nocny zachód od omawianych miejscowoœci, ekspatriacji do Polski, ich miejsce zajê³a ludnoœæ nap³ywowa w odleg³oœci oko³o 30 kilometrów, zosta³ utworzony Park z Bia³orusi i Rosji, których sentymenty obcej historii nie in- Regionalny Asveja (Dubiñski) w roku 1992. Celem utworze- teresowa³y. Od wczesnej wiosny do póŸnej jesieni œcieka³y nia parku by³a ochrona krajobrazu kompleksu jezior Asveja do wartkiej rzeczu³ki Mery potoki obornika, sterty gnoju za- (stanowi¹cych element Pojezierza Suwalsko – Litewskiego) lega³y niegdyœ pieczo³owicie wypielêgnowany teren w pro- oraz innych wartoœci naturalnych i kulturowych, takich jak: mieniu kilometra. Po ca³ej okolicy wiatr roznosi³ odór nawo- • Lesiste obszary wokó³ jezior: Asveja (Dubiñskie), Balu- zu, co dope³nia³o obraz zdziczenia. Trudno by³oby wymyœliæ osas, Zvernas i szereg mniejszych. bardziej szatañski sposób zbezczeszczenia tego miejsca. • Kompleks miejski Dubingiai (Dubinki). Znajduj¹ siê tu- Taki stan rzeczy trwa³ do koñca lat 80. XX wieku. taj, na pó³wyspie resztki ruin zamku Radziwi³³ów. Od W 1993 r. z inicjatywy ambasady RP w Wilnie ¿o³nierze koñca XV lub pocz¹tku XVI wieku Dubinki by³y jedn¹ 1 pu³ku z Weso³ej pod Warszaw¹ ustawili metalowe ogro- z dwóch g³ównych (oprócz Bir¿) i najstarszych posiad- dzenie wokó³ d¹bku, dokonano te¿ fachowych zabiegów sa- ³oœci Radziwi³³ów na Litwie. Tutaj te¿ urodzi³a siê Barba- nitarnych, by uratowaæ drzewo od poczynionych szkód spo- ra Radziwi³³ówna (1525–1551), która mieszka³a w zamku wodowanych sk³adowaniem obok obornika. Zachowa³a siê w latach 1547–1548 po tajemnym œlubie z Zygmuntem równie¿ dawna oficyna, w której Pi³sudscy mieszkali po Augustem. Zamek zosta³ zniszczony podczas wojny po¿arze dworu. Pozosta³a te¿ dolna, murowana czêœæ dawnej pó³nocnej i pozostawa³ w stanie ruiny do koñca XIX wie- wêdzarni dworskiej. Obok dêbu wzniesiono kamieñ pami¹t- ku, kiedy to zosta³ rozebrany na ceg³ê. Na wzniesieniu kowy. Od niedawna czêœæ dzia³ki w Zu³owie (prawie 3 ha) zwanym Gór¹ Zamkow¹, w pó³nocno-zachodniej czêœci razem z dêbem i miejscem, gdzie sta³ dwór, jest pod opiek¹ pó³wyspu nad Jeziorem Asveja, przetrwa³y fragmenty Zwi¹zku Polaków na Litwie na prawach w³asnoœci. Nale¿y wa³ów oraz fundamentów i zawalonych piwnic dawnego mieæ nadziejê, ¿e to symboliczne miejsce zostanie wkrótce zamku. 470 Marek Graniczny i in.

• Naturalne ekosystemy i ich komponenty biotyczne, jak steczko. 15 marca 1862 r. uroczyœcie zosta³a otwarta kolej równie¿ charakterystyczna fauna i flora, wymagaj¹ce sta- ³¹cz¹ca Wilno z Petersburgiem (659 km). W osiedlu zbudo- bilizacji. wano stacjê kolejow¹, której budynek zachowa³ siê do na- Kilka kilometrów na pó³noc od Zu³owa, przy samej gra- szych dni. Otwarcie kolei ¿elaznej przyczyni³o siê do dalsze- nicy z Bia³orusi¹ znajduje siê równie¿ rezerwat botaniczny. go rozwoju osiedla. Œciœle powi¹zana z kolej¹ ¿elazn¹ jest nastêpna karta historii Bezdan – brawurowa akcja Organiza- cji Bojowej PPS na poci¹g pocztowy, która odby³a siê 26 BEZDANY (BEZDONYS) wrzeœnia 1908 roku. G³ównym celem akcji by³o zdobycie œrodków pieniê¿nych na rozwój ruchu niepodleg³oœciowego. Lasy bezdañskie to najwiêkszy masyw leœny na pó³noc- Napadem osobiœcie kierowa³ póŸniejszy marsza³ek Polski no-wschodnich przedpolach Wilna. Dziewicze bory sosno- Józef Pi³sudski. W akcji brali tak¿e udzia³ inni dzia³acze we pokrywa³y ten teren od dawna. Las zawsze by³ pomocny PPS, tacy jak: T. Arciszewski, E. Gibalski, A. Prystor, cz³owiekowi, dostarcza³ po¿ywienia, budulca, a w potrzebie W. Momentowicz. W sumie grupa bojowa liczy³a kilkana- by³ schronieniem przed wrogiem. Poœród puszczy, nad brze- œcie osób. Uczestnicy napadu byli podzieleni na grupy, giem niewielkiego strumienia osiad³a miejscowoœæ Bezdany z których ka¿da mia³a okreœlone zadanie. (fig. 4). Kiedy powsta³a, konkretnych wiadomoœci nie ma. Kilkanaœcie kilometrów na zachód od Bezdan, w bezpo- Na pewno jest bardzo stara. Otó¿ w odleg³oœci 1 km w kie- œrednim s¹siedztwie doliny Wilji, znajduje siê utworzony runku po³udniowym od teraŸniejszych Bezdan znajduje siê w 1992 r. Park Regionalny Verkiai (Werki). W ramach par- niewielkie, mocno zniszczone grodzisko. Jest ono usytuowa- ku chronione s¹: ne poœród zmeliorowanej ³¹ki, lecz dawniej zapewne by³o • Miskowate zag³êbienia Jezior Zalieji (Zielonych) – obej- okr¹¿one bagnami. Znaleziska archeologiczne s¹ doœæ sk¹pe muj¹cych Jezioro Krzy¿ackie (wed³ug tradycji uton¹³ tu- – na zboczach znaleziono tylko kawa³ki ¿u¿lu, co wskazuje taj oddzia³ rycerzy krzy¿ackich), Jezioro Gulbiny i Jezioro na dzia³aj¹ce tu niegdyœ miniaturowe huty wytopu ¿elaza. Ma³e Gulbiny. Urwiste brzegi Wilji (Neris) oraz boczne Metal produkowano z wystêpuj¹cej u nas rudy b³otnej. Tyle dolinki potoków – Turniskes, Riese i Baltupiai (Cedron). wiadomoœci z czasów prehistorycznych. Z czasów nieco • Zespó³ pa³acowy w Werkach. Werki znane s¹ od 1387 r., póŸniejszych wiadomo, ¿e bory bezdañskie by³y miejscem i by³y w³asnoœci¹ Wielkiego Ksiêcia Litewskiego. Po polowañ ksi¹¿¹t litewskich. Lasy obfitowa³y w zwierzynê chrzcie Litwy Jagie³³o podarowa³ Werki biskupom wileñ- – tur czy niedŸwiedŸ nie by³y rzadkoœci¹ (http://archi- skim, którzy zarz¹dzali nimi do 1794 r. (czyli do rozbio- wum99.tripod.com). rów Polski). Kolejne burzliwe lata spowodowa³y zna- Niew¹tpliwie wa¿nym wydarzeniem w dziejach Bezdan cz¹ce zmiany pa³acu i otoczenia. Do dnia dzisiejszego po- by³a budowa kolei ¿elaznej, która przechodzi przez mia- zosta³y jedynie oficyny, kilka pomniejszych budynków

Fig. 4. Stacja kolejowa w Bezdanach (1) (lit. Bezdonys) na tle zdjêcia satelitarnego QuickBird

Railway station in Bezdany (1) (nowadays Lithuanian Bezdonys) on the background QuickBird satellite image Miejsca zwi¹zane z Józefem Pi³sudskim na tle polsko-litewskich badañ geoœrodowiskowych 471

oraz zajmuj¹cy 36 ha park krajobrazowy. Od 1960 r. ze- Druskienniki (Druskininkai) wziê³y swoj¹ nazwê od li- spó³ pa³acowy nale¿y do Litewskiej Akademii Nauk, tewskiego – „druska”, co oznacza sól. Podobno mia³ siê a zwiedzanie wnêtrz nie jest mo¿liwe bez uprzedniego Druskiennikami interesowaæ ju¿ król Stanis³aw August Po- uzgodnienia. Rozmieszczony na dwóch tarasach park niatowski. W ka¿dym razie w³aœciwoœci lecznicze s³onych sk³ada³ siê z dwóch czêœci – parku górnego i parku du¿e- Ÿróde³ znane by³y na pocz¹tku XIX wieku, a nielicznym pa- go. Zgromadzono w nim kilkadziesi¹t gatunków drzew cjentom porad mieli udzielaæ niektóry w³oœcianie, szczegól- (Venclova, 2007). S¹ tutaj tak¿e stawy, a z krawêdzi skar- nie wziêtym „uzdrawiaczem” by³ niejaki Surmetis (Stop- py rzecznej roztacza siê piêkna panorama Wilna. czyk, 1938). W roku 1826 rz¹d Królestwa Polskiego wys³a³ • Trinapolis (Trynopol), znajduje siê tutaj koœció³ Œwiêtej do Druskiennik specjaln¹ komisjê, której celem by³o poszu- Trójcy z zespo³em klasztornym trynitarzy. Biskup Kon- kiwanie soli. Istotnym bodŸcem stwarzaj¹cym podstawy pod stanty Brzostowski osiedli³ tu w 1700 r. zakon trynitarzy, utworzenie uzdrowiska by³y przeprowadzone na Uniwersy- st¹d nazwa miejsca: Trynopol, czyli miasto trynitarzy. tecie Wileñskim i og³oszone przez I. Fonberga analizy che- • Kalwaria Wileñska – nazwana tak od urz¹dzonej tu. Drogi miczne Ÿróde³ druskiennickich w 1835 r. W 1837 r. rz¹d Krzy¿owej. Jej inicjatorem by³ biskup Jerzy Bia³³ozor, przyzna³ po¿yczkê w kwocie 25 milionów rubli i przyst¹pio- a budowê rozpoczêto w 1662 r. W ci¹gu siedmiu lat wznie- no do budowy pierwszego zak³adu k¹pielowego. Datê tê siono na tym terenie koœció³ Znalezienia Krzy¿a Œwiêtego uwa¿a siê za pocz¹tek dzia³alnoœci uzdrowiska. Druskienni- (Kalwaryjski) oraz 35 kapliczek Drogi Krzy¿owej, maj¹cej ki sta³y siê wkrótce modnym miejscem wypoczynkowym powtórzyæ drogê krzy¿ow¹ Chrystusa w Jerozolimie. De- wœród arystokracji z kresów – Litwy, Wo³ynia i Ukrainy, cyzj¹ w³adz sowieckich w 1963 wysadzono w powietrze która spêdza³a tutaj czas na hucznych zabawach. Ten okres wiêkszoœæ kaplic. W 1990 rozpoczêto ich rekonstrukcjê, prosperity przerwa³a I wojna œwiatowa. a kompletn¹ odbudowê zakoñczono w 2002 r. Po powstaniu pañstwa Polskiego, Druskienniki pozostawa³y w rêkach prywatnych, a¿ do 1929 r. w³¹cznie. Nie by³ to korzystny okres dla uzdrowiska, a frekwencja kuracjuszy DRUSKIENNIKI (DRUSKININKAI) osi¹ga³a stan sprzed kilkudziesiêciu lat – ponad 2 900 osób rocznie. „Woda i las i ta przedziwna jakaœ dawnoœæ, o której Opatrznoœciowe dla Druskiennik okaza³y siê czêste po- mówi i woda i las i piach i cz³owiek tutejszy” – charaktery- byty w uzdrowisku marsza³ka Józefa Pi³sudskiego. Z jego to zowa³ okolicê, w której le¿¹ Druskienniki (fig. 5), dobry inicjatywy nast¹pi³o przejêcie Zak³adu Zdrojowego przez znawca i mi³oœnik tych stron p³k. E. Perkowicz (Stopczyk, pañstwo (Bank Gospodarstwa Krajowego) w styczniu 1930 1938). roku. Powsta³a te¿ Rada Naukowa, oddano do u¿ytku nowe

Fig. 5. Drewniany domek „Na Pogance” (1) w Druskiennikach (lit. Druskininkai), rzeka Rotniczanka, dop³yw Niemna (2) na tle zdjêcia satelitarnego QuickBird

Wooden cottage “Na Pogance” (1) in Druskienniki (nowadays Lithuanian Druskininkai), Rotniczanka river – tributary of Nemunas (2) on the background QuickBird satellite image 472 Marek Graniczny i in.

Ÿród³a, a prof. Wac³aw Jasiñski doprowadzi³ do uruchomie- • Kompleksów archeologicznych i historycznych zespo³ów nia sanatorium dla dzieci nazwanego „Rabka nad Nie- miejskich Liszkowa (Liskiava) i Merecza (Merkine). mnem”. Pomoc¹ s³u¿y³o równie¿ wojsko, w 1934 r. odnoga W Liszkowie znajduje siê dawny zespó³ klasztorny domi- kolejowa po³¹czy³a Porzecze z Druskiennikami, a dwie sta- nikanów wraz z koœcio³em Œwiêtej Trójcy, usytuowany cje poœrednie otrzyma³y imiona córek Marsza³ka: Wandzia malowniczo na wysokim brzegu Niemna. By³ on ufundo- i Jagódka (Dobroñski, 2006). wany przez wojskiego trockiego Jerzego Kosi³³ê, który Pi³sudski przebywa³ tu wielokrotnie w latach 1923–1927 w 1694 r. sprowadzi³ zakonników z Sejn. Klasztor zosta³ oraz 1929–1931, podkreœlaj¹c swojski charakter tego miej- zamkniêty w 1796 r. przez w³adze pruskie. W koœciele za- sca. Warto zacytowaæ jedn¹ z jego wypowiedzi pochodz¹c¹ chowa³a siê interesuj¹ca polichromia oraz siedem rokoko- z 1924 r. – „ doktorzy zalecaj¹, bym jecha³ leczyæ siê za gra- wych o³tarzy. Budynek klasztorny jest wykorzystywany nicê, a ja pragnê na lato wyjechaæ do Druskiennik. Doktorzy obecnie do celów turystycznych. Nieopodal na Górze maj¹ swoj¹ politykê, a ja swoj¹. Gdyby oni znali kresy, tam- Zamkowej nad Niemnem znajduje siê grodzisko z reszt- tejsze drzewa, powietrze i lud tamtejszy, nasze potrawy kami zamku. By³o ono zamieszka³e od III w. p.n.e., i przyzwyczajenia, na pewno zmieniliby swoj¹ politykê. Zo- w XI w. znajdowa³ siê tutaj s³owiañski gród zwany Nowo- baczymy, czyja polityka zwyciê¿y – ich czy moja. Dla mego gródkiem. Na prze³omie XIV i XV w. z inicjatywy Wiel- zdrowia potrzebne s¹ tamtejsze lasy, gawêda z tamtejszymi kiego Ksiêcia Witolda wzniesiono tu kamienny zamek, ludŸmi i smak tamtejszych potraw” (Stopczyk, 1938). z którego do naszych czasów przetrwa³o przyziemie i potê- Pi³sudski zamieszkiwa³ w drewnianym domu „Na Po- ¿ne fundamenty okr¹g³ej baszty. Z Druskiennik do Liszko- gance”, przy ulicy Jasnej, nad brzegiem Niemna (Nemunas) wa, w okresie letnim organizowane s¹ wycieczki statkiem. przy ujœciu Rotniczanki. Domek by³ skromny, ale wygodny, W Mereczu zachowa³ siê gotycko-renesansowy koœció³ przypomina³ nieco Marsza³kowi domek na Syberii z czasów pod wezwaniem Wniebowziêcia Najœwiêtszej Marii Panny, zes³ania. ufundowany przez W³adys³awa Jagie³³ê w 1387 r. W miej- Drewniany dom oraz ³aweczka, na której przesiadywa³, scowoœci tej znajduje siê równie¿ Góra Królowej Bony spogl¹daj¹c na drugi (litewski) brzeg rzeki zosta³y rozebrane – grodzisko z pozosta³oœciami Zamku na wysokim wzgórzu w 1964 r. przez w³adze sowieckiej Litwy, prawdopodobnie przy ujœciu Mereczanki do Niemna. Zosta³ on zdobyty przez w celu usuniêcia jeszcze jednego miejsca zwi¹zanego z Mar- Krzy¿aków w 1393 lub 1403 r. Utraci³ znaczenie militarne sza³kiem. po wojnie trzynastoletniej i zosta³ opuszczony na prze³omie Systematyczny rozwój Druskiennik (w 1938 r. odnoto- XV i XVI w. Na stromym wzgórzu pozosta³ majdan oraz wano 14 000 kuracjuszy) zatrzyma³a kolejna po¿oga wojen- resztki wa³ów obronnych (Kucharska, 2004). na. Obecny etap nale¿y ju¿ do czasów niepodleg³ej Litwy. Druskienniki to najwiêksze litewskie uzdrowisko na po³ud- niu kraju, charakteryzuj¹ce siê rozwijaj¹c¹ siê infrastruktur¹ PIKIELISZKI (PIKELIŠKES) us³ug sanatoryjnych i turystycznych. Warto jednak podkreœ- liæ jego nieprzemijaj¹cy charakter spokoju, swojskoœci i in- Wyje¿d¿aj¹c z Wilna w kierunku pó³nocnym drog¹ ku tymnoœci z czego zawsze s³ynê³o. Moletom (Moletai), po oko³o 22 kilometrach docieramy do W bezpoœrednim s¹siedztwie Druskiennik znajduje siê Pikieliszek (fig. 6). W miejscowoœci tej zachowa³ siê szczêœ- kilka rezerwatów geomorfologicznych obejmuj¹cych: liwie do dzisiaj dworek marsza³ka Pi³sudskiego. wzgórza morenowe, fragmenty dolin rzecznych, wciêcia W³aœcicielami dworku oraz maj¹tku w Pikieliszkach zo- erozyjne itp. Natomiast zaledwie kilka kilometrów na stali pañstwo Pi³sudscy w roku 1930. Józef Pi³sudski czêsto pó³nocny wschód od Druskiennik rozpoœciera siê najwiêk- wyra¿a³ chêæ posiadania domu na rodzinnej Wileñszczyznie. szy obszar prawnie chroniony na Litwie (58 519 ha) – Wed³ug prawa o osadnictwie wojskowym na Kresach tak D¿ukijski (Dzukija) Park Narodowy. Zosta³ on ustanowiony Pi³sudski, jak i jego ma³¿onka Aleksandra, jako kawalerowie w 1991 r., w celu ochrony: Krzy¿a Virtuti Militari, mieli mo¿liwoœæ otrzymania bezp³at- • Unikalnej sieci hydrograficznej zbiegu rzek nale¿¹cych nego przydzia³u ziemi. do regionalnej zlewni Dainava, obejmuj¹cej doliny rzek Korzystaj¹c z tego prawa, J. Pi³sudski otrzyma³ resztów- Niemna (Nemunas), Merkys, Ula, Gruda i Skroblus, wraz kê maj¹tku w Œwi¹tnikach ko³o Starych Trok, gdzie chêtnie z ich charakterystyczn¹ roœlinnoœci¹ oraz drogami prze- spêdza³ letnie urlopy. Kiedy jednak przeprowadzono w po- mieszczania zwierz¹t. Imponuj¹cych wydm kontynental- bli¿u domu szosê, przesta³ tam jeŸdziæ; wola³ odpoczywaæ nych rozpoœcieraj¹cych siê na terenach leœnych Dainava. z dala od zgie³ku i cywilizacji. Szukano dla niego dzia³ki Geomorfologicznych kompleksów erozyjnych w rejonie w Druskiennikach, gdzie bywa³ na kuracjach, oraz nad Zie- Liszkowa (Liskiava), Strauja, Ucieka i Pakrykste, pagó- lonymi Jeziorami ko³o Wilna, ale ostateczny wybór pad³ na rów morenowych Merecza (Merkine), hydrograficznych Pikieliszki. Akurat w 1930 r. maj¹tek w Pikieliszkach zosta³ obiektów Netiesos, Glynas i Ezerynas, mokrade³ w rejo- rozparcelowany. Jego centrum wraz z po³o¿onym nad ma- nie Imiskes, Didzbale, Bakanauskai i Delynas oraz bio- lowniczym jeziorem ¯a³osa dworkiem oddano Marsza³kowi tycznych zbiorowisk, charakterystycznych dla komplek- w zamian za maj¹tek w Œwi¹tnikach oraz posiad³oœæ ¿ony na sów leœnych D¿ukiji. Wo³yniu. Ogó³em Pi³sudscy otrzymali 193 ha, w tym 73 ha Miejsca zwi¹zane z Józefem Pi³sudskim na tle polsko-litewskich badañ geoœrodowiskowych 473

Fig. 6. Pikieliszki (lit. Pikeliškes). Dworek Marsza³ka (1), zabytkowy park (2) na tle zdjêcia satelitarnego QuickBird

Manor house of Marshal Pi³sudski in Pikieliszki (1) (nowadays Lithuanian Pikeliškes), historical park (2) on the background QuickBird satellite image

jeziora. Przejêty dworek by³ zaniedbany. W zimie, pod nie- pikieliskich goœci. Pewnego razu na niewielkiej wysepce obecnoœæ Pi³sudskich, w pokojach magazynowano (z wyj¹t- po³o¿onej na wprost dworu Marsza³ek zgubi³ pierœcieñ kiem pokoju Marsza³ka) owoce, groch, ziarno, a nawet kar- z brylantem – dar miasta Wilna. Szukano go potem wytrwa- tofle. Zatem ka¿dorazowo przed okresem letnim mieszkanie le, przekopuj¹c nawet ziemiê na wyspie, pierœcieñ jednak nie w dworku trzeba by³o doprowadzaæ do nale¿ytego stanu odnalaz³ siê do dziœ. Wzd³u¿ jeziora przez park prowadzi³a (http://tygodniksolidarnosc.com/2004/5/19). œcie¿ka a¿ do miejsca, gdzie jezioro najbardziej siê zwê¿a. Tak wspomina dwór adiutant Lepecki (Lepecki, 1988): Sta³a tam ³awka, na której Pi³sudski lubi³ siadywaæ, obser- „Dwór w Pikieliszkach jest stary, mury posiada jak na dzi- wuj¹c godzinami ¿ycie ptactwa wodnego. Wykupi³ nawet siejsze czasy œmiesznie grube, a kafle w piecach olbrzymie, prawo polowania dooko³a ca³ego jeziora, tworz¹c w ten spo- wskazuj¹ce, ¿e budowano go w po³owie XVIII w. Stoi na sób niewielki rezerwat. Na czas letnich urlopów w Pikielisz- wielkiej wynios³oœci, nad brzegiem du¿ego jeziora, w od- kach Pi³sudski powo³a³ „Towarzystwo Rzeczy Przyjemnych leg³oœci kilkudziesiêciu metrów od niego. W³aœciwie nie po- a Niekoniecznie Po¿ytecznych”, do którego nale¿a³ on i jego siada ani frontu ani ty³u, poniewa¿ zarówno stronê podjazdu, dwie córki – Wanda i Jagoda. Celem towarzystwa by³o poz- jak i stronê od jeziora mo¿na uznaæ za frontowe. Od podjaz- nawanie przyrody, wspólne czytanie, wieczorne opowiada- du posiada ganek oraz okr¹g³y klomb, od ty³u zaœ werandê nia o obyczajach i kulturze ludzi z ró¿nych stron œwiata. Sam i park. Marsza³ek przebywa³ zwykle po stronie tylnej, na we- Pi³sudski w Pikieliszkach du¿o czyta³, uk³ada³ pasjanse, randzie lub w parku. Pokojów we dworze by³o [...] z czego ³owi³ ryby i raki w jeziorze, interesowa³ siê sprawami gospo- pan Marsza³ek zajmowa³ jeden, pani Marsza³kowa z córka- darstwa. Oddawa³ siê ¿yciu rodzinnemu, od którego w War- mi drugi, a jeden( œrodkowy) by³ przeznaczony na jadalniê. szawie odci¹ga³y go sprawy pañstwowe. Z urlopów wraca³ Z jadalni prowadzi³o wyjœcie na werandê, ulubione miejsce do zwyk³ych zajêæ zawsze wypoczêty i pe³en energii. Le¿¹ce przebywania ca³ej rodziny. Tam te¿ czêsto jadano obiady w pobli¿u stron rodzinnych Marsza³ka Pikieliszki nale¿a³y i podwieczorki, o ile pogoda na to pozwala³a.” do jego ulubionych miejsc pobytu. Nie zadowala³ siê jedynie Najwiêkszymi atrakcjami letnich urlopów w Pikielisz- letnim, zazwyczaj 6-tygodniowym pobytem tutaj, lecz od- kach by³o jezioro i park ze starymi, ponad stuletnimi drze- wiedza³ maj¹tek przy okazji pobytu w Wilnie, choæby na wami. Jezioro ¯a³osa, prawie dwukilometrowej d³ugoœci parê godzin. W dworku przyjmowa³ niejednokrotnie cz³on- i kilkusetmetrowej szerokoœci otacza³o dwór z dwóch stron, ków rz¹du, dyplomatów, wojskowych, delegacje legioni- nadaj¹c miejscu malowniczy i sielankowy charakter. Od we- stów. Czêsto zagl¹dali do Pikieliszek krewni Marsza³ka: bra- randy dworku po pochy³oœci bieg³a alejka do drewnianego cia z rodzin¹ oraz siostra Zofia Kadenacowa z córk¹. Pod pomostu na brzegu, gdzie przywi¹zywano niedu¿¹ ³ódŸ nieobecnoœæ Pi³sudskich gospodarstwa dogl¹da³ brat Mar- o kszta³cie takim, jaki mia³y ³odzie na Syberii. £odzi¹ t¹ sza³ka Adam, na sta³e zaœ w s¹siedztwie dworku mieszka³ Pi³sudski chêtnie wyp³ywa³ z córkami lub w towarzystwie zarz¹dca wraz z rodzin¹ (Pi³sudska, 1989). 474 Marek Graniczny i in.

Dworek pikieliski by³ w³asnoœci¹ rodziny Pi³sudskich do i genezie pisa³ J. Remer (1990, reprint) – „Cudem przyrody 1940 roku, kiedy to wraz z nale¿¹cymi do niego gruntami i sztuki miasto jedyne – Wilno. Sk¹dkolwiek zd¹¿aæ ku nie- zosta³ znacjonalizowany przez w³adze sowieckie. W czasie mu, z po³udnia czy z zachodu, zawsze uderzy oczy kontrast dzia³añ wojennych przejœciowo mieœci³ siê w nim radziecki miêdzy smutnie monotonn¹, lekko faluj¹c¹, piaszczysta szpital wojskowy. Po wojnie w budynku rozlokowa³a siê ad- równin¹, poprzecinan¹ przewa¿nie bagnistymi dolinami rze- ministracja ko³chozu. W pobli¿u pobudowano ko³chozowe czek p³yn¹cych do Niemna lub do Wilji, a tem, co widzi siê chlewnie, obory i magazyny. W 1975 roku dworek czêœcio- na terasie lewego brzegu Waki: spadziste œciany gór, labi- wo przebudowano, zmieniaj¹c rozk³ad pomieszczeñ z cza- rynty g³êbokich parowów, poszarpane lesiste zbocza. Wzrok sów przedwojennych. Okr¹g³e kolumny ganku zamieniono b³¹dz¹cy dotychczas po równinach, otrzymuje nagle oparcie na prostok¹tne, zaadaptowano po³udniowe poddasze, usu- o rzeŸbê owych „gór” ponarskich, z których zarysowuj¹ siê niêto jeden komin. Jakkolwiek z zewn¹trz budynek wygl¹da kontury dalekiego, jak wizja miasta. Teraz mo¿emy zdaæ so- na wyraŸnie odœwie¿ony to jego przebudowa od strony je- bie sprawê, ¿e le¿y ono w wêŸle utworzonym przez zrost ziora w sposób wyraŸny go oszpeci³a. Zaniedbany jest nie- wa³u oszmiañskiego z pojezierzem. Je¿eli materia³u dla stety równie¿ zabytkowy park. Od 1990 r., gdy przesta³ ist- rzeŸby Wilna poucza nas geologia – dostarczy³y ongi lodow- nieæ ko³choz, dworek opustosza³ na cztery lata. Potem wpro- ce, to rolê wielkiego twórcy – rzeŸbiarza spe³ni³a Wilja”. wadzi³a siê tu polsko-litewska spó³ka rolna „Polagris“. „Jedne z najpiêkniejszych miast na œwiecie” – mawia³ W czasie jej dzia³alnoœci Pikieliszki by³y miejscem wystaw o nim marsza³ek Pi³sudski. „Rzêdem biegn¹ mury, pagórki, maszyn rolniczych, a tak¿e polsko-litewskich seminariów otoczone zieleni¹, pieszcz¹ mury. Mury têsknie na pagórki poœwiêconych rolnictwu. Gdy spó³ka zawiesi³a dzia³alnoœæ, spogl¹daj¹. Mi³e miasto. Gdy na który z pagórków siê wyj- opuszczony dworek zacz¹³ podupadaæ. dzie, ku niebu przez mg³ê oparów b³yszcz¹ do góry wie¿yce, Obecnie jedynie poddasze dworku jest zagospodarowane. wie¿yczki, na których, gdy dzwony zadzwoni¹, niewiadomo Zajmuje je niewielka biblioteka rejonowa prowadzona przez czy siê skar¿¹, czy o ³askê prosz¹, czy têskny do nieba g³os pani¹ Leokadiê Minginowicz. Naprawy wymaga dach budyn- wznosz¹…” ku. W 1995 r. odwiedzi³a Pikieliszki córka Marsza³ka Jadwi- Marsza³ek mieszka³ i wielokrotnie bywa³ w Wilnie, ga Pi³sudska-Jaraczewska. Spêdzi³a w Wilnie i okolicach „25 w ró¿nych okresach swego ¿ycia, od momentu przeprowadz- godzin po 55 latach roz³¹ki“. Od niedawna zgodnie z decyzj¹ ki z Zu³owa, poprzez lata szkolne oraz w trakcie pe³nienia S¹du Najwy¿szego Republiki Litewskiej dworek jest w gestii w³adzy pañstwowej. Tutaj, na cmentarzu na Rossie spoczy- samorz¹du rejonu wileñskiego. W³adze rejonu planuj¹ zago- wa jego serce. Najwa¿niejsze miejsca zwi¹zane z osob¹ spodarowaæ go jako obiekt turystyczny, czêœæ pomieszczeñ Józefa Pi³sudzkiego w Wilnie mo¿na uporz¹dkowaæ w spo- przeznaczaj¹c na Izbê Pamiêci Marsza³ka Pi³sudskiego. Wy- sób nastêpuj¹cy (na podstawie J. K³osa, 1937): dzia³ kultury rejonu liczy przy tym na wsparcie osób i instytu- • pierwsze mieszkanie rodziny Pi³sudskich w Wilnie, cji z Polski zainteresowanych zorganizowaniem takiej izby. w latach 1874–1877, ul. Trocka (Traku) 20 – ca³e pierwsze W licz¹cych dziœ oko³o tysi¹ca mieszkañców Pikieliszkach piêtro; ponad trzy czwarte stanowi¹ Polacy. Poniewa¿ pamiêæ o Mar- • drugie mieszkanie rodziny Pi³sudskich, w latach sza³ku by³a i jest tutaj szczególnie ¿ywa, wiosn¹ ubieg³ego 1877–1878, przy ulicy Œwiêtej Anny 2 (w pobli¿u koœcio³a). roku zrodzi³a siê wœród mieszkañców inicjatywa, by jedn¹ • mieszkanie rodziny Pi³sudskich w domu Solca, przy z ulic biegn¹c¹ w pobli¿u dworku nazwaæ imieniem Pi³sud- ul. Mi³osiernej naprzeciw cerkwi Œwiêtego Spasa (Przeczy- skiego. Gotowe s¹ ju¿ dwujêzyczne tablice z nazw¹ ulicy. stej Bogurodzicy); tutaj zmar³a matka Marsza³ka, w 1884 r. Odleg³e 22 km od Wilna Pikieliszki po³o¿one s¹ w bardzo • Gimnazjum nr I, do którego uczêszcza³ Pi³sudski w la- malowniczej okolicy. W pobli¿u jest kilka niewielkich jezior, tach 1875–1885, (mury Uniwersytetu), wejœcie od ulicy wokó³ grzybne lasy, teren urozmaicony pagórkami. W odda- Zamkowej (Pilies); w czasach przed II wojn¹ œwiatow¹ za- lonych o kilka kilometrów Purniszkach wytyczono geogra- chowa³a siê naprzeciw Conclave Profesorów komórka, daw- ficzny œrodek Europy. Miejsce to symbolizuje pami¹tkowy ny karcer, gdzie odsiadywa³ Pi³sudski za rozmowê w gma- g³az i wynios³y, drewniany krzy¿. W pobli¿u powstaj¹ eksklu- chu szkolnym w jêzyku polskim; zywne pola golfowe, buduje siê pensjonaty. Prace trwaj¹ na- • dwupokojowe mieszkanie w dziedziñcu przy ul. Troc- wet zim¹. Gospodarze maj¹ nadziejê, ¿e razem z po³o¿onym kiej 11 (Traku), naprzeciwko koœcio³a Franciszkanów, gdzie nieco bli¿ej Wilna Parkiem Centrum Europy obiekty te stan¹ Pi³sudski zosta³ aresztowany przed wywiezieniem na Syberiê; siê wkrótce litewsk¹ atrakcj¹ w jednocz¹cej siê Europie. • Pa³ac Reprezentacyjny (Prezydencki, Daukanto 3), gdzie zamieszkiwa³ Marsza³ek kilkukrotnie po I wojnie œwiatowej i sk¹d w 1919 r. przemawia³ do mieszkañców WILNO (VILNIUS) Wilna. • Plac £ukiski, a nastêpnie Marsza³ka Pi³sudskiego (Lu- Wilno, obecna stolica pañstwa Litewskiego, ulokowa³o kiskiu), gdzie kilkakrotnie przyjmowa³ defilady wojsk; siê na malowniczych wzgórzach oraz w dolinach roz- • Teatr na Pohulance (obecnie Teatr Rosyjski na ul. Ba- ci¹gaj¹cych siê wzd³u¿ wartkich i niezbyt szerokich rzek sanoviciusa), z którego balkonu kilkakrotnie przemawia³, – Wilji (Neris) i Wilenki (Vilnia). Piêknie o jego po³o¿eniu miêdzy innymi 12.08.1928 na VII ZjeŸdzie Legionistów; Miejsca zwi¹zane z Józefem Pi³sudskim na tle polsko-litewskich badañ geoœrodowiskowych 475

• Koœció³ Ostrobramski pod wezwaniem œw. Teresy, etapie stadia³u Gruda i stadium Ba³tyckiego ostatniego zlodo- gdzie przewieziono uroczyœcie serce Marsza³ka 31.05.1935 r. wacenia. KrawêdŸ l¹dolodu by³a po³o¿ona bezpoœrednio na i sk¹d 12.05.1936 r. przeniesiono je na Rossê. NW od obecnego obszaru Wilna, ukierunkowana z NE na SW. Nawi¹zuj¹c do tego ostatniego wydarzenia, warto zapo- Na przedpolu l¹dolodu istnia³ odp³yw odcinkami dolin znaæ siê z wypowiedzi¹ ksiêdza pra³ata Algirdasa Gutauska- rzek: ¯ejmena, Wilji (Neris), Voke, Merkys i Niemna. Odp³yw sa (Surwi³³o, 1997) – „Serce by³o umieszczone tu u nas. Na- ten odbywa³ siê na poziomie wy¿szych tarasów w poziomie przeciwko ambony, tam gdzie teraz jest zegar. Kiedy w la- 150–155 m n.p.m. tach siedemdziesi¹tych odnawialiœmy koœció³, natrafiliœmy Wilno po³o¿one jest czêœciowo w szczególnym odcinku na miejsce z wmurowan¹ drewniana skrzyneczk¹ – w niej ta doliny Wilii, pomiêdzy wysoczyznami stadium Ba³tyckiego urna by³a zamkniêta. Otworzyliœmy tê skrzyneczkê, a tam – i Gruda oraz czêœciowo w prze³omie poprzez wysoczyznê kwiaty. Ususzone kwiaty. Tak zamurowali”. Równie¿ w ko- stadium Ba³tyckiego. œciele œw. Teresy znajdowa³y siê przed pochówkiem prochy Prze³omy poprzez wyraŸny w rzeŸbie garb wysoczyzno- Matki Marsza³ka Marii z Bielewiczów Pi³sudskiej (zmar³ej wy stadium Ba³tyckiego (Pomorskiego) posiadaj¹ jedynie w 1884 r.) przywiezione do Wilna z Sugint 1 czerwca 1935 r. rzeki Odra, Wis³a, Niemen, a tak¿e DŸwina. Odcinek Wilji Wileñski cmentarz na Rossie powsta³ w 1790 r., a wiêc w pó³nocno-zachodniej czêœci Wilna nale¿y do tych wyj¹tko- jest jedn¹ z najstarszych nekropolii w Europie. Jakie jest po- wych miejsc w paleogeografii Ni¿u Europejskiego cechu- chodzenie nazwy dzielnicy miasta i cmentarza „Rossa” – nie j¹cych siê wyrazist¹ rzeŸb¹. wiadomo, wszelkie twierdzenia na ten temat polegaj¹ tylko Sp³yw wód z ogromnej zlewni obejmuj¹cej górne dorze- na domys³ach lub wymys³ach i w gruncie rzeczy nie wytrzy- cze Niemna, Wilji i DŸwiny odbywa³ siê poprzez Biebrzê, muj¹ krytyki. Najprawdopodobniej nazwa ta pochodzi od Narew do doliny Wis³y na N od Warszawy. Od okolic War- w³aœcicieli gruntów, na których powsta³ cmentarz, chocia¿ szawy poprzez Kotlinê P³ock¹ odp³yw odbywa³ siê dolinami niepodobna dzisiaj stwierdziæ œciœle jak brzmia³o to nazwisko. Noteci, Warty, a poprzez Bramê Eberswaldzk¹ i dolinê £aby Przed murem, otaczaj¹cym Rossê, po lewej stronie od bra- wody osi¹ga³y Morze Pó³nocne. my wejœciowej znajduje siê cmentarzyk wojskowy, za³o¿ony Wilno po³o¿one jest wiêc w miejscu bardzo wa¿nego po wojnie 1920 r. Wówczas spoczê³o tutaj 164 ¿o³nierzy, ofi- wêz³a hydrograficznego z czasów stadium Ba³tyckiego (Po- cerów i ochotników, poleg³ych w walkach o Wilno w latach meranian) ostatniego zlodowacenia. 1919–1920. Pi³sudski w trakcie przemówienia na ZjeŸdzie Po odst¹pieniu l¹dolodu w kierunku NW utworzy³ siê Legionistów w Wilnie 12 sierpnia 1928 wyrazi³ nastêpuj¹ce prze³om Wilji oraz Voke przez ci¹g moren czo³owych sta- ¿yczenie. „..i gdy pomyœlê, ¿e tam gdzieœ na Rossie, u wrót dium Ba³tyckiego (Pomeranian). Doprowadzi³o to do g³êbo- cmentarza, mogi³ka za mogi³k¹ le¿y, jedna przy drugiej, jak kiego rozciêcia dolin Wilji, Wilenki oraz Voke. W konsek- ¿o³nierze w szeregach, ci, co ¿ycie dali, by Komendanta serce wencji dosz³o do ukszta³towania zró¿nicowanej rzeŸby pieœciæ, to mówiê, ¿e mi³em to byæ musi, i gdy serce swe gro- obecnego miasta Wilna. Obok p³askich powierzchni tarasów bem pojê, serce swe tam na Rossie k³adê, by wódz spocz¹³ wystêpuj¹ ich krawêdzie, skarpy, m³ode rozciêcia erozyjne z ¿o³nierzami…” (Jêdrzejewicz, Cisek, 1998). i ostañce erozyjne. ¯yczenie to zosta³o spe³nione. 12 maja 1936 r., w pierw- Charakterystyczna dla Wilna rzeŸba terenu to obni¿enie sz¹ rocznicê œmierci Marsza³ka, na cmentarzyku wojsko- siê powierzchni ku historycznemu centrum usytuowanemu wym, serce Pi³sudskiego, w srebrnej urnie, z³o¿one zosta³o u zbiegu rzek Wilenki i Wilji, tj. osady aluwialne w rejonie w krypcie, u stóp trumny z prochami Matki. katedry i zamku królewskiego. Góra Gedymina, cmentarze Na p³ycie grobowej, z czarnego wo³yñskiego granitu nie Antokolski, œw. Piotra i Paw³a oraz na Rossie, wzniesienie ma ani imienia, ani nazwiska, ani daty. Jest tylko wyryty dzielnicy Zarzecze to ostañce wysoczyzny stadium Gruda prosty krzy¿ i napis: (Leszno–Poznañ, Brandenburg) zbudowane z piasków i ¿wi- rów (fig. 7). Wobec du¿ych spadków powierzchni zachodziæ Ty wiesz, ¿e dumni nieszczêœciem nie mog¹ tu mog¹ powolne ruchy masowe. Za innych œladem iœæ t¹ sama drog¹. Wyniesiony rejon dworca kolejowego to sk³on wysoczy- Matka zny zbudowanej z osadów lodowcowych (glin, piasków gli- I Serce Syna niastych). Rozleg³e zakola Wilji rozcinaj¹ wy¿sze i ni¿sze Kto mog¹c wybraæ, wybra³ zamiast domu tarasy rzeczne poszczególnych dzielnic Wilna od Werk na NE Gniazdo na ska³ach or³a: niechaj umie poprzez dzielnice ¯irmunai, Sripinki, Lazdunai a¿ po Grigisz- Spaæ, gdy Ÿrenice czerwone od gromu kas na W. Wysokoœci tarasów osi¹gaj¹ 105, 110, 120, 140 I s³ychaæ jêk szatanów w sosen szumie i 150 m n.p.m. Zachodnia podmiejska czêœæ Wilna po³o¿ona Tak ¿y³em jest w ramionach rzek Wilji i Voke, na tarasach osi¹gaj¹cych Fragmenty wiersza pochodz¹ z poezji uwielbianego 120, 135 i 150 m n.p.m. Nowe pó³nocne dzielnice miasta przez Marsza³ka poety – Juliusza S³owackiego, którego pro- (Szenkinie, Fabijoniszkas) po³o¿one s¹ na wysoczyŸnie more- chy Pi³sudski sprowadzi³ z Francji na Wawel. nowej stadium Ba³tyckiego na wysokoœci 170–200 m n.p.m. Obszar Wilna to g³êboka, erozyjnie wciêta w morenowe Analogicznie dzielnice po³udniowe na wysoczyŸnie sta- wysoczyzny dolina. Wysoczyzny morenowe utworzy³y siê na dium Gruda osi¹gaj¹cej 200 m n.p.m. Wilenka rzeŸbi g³êboko 476 Marek Graniczny i in.

Fig. 7. Numeryczny model terenu centrum Wilna (lit. Vilnius) Góra Gedymina (1), cmentarz na Antokolu (2), wzniesienia dzielnicy Zarzecze (lit. Uupis) (3), cmentarz na Rossie (4), rejon dworca kolejowego (5)

Digital Terrain Model of centre of Vilnius (former Wilno) Gedyminas mountain (1), Antakalnis Cemetery (former Antokol) (2), hilly area of Uupis (former Zarzecze) district (3), Rasos Cemetery (former Rossa) (4), railway station (5)

wysoczyznê, której meander w SE czêœci miasta w Puczkarai Du¿a przepuszczalnoœæ osadów w obrêbie miasta oraz na podcina stok wysoczyzny, o wysokoœci wzglêdnej 60 m. Wy- wysoczyznach w jego otoczeniu, sprzyja odnawianiu zaso- stêpuj¹ tu tak¿e zjawiska masowe, jak obrywy i osuwiska. bów wód gruntowych. Wzgórza Ponary w SW i S czêœci miasta to wysoczyzna RzeŸba Wilna jest wiêc konsekwencj¹ procesów akumu- stadium Gruda, osi¹gaj¹ca wysokoœæ 200 m n.p.m. Ró¿nice lacji i rzeŸby z ostatnich 15 000 lat. Wp³yw cz³owieka za- wysokoœci wzglêdnej w obrêbie miasta osi¹gaj¹ 50–70 m znacza siê szczególnie intensywnie od XIII wieku. n.p.m. Wysoczyzny nie s¹ zaburzone glacitektonicznie, bu- Linia kolejowa z Sankt Petersburga biegnie dolin¹ Wilii duj¹ je 3–4 pok³ady glin kolejnych zlodowaceñ, przewarst- na odcinku Œwiêciany, okolice Niemenczyna, a dalej po- wione piaskami i ¿wirami wodnolodowcowymi stanowi¹cymi przez wy¿sze tarasy rzeczne i wodnolodowcowe oraz równi- warstwy wodonoœne. ny zastoiskowe okolic Bezdan, dociera do Nowej Wilejki Piaski tarasów czêœciowo podœcielone glinami zwa³owy- i Kolonii Wileñskiej, by malownicz¹ silnie urze¿bion¹ Zie- mi, lokalnie s¹ zawodnione. Taras najni¿szy tworz¹ aluwialne lon¹ Dolin¹ Wilejki dotrzeæ do Wilna. Powierzchnia piasz- piaski drobnoziarniste z mu³kami. Tarasy wy¿sze fluwiogla- czystych tarasów poroœniêtych lasami okolic Bezdan uroz- cjalne buduj¹ piaski drobno- i œrednioziarniste, taras najwy¿- maicona jest zag³êbieniami wytopiskowymi i dolinkami szy natomiast – piaski ró¿noziarniste ze ¿wirem. Lokalnie w strumieni kieruj¹cymi siê na N do doliny Wilii. Odleg³oœæ od s¹siedztwie koryta Wilji wystêpuj¹ mu³ki jezior lodowcowych. stacji kolejowej w Bezdanach do Wilna wynosi 24 km. Pi- Wahania wód gruntowych w profilach tarasów zale¿¹ od kieliszki po³o¿one s¹ na N od Wilna i NE od prze³omu Wilii opadów atmosferycznych i poziomu wód w ciekach. Wyso- przez wzgórza morenowe fazy pomorskiej. Powierzchniê czyzny tworz¹ gliny zwa³owe, piaski lodowcowe i wodnolo- wysoczyzny buduj¹, obok pagórków morenowych, piaski dowcowe oraz ¿wiry. W dolinkach drobnych cieków sp³y- i ¿wiry wodnolodowcowe oraz piaski i mu³ki zastoiskowe. waj¹cych z wysoczyzny, w dolinkach suchych, a tak¿e na Jezioro w Pikieliszkach ma genezê rynnow¹ i ukierunkowa- stokach wystêpuj¹ piaski i mu³ki deluwialne i soliflukcyjne. ne jest z zachodu na wschód. £¹czna mi¹¿szoœæ osadów plejstoceñskich osi¹ga 100–150 m. W zboczach wysoczyzn na wychodniach warstw wodonoœ- *** nych wystêpuj¹ Ÿród³a, czêsto ujmowane w dawnych czasach Autorzy artyku³u maj¹ g³êbokie przeœwiadczenie, ¿e oso- dla zaopatrzenia w wodê na przyk³ad przy ulicy Subaciaus. ba marsza³ka Józefa Pi³sudskiego, wielkiego Polaka urodzo- W obrêbie miasta wystêpuje szereg ujêæ wód gruntowych nego na Ziemi Litewskiej, którego czyny s¹ jeszcze ci¹gle z warstw zasilanych zarówno wodami z wysoczyzn, jak i wo- odmiennie oceniane w Polsce i na Litwie, w niedalekiej dami powierzchniowymi (Wilji, Wilenki oraz Voke). przysz³oœci doprowadzi do dalszego zbli¿enia obu narodów, Miejsca zwi¹zane z Józefem Pi³sudskim na tle polsko-litewskich badañ geoœrodowiskowych 477 poniewa¿ stanowi On wa¿ki element wspólnego dziedzictwa Oferujemy tê publikacjê wszystkim, którzy chc¹ dowie- kulturowego i historycznego. Temu w³aœnie powinien rów- dzieæ siê wiêcej na temat przyrody oraz ostatniej historii Pol- nie¿ pos³u¿yæ niniejszy artyku³, w którym skoncentrowano ski i Litwy, mog¹ j¹ bowiem wykorzystaæ jako swego rodza- siê na badaniach i opisie jeszcze jednego elementu wspólne- ju przewodnik, w trakcie pobytu w Litwie. Dedykujemy ten go dziedzictwa – walorów przyrody nieo¿ywionej, a ta jak artyku³ równie¿ m³odemu pokoleniu Litwinów i Polaków, powszechnie wiadomo silnie oddzia³uje na cz³owieka i czyni które w przysz³oœci bêd¹ kszta³towaæ dalszy rozwój wzajem- go lepszym... nych stosunków w zjednoczonej Europie.

LITERATURA

BAJOR A.A., 1995 — Piorun jezioro czerwone, Zu³ów wczoraj PI£SUDSKA A., 1989 — Wspomnienia, Instytut Pracy i Wydaw- i dziœ. Wydawnictwo Polskie w Wilnie. nictw „Novum”, Warszawa. DOBROÑSKI A., 2006 — S³ona Per³a. Medyk Bia³ostocki, 41/42, REMER J., 1990 (reprint) — Wilno (seria Cuda Polski), Wydawnic- 6-7: 27–29. two Polskie, R.Wegner, Poznañ. http://archiwum99.tripod.com — Z historii Bezdan – M. Gajewski. STOPCZYK W., 1938 — Stulecie Druskiennik, Rocznik Ziem http://tygodniksolidarnosc.com/2004/5/19 — U Marsza³ka w Pikie- Wschodnich 1938 (red. E. Rühle). Wydawnictwo Zarz¹du liszkach – A. Radecki. G³ównego Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich, War- JÊDRZEJEWICZ W., CISEK J., 1998 — Kalendarium ¿ycia Józefa szawa. Pi³sudskiego (T. I–III), Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa. SURWI££O J., 1997 — Cmentarz Rossa w Wilnie. Wilno. K£OS J., 1937 — Wilno, przewodnik krajoznawczy. Wilno www.magwil.lt — Zu³ów miejscem pamiêci narodowej, Akcja LEPECKI M., 1988 — Pamiêtnik adiutanta Marsza³ka Pi³sudskiego, Zwi¹zku Polaków na Litwie. PWN, Warszawa. VENCLOVA T., 2007 — Wilno – Przewodnik. R. Paknio leidykla, KUCHARSKA J., 2004 — Ilustrowany przewodnik po zabytkach Vilnius. na WileñszczyŸnie i ¯mudzi. Burchard Edition, Warszawa.

SUMMARY

Geological investigations undertaken by the Polish Geolog- the Mera River in the vicinity of Zalavas and Pavovere, ter- ical Institute – National Research Institute and the Geological races of Neris Valley in the Bezdonys region, a morainic up- Survey of Lithuania in the cross – border area were the first land close to Pikeliškes, including ¯a³osa lake, Nemunas Val- comprehensive programme on this territory after World War II. ley in Druskininkai and Neris and Vilnia valleys in Vilnius The joint project, entitled “Belt of Yotvings” was oriented at and the surroundings. Attraction of these places consists in the rational use of land and natural resources, environmental their landscape values and spectacular view points, for exam- protection, geohazard assessment, and groundwater quality and ple at Verkiai, Naujoji Vilnia or Three Crosses Mountain in monitoring. This cooperation has followed the main ideas of Vilnius. It is also possible to observe active erosional pro- the “European Territorial Planning Policy”. The programme cesses of large rivers such as the Nemunas, Neris and Vilnia was executed in three stages that included: data collection (in or smaller streams, geodynamic phenomena at the slopes of archives and field), preparation of thematic maps, organiza- morainic uplands at Three Crosses Mountain or a break- tion and implementation of groundwater monitoring and de- through of the Vilnia at Puczkarai. It is also worth to mention velopment of geosites database. The results of groundwater the groundwater intakes and springs of mineral and medicinal monitoring performed in Lithuania and Poland revealed differ- waters in Druskininkai. ent characteristic of the water chemistry related the different The results of the Polish-Lithuanian cooperation were agriculture activity. The concept of a geotouristic map was also presented at international conferences (including geological developed. It will integrate the digital elevation model (DEM), congresses in Florence and Oslo) and published in multi-lin- information from the satellite image, simplified geological con- gual scientific journals. The common workshop organized in ditions, objects and areas protected by law, view points, areas both countries for specialists and local administration was of interesting landscape, architectural monuments etc. aimed at the exchange of information and experiences and Special attention in this paper is put on selected places of promotion of the Earth sciences. south – western Lithuania connected with Marshall Józef According to the author’s intention, this publication should Pi³sudski. The joint Polish-Lithuanian investigations have help in spreading knowledge and understanding between provided knowledge about the values of a small valley of the two neighbourly nations.