Rowerem przez podlaskie parki narodowe i krajobrazowe Parki krajobrazowe, to perły w koronie przyrodniczego dziedzictwa regionu. Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyń- skiej, Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi i Suwal- ski Park Krajobrazowy, znajdują się na obszarach o naj- Drogi Turysto! wspanialszych walorach przyrodniczych i krajobrazowych. Podróż po Podlasiu to wyzwanie dla turystów ciekawych Niniejszą publikacją mamy nadzieję zachęcić Cię osobliwości o jakich można przeczytać w turystycznych do poznania niezwykłych miejsc województwa pod- przewodnikach. laskiego. Ufamy, że niespotykana gdzie indziej przy- Ofertą najnowszą, adresowaną do aktywnego wędrowcy roda, wielowiekowa historia i kultura regionu spra- na dwóch kółkach, jest precyzyjnie już opisany, najbardziej wią, że podróż przez tę niezwykłą, w dużej części spektakularny projekt rowerowy Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo. Wytyczona trasa prowadzi przez pięć woje- zieloną krainę stanie się niezapomnianą przygodą. wództw Polski Wschodniej, w tym województwo podlaskie. Znakomicie oznakowana ze wskazaniem Miejsc Obsługi Rowerzystów (MOR) i Miejsc Przyjaznych Rowerzystom Województwo podlaskie, to w dużym stopniu bogac- (MPR). Na szlaku wydzielono cztery tak zwane „królestwa two przyrody w jej naturalnym, nie skażonym cywilizacją rowerowe” najbardziej atrakcyjne miejsca, gdzie warto środowisku. Najcenniejsze obszary przyrodnicze regionu zatrzymać się na dłużej. Szlak Rowerowy Green Velo po- zostały objęte ochroną w czterech parkach narodowych wstał, jak piszą pomysłodawcy, by ułatwiać podróżowanie, i trzech krajobrazowych. a podróżującego zaskakiwać i czasem też inspirować. Najbardziej znanym i najstarszym jest Białowieski Park Przed podróżą, by dobrze zaplanować, i już na trasie Narodowy. To jeden z najcenniejszych kompleksów le- zapraszamy do wykorzystania strony www.greenvelo.pl. śnych w Europie oraz siedziba największego europejskiego To największy i najdokładniejszy przewodnik dzięki któ- ssaka — żubra. remu można poznać przebieg szlaku oraz system reko- Biebrzański Park Narodowy chroni największą w Euro- mendowanych tras wycieczkowych i szlaków rowerowych pie przestrzeń torfowisk w stanie naturalnym, w dolinie biegnących w jego najbliższej okolicy. rzeki Biebrzy. W Narwiańskim Parku Narodowym pozna- A zatem pozytywnych wrażeń, smacznej kuchni i do- my tajemnicze meandry tak zwanej „polskiej Amazonii”. brych relacji podczas spotkań z żubrem, bobrem i miesz- Wigierski Park Narodowy zachwyci każdego różnorodno- kańcami Podlasia. ścią krajobrazu. SPIS TREŚCI Białowieski Park Narodowy Park Pałacowy 11, 17-230 Białowieża Informacja Turystyczna tel. 85 681 29 01 Jak przygotować się do wyprawy? ...... 2 www: bpn.com.pl, bpn.treespot.pl Białowieski Park Narodowy ...... 3 Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej ...... 9 Narwiański Park Narodowy ...... 13 We wschodniej części Polski, tuż przy granicy Biebrzański Park Narodowy ...... 19 z Białorusią, leży Puszcza Białowieska — jeden z naj- Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi ..... 25 cenniejszych kompleksów leśnych w Europie, ostat- Wigierski Park Narodowy ...... 29 ni naturalny las niżowy oraz królestwo największego Suwalski Park Krajobrazowy ...... 35 europejskiego ssaka — żubra. Informacje praktyczne ...... 39

Od Władysława Jagiełły poczynając prawie wszyscy Jak przygotować się do wyprawy? polscy królowie uważali Puszczę Białowieską za najbo- upadków, powinno się go zakładać w chłodniejsze dni, gatsze w zwierza łowisko. Dlatego pieczołowicie ją chro- Aby podziwiać piękno i atrakcje wcześniej wybranych tras a nawet podczas zimowych wycieczek rowerowych; nili. Niestety, na skutek I wojny światowej w 1919 r. padł Wschodniego Szlaku Rowerowego Green Velo należy sta- można kupić specjalne ciepłe czapeczki pod kask, któ- rannie przygotować się do każdej wyprawy. re chronią głowę przed wiatrem i mrozem; ostatni białowieski żubr. Doszło też do eksploatacji pew- Po pierwsze: l okulary — mogą być przeciwsłoneczne, bezbarwne nych fragmentów Puszczy. Ocalały od presji człowieka Sprawdzić stan techniczny roweru, można skorzystać umożliwiające jazdę nawet w nocy; najważniejsze, by obszar tego wyjątkowego lasu, z zachowanym ogromnym z usłóg specjalistycznych serwisów (np. w sklepach rowe- chroniły oczy przed wiatrem i owadami; można zaopa- przyrodniczym bogactwem zaczęto od 1921 r. chronić rowych). trzyć się w okulary sportowe z wymiennymi szkłami; jako leśnictwo „Rezerwat”. Było ono zalążkiem pierw- Po drugie: zalecane są podczas mgły, zachmurzenia, o zmierz- szego w Polsce parku narodowego, funkcjonującego od Zadbać o odzież i akcesoria odpowiednie na różne warun- chu, przy mocnym słońcu i śniegu. 1947 r. pod obecną nazwą — Białowieski Park Narodowy. ki pogodowe: Po trzecie: W 1929 r. do Puszczy powróciły żubry, bo tutaj właśnie, l ubranie — istnieje specjalna odzież rowerowa: koszulki Być przygotowanym na niespodzianki zabierając ze sobą w ich dawnym mateczniku, rozpoczęto trudny i długi ze sztucznych, „oddychających” i szybko schnących również: proces restytucji gatunku, zakończony sukcesem. Dzisiaj materiałów, z kieszeniami, które są bardziej przydatne l małą podręczną apteczkę (kawałek plastra, wodę utle- w polskiej części Puszczy żyje ponad 570 osobników – niż plecak; spodnie nie ocierające skóry nawet po kilku nioną, jałowy opatrunek, bandaż, nożyczki); czyli co dziesiąty żubr na świecie. W 1979 r. Park został godzinach jazdy rowerem; latem górną część ubioru l telefon komórkowy (najlepiej z GPS-em); wpisany na listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNE- można uzupełnić o „oddychającą” podkoszulkę oraz l zapasową dętkę lub zestaw łatek (najnowsze technolo- o kamizelkę przeciwwiatrową, z przodu zabezpieczoną giczne rozwiązanie to łatka w sprayu – do kupienia w SCO. W czerwcu 2014 r., na wspólny wniosek Polski i Bia- warstwą, która nie przepuszcza wiatru, a z tyłu wyko- hipermarketach); łorusi, wpis zmodyfikowano i obecnie w granice obiektu naną przeważnie z siateczki, która pozwala na łatwe l zestaw kluczy imbusowych i zapinacz do łańcucha włączana jest również pozaparkowa część Puszczy. odprowadzanie potu; okrycie nieprzemakalne — prze- (można kupić rowerowe zestawy takich kluczy, dodat- ciwdeszczowe; ubranie powinno być w odblaskowych, kowo wyposażone np. w zapinacz do łańcucha i klucz widocznych z daleka kolorach (ze względu na bezpie- do regulacji szprych); czeństwo); l specjalne, plastikowe łyżeczki do zdejmowania opon l rękawiczki z „krótkimi palcami” sprawią, że nie będzie z kół; kłopotu ze spoconymi, ślizgającymi się dłońmi, powinny l pompkę rowerową; też mieć wkładkę żelową, która zredukuje nacisk na nerw l dobrą mapę w kolorze i w dużej skali np. 1:50 000 (jak łokciowy i uwolni nas od odrętwienia małego palca; najwięcej szczegółowych informacji o obszarze); l kask rowerowy chroniący od słońca, a dzięki otworom l przewodnik po terenie. wentylacyjnym zabezpieczający przed poceniem – uratuje nas przed poważnymi skutkami ewentualnych Do zobaczenia na szlaku!

4 5 ATRAKCJE BPN: ATRAKCJE BPN

Las żyje tu swoim rytmem. Wiosną wita nas gwar pta- Szlaki piesze na terenie BPN czący się w pięknym, drewnianym, najstarszym Białowieski Park Narodowy chroni ostatnie na ków uwijających się przy gniazdach w promieniach słoń- l„Szlak Wokół Uroczyska Głuszec” (czerwony, 5,5 km) w Białowieży budynku — dworku gubernatora gro- niżu Europy lasy naturalne, jakie przed wiekami roz- ca. Latem panuje tu przyjemny cień i chłód, szczególną l„Wilczy szlak” (zielony, 11,5 km) dzieńskiego z 1845 roku. O czasach carskich świad- ciągały się w strefie lasów liściastych i mieszanych. uwagę zwracają różnobarwne motyle i pracowite pszczoły. l„Carska Tropina” (czarny, 4 km) czą dziś pozostałe elementy zabudowań np. brama Zajmuje powierzchnię 10 517 ha, co stanowi 1/6 Jesienią las hipnotyzuje różnobarwnością liści drzew i od- l„Tropem Żubra” (żółty, 20 km), przez teren BPN na od- pałacowa z 1894 roku, budynek dawnej stajni carskiej, polskiej części Puszczy Białowieskiej. Park odwiedza głosami jeleni podczas rykowiska. cinku ok. 3,5 km Dom Szoferów, Dom Marszałkowski z 1904 roku. każdego roku około 150 tys. turystów. W tej części Parku dostępna jest dla turystów trasa Szlaki rowerowe na terenie BPN Na wzgórzu pałacowym rośnie grupa dębów, liczą- „Do Dębu Jagiełły” o długości 4 km. Jest nieoznakowana l zielony (łącznie 36 km: 7 km z Narewki do BPN, cych dziś ponad 300 lat. To urokliwe miejsce spa- w terenie, dlatego pokonać ją można tylko z licencjonowa- 12 km po terenie Parku, 17 km z powrotem do Narewki), cerowe, gdzie klimat dawnych czasów czuć do dziś. nym przez BPN przewodnikiem, w grupach maksymalnie l czarny (łącznie 18 km: 7 km z Narewki do BPN, 2 km Na terenie Parku Pałacowego znajduje się również do 20 osób. Przewodnika wynająć można w jednym z biur po terenie Parku, 9 km z powrotem do Narewki) Muzeum Przyrodniczo-Leśne BPN. Prezentowana jest tu przyroda i historia Puszczy oraz wielowieko- turystycznych w Białowieży i okolicy. Turyści indywidualni w północnej części BPN mogą po- wa działalność człowieka na jej terenie. Zagadnienia Kto przemierzając puszczańskie szlaki nie miał szczę- ruszać się bez przewodnika. Grupy zorganizowane, liczące przyrodniczo-kulturowe przedstawione są w postaci ścia spotkać żubra, może go zobaczyć w Rezerwacie ponad 10 osób, muszą mieć przewodnika licencjonowa- dioram, co pozwala wykorzystać środki ekspresyjne- Pokazowym Żubrów BPN. Tu zwierzęta eksponowane nego przez BPN. Przewodnika można wynająć w biurach go przekazu — światło, dźwięk i przestrzeń. W mu- są w warunkach półnaturalnych, w dużych zagrodach po- turystycznych w Białowieży i okolicy. krytych naturalną roślinnością, mogą więc nie być widocz- zeum dostępne są wystawy czasowe i wieża widoko- Aby turyści bezpiecznie mogli obserwować dzikie zwie- ne z bliska przez cały czas. Oprócz żubrów w rezerwacie wa. Można je zwiedzać w grupach z przewodnikiem rzęta, w tym również żubry, na terenie tej części Parku spotkamy łosie, jelenie, sarny, dziki, wilki, rysia i żbiki. lub z audioprzewodnikiem. Zwiedzanie Parku warto zacząć od miejsca, urządzono dwie ostoje żubrów: „Kosy Most” i „Czoło”. Prezentowane są tu też koniki typu tarpana oraz żubronie w którym serce Puszczy tętni najwyraźniej, miejsca Każda z nich składa się z platformy obserwacyjnej usy- (krzyżówka żubra z bydłem domowym). Rezerwat służy wyjątkowego w skali światowej. To objęta od blisko tuowanej na skraju lasu lub łąki. W głównej części ostoi również edukacji przyrodniczej młodzieży szkolnej odwie- 100 lat ochroną ścisłą południowa część Obrębu zlokalizowane są brogi z sianem. Karma ta przyciąga dzającej Białowieżę. Ochronnego Rezerwat — najcenniejszy fragment w zimie żubry i inne zwierzęta, umożliwiając ich obserwa- Parku. Tu rośnie las naturalny, który nie został posa- Najszerzej udostępnioną turystom częścią Parku jest pół- cję w stanie wolnym. dzony przez człowieka i trwa bez jego ingerencji. Two- nocna część Obrębu Ochronnego Rezerwat. Wytyczono Będąc w Białowieży łatwo trafić do zabytkowego Parku rzy go wiele gatunków drzew. To las różnowiekowy. tu 4 szlaki piesze (łącznie 25 km) i 2 odcinki szlaków ro- Pałacowego, który otaczał nieistniejący już pałac cara Turysta ma szansę zobaczyć w nim cały cykl życiowy werowych (łącznie 14 km). Szlaki rowerowe tworzą pętle: Aleksandra III. Dziś rośnie tu około 90 gatunków drzew drzewa: od siewki, po drzewa obumarłe. Uwagę od- rozpoczynają się i kończą w miejscowości . i krzewów z Europy, a także z Ameryki Północnej i Azji. wiedzających zwraca duża ilość martwego drzewa: Na trasach znajdują się liczne wiaty turystyczne, kładki, Przy alejce dzielącej stawy znajduje się najstarszy zabytek stojące, suche pnie, złomy, wykroty. Właśnie dzięki tablice informacyjne, wieża widokowa, ułatwiające zwie- w Białowieży — obelisk upamiętniający łowy Augusta III niemu występują tu najrzadsze gatunki grzybów dzanie Parku i obcowanie z przyrodą. Sasa z 1752 roku. W Parku Pałacowym ma swą siedzibę i zwierząt — relikty lasów pierwotnych. Dyrekcja BPN i Ośrodek Edukacji Przyrodniczej, miesz-

6 7 EDUKACJA SZLAKI TURYSTYCZNE

W Ośrodku Edukacji Przyrodniczej odbywają się szko- Nordic Walking Park „Zielona Kraina Dobrych Wiatrów” Edukacja przyrodnicza w BPN lenia i seminaria skierowane do pracowników edukacji — na blisko 40 km wytyczono 5 tras. Najkrótsza zajmuje ok. Ośrodek Edukacji Przyrodniczej BPN obecnie i nauczycieli. Prowadzone są zajęcia cykliczne dla dzieci 40 minut, najdłuższa – dwie godziny. Wybierając trasę nr 1, wchodzi w skład Działu Naukowo-Edukacyjnego i młodzieży okolicznych szkół. 2, 3 lub 5 odwiedzić można Ośrodek Edukacji Ekologicznej, Parku, który wraz z Muzeum Przyrodniczo-Leśnym Białowieski Park Narodowy jest organizatorem Woje- otwarty na terenie Nadleśnictwa Browsk. zajmuje się edukacją czynną i bierną. wódzkiego Konkursu Wiedzy Ekologicznej „Różnorodność Trasy Nordic Walking Park „Białowieża” — to 4 trasy W skład oferty edukacyjnej Białowieskiego Parku biologiczna i formy ochrony przyrody w Polsce” oraz o łącznej długości 31,9 km. Na trasie nr 3 o nazwie Biało- Narodowego wchodzą programy edukacyjne skiero- Szkolnego Konkursu Ekozespołów. W Konkursie Wiedzy wieski rekonesans, czekają zabytkowe zabudowania stacji wane do szkół, zajęcia terenowe i kameralne skie- Ekologicznej już od lat uczestniczą uczniowie gimnazjów kolejowej „Białowieża Towarowa”, na trasie nr 2 napotkamy rowane do dzieci, młodzieży i osób dorosłych, pro- z województwa podlaskiego. Każdego roku bierze w nim na samotną leśniczówkę, którą przez ponad 30 lat zamiesz- wadzone w oparciu o gotowe i przygotowane przez udział ponad 500 uczestników. kiwała prof. Simona Kossak. Park materiały. W skład oferty wchodzą także konkursy plastyczne i fo- Szlaki piesze i rowerowe Jednym z tematów cieszących się największym tograficzne o tematyce przyrodniczej i kulturowej. l Wokół Białowieży i Polany Białowieskiej (czarny, 13,5 km) zainteresowaniem jest „Ekosystem lasu naturalne- Ważnymi elementami pracy edukacyjnej Białowieskie- l Hajnówka – Topiło – Hajnówka (niebieski, 42 km) go” — zajęcia prowadzone na terenie południowej go Parku Narodowego są cykliczne akcje przyrodnicze, l Dubicze Cerkiewne – Topiło – Białowieża (zielony, 41 km) części Obrębu Ochronnego Rezerwat, w najstarszym np. „Wiosenna Akcja Pomocy Płazom” czy organizowana l Hajnówka – Dubicze Cerkiewne – Czeremcha – Piaski i najcenniejszym fragmencie BPN. każdego roku „Wystawa Grzybów Puszczy Białowieskiej”. (czerwony, 85 km) W czasie tych zajęć uczestnicy mają unikalną Pracownicy Ośrodka Edukacji Przyrodniczej BPN zaj- l Szlaki Narewkowskie – trzy pętle o różnej długości, możliwość poznania ostatniego na niżu Europy lasu mują się także opracowywaniem pomocy dydaktycznych, umożliwiają każdemu poznanie przynajmniej fragmentu pochodzenia naturalnego, określają jego różnorod- jak pakiety edukacyjne czy scenariusze i konspekty zajęć. Puszczy i jej okolic: mała, średnia i duża pętla. ność biologiczną, dokonują pomiarów warunków W Białowieskim Parku Narodowym znajdują się także l Białowieski Szlak Transgraniczny (żółty, 58 km w części abiotycznych oraz wykonują zadania z przygotowa- ścieżki edukacyjne przygotowane z myślą o turystach in- polskiej, 146 km na Białorusi) nego przez Park pakietu edukacyjnego. dywidualnych, jak i zorganizowanych. l Łącznikowy: Michnówka – Nowa Łuka – Stary Dwór – Szlaki turystyczne w regionie Puszczy Białowieskiej Tarnopol – Siemianówka (czarny, 11 km) l Do wsi w dolinie Narwi. Doratynka – Klejniki – Lady – Nordic Walking Park – Kraina Puszczy i Żubra Kuraszewo (niebieski, 23, 5 km) — to 7 tras zlokalizowanych w przepięknej scenerii Pusz- l Łącznikowy: Leniewo – Czyże – Szostakowo – Nowe czy Białowieskiej. Trasy o różnej długości i stopniu trud- Berezowo (czarny, 43, 5 km) ności, oznakowano czytelnymi tablicami, które zawierają l ,,Kraina Otwartych Okiennic’’ : Narew – Ancuty – Trze- szczegółowe mapy, ogólne informacje na temat techniki, ścianka – Soce – Puchły (zielony, 16,2 km) doboru sprzętu i walorów zdrowotnych Nordic Walking. l „Do Puszczy Ladzkiej”: Narew – Makówka – Hajdukowsz- Trasy szlaków biegną w większości leśnymi drogami żwiro- czyzna – Rybaki – Eliaszuki – Michnówka – Lewkowo Stare wymi, obok rezerwatów przyrody i przez śródleśne osady. – – – Minkówka – Zabłotczyzna – Narewka – Świnoroje – Budy (niebieski, 36.6 km) l „Szlakiem bocianich gniazd”- ścieżka rowerowa w gmi- nie Kleszczele: Kleszczele – dolina rzeki Nurzec – Pogre- by – Dasze – Kośna – Kleszczele (20 km) l Czeremcha – Siemiatycze (zielony, 59 km) l Podlaski Szlak Bociani (czerwony, 412 km, w powiecie hajnowskim 62 km) l „Szlakiem krynic regionu Puszczy Białowieskiej” (nie- oznakowany)

8 9 CZEGO NIE PRZEGAPIĆ Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej u Sobór pw. Świętej Trójcy w Hajnówce. Budowla z charakte- ul. abp. gen. M. Chodakowskiego 6, 16 - 030 Supraśl Czego nie przegapić w regionie i bliskim sąsiedz- rystycznymi cebulastymi kopułami. Wnętrze świątyni jest tel./fax (85) 718-37-85, www.pkpk.wrotapodlasia.pl twie Puszczy Białowieskiej: ciekawostki, zabytki, im- dekorowane wielobarwnymi scenami biblijnymi. W Sobo- prezy itp. rze każdego roku w maju już od 35 lat odbywa się Między- u Ścieżka edukacyjna Żebra żubra liczy ok. 3 km narodowy Festiwal „Hajnowskie Dni Muzyki Cerkiewnej” Puszcza Knyszyńska to pozostałość po rozległych i prowadzi przez różnorodne typy siedliskowe lasu: z udziałem chórów z wielu państw reprezentujących mu- puszczach oddzielających niegdyś Koronę Polską podmokłe olsy, lasy bagienne, wilgotne i świeże. zykę chrześcijańską różnych tradycji. od Wielkiego Księstwa Litewskiego. Bory nad rzeką Flora i fauna swoją różnorodnością zachęcają do u Park Miniatur i Zabytków Podlasia w Hajnówce — pre- Supraśl były celem wypraw i poszukiwań Polaków, zatrzymania się, oglądania i nasłuchiwania. zentuje znaczące obiekty architektury Podlasia w piguł- Bałtów i Rusinów ale i miejscem ich spotkania, u Oryginalną formą poznania piękna przyrody Pusz- ce (skala 1:25). co w konsekwencji sprzyjało przenikaniu kultur, religii czy Białowieskiej jest podróż kolejką wąskotorową. u Muzeum Kowalstwa i Ślusarstwa w Hajnówce — możli- i zwyczajów. Kursuje trasą Hajnówka – Topiło (11 km). we pokazy sztuki kowalstwa na żywo. u Cerkiew pw. św. Mikołaja Cudotwórcy w Białowie- u Skit w Odrynkach — prawosławna pustelnia wkompo- ży z unikatowym porcelanowym ikonostasem. nowana w przyrodę i meandry rzeki Narew. W Puszczy zaobserwowano około 230 gatunków ptaków, u Puchar Polski Nordic Walking, odbywający każ- u W Narewce cmentarz żydowski z dobrze zachowanymi przy czym przynajmniej 150 gatunków odbywa na tym dego roku we wrześniu w Hajnówce, na skraju ok. 150 macewami. obszarze lęgi. Występują tu między innymi: bocian czarny, naturalnej perełki z Listy Światowego Dziedzictwa u Najcenniejszy zabytek drewnianego budownictwa sa- żuraw, dzięcioł trójpalczasty, orlik krzykliwy i bielik. Wystę- UNSECO — Puszczy Białowieskiej. kralnego w województwie — kościół (1748) z dzwonnicą pują tu także drobne ssaki o zabawnych nazwach m.in.: u Muzeum i Ośrodek Kultury Białoruskiej w Hajnów- (1773) w Narwi. ryjówki (ryjówka) aksamitna i malutka, badylarka, smużka ce posiada zbiory zabytków kultury materialnej u Ośrodek Kultury Hładyszka posiada między innymi i te większe: jeleń, dzik, sarna, wilk, lis, borsuk, kuna, łasica, Podlasia; eksponaty pochodzą z XIX i XX wieku. unikatową, największą w Polsce kolekcję minerałów rysie i ... gronostaje! Nad brzegami rzek i strumieni żyją wydry zgromadzonych w tzw. ametystowej komnacie. Warto i bobry, na polach – zające. Bytuje tu także jedno z pięciu też obejrzeć wystawę rzeźby lokalnego artysty — Sła- w Polsce wolnożyjących stad żubrów. Liczy ponad 130 sztuk. womira Smyka. Stąd, tj. krainy ciszy i zieleni — zaledwie 10 km do u W lipcu i sierpniu wędruje po małych podlaskich miejsco- centrum Białegostoku, stolicy województwa podlaskiego, wościach wędrowny Międzynarodowy Festiwal Teatralny miasta które od północy i wschodu otoczone jest szerokim „Wertep”. W każdej z nich daje nawet po 10 spektakli. na 20-40 km pasem lasów Puszczy Knyszyńskiej. u Czeremszyna — jeden z ciekawszych zespołów inspi- By chronić Puszczę Knyszyńską w 1988 r. zapadła de- rujących się folklorem słowiańskim, głównie podlaskim. cyzja o utworzeniu Parku Krajobrazowego Puszczy Kny- Mówią o sobie „Podlaska Hodowla Muzyki Żywej”. szyńskiej (PKPK). Łącznie z otuliną zajmuje ponad 127 Zespół koncertował m.in. we Włoszech, Niemczech, tys. ha. Jest to park typowo leśny — lasy i zadrzewienia Francji, w Szwecji, Belgii, Holandii, Rosji, na Łotwie, zajmują ponad 85% jego powierzchni. Litwie i Węgrzech oraz w Nepalu. Ma na swoim kon- Najcenniejsze fragmenty puszczy chronione są w 21 cie sześć wydawnictw fonograficznych. „Z wiejskiego rezerwatach przyrody. Gęsta sieć rzek, strumieni oraz podwórza” to sztandarowa cykliczna impreza folkowa źródlisk wzbogaca dodatkowo puszczę, tworząc bajeczny z udziałem elity muzyków z Polski i z zagranicy. krajobraz. Supraśl jest główną rzeką Parku, która spina u By zachować dziedzictwo kulturowe miejsca powstało wszystkie drobne cieki, tworząc raj dla kajakarzy. Muzeum Kolejnictwa w Czeremsze. W roli ekspona- Zadaniem Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej tów m. in. wycofywane z eksploatacji pojazdy kolejowe, jest ochrona przyrody, środowiska, kultury i krajobrazu, dzia- podnośniki, koła, elementy maszyn i inne przedmioty łalność dydaktyczna, naukowa oraz turystyka i rekreacja. techniki kolejowej.

Przebieg szlaku GREEN VELO

10 11 ATRAKCJE I EDUKACJA CZEGO NIE PRZEGAPIĆ

Siedzibą Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyń- cy rzeki Sokołdy. Prezentuje m.inn. w stanie zbliżonym do Centrum Rękodzieła Ludowego w Niemczynie l Tatarski Mały (niebieski, 19 km) skiej w Supraślu jest „Dom Staromiejski”, zabytkowy naturalnego, różne typy siedliskowe lasów, spotykanych Prowadzi aktywną działalność edukacyjną: organizuje l Wzgórz Świętojańskich (czerwony, 27 km) budynek, wzniesiony przez biskupa L. Jaworowskiego w Puszczy Knyszyńskiej. Pozostały areał to powierzchnie pokazy i warsztaty rękodzielnicze m. in.: tkactwa tradycyj- w 1822 r., przystosowany do prowadzenia zajęć edu- zagospodarowane w sposób parkowy. Odnajdziemy tu Szlaki wodne nego, garncarstwa, witrażu, ceramiczne, frywolitki — skie- kacyjnych. m.in. obce gatunki drzew i krzewów: jałowców, cyprysi- Rzeką Słoją – 18,5 km; Płoską – 8,3 km; Supraślą rowane do szerokiego kręgu odbiorców. Część jego pomieszczeń przeznaczono na akcent ków, żywotników, rododendronów oraz roślin ozdobnych. – 76,6 km muzealny, w ofercie: W pobliżu Arboretum funkcjonuje także Małe Muzeum Działalność edukacyjna PKPK to także: Szlaki autokarowe l Sala Odkrywcy — interaktywna ekspozycja przy- Historii Puszczy Knyszyńskiej oraz ścieżka edukacyjna Wyjście na ścieżki dydaktyczne (warsztaty terenowe) l Rękodzieła ludowego, Podlaski Szlak Tatarski rodnicza prezentująca ciekawie walory PKPK. Po- „Kopna Góra” przy rezerwacie Woronicza. l „Dolina Jałówki” — biegnie w pobliżu Supraśla, liczy l Kresowe Wędrówki – szlak rowerowy (zielony, 149,5 km) ok. 3 km długości, ukazuje urozmaiconą rzeźbę terenu mieszczenie pełni też rolę sali dydaktycznej, gdzie Silvarium w Poczopku to niepowtarzalny ogród leśny, l Kresowe Wędrówki – szlak konny (pomarańczowy, 119,7 km) oraz bogactwo puszczańskich zespołów roślinnych; odbywają się zajęcia edukacyjne i prezentacje multi- usytuowany w pobliżu siedziby Nadleśnictwa Krynki. Zgro- Szlaki rowerowe l „Kopna Góra” przy rezerwacie Woronicza — liczy około medialne (dla około 30 osób); madzono tu najciekawsze okazy puszczańskiej fauny, flory l Czarna Białostocka – Janów (czerwony, 40 km) 4 km, zapoznaje z walorami przyrodniczymi rezerwatu, l sala wystaw czasowych — przeznaczona jest do i świata nieożywionego. Ekspozycje puszczańskich zwie- l Obwodnica rowerowa gminy Knyszyn (niebieski, 60 km) pokazuje przebieg kolejki wąskotorowej oraz sposoby prezentacji zdjęć, prac plastycznych i innych twór- rząt odnajdziemy w „Galerii na skraju puszcz”. Oś Silva- l Przez Gminę Gródek (żółty, 68 km) prowadzenia gospodarki leśnej; czych wyrobów artystycznych; rium tworzy tzw. „Ziołowa Tryba”, gdzie zebrano i opisano l Przez Gminę Michałowo (zielony, 75 km) l „Surażkowo” — ma 2 km i prowadzi z Surażkowa w kie- l ekspozycja o nietoperzach; ponad 80 gatunków roślin leczniczych, wykorzystywanych l Przez Puszczę Knyszyńską (niebieski,52 km) runku wsi Łaźnie, na trasie oryginalna, tradycyjna wiejska l sala etnograficzna — to „zatrzymane w czasie” w medycynie ludowej. Duże wrażenie na zwiedzających zabudowa i malownicze tereny w dolinie rzeki Sokołdy. interesujące elementy dawnego wyposażenia podla- robi Park Megalitów. Nieustanny upływ czasu mierzą Przejście w/w ścieżek zajmuje ok. 2 godz. Czego nie przegapić w regionie i bliskim są- skiego gospodarstwa wiejskiego. przynajmniej cztery słoneczne poromierze i czasomierze. siedztwie PKPK: ciekawostki, zabytki, imprezy itp. Arboretum w Kopnej Górze Do spotkania oko w oko z ptakami drapieżnymi może SzlakI turystyczne Usytuowane jest niespełna 30 km na wschód od dojść przy specjalnej wolierze. Szlaki piesze u Pałac i ogrody Branickich — najpiękniejszy zaby- Białegostoku i zajmuje powierzchnię 26 ha. Obiekt l Borami Dorzecza Supraśli (zielony, 36,5 km) tek Białegostoku, a barokowe ogrody wokół pała- Leśna ścieżka edukacyjna „” jest malowniczo położony na wyniesieniach w okoli- l Dawnego Pogranicza (żółty, 50 km) cu są jednymi z najpiękniejszych w Polsce. Nie Drewniane kładki ścieżki poprowadzono przez najbar- l Im. prof. Witolda Sławińskiego (zielony, 23 km) można pominąć tego miejsca na mapie turystycz- dziej podmokłe i niedostępne miejsca rezerwatu leśno-ar- l Królowej Bony (niebieski, 75,5 km) nej Podlasia. To pamiątką po rodzie Branickich. cheologiczny „Krzemianka”. Na powierzchni 230,91 ha l Napoleoński (niebieski, 36 km) Pałac nazywany jest też Wersalem Północy. spotykamy bogatą szatę roślinną. Obok cennych i zróżni- l Puszczański (czerwony, 30 km) u Więcej o dokonaniach znakomitego rodu znajdzie- cowanych zbiorowisk florystycznych, warto zaobserwować l Skrajem Puszczy Knyszyńskiej (żółty, 56 km) my na nowym Szlaku rodu Branickich. To jeden wyjątkowo obfite źródliska zasilające strumień o nazwie l Supraski (żółty, 16 km) z pięciu szlaków kluczowego produktu turystycz- Krzemianka. Ślady w terenie wskazują na istnienie kopalni l Szlak do Góran (żółty, 14,8 km) nego pn. Białystok wielu kultur, do którego zali- krzemienia sprzed 3 tys. lat, co stanowi odkrycie arche- l Śladami Powstania Styczniowego (czerwony, 49 km) czają się także: Szlak białostockich świątyń, Szlak ologiczne na skalę międzynarodową. W okolicy rezerwatu l Świętej Wody (niebieski, 27,5 km) architektury drewnianej, Szlak białostockich fabry- można również obejrzeć bór bartny. l Tatarski Duży (zielony, 57 km) kantów, Szlak esperanto i wielu kultur.

12 13 CZEGO NIE PRZEGAPIĆ

festynu, w sierpniu Muzeum zaprasza na dożynki, Narwiański Park Narodowy u Centrum Ludwika Zamenhofa, twórcy esperanto, w tym: pokazy żęcia sierpem, koszenia, a także prze- Kurowo 10, 18–204 Kobylin Borzymy urodzonego w Białymstoku. Poza stałą ekspozy- marsz orszaku żniwnego. Nową ofertę ma „Ośrodek tel. 85 718 14 17, 86 476 48 12; www.npn.pl cją proponuje tematycznie i stylistycznie wystawy edukacji ekologicznej — Sokolarnia”. Jego celem czasowe. Posiada szereg pozycji wydawniczych jest podniesienie społecznej świadomości na temat roli Rzeka Narew, dla ochrony której powstał Narwiań- związanych z życiem i twórczością Patrona. Pro- i znaczenia ptaków drapieżnych żyjących w Polsce oraz ski Park Narodowy, wije się zygzakami, dzieli swe ponuje też szereg działań edukacyjnych adreso- ich ochrona. koryto na wstęgi, by tworzyć osobliwe labirynty. wanych do różnych grup wiekowych. u Kościół pw. św. Jerzego Padewskiego w Sokółce, miej- Badacze dowiedli, iż około cztery tysiące lat temu u Muzeum Ikon w Supraślu dysponuje jedną z naj- sce związane z cudem eucharystycznym; dziś także Narew wystąpiła z brzegów zalewając całą dolinę. bogatszych w Polsce kolekcją ikon XVIII, XIX i XX- centrum pielgrzymkowe. wiecznych. Absolutnym unikatem są XVI-wieczne u Wyjątkowy układ urbanistyczny rynku w Krynkach. Ma Zaczęła płynąć wieloma drogami jednocześnie, two- freski ocalałe ze zburzonej i obecnie odbudowanej kształt sześcioboku z którego promieniście wychodzi rząc skomplikowany system rzeczny. cerkwi Zwiastowania NMP, znajdującej się na tere- dwanaście ulic. Jego architektem był wielki reformator Dziś patrząc na rzekę z lotu ptaka, jawi nam się widok nie monasteru supraskiego. tych ziem — podskarbi Antoni Tyzenhauz. W pobliskich osobliwy — układ splątanych koryt, łączących się, a dalej u Muzeum Wsi Białostockiej — Skansen w Osowi- Kruszynianach meczet i mizar, które wizytował m.in. rozdzielających, by na kolejnym kilometrze tworzyć znów czach w pobliżu Jurowiec. W lipcu można skosz- książę Karol. jeden nurt. tować regionalnych potraw podczas kulinarnego u Jarmark na Jana zapisał się na stałe jako tradycja mia- Aby chronić naturalną, bagienną dolinę rzeczną i pro- sta Białystok. Nawiązuje on do tradycji z czasów hetma- cesy w niej zachodzące w 1996 roku powstał (w podla- na Branickiego, kiedy to Białystok na mocy przywileju skiem najmłodszy) Narwiański Park Narodowy, nazywany targowego otrzymał prawo organizacji jarmarku. Na też „Polską Amazonią”. Obejmuje on bagienną dolinę kramach można kupić wyroby z drewna, wikliny, suszo- Narwi na 45-kilometrowym odcinku pomiędzy Surażem, ne zioła, wyroby z gliny, ceramikę, tkaniny, rzeźbione a Rzędzianami. ptaki, narzędzia do pracy w polu, lesie czy ogrodzie. Symbolem Parku jest błotniak stawowy — drapieżny Do picia oferowane jest piwo kozicowe czy podpiwek ptak gniazdujący w trzcinowiskach. Nad Narwią stwier- na bazie jałowca. dzono występowanie ok. 133 gatunków lęgowych ptaków wśród których znajdują się gatunki zagrożone w skali Przebieg szlaku GREEN VELO światowej lub europejskiej, m.in. bielik, derkacz i wodnicz- ka. Roślinność zmienia się tu począwszy od koryta rzeki, w kierunku skraju doliny. W nurcie Narwi występują ro- śliny zakorzenione w dnie z zanurzonymi liśćmi, głównie rdestnice. W starorzeczach lub przy brzegach spotykamy rośliny o liściach pływających. Brzegi porastają szumią- ce szuwary. Specyficzne dla doliny są wilgotne łąki, olsy oraz tzw. „grądziki” — wyniesienia terenu porośnięte lipą, dębem i grabem. Można tu spotkać goździka pysznego, mieczyka dachówkowatego czy kosaćca syberyjskiego, które znajdują się pod ścisłą ochroną. Dolina Narwi pełni też funkcję szlaku migracyjnego dla ok. 40 gatunków ssaków. Wśród nich spotkać można łosia, sarnę i dzika. Bagienny teren to warunki sprzyjają- ce występowaniu płazów oraz wielu gatunków owadów, głównie motyli i ważek. W wodach Narwi spotykamy 25 gatunków ryb, które stanowią raj dla tutejszych wędkarzy.

14 15 EDUKACJA EDUKACJA

Edukacja w siedzibie Parku to m.in.: Niewątpliwą jej atrakcją jest przeprawa przez liczne Działalność edukacyjna I. Ekspozycja przyrodnicza prezentująca walory przyrodni- w tym miejscu koryta rzeczne przy pomocy pływających Siedziba Narwiańskiego Parku Narodowego zloka- cze i kulturowe doliny Narwi. pomostów umocowanych na linach. W połowie trasy, lizowana jest w zabytkowym, XIX-wiecznym dworze l Ścieżka przyrodnicza „Kładka wśród bagien” 1 km – w miejscu dawnego zamczyska, znajduje się wieża wi- w miejscowości Kurowo. Dwór wraz z otaczającą go Przedstawia najważniejsze zbiorowiska roślinne Parku dokowa, z której można podziwiać panoramę doliny. częścią parkowo-ogrodową zostały wpisane do reje- oraz organizmy związane z poszczególnymi siedliska- Przy ścieżce umieszczono 6 tablic edukacyjnych, które stru zabytków. mi. Ma 1 km długości, z czego 600 metrów prowadzi informują o walorach przyrodniczych i kulturowych tego kładką z dwoma tarasami widokowymi. Specyfika ro- obszaru. ślinności NPN polega na przestrzennym przenikaniu III. Zajęcia terenowe i dydaktyczne: się ekosystemów lądowych z wodnymi, wynikające 1. Nauczanie zintegrowane: z wyjątkowo bogatej sieci koryt rzecznych. Stwarza to l„Poznaję przyrodę wszystkimi zmysłami” — terenowe doskonałe warunki do występowania licznych zespołów zajęcia edukacyjne dla dzieci, łączące zabawę z pozna- roślinnych, a tym samym zróżnicowania siedlisk. Rośli- waniem przyrody, ok. 1,5 godz. ny zasiedlające obszar Narwiańskiego Parku Narodo- l„Drzewo” — zajęcia terenowe w parku przydworskim wego tworzą naturalne w niewielkim stopniu przekształ- w Kurowie, ok. 1 godz. cone zbiorowiska. Duże zróżnicowanie pozwala znaleźć 2. Szkoła podstawowa klasy IV – VI: niszę ekologiczną wielu gatunkom, dzięki czemu obsza- l„Drzewa w lesie i w parku” — zajęcia rozpoznawania ry charakteryzują się wysoką bioróżnorodnością. Na drzew w parku przydworskim w Kurowie, realizacja trasie ustawiono 10 tablic edukacyjnych i zlokalizowano kwiecień — listopad, ok. 1 godz. przystanki: rzeka, trzcinowisko, turzycowisko, wilgotne l„Nad Narwią” — zajęcia terenowe dotyczące prowadze- łąki, zarośla wierzbowe i ols . nia obserwacji, właściwości fizycznych i chemicznych l Ścieżka przyrodnicza „Park przydworski w Kurowie” wody, czas trwania ok. 1 godz. — 800 m z ogródkiem dydaktycznym dla dzieci. l„Co mamy pod stopami” — poznawanie gleby wszystki- l Sala edukacyjna przeznaczona do prowadzenia prelek- mi zmysłami, organizmy żyjące pod naszymi stopami, cji i zajęć edukacyjnych oraz projekcji filmów przyrodni- ok. 1 godz. czych (ok. 30 osób). l„Motyle i ważki Narwiańskiego PN” — przegląd najważ- l Wieża widokowa. niejszych grup — motyli, ważek, bezkręgowców wod- l Kajaki – 16 szt. nych, obserwacja pozyskanych gatunków ok. 2 godz. II. Kładka Waniewo – Śliwno to ścieżka przyrodnicza biegnąca l„Skrzydlate skarby” — wprowadzenie do obserwacji w poprzek doliny Narwi, która obrazuje większość ekosyste- ornitologicznych, gdzie i jak obserwować, zapoznanie mów parkowych. To teren bagienny, z natury niedostępny, z najbardziej charakterystycznymi gatunkami ptaków więc kładka o długości 1050 m pozwala odwiedzającym występującymi w Kurowie i okolicy, kwiecień – lipiec, dotarcie do „serca” Parku bez konieczności korzystania ok 1 godz. z łodzi lub kajaka.

16 17 EDUKACJA SZLAKI TURYSTYCZNE

3. Gimnazja, szkoły ponadgimnazjalne: l Nadnarwiański — żółty, 30 km. l„Woda w Narwi” — uczestnicy zajęć poznają cechy l Włodzimierza Puchalskiego — czerwony, 53 km. charakterystyczne systemu rzeki anastomozującej, l Włókniarzy — niebieski, 75 km. oznaczają jakość wody na podstawie składników fizy- Szlaki wodne kochemicznych wody i indeksu biotycznego, realizacja l „Narwiański labirynt” — 45 km, ciągnie się przez cały maj — październik, ok. 2 godz. Park i zazwyczaj potrzeba 2-3 dni by go pokonać. l„Roślinność Narwiańskiego Parku Narodowego” — zaję- l „Kajakiem wokół Kurowa” to szlak skupiony na najcie- cia na ścieżce dydaktycznej, zapoznanie ze zbiorowi- kawszych fragmentach Narwi i prowadzi obok reduty skami roślinności występującej na terenie NPN, ozna- „Koziołek” z XVI w., położonej na bagnach oraz „zerwa- czanie gatunków, porównanie budowy morfologicznej nego mostu” pod Kruszewem. Można wybrać spośród traw i turzyc, realizacja maj — wrzesień, ok. 1 godz. 3 wariantów tras — 1, 2 i 4- godzinna. l„Gleba naszym bogactwem” — uczestnicy zapoznają Szlaki rowerowe się ze strukturą gleby, jej właściwościami fizycznymi Trasy rowerowe znajdują się na obrzeżach Parku i chemicznymi oraz rozpoznają podstawowe organizmy i w jego otulinie, przebiegają po drogach żwirowych lub glebowe, ok. 2 godz. rzadko uczęszczanych, asfaltowych. l„ Życie na łące” — zapoznanie z gatunkami roślin i owa- l Podlaski szlak bociani — 200 km, znaki czerwone. dami łąkowych, ok. 1,5 godz. Łączy Białowieski Park Narodowy z Narwiańskim PN l„Bogactwo ptaków Narwiańskiego Parku Narodowego” i Biebrzańskim PN, a biegnie wzdłuż doliny Narewki, — wprowadzenie do obserwacji ornitologicznych, gdzie Narwi i Biebrzy. Przebieg: Białowieża (Białowieski PN) i jak obserwować, zapoznanie z najbardziej charaktery- – Pogorzelce – „droga narewkowska” – Gruszki – Na- stycznymi gatunkami ptaków występujących w Kurowie rewka – Stare Lewkowo – Odrynki – Narew – Trześcian- i okolicy, kwiecień — lipiec, ok 1 godz. ka – Puchły – Kaniuki – Wojszki – Doktorce – Zawyki l„Owady Narwiańskiego Parku Narodowego” – rozpozna- – Suraż - Turośń Dolna - Dobrowoda - Baciuty – Bokiny wanie najważniejszych grup owadów występujących – Kurowo (NPN) – Pajewo – Radule – Leśniki – Tykocin w dolinie Narwi, realizacja maj — wrzesień, ok. 2 godz. – Tatary – Piaski – Łaziuki – Łazy Duże – Słomianka – III. Prezentacje multimedialne – ok. 45 min.: – Laskowiec – Strękowa Góra – – l„Narwiański Park Narodowy” — prezentacje walorów – Osowiec-Twierdza (Biebrzański PN) – Goniądz. przyrodniczych i kulturowych Parku dostosowane do l Obwodnica narwiańska – 90 km, znaki niebieskie. różnych grup wiekowych. Szlak rowerowy biegnący wokół Narwiańskiego Parku l„Różnorodność świata ptaków” — prezentacja ważniej- Narodowego i jego otuliny. Przebiega przez następujące szych gatunków zamieszkujących dolinę Narwi, dosto- miejscowości: Choroszcz – Baciuty – Turośń Dolna – sowana do różnych grup wiekowych. Suraż – Łapy – Płonka Kościelna – Waniewo – Kurowo l„Poznajemy zbiorowiska roślinne NPN” — gimnazjum, – Jeżewo Stare – Tykocin – Choroszcz. szkoły ponadgimnazjalne. l Szlak Światowida — 20 km, znaki zielone. l„Kto zamieszkuje dolinę Narwi”, klasy IV – VI SP Łączy Białystok z Narwiańskim Parkiem Narodowym, l„Przyroda województwa podlaskiego”, klasy IV – VI SP, przebieg: Białystok – Krupniki – Barszczewo – Konowały gimnazjum. – Kruszewa. l„Polskie Parki Narodowe” — klasy IV – VI SP, gimnazjum l Szlak podmiejskich rezydencji — 50 km, znaki żółte. Projekcja filmu „Narwiański Park Narodowy” — 35 min. Prowadzi z Doliny Narwi do Puszczy Knyszyńskiej, prze- Szlaki turystyczne na terenie NPN bieg: Bokiny – Turośń Kościelna – Juchnowiec Kościel- Szlaki piesze ny – Zabłudów – Bobrowa Dolina – Supraśl. l Zygmunta Glogera — zielony ok. 45 km.

18 19 CZEGO NIE PRZEGAPIĆ Biebrzański Park Narodowy u W Uhowie, w okolicach nocy Świętojańskiej, od kilku- Osowiec-Twierdza 8, 19-110 Goniądz Czego nie przegapić w regionie i bliskim sąsiedztwie dziesięciu lat organizowana jest Sobótka. Inscenizacja tel. 85 738 30 35, 738 06 20 wewn. 243 Narwiańskiego PN: ciekawostki, zabytki, imprezy itp. sobótkowa to święto ognia, wody i miłości. Magia, www.biebrza.org.pl u Biesiada Miodowa odbywa się w Kurowie, w ostatni nimfy wodne, rusałki, pochodnie, występy zespołów weekend sierpnia. Wśród regionalnych produktów i atrakcje dla dzieci zapewnią mnóstwo dobrej zabawy. w roli głównej występują podlaskie miody. Na u Dworek Pentowo nad Narwią, niedaleko Tykocina, nosi Biebrzański Park Narodowy jest miejscem szcze- stoiskach pszczelarzy można zaopatrzyć się tytuł Europejskiej Wsi Bocianiej. Na terenie kompleksu gólnym na mapie Europy. Chroni rozległe i prawie w miody: min. wielokwiatowy, lipowy, gryczany, znajduje się kilkadziesiąt gniazd bocianich oraz dwie niezmienione dolinowe torfowiska z unikalną różno- a także miody pitne: Dla smakoszy wyrobów lokal- wieże obserwacyjne. Takie nagromadzenie gniazd jest rodnością gatunków roślin, ptaków i innych zwierząt nych są sery, wędliny, ogórki, kapusta i narwiań- niespotykane w innych miejscach Polski. Znajduje się oraz naturalnych ekosystemów. skie pieczywo. Na scenie prezentują się zespoły tu również Galeria Bociana Białego. muzyczne, prowadzone są zajęcia edukacyjne dla u W sierpniu każdego roku w Choroszczy organizowany dzieci, można skorzystać z przejażdżek po Narwi jest Jarmark Dominikański. Tu także mieści się letnia W latach 70. dominowała koncepcja, by dolinę Biebrzy łodziami „pychówkami” oraz wycieczek po Parku. rezydencja (pałacyk) hetmana J. K. Branickiego. w jakiejś części zmeliorować. Planów jednak nie wprowa- u We wsi Morusy, 2 km od Tykocina, jest pamiątkowa dzono w życie i w 1993 roku utworzono tu największy pol- drewniana chata, w której mieszkał Włodzimierz Pu- ski park narodowy (59 223 ha). chalski (1909-1979), polski reżyser filmów dokumen- Najcenniejsze walory Parku, to szeroka dolina mają- talnych i oświatowych, pionier filmu przyrodniczego ca charakter naturalny i silnie meandrująca rzeka Bie- w Polsce. Tytuł jego albumu „Bezkrwawe łowy” wszedł brza. Chroniona dolina rzeki ma ponad 100 km długości, do języka polskiego jako określenie fotografowania pta- a jej szerokość maksymalnie osiąga ponad 30 km. To naj- ków i zwierząt. większy zespół torfowisk w Polsce. Bagna Biebrzańskie są u Na turystycznej mapie Podlasia nie można pominąć Ty- uznawane za jedną z najważniejszych w kraju i w Europie kocina, nazywanego też perłą baroku, z historią liczącą Środkowej ostoi ptaków wodno-błotnych. Jako niezwykle ponad 600 lat. Do zwiedzana: zamek królewski z XVI cenny obszar wodno-błotny Biebrzański Park Narodowy wieku; budowla wzniesiona przez Zygmunta Augusta, w roku 1995 został wpisany na listę Konwencji Ramsar, chro- a na przełomie XX/XXI wieku świetnie zrekonstruowa- niącej najważniejsze na świecie mokradła. W 2004 dolinę na, Wielka Synagoga z XVII wieku, obecnie Muzeum Biebrzy włączono do sieci Natura 2000 jako Obszar Spe- Kultury Żydowskiej, zespół dawnego kościoła i klasz- cjalnej Ochrony Ptaków i Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk. toru bernardynów. W granicach Parku znajduje się osiem wyłączonych z niego enklaw, obejmujących głównie wyspy mineralne, zajęte pod uprawy, łąki i osadnictwo. O rozległości Parku świadczy jego położenie na terenie 14 gmin i 5 powiatów.

Przebieg szlaku GREEN VELO 20 21 ATRAKCJE BbPN EDUKACJA

ka występuje z brzegów, na rozlewiskach pojawiają się ptaki gustowskiego, obiekt zabytkowy na terenie Biebrzańskiego Wraz z unikatową mozaiką i strefowością siedlisk wędrujące do swoich miejsc lęgowych w Polsce i północnej Parku Narodowego. Muzeum Twierdzy Osowiec oraz trasy mokradłowych, a także ekstensywnym rolnictwem, Europie. Na terenie Bagien Biebrzańskich stwierdzono wystę- turystyczne Fortu I (Centralnego) dostępne są do zwiedza- zachowały się tu rzadkie, zagrożone i ginące w Euro- powanie prawie 70% gatunków polskiej awifauny. nia wyłącznie z przewodnikiem. pie gatunki roślin, ptaków i innych zwierząt. Charak- Symbolem i flagowym ptakiem Biebrzańskiego Parku Kanał Augustowski zaprojektowany w 1824 r. przez terystyczne dla Biebrzańskiego Parku Narodowego Narodowego jest batalion. Podczas wiosennych przelotów gen. Ignacego Prądzyńskiego łączy dorzecze Biebrzy są również rozległe, otwarte krajobrazy. Ekosystemy można zobaczyć nad Biebrzą stada tych ptaków, liczące z Niemnem. Leży na obszarze Polski i Białorusi. Na odcin- i siedliska, które tu spotykamy, w innych miejscach niekiedy setki osobników. Pozorne walki samców przystro- ku 101,2 km wybudowano 18 śluz, z czego 14 znajduje Europy zostały bezpowrotnie zniszczone w wyniku jonych w niepowtarzalne, różnokolorowe pióra, przyciąga- się po polskiej stronie. Kanał najlepiej poznać spływając melioracji, osuszania bagien i torfowisk. ją tu wielu miłośników ptaków z całej Europy. Nad Biebrzą nim kajakiem albo odwiedzając jedną z jego śluz w dolinie Wiosenne rozlewiska Biebrzy gromadzą więcej wody spotykamy też inne rzadkie gatunki, m.in.: wodniczkę, Biebrzy — śluzę w Dębowie lub w Sosnowie. niż największe zapory na Wiśle! Malownicze tereny ba- cietrzewia, dubelta, podróżniczka, sowę błotną, błotniaka Oferta edukacyjna gienne oraz bogactwo świata roślinnego i zwierzęcego łąkowego i orlika grubodziobego. Ponadto dolina Biebrzy Park oferuje kilkadziesiąt imprez otwartych o charakterze stanowią jego niepodważalną wartość. Wiosną, gdy rze- jest największą ostoją łosia w Polsce. Nie trudno go zoba- edukacyjnym, na które wstęp jest wolny. Wśród nich naj- czyć jadąc „Carskim Traktem”. Dolina Biebrzy jest ważną dłuższą tradycję (od 1999 r.) ma Wszechnica Biebrzańska ostoją także dla wilków, rysi, bobrów i wydr. – dwudniowe spotkania wykładowo-terenowe. Oferta zajęć W najciekawszych miejscach Parku ustawiono ponad terenowych prowadzonych przez pracowników Parku skiero- dwadzieścia wież i platform widokowych. Godne pole- wana jest głównie do ok. 80 szkół leżących w dolinie Bie- cenia dla zwiedzających są drewniane kładki poprowa- brzy. Z szerokiego wachlarza tematów zajęć przyrodniczych dzone przez mokradła. Są one zlokalizowane w okolicy prowadzonych przez przewodników działających w dolinie Osowca, na Grzędach oraz na Bagnie Ławki. Wiosenne Biebrzy, skorzystać mogą wszystkie grupy szkolne z kraju przyloty ptaków najlepiej oglądać na rozlewiskach z wież oraz różne grupy zorganizowane (kontakty do przewodników w Brzostowie i Burzynie oraz z naturalnych punktów wido- na www.biebrza.org.pl/Turystyka/Przewodnicy). kowych: grodziska w Samborach (ujście Biebrzy do Narwi, Park oferuje wiele publikacji (przewodniki, foldery) polecamy zwłaszcza o wschodzie słońca) i Góry Strękowej w tym dostępne w internecie czasopisma: „Nasza Bie- (wspaniałe zachody). brza”, „Biebrzańskie Wieści”. Śledząc stronę Parku oraz Muzeum i trasy turystyczne twierdzy Osowiec. Twier- profil na Fb każdy ma szansę wziąć udział w konkursach dza Osowiec — rosyjska twierdza z II połowy XIX wieku, edukacyjnych, adresowanych do różnych grup odbiorców. usytuowana na jedynej przeprawie przez Bagna Biebrzań- Specjalna oferta skierowana jest do nauczycieli, dla któ- skie, w zwężeniu doliny Biebrzy. Znana jest z 6,5-miesięcz- rych corocznie organizowane są warsztaty przyrodnicze nej obrony podczas I wojny światowej. Nigdy nie została w terenie. Kalendarz imprez i wydarzeń edukacyjnych na zdobyta — stąd jej późniejsze obiegowe określenie „rosyj- stronie www.biebrza.org.pl. skie Verdun”. Twierdza to najcenniejszy, obok Kanału Au-

22 23 SZLAKI TURYSTYCZNE CZEGO NIE PRZEGAPIĆ

Spływ kajakowy rzeką Biebrzą Czego nie przegapić w regionie i bliskim sąsiedz- Szlaki turystyczne w regionie Biebrzańskiego To najbardziej naturalny szlak turystyczny regionu. Mo- twie Biebrzańskiego Parku Narodowego: ciekawostki, Parku Narodowego żemy go rozpocząć w Lipsku, a skończyć w Wiźnie nad zabytki, imprezy itp. Ruch turystyczny po terenie Parku dozwolo- Narwią. Jego 140-kilometrową trasę da się pokonać w cią- u Suchowola — geograficzny i geometryczny środek ny jest przez cały rok od świtu do zmierzchu. Przy gu 7 dni. Spływ można rozpocząć także w Augustowie – Europy. Miasteczko szerzej znane głównie za sprawą wstępie na szlaki lądowe lub wodne należy wykupić kontynuując wyprawę kajakową Kanałem Augustowskim. błogosławionego ks. Jerzego Popiełuszki, który uro- kartę, którą można nabyć w punktach informacji Płynąc z biegiem rzeki można zaobserwować, jak zmie- dził się w Okopach koło Suchowoli, a suchowolski turystycznej (Osowiec-Twierdza, Laskowiec, Grzędy, nia się Biebrza. Na północy — od źródeł do przewężenia zabytkowy kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła Wroceń, Sztabin, Lipsk) lub w niektórych sklepach, w rejonie Sztabina — płyniemy kotliną o wysokich brze- (1885) był tym, do którego uczęszczał. To także cel hotelach i kwaterach agroturystycznych. Grupy liczą- gach, praktycznie bez lasów, z użytkowanymi rolniczo łą- licznych pielgrzymek. ce powyżej 7 osób mogą zwiedzać Park wyłącznie kami. Szuwary porastają tylko bezpośrednią okolicę rzeki. u Muzeum Lipskiej i Tradycji w Lipsku. W mu- pod opieką przewodnika posiadającego do tego Oznakowane szlaki rowerowe zeum można podziwiać ponad 200 eksponatów. W pra- uprawnienia. Szczególnie zachęcamy do samo- l Rajgród – Wojdy – Rybczyzna – Woźnawieś – Kuligi – cowniach każdego roku powstaje kilka tysięcy pisanek, dzielnego poznawania przyrody biebrzańskiej, po- Leśniczówka Grzędy (LO - 7001 y — żółty, 19,5 km). które trafiają do domów w całej Polsce i za granicę. przez wędrówki ścieżkami zaopatrzonymi w tablice l Grajewo – Kacprowo – Ruda – Sojczyn Borowy – Soj- Otrzymał je także Jan Paweł II i obecnie znajdują się edukacyjne. Dużą popularnością cieszą się szlaki czyn Grądowy – Kapice – Przechody – Osowiec – Oso- w Muzeum Watykańskim. Muzeum oferuje pokazy lub turystyczne i ścieżki edukacyjne w okolicy Barwika, wiec Twierdza – Uścianek – Wilamówka – Mroczki – zajęcia warsztatowe prowadzone przez lipskie twórczy- Osowca-Twierdzy oraz na Grzędach. Do dyspozycji – Wyszowate – Bajki Stare – Bajki Zalesie nie ludowe z zakresu pisankarstwa, wypieku pieczywa turystów jest również wiele ścieżek rowerowych, – Rekle – Kulesze Chobotki – Morusy – Tatary – Tykocin obrzędowego (korowaje, gąski), wykonywania pająków 4 ścieżki biegowe (Barwik, Wokół Fortu IV twierdzy (BK -7007 z — zielony). i palm wielkanocnych, wykonywania wycinanek. Osowiec. Na skraju Czerwonego Bagna i Trzyrzeczki) l „Podlaski Szlak Bociani”: Tykocin – Laskowiec – Gugny u Kilka kilometrów od źródeł Biebrzy — w Różanymstoku oraz 2 szlaki konne (okolice Trzciannego oraz Woź- – Osowiec-Twierdza – Goniądz – Dolistowo – Jasionowo znajduje się Sanktuarium Maryjne z Cudownym Obra- nawsi). Dla miłośników nurkowania udostępniony – Dębowo – Jaminy – Sztabin – Wilkownia (B -11 c zem Matki Boskiej, zbudowane na wzór kościoła jezu- jest szlak podwodny na kilkukilometrowym odcinku — czerwony, 126 km). ickiego w Grodnie. Biebrzy pod Goniądzem. Każdy turysta odwiedzający l Osowiec-Twierdza – Płochowo – Goniądz – Mońki – u W Kamiennej Starej można zobaczyć najstarszą bu- siedzibę Parku otrzyma fachową poradę jak optymal- Jaświły – Mikicin – Karpowicze – Suchowola – Okopy dowlę sakralną na Podlasiu — drewniany kościół pw. nie spędzić czas nad Biebrzą. Szczegółowe zasady – Laudańszczyzna – Ostrówek – Horodnianka – Domu- św. Anny pochodzący z XVI wieku. zwiedzania oraz ważne informacje dla zwiedzających raty – Zwierzyniec Wielki – Grodzisk – Jałówka – Kop- u Sercem Biebrzy jest położony na wysokiej skarpie dostępne są na stronie www.biebrza.org.pl. ciówka – Połomin – Kizielany – Zabrodzie – Korycin (BK Goniądz wzmiankowany już w 1358 r. Ze względu na -7006 n — niebieski, 126 km). strategiczne położenie był przedmiotem licznych sporów l Wizna Burzyn – Brzostowo – Radziłów – Klimaszewnica i walk pomiędzy książętami mazowieckimi a Litwą (XIV/ – Białaszewo – Okół – Ruda – Modzelówka – Pień- XV w.). Przyległe, bogate puszcze sprowadzały na łowy czykówek – Stoczek – Ciszewo – Kuligi – Las Grzędy króla Jagiełłę i wielu innych monarchów. Przez długi czas – Woźnawieś – Orzechówka – Tajenko – Śluza Sosnowo miasto pełniło rolę portu rzecznego. Z północnego Podla- (R -11 EURO Velo — zielony, 106,4 km). sia spławiano produkty leśne i rolne do Gdańska. l Gugny – Trzcianne – Boguszewo – Dziękonie – Niewia- rowo – Pisanki – Milewo – Boguszki – Mroczki – Choj- nowo (niebieski, 34,4 km). l Szlak im. Karola Brzostowskiego: Wilkownia – Balinka – Jastrzębna PKP – Krasnybór – Lebiedzin – Podcisówek – Huta – Sztabin (niebieski, 44,3 km).

24 25 CZEGO NIE PRZEGAPIĆ ŁOMŻYŃSKI PARK KRAJOBRAZOWY DOLINY NARWI u Zapusty Radziłowskie. Mieszkańcy Gminy u Tratwa biebrzańska. To platforma o powierzchni pielęgnują lokalną tradycję i kulturę związaną 18 m², na której ustawiony jest domek z pryczą (2-3 Drozdowo, ul. Główna 52, tel. 86 219 21 75 z końcem karnawału. Ulicami miejscowości osobową). Przed domkiem mamy stół z ławkami, www.lpkdn.wrotapodlasia.pl przejeżdża orszak weselny, któremu towa- który po rozłożeniu i spuszczeniu rolet tworzy kolejne rzyszą słomiane niedźwiedzie, kozy, bocian 2-3 miejsca do spania. Całość wykończona płaskim i Ziabela, czyli para naturalnej wielkości lalek dachem, który tworzy taras widokowy, miejsce do opa- umieszczonych na poziomo ustawionym kole lania i leniuchowania. Chcąc się przemieszczać, należy Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi został ciągniętym przez konia. Para ta, różnie inter- używać wioseł lub pychów (długich drągów), którymi utworzony w 1994 r. Powstał, by zachować w niena- pretowana, przedstawia według najbardziej odbijamy się od dna lub brzegów. ruszonym stanie dolinę rzeki Narew z jej meandra- powszechnej wersji, szlachcica Jana i jego u W maju nad Biebrzą, w Osowcu-Twierdzy organizowane mi, zbiorowiskami roślinności wodnej, szuwarowej, rozpustną żonę Izabelę, którzy przez zabawę są Biebrzańskie Targi Wytwórczości i Sztuki Ludowej torfowiskowej, łąkowej i niewielkimi fragmentami i pijaństwo roztrwonili swój majątek. „Sto pomysłów dla Biebrzy” wraz z piknikiem eduka- lasów łęgowych. cyjnym „Wiosna nad Biebrzą”. Na Targi przybywają przede wszystkim twórcy z Podlasia, ale też z Kurpi, Powstał też, by chronić unikatową rzeźbę tego terenu, Mazowsza, Warmii i Mazur. Targi służą prezentacji który ukształtował się w wyniku przebicia się rzeki Na- ciekawych wyrobów, wymianie doświadczeń, są miej- rew przez wysoczyznę Kolneńską i Wysokomazowiecką. scem spotkań twórców z mieszkańcami okolicznych W jego skład weszła malownicza dolina Narwi, na odcinku miejscowości. Piątnica-Bronowo z naturalną otuliną, starorzeczem po- u Wrzesień — miesiąc „Biebrzańskich Sianokosów” wstałym po zmianie biegu rzeki i licznymi zakolami. Czę- w Biebrzańskim Parku Narodowym. Zawody polegają ścią centralną, stanowiącą oś Parku, jest 16-kilometrowy na koszeniu podmokłych łąk kosą na czas. Impreza odcinek rzeki, położony między ujściem rzeki Łojewek przywraca wspomnienia i pokazuje dawne sposoby i mostem łączącym Łomżę z Piątnicą. użytkowania bagiennych łąk. Zarastanie torfowisk krze- Widok osobliwy i wyjątkowo malowniczy jest tu wiosną, wami i trzciną spowodowałoby wycofywanie się ptaków gdy rzeka znika, a spływające z roztopów wody tworzą typowych dla otwartych terenów mokradłowych oraz olbrzymie rozlewisko-jezioro, mierzone wielkością doliny. utratę cennych i rzadkich gatunków roślin. I tylko miejscami, wystające z wody drzewa i wyższe Przebieg szlaku GREEN VELO krzewy, pozwalają zlokalizować koryto Narwi. Dodatkową atrakcją tej pory roku jest widok odpoczywających tu, ol- brzymich ilości dzikiego ptactwa, „krzykliwie” oznajmiają- cych powrót do swoich miejsc lęgowych. Rzeźba i zróżnicowany stopień nawilgotnienia terenu, powodują, że występuje tu bogata szata roślinna oraz wie- le gatunków zwierząt. Wiedza przyrodników o florze i fau-

26 27 EDUKACJA SZLAKI TURYSTYCZNE

nie Parku, oparta na wnikliwych badaniach, pozwala na się nacisk na ekologię i ochronę środowiska. Z różnych sklasyfikowanie tego obszaru jako jednego z najcenniej- form edukacji oferowanej przez Łomżyński Park Krajobra- szych przyrodniczo nie tylko w skali regionu, ale też i kraju. zowy Doliny Narwi korzysta rocznie kilka tysięcy uczniów. Tak więc zamieszkują tu bobry i wydry, w lasach można Zajęcia są bezpłatne, a jeśli jest taka potrzeba, to pracow- spotkać łosie. W Parku występuje 6 gatunków nietoperzy nicy mogą dojechać na lekcje do placówek leżących na i 178 gatunków ptaków, to m. in.: bociany, bataliony, terenie Parku i w najbliższej jego okolicy. czajki, gęsi, żurawie. Warto zwrócić uwagę na bogatą Szlaki turystyczne i cenną roślinność. Flora parku obejmuje ok. 750 gatun- l Szlak pieszy i rowerowy: Łomża – Drozdowo – Bronowo ków roślin naczyniowych z czego 32 gatunki to rośliny – Pniewo – Łomża — 47,5 km. objęte ochronioną całkowitą, a 94 uznano za gatunki l Szlak Najdzikszej Rzeki Europy. Żegluga Narwiańska rzadkie i chronione są częściowo. Perełka Parku — Re- obejmuje całą długość żeglowną Narwi. Z poziomu rze- zerwat Kalinowo, na prawym zboczu doliny Narwi, 5 km ki można podziwiać historyczne grody Mazowsza. Trasa na wschód od Łomży, chroni wielogatunkowy las liściasty wiedzie na styku Narwiańskiego i Biebrzańskiego Parku o naturalnym charakterze. Narodowego oraz Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Ścieżki przyrodnicze w Parku oznaczone są tablicami Doliny Narwi. Trasa rozpoczyna się w Wiźnie, a kończy informacyjnymi i poglądowymi, które z dużą precyzją opi- w Warszawie. Można ją przepłynąć gondolami i jachta- sują florę i faunę tego miejsca mi motorowymi typu houseboat. Do atrakcji turystycznych Parku należy także zabytkowy Czego nie przegapić w regionie i bliskim sąsiedz- dwór drewniano-murowany rodziny Lutosławskich w Droz- twie ŁPKDN: ciekawostki, zabytki, imprezy itp. dowie z XVIII wieku, w którym dziś mieści się Muzeum u Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie, najstarszy z po- Przyrody. Prezentowane są tu ekspozycje z zakresu natury, wstałych w wolnej Polsce, założony w 1927 roku. Zbio- ale także dawnego życia dworskiego. Muzeum organizuje ry to około 3 tys. eksponatów, które pochodzą głównie koncerty muzyki poważnej, a w lipcu każdego roku zapra- z prywatnych zasobów Adama Chętnika, słynnego mu- sza na festiwal „Muzyczne Dni Drozdowo – Łomża”. zealnika. Ekspozycja plenerowa, jedna z największych Oferta edukacyjna w Europie, nawiązuje do historii kurpiowskiej Puszczy Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi już od Zielonej. Składa się z dwóch działów: bartniczo-pszcze- dwudziestu lat prowadzi edukację ekologiczną skierowa- larskiego i rolniczego. Dział rolniczy tworzą cztery zagro- ną do przedszkolaków, uczniów wszystkich typów szkół dy kurpiowskie (z czasów od schyłku XVII w. do końca a także osób dorosłych. Mieszczący się w siedzibie Parku XX w.). Wśród nich są: wiatrak, młyn wodny, kuźnia ośrodek edukacyjny działa, jako jeden z trzech, tworzą- i olejarnia. cych grupę Lokalnych Ośrodków Edukacji Ekologicznej u W Łomży warto zwiedzić Muzeum Północno-Mazowieckie przy parkach krajobrazowych województwa podlaskiego. z pierwszą w Polsce wystawą bursztynu, zabytkową kate- Tematyka zajęć żyje rytmem pór roku. Wiosną edukatorzy drę (1504-1525), Klasztor i Kościoły Panien Benedykty- pokazują piękno budzącej się do życia przyrody: poprzez nek, Klasztor i Kościół Ojców Kapucynów (1781-1798); obserwacje pierwszych leśnych kwiatów, podglądanie, w czasie Świąt Bożego Narodzenia podziwiać tu można jakie gatunki ptaków posilają się na nadnarwiańskich najstarszą w regionie ruchomą szopkę. Warto też przejść rozlewiskach czy poznawanie specyfiki życia płazów. Lato się ulicą Dworną — jedną z piękniejszych w mieście. to pora, kiedy dużo mówi się o wodzie i bezpiecznym u 30 km od Łomży znajdują się zespoły obronne czte- z niej korzystaniu. Jesienią odbiorcy zajęć poznają skarby rech szkół fortecznych: polskiej (Nowogród, Wizna), tego sezonu, dowiedzą się o przygotowaniach świata roślin rosyjskiej (Piątnica — forty szczególnie ważne w 1920 i zwierząt do zimy i z jakich pięter składa się las. Zima roku podczas obrony Łomży przed bolszewikami oraz natomiast to czas, kiedy podpatrywane są tropy, śledzone w 1939 r.), radzieckiej (Kolno – Nowogród – Zambrów) bobry i dokarmiane ptaki. W każdym okresie zaś kładzie i niemieckiej (Pisa). 28 29 CZEGO NIE PRZEGAPIĆ

u Miłośnicy tzw. turystyki pola bitwy mają w jednym miej- Wigierski Park Narodowy scu ponad 150 schronów. Do legendy przeszła obrona Krzywe 82, 16-402 Suwałki Wizny. Starcie tysiąca obrońców z 40-tysięcznymi woj- tel. 87 563 25 40, 510 992 672 www.wigry.org.pl skami niemieckimi nazywane jest „polskimi Termopila- mi”. Dowódca — kpt. Raginis wysadził się w bunkrze na Strękowej Górze. „Zespół jezior wigierskich stanowi jeden z najciekaw- u Teatr Lalki i Aktora w Łomży. W czerwcu każdego roku szych krajobrazów naszego kraju. Krajobraz ten nie- organizuje Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Walizka”. powtarzalny i bezcenny uznaje się za konieczne objąć Prowadzi także cykl edukacyjny pn. „Poznajemy teatr”. szczególną ochroną dla potrzeb dydaktyczno-naukowych i krajobrazowych” — tak uzasadniano utworzenie Wigier- skiego Parku Krajobrazowego w połowie lat 70. XX w.

Po kilkunastu latach, w 1989 roku, postanowiono zwiększyć ochronę Wigier, piątego co do głębokości jeziora w Polsce (73 m) i utworzono Wigierski Park Narodowy. Cen- tralną jego częścią jest jezioro Wigry, które wraz z przyległy- mi, mniejszymi jeziorami (łącznie 42) zajmuje powierzchnię ok. 28 km2. To jedyne w Polsce tak duże jezioro o krętej linii brzegowej, urozmaicone wyspami, zatokami, głębinami, śródjeziornymi górkami i przybrzeżnymi obszarami płycizn. Specyficzną grupę stanowią małe jeziora – suchary. Jest ich w Parku 19. Te śródleśne zbiorniki o herbacianej, mało przeźroczystej wodzie i z dużą ilością substancji organicz- nych są niezwykle malowniczymi tworami natury. Niektóre z obecnych jezior zespołu wigierskiego były zatokami Wigier, które w wyniku zarastania roślinnością wodną i wypełnienie Przebieg szlaku GREEN VELO szczątkami roślin i zwierząt uległy oddzieleniu od głównego jeziora. Tak m.in. powstały: Muliczne, Okragłe, Długie, Białe Wigierskie, Krusznik, Klonek, Leszczewek i inne. Przez Wigry płynie rzeka Czarna Hańcza, najdłuższa rze- ka Suwalszczyzny i jedna z najpopularniejszych tras kajako- wych w Polsce.

30 31 EDUKACJA EDUKACJA

W północnej części WPN krajobraz jest pagórkowaty, toką Słupiańską jeziora Wigry, ok 5 km od kościoła we z licznymi formami polodowcowej rzeźby terenu. Południo- wsi Gawrych Ruda. Zajęcia kulturowe prowadzone są wa część jest bardziej płaska, położona na piaszczystych w Krzywem. W czasie warsztatów ceramicznych uczest- glebach sandru augustowskiego, porośniętego rozległymi nicy poznają historię ceramiki na Suwalszczyźnie, warsz- borami i borami mieszanymi. taty tkackie obejmują wykonanie prostych krajek na ma- Park leży w północnej części Puszczy Augustowskiej, po- łych, ramowych krosnach lub wykonaniu plecionki. rośniętej przeważnie sosną i świerkiem. Występują tu rzad- l Wystawa etnograficzna „Ocalić od zapomnienia” usytu- kie i chronione gatunki storczyków, a różnorodność poro- owana jest w pobliżu dyrekcji Parku, przy leśniczówce stów zaświadcza o czystości powietrza. Równie bogaty jest w Krzywem, w budynku gospodarczym z początku XX świat zwierząt. Występują tu wilki, rysie, łosie, jelenie, sarny, wieku. Zgromadzono tu ponad 800 eksponatów, przed- dziki, borsuki, lisy, jenoty, kuny i wiewiórki. Ale najważniejszy miotów jeszcze do niedawna wykorzystywanych w gospo- jest bóbr, bo to on jest w herbie parku. W WPN zaobserwo- darstwach rolnych. wano 210 gatunków ptaków. Na Wigrach występują: kaczka l Wystawa „Historia i tradycje rybołówstwa nad Wigrami” krzyżówka, łyska, perkoz dwuczuby, mewa śmieszka, gągoł, stacjonuje w bazie rybackiej WPN, w Czerwonym Folwar- łabędź niemy. ku. Adresowana jest do pasjonatów przyrody, zaintere- WPN jest ważnym ogniwem w systemie ochrony przyrody sowanych historią i kulturą regionu, w szczególności zaś w Polsce, Europie i świecie. W roku 2002 został uznany wędkarstwem i rybactwem. za obiekt Konwencji Ramsarskiej, jako obszar wodno-błotny l Muzeum Wigier. Mieści się w dawnej stacji hydrobiolo- o znaczeniu międzynarodowym. W roku 2004, wraz z całą gicznej, w Starym Folwarku. W okresie międzywojennym, Puszczą Augustowską, stał się obiektem europejskiej sieci dzięki jej twórcy dr. Alfredowi Lityńskiemu, stała się ona Natura 2000 — obszarem specjalnej ochrony ptaków. Jako silnym ośrodkiem naukowym, a jezioro Wigry najlepiej Ostoja Wigierska jest także specjalnym obszarem ochrony poznanym akwenem w Polsce. Muzeum udostępnia siedlisk Natura 2000. jedną z najciekawszych ekspozycji w regionie dotyczą- Oferta edukacyjna cą przyrody i historii Wigier. Zwiedzanie Muzeum jest l Świetnie oznakowane ścieżki edukacyjne, z licznie wystę- wycieczką w czasie i przestrzeni. W tym nowoczesnym pującymi kładkami, pomostami, platformami widokowy- obiekcie na każdego czeka mnóstwo atrakcji: jedną mi i miejscami odpoczynku: „Las” (1,5 km), „Suchary” z nich jest wirtualna podróż batyskafem na dno jeziora (2,5 km), „Płazy” (0,5 km), „Jeziora” (5,2 km), „Pusz- Wigry. Przez „peryskopy” można podglądać wigierskie cza” (3,8 km), „Samle” (4,8 km), „Ols” (0,3 km). Wiodą pejzaże z różnych okresów historycznych, w tym podwod- przez tereny atrakcyjne przyrodniczo i kulturowo, łączą ny świat roślin i zwierząt. Kontynuując wirtualną wędrów- się ze szlakami turystycznymi, prowadzącymi w różne kę można wejść na miękkie torfowisko otaczające leśne rejony Parku. jeziorko, a nawet zajrzeć do dziupli drzewa. W Muzeum l Wystawa przyrodnicza „Nad Wigrami” w siedzibie dyrekcji Wigier odbywają się lekcje muzealne i prelekcje. Zajęcia Parku w Krzywem. Zgromadzono tu wypreparowane okazy na wodnych ścieżkach edukacyjnych prowadzone są na zwierząt – ssaków, ptaków, gadów, płazów, ryb, owadów. Oglą- łodzi z przeszklonym dnem. Na swój pokład łódź może dającym podczas zwiedzania sali towarzyszą odgłosy ptaków jednorazowo zabrać 10 osób. i ssaków. Grupom zorganizowanym proponuje się zwiedzanie Oferta edukacyjna w Muzeum Wigier to także: wystawy z audioprzewodnikiem lub przewodnikiem połączone 1. Lekcje muzealne organizowane różnym grupom młodzie- z prelekcją o WPN i pokazem filmu. ży szkolnej. l Zajęcia przyrodnicze prowadzone są przez cały rok na 2. Prelekcje: wystawie przyrodniczej i ścieżkach edukacyjnych przy l Sylwetka patrona Muzeum Wigier – Alfreda Lityńskiego siedzibie dyrekcji WPN w Krzywem oraz w okresie maj l Bóbr europejski – wrzesień w Ośrodku Edukacji Środowiskowej nad Za- l Ptaki WPN

32 33 SZLAKI TURYSTYCZNE CZEGO NIE PRZEGAPIĆ

l Ryby — mieszkańcy wigierskich wód Przy siedzibie WPN w Krzywem oraz Zatoką Słupiańską l Sielawa i sieja jeziora Wigry wyznaczono turystyczne trasy narciarskie. Tra- l Jezioro Wigry i jego ochrona sy w Krzywem prowadzą po pagórkowatym terenie pośród l Tradycyjne odmiany drzew owocowych lasów Obwodu Ochronnego Krzywe i tworzą sieć o łącznej l Restytucja bartnictwa na Suwalszczyźnie długości 8 km. Trasy nad Zatoką Słupiańską mają łączną l Człowiek nad Wigrami — od pradziejów do współcze- długość 7 km. sności Szlak kajakowy z Wigier przez Czarną Hańczę i Kanał l Natura 2000 a turystyka Augustowski to zapewne najbardziej znany kajakowy szlak l Ochrona przyrody na świecie — historia i współcze- w Polsce. Klasyka to tzw. mała i duża pętla. Pierwsza sność (zagadnienia wybrane) (6 dni) prowadzi przez jeziora Białe, Studzieniczne i Kanał 3. Zajęcia na wodnych ścieżkach edukacyjnych Augustowski do jeziora Serwy, stamtąd trzeba przewieźć ka- WPN posiada łódź motorową z przeszklonym dnem jaki do Bryzgla, dalej jeziorem, Czarną Hańczą i od Rygola służącą do prowadzenia zajęć na wodnych ścieżkach powrót Kanałem. Duża pętla (8-9 dni) wypływa z Augustowa edukacyjnych. Na swój pokład łódź może jednorazowo w rzekę Rospudę, dalej pod prąd w rzeczkę Bliznę do jeziora zabrać 10 osób. Blizno, kajaki przewozimy na Wigry i dalej tak jak przy małej Szlaki turystyczne pętli. l Szczególnie rekomendowany, pieszy/rowerowy szlak Czego nie przegapić w regionie i bliskim sąsiedztwie „Wokół Wigier” im. Antoniego Patli. Stary Folwark – Wigry Wigierskiego Parku Narodowego: ciekawostki, zabytki, im- – Mikołajewo – Zakąty – Krusznik – Bryzgiel – Gawrych prezy itp. Ruda – Leszczewek – Stary Folwark (zielony, 49 km). u Perłą w koronie jest klasztor Kamedułów na wyspie jezio- l Międzynarodowy Szlak Rowerowy R11. Danowskie – ra Wigry. Kameduli przybyli tu w 1667 r. i przez pół wieku Mońkinie – Bryzgiel – Gawrych Ruda – Sobolewo – Lesz- wznosili klasztor, który stał się jednym z największych czewek – Stary Folwark – Magdalenowo – Czerwony Fol- i najbogatszych w Polsce. W skład zespołu wchodzą wark – Rosochaty Róg – Maćkowa Ruda – Wysoki Most m.in.: dom furtiana, brama na taras, eremy, dom królew- (ok. 30 km). ski, kaplica kanclerska, kościół, dawny refektarz i wieża l Podlaski Szlak Bociani. Sarnetki – Czerwony Krzyż – Mi- zegarowa. Dla wielu to duże zaskoczenie, że eremy, czyli kołajewo – Czerwony Folwark – Magdalenowo – Stary Fol- domki mnichów, to nie ponure pustelnie, ale ukwieco- wark – Leszczewek – Krzywe – Mała Huta – Nowa Wieś ne malutkie, ozdobne kamieniczki, w których można – Lipniak – Dębowo (czerwony, ok. 20 km). Fragment zatrzymać się na nocleg. Przełomowym momentem długiego szlaku z Białowieży do Stańczyk. w powojennej historii klasztoru była wizyta Jana Pawła l Mała Huta – Leszczewo – Stary Folwark. Fragment szlaku II w 1999 roku. Papież znał tutejsze okolice z młodzień- Dowspuda – Suwałki – Stary Folwark (niebieski 7 km). czych wypraw. Dzisiaj można zwiedzać apartamenty, l Szlak im. Alfreda Lityńskiego: Krzywe – Leszczewek – Sta- w których gościł podczas pielgrzymki po Polsce. ry Folwark (czerwony, 8 km). u Wieża klasztoru w Wigrach to najlepszy punkt widokowy l Wschodni szlak rowerowy „Green Velo”. Krzywe – Stary w całym WPN. Na jezioro z klasztorem w tle warto popa- Folwark – Magdalenowo – Wigry – Maćkowa Ruda – Stu- trzeć z punktów widokowych w Leszczewie, Cimochowiź- dziany Las (pomarańczowy, 20 km). nie i w Starym Folwarku. Pełną zatok linię brzegową Wi- Na terenie WPN są również zwykłe drogi gruntowe udo- gier najlepiej podziwiać w Bryzglu z wieży widokowej przy stępnione dla ruchu turystycznego. Wszystkie doskonale leśniczówce lub gospodarstwa agroturystycznego Widok. nadają się dla rowerzystów, dlatego potocznie nazywane są u Wigierska Kolej Wąskotorowa to leśna wąskotorówka w parku „drogami rowerowymi”. Zostały oznakowane drogo- w Puszczy Augustowskiej z czasów I wojny światowej. Ko- wskazami — prostokątnymi tabliczkami. Długość wszystkich lejka, której trasa biegła z Płociczna w okolice Zelwy, stano- szlaków lądowych na terenie Parku to około 250 km. wiła uzupełnienie powstałego w latach 1824-1839 Kanału

34 35 CZEGO NIE PRZEGAPIĆ

Augustowskiego, głównego środka transportu drewna do Suwalski Park Krajobrazowy Europy i tartaków położonych wzdłuż tego szlaku wodne- 24 16-404 tel./87/ 569 18 01, fax /87/ 569 76 36 go. Kilkanaście lat temu wznowiła przewozy, już jako ko- e-mail: [email protected] lejna atrakcja turystyczna WPN. Na trasie zatrzymuje się na tzw. fotostopy. Na głównej stacji kolejki w Płocicznie znajduje się Muzeum-Galeria Fotografii Kolejowej. u Statek „Tryton” pływa trasą papieską — szlakiem, którym Suwalski Park Krajobrazowy jest najstarszym w 1999 roku płynął podczas swojej pielgrzymki papież parkiem krajobrazowym w Polsce, powołanym 12 Jan Paweł II. stycznia 1976 roku. Wiele osób uważa, że jest także u Suwałki Blues Festival to jeden z największych festiwali blu- parkiem najpiękniejszym. esowych w kraju, który wpisał się już w kalendarz imprez odbywających się cyklicznie w lipcu w Suwałkach. u Park umożliwia wędkowanie przez cały rok na wielu jezio- rach oraz na rzece Czarna Hańcza, w granicach Parku, Ten niewielki obszar stanowi unikatowy przykład na odcinku Czerwony Folwark – Studziany Las. Warun- młodego krajobrazu polodowcowego, charakteryzujący kiem jest wykupienie licencji. się nieregularnym rozmieszczeniem moren czołowych u Rejsy po jeziorze Wigry specjalną łodzią „Leptodora II”, któ- i dennych, wydłużonymi wałami ozów, głębokimi rynnami ra służy do obserwacji życia w wodzie przez szklane okna i dolinami, olbrzymią ilością głazów narzutowych, licznymi w jej dnie. Prowadzi się na niej zajęcia przyrodnicze. Łódź jeziorami z zespołem jezior kleszczowieckich i szurpilskich cumuje nieopodal Muzeum Wigier w Starym Folwarku. oraz unikatowym jeziorem Hańcza (najgłębsze jezioro Jest obsługiwana przez pracowników Wigierskiego Parku w Polsce i w Europie niżowej, głębokość maks. 108,5 m), Narodowego. Rejsy odbywają się od maja do października. które powstało w głębokiej rynnie wydrążonej przez płyną- u Mistrzostwa Polski w Pływaniu Na Byle Czym — „Co ma cą pod lodowcem rzekę. Akwen ma cechy jeziora wysoko- pływać nie utonie”. To zdecydowanie najbardziej wido- górskiego z bardzo czystą, przejrzystą i dobrze natlenioną wiskowa impreza augustowskiego lata. Organizowane są wodą. Co niezwykłe, występują w nim chronione gatunki w Augustowie nad Nettą w ostatnią niedzielę lipca. ryb spotykane zazwyczaj w rzekach: głowacz pręgopłetwy u Augustowski Festiwal Jazzu Tradycyjnego „Spotkania i białopłetwy oraz strzebla potokowa. Przy brzegu ubogim z Louisem Armstrongiem” organizowany w I połowie lipca. w roślinność przybrzeżną zalegają licznie głazy narzuto- Imprezę otwiera Parada Nowoorleańska: muzycy i sym- we. Linia brzegowa urozmaicona malowniczymi zatokami patycy festiwalu wędrują przez miasto do sceny głównej, i półwyspami. Hańcza cieszy się szczególnym uznaniem gdzie odbywa się jego inauguracja. Drugi dzień rozpoczy- płetwonurków, którzy mają tu swoje stałe bazy. na „Rejs do Nowego Orleanu” — koncert jazzowy podczas Unikatowa jest tu flora i fauna. W SPK występuje około wycieczki statkiem po augustowskich jeziorach. Festiwal 700 gatunków roślin naczyniowych, z czego 55 podlega kończy Augustowska Noc Jazzowa — jam session. u Centrum Augustowa, czyli Rynek Zygmunta Augusta to ser- ce miasta. Po dniu spędzonym na jeziorach przenosi się tu życie towarzyskie, czemu sprzyja atmosfera licznych ogród- ków kawiarnianych, pubów, restauracji, barów karaoke.

Przebieg szlaku GREEN VELO

36 37 EDUKACJA CZEGO NIE PRZEGAPIĆ

Oferta edukacyjna l „Na Górę Zamkową” — trasa wiedzie pomiędzy malow- głe – – Rutka – ochronie prawnej. Ponadto spotkać tu można Przykładowe tematy: niczo położonymi jeziorami szurpilskimi. Spacerując (zielony, 14,7 km). tzw. relikty glacjalne, czyli organizmy, które l „Prawdy i mity o nietoperzach” ścieżką poznajemy historię Jaćwieży na ziemi suwal- Czego nie przegapić w regionie i bliskim sąsiedz- przybyły na te tereny podczas zlodowacenia l „Bliskie spotkanie z zającem szarakiem” skiej oraz dowiadujemy się jak wyglądało wczesnośre- twie Suwalskiego Parku Krajobrazowego: ciekawostki, i pozostały do dziś. Należą do nich m.in.: wie- l „Bóbr budowniczy” dniowieczne grodzisko obronne Jaćwingów. zabytki, imprezy itp. losił błękitny, wełniaczka alpejska czy borówka l „Dziuplaki — kto to taki?” l „Porosty” — ścieżka prowadzi przez rezerwat krajo- u Suwałki Blues Festival to jeden z największych festi- bagienna. l „Tropiciele zwierząt” brazowy „Rutka”, obejmujący obiekty wyjątkowe pod wali bluesowych w kraju, odbywa się cyklicznie zawsze Świat ssaków reprezentują: bóbr europejski, l „Piętrowość lasu” względem krajobrazowym i przyrodniczym: unikalne w połowie lipca. Prowadzący to bluesowi eksperci: Sła- smużka, sarna, dzik, borsuk oraz dziewięć ga- l „W sieci podwodnego świata – ryby SPK” w skali kraju głazowisko, kompleks wzgórz morenowych wek Wierzcholski, Jan Chojnacki oraz Andrzej Jerzyk. Na tunków nietoperzy. Przedstawicielami ptaków Prezentacje multimedialne: zwanych „amfiteatrem wodziłkowskim” oraz jezioro wy- czas trwania festiwalu Suwałki zmieniają się w stolicę l „Walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowego Su- są: zimorodek, orzechówka, płaskonos, bocian topiskowe Linówek. Wędrując ścieżką poznajemy jeden bluesa. W centrum miasta stoją dwie duże sceny, na któ- walskiego Parku Krajobrazowego” czarny oraz orlik krzykliwy. Liczne oczka śródpol- z najciekawszych elementów środowiska biotycznego rych odbywają się koncerty główne oraz kilka mniejszych l „Co nam pozostawił lądolód? – geomorfologia Suwal- ne są natomiast miejscem rozrodu np. kumaka Parku — porosty. scen, gdzie prezentują się młodzi artyści. Festiwalowi to- skiego Parku Krajobrazowego” nizinnego czy traszki zwyczajnej i grzebieniastej. l „Skały i minerały Suwalskiego Parku Krajobrazowego” warzyszą seminaria, warsztaty muzyczne, pokazy sprzę- l „Formy ochrony przyrody w SPK” Suwalszczyznę cechuje piękna, polodowco- - głazy narzutowe są charakterystycznym elementem tu muzycznego połączone z prezentacją wydawnictw blu- l „Polski Bajkał — rezerwat przyrody „Jezioro Hańcza”- wa rzeźba terenu, duże nagromadzenie głazów krajobrazu Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Spa- esowych oraz śniadania bluesowe i wieczorne koncerty „Odpady a środowisko przyrodnicze. Metody postępo- narzutowych oraz najsurowszy w kraju klimat, cerując ścieżką poznajemy dzieje głazów narzutowych akustyczne w restauracjach i barach, które kończą się wania z odpadami” przez który okolice te zyskały przydomek „pol- porzuconych przez lądolód skandynawski około 12 ty- wspólnym muzykowaniem — jam session. l „Dziedzictwo kulturowe Suwalskiego Parku Krajobrazowego” skiego bieguna zimna”. sięcy lat temu. u Suwalskie Muzeum Okręgowe organizuje: Jaćwieski Fe- l „Turystyka w Suwalskim Parku Krajobrazowym” l „U źródeł Szeszupy”— trasa wiedzie przez malowniczo styn Archeologiczny w Szwajcarii i Piknik Kawaleryjski. Wycieczki autokarowe pn. „Poznajemy najstarszy park położoną wieś Wodziłki. Wędrując wzdłuż polsko-litew- Posiada dwa oddziały: Muzeum im. Marii Konopnickiej krajobrazowy w Polsce” — uczestnicy odwiedzają najcie- skiej rzeki Szeszupy poznajemy losy ludzi różnych na- (pisarka urodziła się w Suwałkach) oraz Centrum Sztu- kawsze miejsca w Parku m.in.: rezerwat „Rutka”, Góra rodowości i wyznań, którym przyszło żyć u jej źródeł. ki Współczesnej — Galeria Andrzeja Strumiłły (artysta Cisowa, Smolniki (punkt widokowy „U Pana Tadeusza”), l „Wokół jeziora Jaczno” — spacerując ścieżką poznaje- mieszka nieopodal Suwałk — w Maćkowej Rudzie). Stara Hańcza wraz z rezerwatem przyrody „Jezioro Hań- my historię, przyrodę i piękno jeziora Jaczno — perły u Urodę zaginionego świata Jaćwingów docenimy spo- cza”, rezerwat geologiczny „Głazowisko nad Suwalskiego Parku Krajobrazowego. glądając nań z Cisowej Góry, zwanej „suwalską Fudżi- Czarną Hańczą” oraz Turtul — siedziba SPK. l „Opowieści Turtula” — ścieżka zlokalizowana przy sie- Zajęcia terenowe — piesze wędrówki po 8 oznakowa- dzibie Parku w Turtulu. W formie gier i zabaw ukazuje nych ścieżkach poznawczych. bogactwo przyrodnicze, historyczne i kulturowe Suwal- l „Doliną Czarnej Hańczy” (dł. 3,5 km) — spacerując skiego Parku Krajobrazowego. krawędzią doliny rzecznej do najgłębszego jeziora Szlaki turystyczne w Polsce –Hańczy poznajemy różne formy rzeźby tere- l Szlak rowerowy wokół jeziora Hańcza nu m.in.: oz turtulski, wiszącą dolinę Gaciska, rynnowe Malesowizna(Turtul) – Szeszupka – Wodziłki – Łopu- jezioro Hańcza oraz głazowisko polodowcowe na tere- chowo – Cisówek – Dzierwany – Stara Hańcza – Mier- nie rezerwatu geologicznego „Głazowisko Bachanowo kinie – Przełomka – Hańcz – Bachanowo – Kruszki – nad Czarną Hańczą”. Malesowizna – (Turtul) (żółty, 22,5 km). l „Drzewa i krzewy parku podworskiego w Starej Hań- l Szlak rowerowy na Górę Zamkową czy” — ścieżka prowadzi po terenie parku podworskiego Szeszupka – Rutka – Szurpiły – Kazimierówka – Sido- w Starej Hańczy, będącego pozostałością po dawnym rówka – – Targowisko – Wodziłki (nie- majątku szlacheckim z końca XVII w. Wędrując ścieżką bieski 15,1 km). poznajemy historię dworu, bogactwo gatunkowe wystę- l Szlak rowerowy Doliną Czarnej Hańczy z Suwałk do Su- pujących tam drzew i krzewów oraz Hańczę — najgłęb- walskiego Parku Krajobrazowego sze jezioro w Polsce. Suwałki – Bród Stary – Potasznia – Żywa Woda – Okrą-

38 39 CZEGO NIE PRZEGAPIĆ INFORMACJE

epopei „Pan Tadeusz”, którą zekranizował w tym miej- Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo pozytywnie Określenie „Bike Friendli” — „przyjazny rowerom” funkcjonuje jamą”. Widać stamtąd zagłębienie rzeki Szeszupy scu Andrzej Wajda. wyróżnia infrastruktura rekreacyjna znajdująca się wzdłuż ca- już w wielu krajach świata wyróżniając obiekty, które są dostoso- i kilkanaście malowniczych jezior. u Niezliczone głazy (rezerwaty: „Głazowisko Bachanowo” łej trasy. Powstałe na wzór autostrad miejsca nazwane zosta- wane w szczególny sposób dla użytkowników rowerów. u Punkt widokowy w Smolnikach „U Pana Tade- oraz „Głazowisko Łopuchowskie”, „Rutka”) i srebrzące ły MOR-ami, czyli Miejscami Obsługi Rowerzystów. Zlokali- W Polsce obiekty posiadające rekomendację MPR powinny usza”— wziął swoją nazwę od mickiewiczowskiej się „oczka” uzupełniają polodowcowy krajobraz. zowano je na całej długości trasy, średnio w odległości 8 – 10 spełniać określone kryteria. u Spośród obiektów kultury materialnej wartym uwagi kilometrów od siebie. Jest ich około 230 — zwykle przy atrak- Obiekty noclegowe „przyjazne rowerzystom” powinny zapewnić: jest grodzisko obronne Jaćwingów na Zamkowej Górze. cjach turystycznie i ciekawych miejscowościach. MOR-y są l możliwość skorzystania przez turystę rowerowego z pobytu Ciekawy kompleks archeologiczny — wczesnośrednio- jednolicie oznakowane i wyposażone we wiaty, ławy, U-kształt- (noclegu) na jedną dobę, wieczne grodzisko w Szurpiłach; w jego sąsiedztwie ne stojaki rowerowe, tablice informacyjne oraz kosze na śmie- l możliwość bezpiecznego i nieodpłatnego przechowania rowe- Góra Kościelna i Cmentarna. Na przełomie V i VI w. ci, a niektóre również w toalety przenośne i zbiorniki z wodą. rów w trakcie noclegu, zamieszkujący te ziemie Jaćwingowie zbudowali tu wa- Pobyt w MOR-ach jest bezpłatny, należy jednak pamiętać, l możliwość nieodpłatnego wysuszenia mokrych ubrań i sprzętu, że są to miejsca wypoczynku, a nie biwakowania. rownię, umocnioną w XI wieku. Do dziś — przyglądając l nieodpłatnie udostępniane narzędzia do podstawowych na- się zboczom Zamkowej Góry — dostrzec można trzy MOR-y w województwie podlaskim praw rowerów. pierścienie ziemnych wałów obronnych, umocnionych Suwalszczyzna i Puszcza Augustowska: Pozostałe typy miejsc przyjazne rowerzystom: obiekty gastrono- głazami. Trójstyk Wisztyniec, Okliny, Stara Hańcza, Głazowisko Ba- miczne, punkty usługowe, atrakcje turystyczne i punkty informa- u Izba Pamięci Jaćwieskiej w Szurpiłach to miejsce, chanowo, Szurpiły, Jeleniewo, Prudziszk, WOSiR Szelment, cji turystycznej powinny oferować turystom przede wszystkim: gdzie pod szklaną podłogą podziwiać można makietę Suwałki Centrum, Krzywe WPN, Mikołajewo, Sarnetki, Tar- l bezpieczny, nieodpłatny parking rowerowy, grodziska jaćwieskiego. Znajdują się tam też repliki taczysko, Dworczysko, Uroczysko Podlipki, Mikaszówka Pla- l bezpieczne, nieodpłatne przechowywanie sprzętu i wyposaże- ża, Nad Jeziorem Paniewo, Nad Jeziorem Krzywe, Płaska przedmiotów znalezionych podczas wykopalisk arche- nia rowerowego oraz bagażu rowerzysty. CIT, Sanatorium, Wyciąg nart wodnych, Błonia nad rzeką ologicznych. Zostały opracowane również kryteria dodatkowe, które podnoszą Nettą, Nad Jeziorem Sajno, Bór. u Osada staroobrzędowców w Wodziłkach z drewnianą jakość obsługi turysty rowerowego w rekomendowanych obiek- Dolina Biebrzy i Narwi: molenną — świątynią przypominającą bieszczadzkie tach. Za spełnienie standardu rekomendowane obiekty otrzymu- Wrotki Mogilnice, Jasionowo Dębowskie, Dolistowo Stare, cerkiewki. W pobliżu wiekowa, ale ciągle czynna, drew- ją certyfikat i wsparcie promocyjne podmiotów zarządzających Goniądz, Fort IV Twierdza Osowiec, Barwik, Grobla Hon- niana bania, tj. łaźnia parowa. Wschodnim Szlakiem Rowerowym Green Velo. czarowska, Bagno Ławki, Strękowa Góra, Tykocin, Pańki, Dokładne wykazy zarówno Miejsc Obsługi Rowerów jak i Miejsc Barszczewo. Przyjaznych Rowerzystom można znaleźć na stronie internetowej Przebieg szlaku GREEN VELO Puszcza Białowieska i Knyszyńska: szlaku — www.greenvelo.pl Białystok, ul. Świerkowa; Białystok, Park Miejski; Ogrod- niczki, Supraśl, Załuki, Waliły Dwór, Gródek, Kobylanka, Grądy Woniecko, Lutostań, Pniewo, Siemień Nadrzeczny, Łomża, Eliaszuki, Stary Dwór, Siemianówka, , Stara Białowieża, Rezerwat Żubrów, Białowieża, Hajnówka, Dubicze Cerkiewne, Kleszczele, Repczyce, Czeremcha. Dolina Bugu: Rogacze, Nurzec, Nurzec-Stacja, Rezerwat Przyrody Sokóle, Grabarka-Klasztor, Moszczona Królewska, Mielnik, Sutno, Niemirów. W 2015 r., w ramach projektu „Trasy Rowerowe w Polsce Wschodniej – promocja”, 545 przedsiębiorstw turystycznych i innych podmiotów gospodarczych uzyskało rekomendację MPR – Miejsca Przyjaznego Rowerzystom. Miejscami przyjaznymi rowerzystom mogą stać się obiekty noclegowe, gastronomiczne, usługowe, centra in- formacji turystycznej, a także atrakcje turystyczne.

40 41 INFORMACJE

Wybrane Miejsca Przyjazne Rowerzystom (kier. +48) Centrum Informacji Tury- Dział Sportu, Rekreacji i Marke- stycznej w Suwałkach tingu, Ośrodek Sportu i Rekre- Park Wodny w Hajnówce Ośrodek Maniówka i Wioska 16-400 Suwałki acji w Suwałkach (Eurocam- 17-200 Hajnówka, 3 Maja 50 Wesołych Wędrowców ks. K. Hamerszmita 16 ping OSiR) tel. 727 688 088 16-402 Nowa Wieś tel. 87 566 20 79 16-400 Suwałki, ul. Wojska Pol- Nowa Wieś 9 Wigierski Park Narodowy Dworek Hołny k. Ogrodnik - skiego 2, tel. 608 440 007 tel. 608 481 905 16-402 Krzywe, Krzywe 82 Restauracja Dworek Hołny PTTK O/Suwałki (dla: Stary tel. 605 327 064 Elektryczny Wyciąg Nart Wod- 16-500 Hołny Mejera 3 Folwark) 16-400 Suwałki nych, 16-300 Augustów Zarze- Muzeum Okręgowe w Suwał- tel. 602 633 092 ul. Kościuszki 37 cze, tel. 87 643 12 39 kach, 16-400 Suwałki „Społem” Augustowska Spół- tel. 603 093 723 ul. Tadeusza Kościuszki 81 Centrum Informacji Turystycznej dzielnia Spożywców Sioło Budy tel. 87 566 57 50 15-087 Białystok 16-300 Augustów, ul. Mosto- 17-230 Budy, Budy 41 ul. Kościelna 1a Muzeum im. Marii Konopnic- wa 3, tel. 87 643 21 23 tel. 501 420 498 tel. 85 879 71 49 kiej w Suwałkach, 16-400 Su- Restauracja Folwark Nadawki Regionalne Centrum Informa- wałki, ul. Tadeusza Kościuszki Punkt Usług Turystycznych 16-010 Wasilków, Nadawki cji Turystycznej w Białymstoku 31, tel. 87 566 41 33 „Bukowisko” w Supraślu 23, tel. 515 069 176 15-406 Białystok 16-030 Supraśl Muzeum Przyrodniczo-Leśne Bartlowizna Centrum Konfe- ul. Odeska 1, tel. 85 653 77 97 ul. Piłsudskiego 64 Białowieskiego Parku Naro- rencyjno - Wypoczynkowe Centrum Informacji Turystycz- tel. 533 332 311 dowego, 17-230 Białowieża 19-110 Goniądz nej w Waniewie Miejski Ośrodek Kultury Spor- Park Pałacowy 11 ul. Nadbiebrzańska 32 18-218 Waniewo Rowerem przez podlaskie parki narodowe i krajobrazowe tel. 85 682 97 17 tu i Rekreacji w Kleszczelach tel. 85 738 06 30 Waniewo 22, tel. 500 192 858 17-250 Kleszczele, ul. 1 Maja 19 ISBN 978-83-62528-88-2 Izba Pamięci Jaćwieskiej Centrum Szkoleniowo-Rekre- Centrum Obsługi Turysty tel. 515 169 985 w Szurpiłach acyjne Knieja w Dowspudzie Wydawca: 16-404 Szurpiły 32 Punkt Informacji Turystycznej 19-206 Rajgród, ul. Leśna 21 16-420 Dowspuda tel. 87 568 30 22 Biebrzańskiego Parku Naro- tel. 502 208 249 Dowspuda 9A, tel. 87 565 92 72 Województwo Podlaskie dowego w Goniądzu Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego Ośrodek Wypoczynkowy Hotel „Białowieski” Confe- Punktu Informacji Turystycz- 19-110 Osowiec-Twierdza Kard. Stefana Wyszyńskiego 1 „BIEBRZA 24” rence, Wellness & SPA nej przy Gminnej Bibliotece Osowiec-Twierdza 8 16-310 Sztabin, ul. Polna 50 17-230 Białowieża Publicznej w Narwi 15-888 Białystok tel. 85 738 30 35 tel. 87 641 21 79 ul. Waszkiewicza 218b 17-210 Narew, ul. Mickiewicza 18 Suwalski Park Krajobrazowy- Aquapark Suwałki tel. 85 744 43 80 tel. 508 642 661 Punkt Informacji Turystycznej Projekt, skład graficzny: Elkam Elżbieta Kaźmierczyk 16-400 Suwałki Papieża Jana Hotel Logos, 16-400 Suwałki Villa Skomanda, 16-300 Augu- Suwalskiego Parku Krajobra- Pawła II 7 Kościuszki 120 stów, ul. Konwaliowa 2 Zdjęcia: Białowieski PN, Narwiański PN, Biebrzański PN, Wigierski PN, Park Krajobrazo- zowego, 16-400 Malesowizna tel. 608 440 007 tel. 533 88 500 tel. 605 153 375 wy Puszczy Knyszyńskiej, Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi, Suwalski Park Kra- 24, tel. 87 569 18 01 Starostwo Powiatowe w Su- WOSiR Szelment Hotel Warszawa SPA & Resort jobrazowy, Archiwum Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego, Archiwum Elkam Punkt Informacji Turystycz- wałkach, 16-400 Suwałki 16-404 Szelment, Szelment 2 16-300 Augustów nej Białowieskiego Parku Na- ul. Świerkowa 60 tel. 783 800 702 ul. Zdrojowa 1, tel. 603 378 860 Wydawca serdecznie dziękuje za pomoc i konsultacje parkom narodowym i krajobrazo- rodowego, 17-230 Białowieża tel. 87 565 92 72 wym oraz wszystkim Osobom, które bezinteresownie przyczyniły się do powstania wy- ul. Park Pałacowy Brama Car- Hotel Zbyszko, 19-110 Goniądz Hotel Lipowy Most Park Linowy Twierdza Jaćwin- ska 11, tel. 85 682 97 17 ul. św. Rozalii 13 Golf Park, 16-030 Borki dawnictwa. gów 16-404 , Udziejek 18 tel. 519 770 436 Borki 29, tel. 726 888 828 Lokalna Organizacja Turystycz- tel. 888 632 335 na „Region Puszczy Białowie- Ośrodek Edukacji Ekologicz- Miejsko-Gminny Ośrodek Kul- skiej” Centrum Turystyki Regio- nej w Siemianówce tury, 17-312 Drohiczyn nu Puszczy Białowieskiej 17-220 Siemianówka ul. Kraszewskiego 13 17-200 Hajnówka, ul. 3 Maja 45 ul. Szkolna 35 tel. 501 701 152 tel. 85 682 43 81 tel. 85 685 70 03 Ekomuzeum Tkackie „Na Centrum Informacji Tury- PTTK Oddział w Augustowie Karczaku”, 19-104 Trzcianne stycznej, 16-300 Augustów 16-300 Augustów Białystok 2016 Nowa Wieś kol. Karczak 133 Rynek Zygmunta Augusta 44 ul. Nadrzeczna 70a tel. 605 072 963 tel. 87 643 12 39 tel. 609 090 554

42 Województwo Podlaskie Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego Kard. Stefana Wyszyńskiego 1 15-888 Białystok tel. +48 85 665 41 71, www.wrotapodlasia.pl