Arkusz GONIĄDZ (260)

PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWION E PRZEZ MINISTRA ŚRO DOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011 Autorzy: Halina Kapera* Leszek Kruk* Jerzy Król** Paweł Kwecko*** Jerzy Miecznik*** Główny koordynator MGśP – Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny (plansza A) – Bogusław Bąk*** Redaktor regionalny (plansza B) – Olimpia Kozłowska*** Redaktor tekstu – Anna Gabryś-Godlewska ***

* – Krakowskie Przedsiębiorstwo Geologiczne „ProGeo” Sp. z o.o., ul. Szlak 10/5, 31-161 Kraków ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław *** – Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

OPRACOWANIE ZAMÓWION E PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz GONIĄDZ (260)

...... Autor inż. Halina Kapera, nr upr. 020721

...... Autor mgr inż. Leszek Kruk, nr upr. 050885

...... Redaktor regionalny

...... Prezes KPG „ProGeo” Sp. z o.o.

Warszawa 2011

Spis treści

I. Wstęp – L. Kruk ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – L. Kruk ...... 4 III. Budowa geologiczna – L. Kruk ...... 6 IV. Złoża kopalin – H. Kapera ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – H. Kapera ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – H. Kapera ...... 11 VII. Warunki wodne – L. Kruk ...... 12 1. Wody powierzchniowe ...... 12 2. Wody podziemne ...... 13 VIII. Geochemia środowiska ...... 15 1. Gleby – P. Kwecko ...... 15 2. Pierwiastki promieniotwórcze – J. Miecznik ...... 18 IX. Składowanie odpadów – J. Król ...... 20 X. Warunki podłoża budowlanego – L. Kruk ...... 26 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – L. Kruk ...... 28 XII. Zabytki kultury – L. Kruk ...... 30 XIII. Podsumowanie – L. Kruk, J. Król ...... 31 XIV. Literatura ...... 33

I. Wstęp

Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50 000 arkusz Goniądz została opracowana w Krakowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym „ProGeo” Sp. z o.o. w Krakowie (plansza A) i Przedsiębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA oraz Państwowym Insty- tucie Geologicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza B). Przy jej opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Goniądz Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanym w 2007 roku w Sekcji Administracji Geologicznej Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego (Tołkanowicz, Żukowski, 2007). Mapę wykonano zgodnie z „Instrukcją ...” (2005), wydaną przez Państwowy Instytut Geologiczny. Opracowanie sporządzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geośrodowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem występowania kopalin oraz gospodarki złożami na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geologii inży- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa się ona z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B nową warstwę informacyjną „Zagrożenia powierzchni Ziemi”, opisującą tematy- kę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geośrodowiskowa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania re- gionalnych i lokalnych działań gospodarczych. Służyć ma instytucjom, samorządom teryto- rialnym i administracji państwowej w podejmowaniu decyzji dotyczących gospodarki zaso- bami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Informacje zawarte na mapie mogą być przydatne w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczności oraz edukacji na wszystkich szczeblach nauczania.

W opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne pochodzące z: Centralnego Archi- wum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Regionalnego Banku Danych Hydrogeologicznych „Hydro” w Warszawie, Podlaskiego Urzędu Wojewódz- kiego w Białymstoku i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego w Białymsto- ku, Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, starostw powiatowych w Grajewie i Moń- kach oraz urzędów gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w trakcie prac tere- nowych. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geośrodowiskowej Polski (MGśP). Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Goniądz określają współrzędne od 2230’ do 2245’ długości geograficznej wschodniej i od 5320’ do 5330’ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie obszar arkusza należy do województwa podlaskiego, powiatów: gra- jewskiego (gminy: Grajewo i Radziłów) oraz monieckiego (gminy: Goniądz, Mońki i Trzcianne). Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) obszar arkusza położony jest w podprowincji Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie, w mezoregionach: Kotlina Biebrzań- ska w części zachodniej oraz Wysoczyzna Białostocka w części wschodniej (fig. 1). Powierzchnia terenu na obszarze arkusza charakteryzuje się deniwelacjami sięgającymi 72 m. Najniżej – około 102,6 m n.p.m. położone są tereny przy ujściu rzeki Kosodki (Gołdy) do Biebrzy, w południowo-zachodniej części obszaru arkusza. Najwyżej położony punkt – 174,6 m n.p.m., znajduje się w okolicy miejscowości Milewo, we wschodniej części omawianego obszaru. Znacząca zachodnia część omawianego obszaru objęta jest szeroką, zatorfioną Kotliną Biebrzańską, której dno obniża się w kierunku południowym. W jej obrębie występują dwa poziomy tarasów: zalewowy położony na wysokości od około 103 do 108 m n.p.m. i nadzalewowy (pradolinny) na wysokości od 110 do 120 m n.p.m. Taras nadzalewowy na odcinku od Osowca do Trzciannego charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem powierzchni terenu, spowodowanym przez licznie występujące wały wydmowe o wysokości dochodzącej do 15 m. Część wschodnią omawianego obszaru tworzy morena falista, budująca Wysoczyznę Białostocką, o deniwelacjach dochodzących do 20 m.

Fig. 1. Położenie arkusza Goniądz na tle jednostek fizycznogeograficznych (Kondracki, 2002)

1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu

Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.86 – Pojezierze Ełckie

Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.31 – Wysoczyzna Kolneńska, 843.32 – Kotlina Bie- brzańska, 843.33 – Wysoczyzna Białostocka, 843.35 – Wysoczyzna Wysokomazowiecka, 843.36 – Dolina Górnej Narwi

Obszar arkusza leży w obrębie regionu klimatycznego mazursko-białostockiego. Śred- nia temperatura roczna wynosi 6,5–7,0°C, średnia temperatura półrocza zimowego waha się od 0,0 do -1,0°C, zaś półrocza letniego od 13,5 do 14,5°C. Średni opad roczny wynosi od 550 do 600 mm. Pokrywa śnieżna zalega od 90 do 100 dni. Przeważa cyrkulacja z sektora zachodniego (Stachý, 1987; Starkel, 1991).

Obszar charakteryzuje się stosunkowo wysoką lesistością (około 37 % powierzchni arkusza). Dominują kompleksy grądowe, łęgowe oraz olsowe. Jedynym ośrodkiem miejskim jest miasto Goniądz (około 2 tys. mieszkańców), będące siedzibą Dyrekcji Biebrzańskiego Parku Narodowego oraz znaczącym ośrodkiem ruchu turystycznego na terenie BPN. Największą wsią jest Trzcianne, siedziba gminy. W gospodarce omawianego obszaru dominuje rolnictwo (produkcja zbóż i ziemniaków) oraz hodowla zwierząt, głównie bydła mlecznego. Do ważniejszych tras komunikacyjnych o znaczeniu regionalnym należą: droga krajowa nr 65 z Białegostoku przez Mońki, Grajewo do Ełku oraz przechodzący przez obszar arkusza odcinek linii kolejowej nr 38 Bartoszyce–Białystok. Sieć dróg lokalnych jest dobrze rozwinię- ta.

III. Budowa geologiczna

Charakterystykę budowy geologicznej obszaru arkusza Goniądz dokonano w oparciu o informacje ze Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Goniądz wraz z objaśnieniami (Trzmiel, 2006a; b). Pod względem geologiczno-strukturalnym omawiany obszar położony jest w obrębie wyniesienia mazurskiego, które stanowi część prekambryjskiej platformy wschodnioeuropej- skiej. Najniższą część profilu rozpoznanego wierceniem w rejonie Moniek (na sąsiednim arkuszu), stanowią mezoproterozoiczne skały krystaliczne (kwarcyty), występujące na głęboko- ści 656 m. Powyżej zalega kompleks skał osadowych, obejmujący utwory jury, kredy, trze- ciorzędu oraz czwartorzędu. Osady czwartorzędu podścielone są utworami trzeciorzędowymi, reprezentowanymi przez eoceńskie piaski kwarcowe z domieszką glaukonitu, oligoceńskie mułki kwarcowe z piaskami drobnoziarnistymi oraz mioceńskie piaski burowęglowe. Osady czwartorzędowe reprezentowane przez plejstocen i holocen, występują na powierzchni, na całym obszarze arkusza (fig. 2). Tworzą one zróżnicowany litologicznie kompleks, którego miąższość w zachodniej i północnej części wynosi od około 40 m do 145 m oraz od około 90 m do 180 m w części wschodniej. Osady plejstoceńskie reprezentowane są przez gliny zwałowe odpowiadające pięciu zlodowaceniom: najstarszym (narwi), południowopolskim (nidy i sanu) oraz środkowopol- skim (odry i warty) oraz przedzielające je osady wodnolodowcowe, zastoiskowe, rzeczne i jeziorne odpowiadające okresom interglacjalnym i interstadialnym. W czasie zlodowaceń północnopolskich (wisły) na omawianym obszarze osadziły się głównie osady wodnolodowcowe i rzeczne.

Fig. 2. Położenie arkusza Goniądz na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 (Marks, Ber, Gogołek, Piotrowska, 2006)

Czwartorzęd Holocen: Plejstocen (zlodowacenia środkowopolskie):

Czwartorzęd nierozdzielny:

Plejstocen (zlodowacenie wisły):

Uwaga: przy opisie wydzieleń stratygraficznych zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

Utwory zlodowaceń środkowopolskich pokrywają całą powierzchnię arkusza. Składają się one z trzech kompleksów glin zwałowych (zlodowacenie odry i warty) przedzielonych iłami i mułkami zastoiskowymi oraz piaskami i żwirami wodnolodowcowymi. Lądolód zlodowacenia warty, który pokrył cały obszar arkusza, pozostawił dwa poziomy glin zwałowych (dolny i górny), odsłaniających się w strefach krawędziowych dolin i miejscami tworzących powierzchnię wysoczyzny, np. w rejonie Zucielca. Na obszarze Wysoczyzny Białostockiej zlodowacenia środkowopolskie pozostawiły zróżnicowane formy morfologiczne zbudowane z: piasków, żwirów i głazów moren czoło- wych, piasków, żwirów i mułków kemów, żwirów i piasków form szczelinowych, piasków i mułków tarasów kemowych oraz piasków i żwirów wodnolodowcowych. Piaski, żwiry i głazy moren czołowych spiętrzonych glacitektonicznie rozpoznane zo- stały w trzech rejonach: okolice Kuleszy, Sobieski–Kramkówka Mała i Boguszki–Milewo– Wojski (Ber, 2006). Na obszarze wysoczyzny dość liczne są pagórki kemowe, a budujące je piaski i żwiry często są przedmiotem eksploatacji. Formy kemowe występują w strefie Goniądz– Mierkienniki–Dzieżki oraz pomiędzy miejscowościami Kulesze–Zubole i Kiślaki–Dzieżki. Podczas zlodowacenia wisły w Kotlinie Biebrzy osadzone zostały piaski wodnolodowcowe i rzeczne, podrzędnie piaski rzeczno-jeziorne. W spągu są to zazwyczaj osady piaszczysto-żwirowe, przechodzące ku stropowi w piaski średnio- i drobnoziarniste. Piaski wodnolodowcowe budują taras wyższy (pradolinny) przylegający do wysoczyzny. Piaski te, o miąż- szościach dochodzących do 10 m, tworzą również równinę sandrową w północno-zachodniej części obszaru arkusza w okolicy Klimaszewnicy. Powierzchnie wymienionych form zostały przekształcone w wyniku działania procesów eolicznych, które uformowały wały wydmowe i wydmy paraboliczne. Szczególnie licznie występują one w strefie Osowiec–Trzcianne, gdzie osiągają wysokości do 15 m. Najmłodszymi osadami na omawianym obszarze są holoceńskie piaski rzeczne tarasu zalewowego oraz mady, torfy i namuły w Kotlinie Biebrzy. Poza Kotliną Biebrzy piaski rzeczne i namuły występują w dnach dolin Czarnej Strugi oraz Kosówki. Zagłębienia bezodpływowe wypełniają namuły, gytie i torfy. Największe miąższości torfów stwierdzono na południe od Klimaszewnicy (do 3 m) i w kopalnych staro- rzeczach w rejonie Olszowej Drogi (do 5 m).

IV. Złoża kopalin

W granicach arkusza Goniądz występuje jedno złoże piasków kwarcowych udokumentowanych z przeznaczeniem d/p cegły wapienno-piaskowej i betonów komórkowych. Charak- terystykę gospodarczą według bilansu zasobów (Wołkowicz i in., 2010) i klasyfikację sozo- logiczną złoża przedstawiono w tabeli 1. Złoże piasków kwarcowych „Osowiec” (Kornowska, 1970; Bujalska, Krakowiak, 1971) udokumentowano w obrębie form wydmowych w dwu polach zasobowych: pole II (N) roz- 2 poznane w kat. B+C1 ma powierzchnię 529 168 m , pole I (S) rozpoznane w kat. C2 ma po- wierzchnię 320 250 m2. Zasoby złoża wynoszą 5 914 tys. m3. Serię złożową stanowią drobnoziarniste piaski o rozpoznanej miąższości od 2,0 do 16,0 m, średnia miąższość dla złoża wynosi 6,78 m. Nadkład o grubości 0,5–1,8 m, śr. 0,6 m stanowi gleba, piaski z humusem i lokalnie piaski zaglinione. Podłoże nie zostało dowiercone. Złoże jest suche, spąg ustalono na głębokości 1,0 m ponad poziomem wód gruntowych. Kopalinę charakteryzuje frakcja ziarn poniżej 2,0 m w granicach 99,4–100% i zawar- tość pyłów od 0,3 do 4,6%, średnio 1,56%. Zawartość krzemionki (SiO2) wynosi średnio 90,25%. Jakość kopaliny rozpoznana została dla produkcji betonów komórkowych. Udokumentowane w formie kart rejestracyjnych złoża „Goniądz” (Staniszewska, 1961) i „Trzcianne” (Salachna, 1978) zostały skreślone z bilansu zasobów w latach 80. ubiegłego stulecia. Klasyfikacji złoża „Osowiec” dokonano w oparciu o Zasady dokumentowania złóż kopalin (Nieć, 2002) i analizę przyrodniczo-krajobrazową. Z punktu widzenia ochrony wartości złoże „Osowiec” zaliczono do klasy 4, tj. powszechnych; licznie występujących, łatwo do- stępnych. Z punktu widzenia ochrony środowiska złoże zaliczono do klasy C, tj. złóż bardzo konfliktowych ze względu na położenie w granicach obszaru Natura 2000 i Biebrzańskiego Parku Narodowego. Należy podkreślić, że zostało ono udokumentowane na obszarze zabytkowego obiektu architektonicznego – Twierdzy Osowiec. Pozostałości fortu w postaci m.in. betonowych bunkrów są szczególnie dobrze widoczne w obrębie pola I.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan Wiek Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Numer bilansowe zagospodarowania Przyczyny Rodzaj kompleksu rozpoznania (tys. m3) kopaliny złóż złoża Nazwa złoża (tys. m3) złoża konfliktowości kopaliny litologiczno- na mapie Klasy Klasy złoża surowcowego wg stanu na rok 2009 (Wołkowicz i in., 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 K, Z, 1 Osowiec pki Q 5 914 B+C +C N - Sb 4 C 1 2 Natura2000

Rubryka 3 – pki – piaski kwarcowe d/p cegły wapienno-piaskowej i betonów komórkowych Rubryka 4 – Q – czwartorzęd Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C1, C2 Rubryka 7 – złoża: N – niezagospodarowane Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sb – budowlane Rubryka 10 – złoża: 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 – złoża: C – bardzo konfliktowe Rubryka 12 – K – ochrona krajobrazu, Z – konflikt zagospodarowania terenu, Natura 2000 – obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura2000

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Goniądz brak jest koncesjonowanego wydobycia i przetwórstwa kopalin. Z uwagi na klasę konfliktowości podjęcie działalności wydobywczej w obrębie nieeks- ploatowanego złoża „Osowiec” jest wykluczone. Złoża „Goniądz” i „Trzcianne” eksploatowane były w latach 60–80. ubiegłego stulecia. W miejscowości Trzcianne wydobycie prowadzono na potrzeby zakładu prefabrykatów bu- dowlanych. Wyrobisko o powierzchni około 4 ha jest niezrekultywowane, ale w znacznym stopniu zarośnięte młodnikiem i krzewami. W dwóch miejscach dawnego wyrobiska stwierdzono świeże ślady poboru kopaliny. Na dużą skalę eksploatowano piaski i żwiry dla drogownictwa w złożu „Goniądz”. W wyniku poboru kopaliny powstało rozległe wyrobisko stokowo-wgłębne o powierzchni około 3,5 ha i wysokości skarp do 12,0 m. Również tu stwierdzono ślady dorywczej niekoncesjonowanej eksploatacji. Dla obu tych punktów sporządzono karty informacyjne. W przeszłości niekoncesjonowane wydobycie kopalin piaszczysto-żwirowych prowadzono w licznych wyrobiskach. Ważniejsze wyrobiska dawnej, a obecnie zaniechanej eksploatacji w rejonie miejsco- wości: Boguszki, Goniądz, Kulesze, Masie i Dzieżki zaznaczono jako punkty występowania kopaliny. Zlokalizowane są one w obrębie wysoczyzny morenowej. Kopalinę stanowi piasek z różną zawartością frakcji żwirowej.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Perspektywy surowcowe na obszarze arkusza Goniądz wiązać można głównie z wystę- powaniem osadów okruchowych. W oparciu o dane ze Szczegółowej mapy geologicznej Pol- ski (Trzmiel, 2006a; b), opracowania surowcowe i kartograficzne wykonane na tym terenie (Czochal, 1995; Lichwa, 1995a; b; Uniejewska, 1992), wyniki badań poszukiwawczych oraz prace terenowe wyznaczono 7 obszarów perspektywicznych dla piasków i żwirów oraz 1 obszar perspektywiczny dla kredy jeziornej i gytii i 1 dla torfów. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski oraz w oparciu o istniejące punkty dawnej eksploatacji wyznaczono obszary perspektywiczne dla surowców okruchowych w obrębie kemów i moren Wysoczyzny Białostockiej. Na obszarze kemów, w budowie któ- rych obok mułków znaczny udział mają piaski i piaski ze żwirami, wyznaczono 6 obszarów

perspektywicznych. W rejonie miejscowości Boguszki miąższość utworów piaszczystych z niewielką domieszką frakcji żwirowej dochodzi do 5,0 m, w rejonie Dzieżki – do 7,5 m, a w rejonie Kiślaki i Masie – od 1,5 do 8,5 m. Obszar perspektywiczny w obrębie moreny wyznaczono na południowy zachód od miejscowości Rybaki. Miąższość utworów piaszczysto-żwirowych, stwierdzona w dawnej żwirowni ma ponad 9,0 m. Badania poszukiwawcze za kredą jeziorną (Kwaśniewska, 1984) pozwoliły na wyzna- czenie jednego obszaru perspektywicznego w rejonie miejscowości Żodzie. Na obszarze oko- ło 17 ha stwierdzono występowanie gytii wapiennej o średniej miąższości 1,6 m. Torfowiska występujące powszechnie na obszarze arkusza rozpoznano pracami doku- mentacyjnymi w latach 50. i 60. XX w. Ze względu na ich położenie w obrębie Biebrzańskie- go Parku Narodowego i obszaru Natura2000 nie mają one znaczenia surowcowego. Wyzna- czony obszar perspektywiczny dla torfu pomiędzy miejscowościami Downary i Kromkówka Duża znajduje się w strefie ochronnej BPN (Ostrzyżek, Dembek, 1996). Jest to torfowisko niskie, turzycowe. Pokład torfu o średniej miąższości 1,6 m charakteryzuje stopień rozkładu 30% i popielność 24,9%. Negatywnymi wynikami zakończyły się poszukiwania za piaskami ze żwirem prowa- dzone w rejonie Goniądza (Czochal, 1995) i w rejonie Trzciannego (Makowiecki, 1993). W 3 przebadanych obszarach w rejonie Goniądza nawiercono głównie piaski ze żwirem zaglinione lub gliny zwałowe, a w rejonie Trzciannego piaski pylaste i drobnoziarniste zaglinione. Wynikiem negatywnym zakończyły się również prace poszukiwawcze za surowcami ilastymi ceramiki budowlanej (Kwaśniewska, 1973). W rozpoznanych obszarach w rejonie miejscowości Chojnowo i Trzcianne nawiercono piaski gliniaste, a w rejonie Goniądza gliny piaszczyste. Poszukiwania za piaskami kwarcowymi dla ceramiki budowlanej (Bednarek, Salachna, 1968) prowadzono w rejonie Osowca, Downar Kościelnych i Downar. Stwierdzone wierce- niami piaski nie są przydatne do produkcji cegły wapienno-piaskowej i betonów ze względu na znaczne zanieczyszczenia pylaste i organiczne.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Cały obszar arkusza Goniądz znajduje się w dorzeczu Wisły, w zlewni rzeki Biebrzy, przepływającej przez obszar arkusza z północnego wschodu na południowy zachód. Wzdłuż jej biegu uformowały się liczne meandry i starorzecza. Ważniejszymi dopływami Biebrzy na

omawianym obszarze są lewobrzeżne Czarna Struga i Kosodka (Gołda) oraz prawobrzeżny Kanał Rudzki i Klimaszewnica. Sieć hydrograficzna jest bogata; oprócz wymienionych rzek tworzą ją liczne bezimienne cieki i rowy melioracyjne. Jakość wód powierzchniowych kontrolowana jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku. Na obszarze arkusza w latach 2004–2006 badane były wody rzeki Kosodki (Gołdy) w okolicach miejscowości Dobarz, Kanału Rudzkiego przy uj- ściu do Biebrzy oraz Biebrzy w okolicach Goniądza. Klasyfikacji wód dokonano zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monito- ringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Jakość wód Kosodki i Biebrzy oceniono jako niezadowalającą (IV klasa), a Kanału Rudzkiego – jako zadowalającą (III klasa) (Raport..., 2007). W 2007 roku badane były wody Czarnej Strugi w profilu pomiarowym m. Goniądz – ujście oraz Biebrzy w profilu pomiarowym Osowiec. Jakość wód Czar- nej Strugi oceniono jako złą (V klasa), a Biebrzy jako niezadowalającą (IV klasa) (Informa- cja..., 2008). 2. Wody podziemne Według Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczyński, 1993; 1995) omawiany obszar znajduje się w obrębie makroregionu północno-wschodniego (a), regionu mazowieckiego (I). Charakterystykę stopnia zawodnienia i jakości wody opracowano wykorzystując Mapę hydrogeologiczną Polski w skali 1:50 000 arkusz Goniądz (Zborowski, 2004) oraz dane z Banku Hydro. W granicach arkusza Goniądz użytkowe poziomy wodonośne związane są z utworami czwartorzędu i trzeciorzędu. W obrębie czwartorzędowego piętra wodonośnego wyróżnia się trzy poziomy wodono- śne: przypowierzchniowy, międzymorenowy oraz spągowy. W rejonie Goniądza, przy kra- wędzi Wysoczyzny Białostockiej, brak jest użytkowego poziomu wodonośnego. Przypowierzchniowy poziom wodonośny, który tworzą wodnolodowcowe piaski ze żwirem i piaski rzeczne, o łącznej miąższości od około 15 do około 20 m, związany jest z tarasami pradolinnymi doliny Biebrzy. Warstwę wodonośną podścielają gliny zwałowe zlo- dowaceń środkowopolskich. Zwierciadło wody o charakterze swobodnym występuje na głę- bokości od około 3 m do około 6 m. Współczynnik filtracji zamyka się w przedziale 2– 20 m/24h, wodoprzewodność od 36 do 386 m2/24h. Międzymorenowy poziom wodonośny związany jest z osadami wodnolodowcowymi zlodowaceń środkowopolskich Wysoczyzny Białostockiej. Miąższość utworów wodonośnych

wynosi na ogół od 5 m do 20 m, maksymalnie w rejonie miejscowości Trzcianne 44 m. Zwierciadło wody ma charakter subartezyjski. Współczynnik filtracji waha się od 6 do 10 m/24h, wodoprzewodność od 80 do 189 m2/24h. Spągowy poziom wodonośny związany jest z osadami zlodowaceń najstarszych (narwi) oraz południowopolskich. Osiąga on miąższość około 50 m. Współczynnik filtracji wynosi 15,5 m/24h. Wodoprzewodność wynosi 713 m2/24h. Zwierciadło wody ma charakter napo- rowy. W rejonie Osowca Twierdzy poziom spągowy pozostaje w kontakcie hydraulicznym z zawodnionymi piaskami trzeciorzędowymi, tworząc kompleks wodonośny o miąższości około 35 m. Zwierciadło wody ma charakter subartezyjski. Współczynnik filtracji wynosi 2,6 m/24h, wodoprzewodność 90 m2/24h. Wody czwartorzędowego piętra wodonośnego charakteryzują się średnią twardością 3 3 w granicach 200–300 mgCaCO3/dm , mineralizacją ogólną w przedziale 380–650 mg/dm 3 oraz niską utlenialnością w zakresie 1,9–3,3 mgO2/dm . Odczyn pH wód jest słabozasadowy i wynosi około 7,3. Przekroczenia dopuszczalnych norm dla wód pitnych dotyczą przeważnie żelaza i manganu, a w niektórych rejonach również amoniaku. Wody trzeciorzędowego piętra wodonośnego charakteryzują się podobnym składem fi- zykochemicznym. Przekroczenia amoniaku mają charakter geogeniczny. Na przeważającej, zachodniej części arkusza Goniądz występuje wyznaczony w utworach czwartorzędowych zbiornik GZWP nr 217 – Pradolina rzeki Biebrza (fig. 3) (Kleczkow- ski, 1990). Zbiornik ten nie jest udokumentowany. Na mapie zaznaczono ujęcia wód podziemnych o wydajnościach eksploatacyjnych po- wyżej 50 m3/h. W większości są to ujęcia komunalne. Ujęcia przemysłowe funkcjonują w Goniądzu Twierdzy i w Trzciannem.

Fig. 3. Położenie arkusza Goniądz na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony (Kleczkowski, 1990)

1 – obszar najwyższej ochrony (ONO), 2 – granica GZWP w ośrodku porowym Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodonośnych: 217 – Pradolina rzeki Biebrza, czwarto- rzęd (Q); 218 – Pradolina rzeki Supraśl, czwartorzęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi. Dopuszczalne wartości pier- wiastków dla poszczególnych grup użytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Goniądz umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabelę uzu-

pełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Wartość przeciętnych Wartość przeciętnych Zakresy zawarto- (median) w (median) w glebach Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ści w glebach na glebach na obszarów niezabudo- ziemi (Rozporządzenie Ministra Środowiska z obszarze arkusza obszarze wanych Polski 4) dnia 9 września 2002 r.) arkusza N=7 Metale N=6522 N=7 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość [m p.p.t.] Głębokość [m p.p.t.] 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 14 - 47 25 27 Cr Chrom 50 150 500 1 - 5 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 16 - 85 33 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 - 2 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1 - 5 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 1 - 4 2 3 Pb Ołów 50 100 600 4 - 13 8 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 0,05 - 0,08 0,07 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z obszaru arkusza 1) grupa A w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru As Arsen 7 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 7 Prawo wodne Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o Zn Cynk 7 ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego po- Cd Kadm 7 ziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia Co Kobalt 7 dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu fak- Cu Miedź 7 tycznego Ni Nikiel 7 2) grupa B – grunty zaliczone do użytków rolnych Pb Ołów 7 z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod ro- Hg Rtęć 7 wami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nie- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza użytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wy- do poszczególnych grup użytkowania (ilość próbek) łączeniem terenów przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych 3) grupa C – tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny 7 komunikacyjne 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przecięt- nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wyższą wartość mediany wykazuje jedynie zawartość cynku i rtęci.

Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. 2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Map radioekologicznych Polski w skali 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993; 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N–S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 kilometr, a w przypadku stwier- dzenia podwyższonej promieniotwórczości zagęszczano je do 0,5 kilometra. Sonda pomiaro- wa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wyno- sił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno. Prezentacja wyników Ponieważ gęstość pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to możliwe gdyż krawędzie arkusza ogólnie pokrywają się z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporządzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano także informacje z punktów znajdujących się na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor ) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego są niskie, w granicach 11–36 nGy/h, bowiem w zachodniej części arkusza występują głównie nadrzeczne torfowiska związane z Biebrzą. Wartości promieniowania wzdłuż wschodniego profilu są wyższe, od 34 do 56 nGy/h i związane z obecnością piasków, mułków, iłów kemowych i glin zwałowych. Średnia wartość promieniowania gamma dla Polski wynosi 34,2 nGy/h. Wartości stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wahają się w granicach 1– 6,3 kBq/m2 i należy je uznać za bardzo niskie.

260W PROFIL ZACHODNI 260E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5930274 5930989 5927256

5930009 5924354 m m 5928938 5921486 5918282 5917731 5913397 0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5930274 5930989 5927256

5930009 5924354 m m 5928938 5921486 5918282 5917731 5913397 0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5 6 7

kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zawartość pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Goniądz (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inży- niersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak 4) lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża, a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 3). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrębie POLS:  warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 3;  zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 3 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Miąższość [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥5 ≤1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1–5 ≤1 x 10-9

O – odpady obojętne ≥1 ≤1 x 10-7 Gliny

Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne do- kumentują obecność warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Goniądz Mapy hydrogeologicz- nej Polski w skali 1:50 000 (Zborowski, 2004). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyzna- czonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izo- lacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Goniądz niemal 85% powierzchni objęte jest bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączeniom podlegają:  obszar Biebrzańskiego Parku Narodowego wraz z jego otuliną, zajmujący około 80% powierzchni arkusza;  tereny objęte granicami obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: PLB200006 Ostoja Biebrzańska i PLH200008 Dolina Biebrzy;  obszary zwartej zabudowy miasta Goniądza oraz miejscowości Trzcianne (siedziba urzędu gminy) wraz z sąsiadującymi wsiami sołeckimi: Zubole i Zucielec;

 obszar dawnej twierdzy w Osowcu, objęty ochroną konserwatorską;  tereny przykryte osadami holoceńskimi, wykształconymi w postaci: torfów i gytii (wraz ze strefą 250 m), piasków humusowych, mad, namułów torfiastych, piasków i mułków je- ziornych oraz rzecznych, a także osadów rzeczno-deluwialnych i stożków napływowych. Utwory te akumulowane zostały przede wszystkim w dnie rozległej doliny Biebrzy, ale także wzdłuż dolin drobnych cieków odwadniających wysoczyznę i dolinek deluwialnych;  tereny bagienne i podmokłe zajmujące rozległe tereny Kotliny Biebrzańskiej, występujące lokalnie również w zagłębieniach dolin rzecznych w obrębie wysoczyznowej części arkusza;  tereny występowania łąk na glebach pochodzenia organicznego (podlegających ochronie), występujące głównie w dolinie Biebrzy oraz w obniżeniach wysoczyzny (rejon Downar, Kuleszy i Zucielca), wraz ze strefą 250 m;  obszary predysponowane do występowania ruchów masowych, wyznaczone: w rejonie Goniądza, na północ od Dzieżek oraz na południe od Masi (Grabowski (red.), 2007);  obszary bardzo płytkiego występowania zwierciadła wód podziemnych głównego użytko- wego poziomu wodonośnego na terenach tarasów zalewowych doliny Biebrzy wzniesio- nych od 0,5 do 1,5 m n.p. rzeki. Zajmują one większą część obszaru położonego na zachód od krawędzi Wysoczyzny Białostockiej, w obrębie którego obecność pierwszego zwiercia- dła wód podziemnych stwierdzono na głębokości 0–4 m (Zborowski, 2004). Poziom ten wykazuje niską odporność na zanieczyszczenia antropogeniczne;  zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyżej 100 ha. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składowania odpadów obojętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmują około 15% obszaru arkusza i skoncentrowane są we wschodniej, wysoczyznowej części analizowanego obszaru. Preferowane do tego celu są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 3). W obrębie omawianego obszaru rolę naturalnej bariery izolacyjnej spełniają plejstoceń- skie gliny zwałowe, miejscami również mułki i iły zastoiskowe, których zasięg powierzch- niowy określono na mapie geologicznej (Trzmiel, 2006a; b). Na powierzchni występują dwu- dzielne gliny stadiału środkowego (wkry) zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopol- skie). Mogą one stanowić warstwę izolacyjną wyłącznie pod składowiska odpadów obojęt-

nych. W rejonie Mejłów, Boguszek, Milewa, na południe od Pisanek i Trzciannego, a także koło Owieczek, Kramkówki Małej, Żodzi i Rybaków odsłaniają się gliny poziomu górnego, silnie piaszczyste, pyłowate, średnio- i słabo spoiste. Ich miąższość waha się od dwóch do ponad 10 m (Milewo). W wielu miejscach są one podścielone silniej skonsolidowanymi glinami poziomu dolnego, tworząc ciągły kompleks o miąższości dochodzącej do 12 m (na po- łudnie od Rybaków), 16 m (w rejonie Mejłów i Boguszek) i 18 m (koło Trzciannego). Gliny zwałowe poziomu dolnego występują również bezpośrednio na powierzchni terenu w rejonie: Zucielca, Trzciannego i Kolonii Zalesie, koło Milewa, Kolonii Kołodzież i na północ od Żodzi. Osiągają one przeważnie miąższość 5–9 metrów. W okolicach Trzciannego, łącznie z występującymi w ich podłożu glinami zwałowymi stadiału dolnego zlodowacenia warty, miąższość kompleksu osadów słabo przepuszczalnych osiąga 20 m. Z kolei na północ- ny wschód od Rybaków, gdzie reprezentowany jest pełny profil glin zwałowych zlodowacenia warty, przekracza ona 50 m. Na obszarze położonym między Zucielcem i Pisankami w skład kompleksu stanowią- cego naturalną barierę geologiczną (NBG) wchodzą również mułki i iły zastoiskowe zlodowacenia warty o miąższości kilku metrów, występujące w podłożu pakietu glin stadiału gór- nego. Lokalnie, na południe od Masi pojawiają się one w strefie przypowierzchniowej, gdzie osiągają miąższość kilku metrów. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej osadów tworzących NBG występują przepusz- czalne osady piaszczyste o miąższości nie przekraczającej 2,5 m. Tworzą je utwory eluwialne powstałe na glinach zwałowych w rejonie Kołodzieży-Kolonii i Trzciannej, a także powszechnie występujące piaski i żwiry wodnolodowcowe, przykrywające gliny zwałowe lub osady zastoiskowe. Lokalizacja składowisk w tych rejonach wymagać będzie usunięcia 1–2 m warstwy piaszczystej zalegającej w stropie utworów słabo przepuszczalnych. Zaznaczyć należy, że w wielu miejscach, w obrębie osadów zlodowacenia warty wystę- pujących we wschodniej części arkusza, zaobserwowano przejawy zaburzeń glacitektonicznych (Trzmiel, 2006a; b). W związku z tym wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpa- dów mogą nastąpić dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych badań hydrogeologicznych i geologicznych mających na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zbadanie przestrzennej budowy pakietu słabo przepuszczalnego. Zasięg i skala ewentualnych zaburzeń glacitektonicznych powinna być uściślona w dokumentacji geologiczno-inżynierskiej.

Obszary pozbawione naturalnej bariery geologicznej wyznaczono w rejonach występo- wania piaszczysto-żwirowych utworów wodnolodowcowych, form i tarasów kemowych zlodowacenia warty o miąższości przekraczającej 2,5 m, a także w miejscach, gdzie osady piaszczyste przykryte są zbyt cienką (0,5–2,0 m) warstwą piaszczystych glin zwałowych. Tworzą one stosunkowo duże powierzchnie w północnej i środkowej części waloryzowanego obszaru. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach będzie możliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych znajduje się czwartorzędowe użytkowe piętro wodonośne związane z wodnolodowcowymi utworami piaszczysto-żwirowymi (Zborowski, 2004). Jedynie na ograniczonym terenie (na południe od Goniądza) do głębokości 150 m nie stwierdzono obecności głównego poziomu użytkowego. Na przeważającym obszarze występowania rejonów POLS strop warstwy wodonośnej położony jest na głębokości od 14 do 36 m i izolowany jest od wpływów powierzchniowych głównie glinami zwałowymi zlodowacenia warty. Stopień zagrożenia GPU na analizowanym obszarze wysoczyzny określono jako niski. Jedynie na wschód od miejscowości Downary GPU związany jest z doliną kopalną, w obrębie której warstwa wodonośna położona jest znacznie głębiej (85–133 m), a bariera izolacyjna osiąga miąższość 44 metry, co wpływa na bardzo niski jej stopień zagrożenia. Średni stopień zagrożenia występuje na niewielkim obszarze położonym na wschód od Trzciannego, w dolinie wciętej w stok wysoczyzny. Jak wynika z powyższej analizy, warunki hydrogeologiczne w rejonach przypowierzch- niowego występowania osadów słabo przepuszczalnych nie powinny wpływać na funkcjono- wanie prawidłowo zaprojektowanego składowiska odpadów. W obrębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU). Wyróżniono je (na podstawie ograniczeń lokalizowania składowisk, wynikających z ochrony zwartej zabudowy) w promieniu 1 km od miejscowości Trzcianne, stanowiącej siedzibę urzędu gminy. Ograniczenia te nie mają charakteru bezwzględnych zakazów. Powin- ny być jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjal- nego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi służbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej. Wyznaczone obszary POLS mają powierzchnie umożliwiające wybór miejsca pod ewentualną budowę składowiska odpadów w dogodnej odległości od zabudowań.

Problem składowania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalne), dla których wymaga- na jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepuszczal- ności <1x10-9m/s i miąższości większej od 1 m. W przypadku konieczności realizacji tego typu inwestycji należy przeprowadzić szcze- gółowe badania geologiczne umożliwiające określenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istniejącej naturalnej bariery geologicznej. Będzie się to wiązać również, z koniecznością za- stosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. W pierwszej kolejności należałoby rozpatrywać rejony, gdzie kompleksy NBG dla składowania odpadów obojętnych mają naj- większe miąższości, a lokalizacja inwestycji wykluczy możliwość skażenia wód powierzchniowych i podziemnych. Warunki takie istnieją w okolicy Downar i Rybaków. Na obszarze arkusza znajduje się gminne składowisko odpadów komunalnych stałych zlokalizowane w pobliżu wsi Łazy, w odległości 2,5 km na południe od miasta Goniądz. Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Jedynie we wschodniej części arkusza na powierzchni wyznaczono obszary spełniające wymagania przyjęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla lokalizowania skła- dowisk odpadów obojętnych. Wskazanie obszarów najkorzystniejszych dla lokalizowania składowisk odpadów po- przedziła analiza litologiczna skał tworzących grunty podłoża, ich zasięg głębokościowy, a także dane hydrogeologiczne określające stopień zagrożenia głównych użytkowych pozio- mów wodonośnych. Jest on niski na przeważającej części analizowanego obszaru, a na wschód od miejscowości Downary określono go jako bardzo niski, z uwagi na znaczną miąż- szość bariery izolacyjnej (40–50 m) i głębokie zaleganie GPU (poniżej 85 m). Jest to niewąt- pliwie obszar o najkorzystniejszych warunkach dla lokalizacji składowiska odpadów. Z uwagi na niski stopień skonsolidowania stropowych, najmłodszych glin zwałowych tworzących w tym rejonie naturalną barierę geologiczną, korzystne warunki należy wskazać na obszarze, gdzie miąższość warstwy izolacyjnej osiąga największe wartości. Właściwości izolacyjne podłoża ulegają poprawie, gdy w jego skład wchodzą zwięzłe gliny zwałowe oraz mułki i iły zastoiskowe nierozdzielone piaskami, powstałe w czasie starszych cykli glacjalnych. Warunki takie panują w okolicach Rybaków, gdzie miąższość NBG osiąga 50 metrów. Wymienione rejony nie posiadają ograniczeń warunkowych.

Na pozostałych obszarach wychodni utworów słabo przepuszczalnych (zwłaszcza w skrajnie wschodniej części obszaru) liczyć się należy z obecnością zaburzeń glacitektonicznych, obejmujących osady o korzystnych właściwościach izolacyjnych. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano odpowiednim symbolem osiem wyrobisk związanych z niekoncesjonowaną eksploatacją kruszywa naturalnego. Z uwagi na istnienie niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu, mogą być one rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, pod warunkiem stworzenia pełnej sztucznej bariery izolacyjnej. Na uwagę zasługuje rozległe (3,5 ha) wyrobisko poeksploatacyjne w przysiółku Wójtostwo, na południe od Goniądza. Wszystkie wskazane wyrobiska zlokalizowane są na obszarze nieposiadającym naturalnej warstwy izolacyjnej, a w ich otoczeniu występują punktowe warunkowe ograniczenia lokalizacyjne dla składowisk odpadów wynikające z sąsiedztwa obiektów zabudowy wiej- skiej.

X. Warunki podłoża budowlanego

Zgodnie z zasadami sporządzania MGśP na obszarze arkusza Goniądz dokonano uproszczonej oceny warunków podłoża budowlanego. Dla powyższej oceny wykorzystano Szczegółową mapę geologiczną Polski w skali 1:50 000 arkusz Goniądz (Trzmiel, 2006a; b) oraz mapy topograficzne w skali 1:50 000 i 1:25 000. Waloryzacją geologiczno-inżynierską nie objęto: obszaru Biebrzańskiego Parku Narodowego, lasów, gleb chronionych w klasach I– IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego oraz terenów zabudowanych. W wyniku waloryzacji wydzielono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa uznano rejony występowania gruntów spoistych (zwartych, półzwartych i twardoplastycznych) oraz niespoistych, w stanie średniozagęszczonym i zagęszczonym, w których wody gruntowe występują głębiej niż 2 m od powierzchni terenu. Korzystnymi warunkami dla budownictwa charakteryzują się obszary występowania małoskonsolidowanych glin zwałowych, piasków i żwirów wodnolodowcowych, zdepono- wanych podczas zlodowaceń środkowopolskich. Największe powierzchnie zajmują one na obszarze wysoczyznowym we wschodniej części arkusza. Na ich bazie powstały gleby chronione w klasach I–IVa, z tego względu obszary te zostały wykluczone z waloryzacji geologiczno-inżynierskiej.

Korzystnymi warunkami charakteryzują się również niewielkie obszary na równinie sandrowej w rejonie Klimaszewnicy–Zamościa, gdzie występują średniozagęszczone piaski wodnolodowcowe przekształcone na skutek procesów eolicznych. Pagórki kemowe, powszechne na obszarze Wysoczyzny Białostockiej, stanowią utrudnienia dla budownictwa z uwagi na zmienne wykształcenie litologiczne. Oprócz żwirów, od- znaczających się znacznym stopniem zagęszczenia i dużą wytrzymałością, występują też przewarstwienia mułków o zdecydowanie gorszych parametrach geologiczno-inżynierskich. Niekorzystne warunki geologiczno-inżynierskie związane są z występowaniem gruntów słabonośnych. Są to przede wszystkim grunty organiczne oraz grunty spoiste w stanie mięk- koplastycznym i plastycznym. Grunty organiczne reprezentowane są przez: torfy, namuły i mułki organiczne. Są to jednocześnie obszary płytkiego zalegania wód gruntowych (0–2 m). Obszary takie występują w dolinach rzek: Czarnej Strugi, Gołdy, Kosówki i Klimaszewnicy oraz ich dopływów, a także w bezodpływowych zagłębieniach terenu. Jako utrudniające lub niekorzystne dla budownictwa przyjmuje się wszystkie obszary, na których zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości mniejszej niż 2 m. Na terenach tych następuje pogorszenie parametrów geologiczno-inżynierskich gruntów. Wyko- nywanie robót fundamentowych poniżej zwierciadła wód gruntowych może prowadzić do zwiększenia stopnia plastyczności gruntów spoistych (glin zwałowych) oraz zmniejszenia stopnia zagęszczenia gruntów niespoistych (piasków i żwirów). Przy występowaniu omawianych warunków geologiczno-inżynierskich istotnym ele- mentem niekorzystnym dla budownictwa może być nierównomierne osiadanie podłoża, a także okresowe podtapianie fundamentów budowli. Istotnym czynnikiem utrudniającym warunki budowlane może być agresywność wód gruntowych. Według mapy glacitektonicznej Polski (Ber, 2006) na terenie arkusza nie stwierdzono znaczących zjawisk glacitektonicznych. Na obszarze arkusza znajdują się cztery czynne osuwiska. Wszystkie zlokalizowane na terenie miasta Goniądza, dwa na południowym brzegu Biebrzy i dwa w obrębie skarpy nad rzeką Czarną Strugą. Obszary zagrożone powierzchniowymi ruchami masowymi związane są z wyniesieniami morenowymi i zlokalizowane są: na północ od miejscowości Masie (Góra Grodnosie), na północ i wschód od miejscowości Dzieżki i na północ od miejscowości Mile- wo (Grabowski (red.), 2007). W ich obrębie wyznaczono na mapie niekorzystne warunki budowlane, a przed podjęciem inwestycji konieczne jest wykonanie dokumentacji geologiczno- inżynierskiej.

Na obszarze arkusza nie występują tereny o znacząco zmienionej rzeźbie w wyniku działalności człowieka (składowiska, hałdy, duże wyrobiska poeksploatacyjne).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Formami ochrony przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Goniądz są: obszar Bie- brzańskiego Parku Narodowego, lasy, gleby chronione klas I–IVa, łąki na gruntach organicz- nych oraz pomniki przyrody. Według Instytutu Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach chronione grunty rolne klasy I–IVa mają ograniczone rozprzestrzenienie, tworząc izolowane płaty we wschodniej części obszaru arkusza. Biebrzański Park Narodowy został utworzony w 1993 roku i jako największy w Polsce zajmuje powierzchnię 59 223 ha. Chroni on zbiorowiska wodne, bagienne, torfowiskowe, szuwary oraz zbiorowiska leśne (olsy, brzeziny i łęgi). Szata roślinna odznacza się ogromną różnorodnością, wysokim stopniem naturalności i obecnością wielu rzadkich gatunków, jak: storczyki, rosiczki oraz widłaki. Na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego występuje: 49 gatunków ssaków, 275 gatunków ptaków, 36 gatunków ryb, 12 gatunków płazów, 5 ga- tunków gadów. Bezkręgowce są reprezentowane przez ponad 700 gatunków motyli, 448 ga- tunków pająków, ponad 500 gatunków chrząszczy, 19 gatunków pijawek oraz 42 gatunki chruścików. Największym z bytujących tu ssaków jest łoś.

Tabela 4 Wykaz pomników przyrody Numer Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowość ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Goniądz 1 P Goniądz 1992 Pż – wiąz polny moniecki Goniądz 2 P Olszowa Droga 1983 Pż – jałowiec pospolity moniecki Goniądz 3 P Olszowa Droga 1983 Pż – jałowiec pospolity moniecki Mońki 4 P Kulesze 1994 Pż – dąb szypułkowy moniecki Trzcianne 5 P Zucielec 1982 Pn – G moniecki Trzcianne 6 P Zucielec 1982 Pn – G moniecki Rubryka 2 – P – pomnik przyrody Rubryka 6 – rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieożywionej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Pozostałe obiekty prawnie chronione na obszarze arkusza to pomniki przyrody ożywio- nej i nieożywionej, reprezentowane przez pojedyncze drzewa pomnikowe oraz głazy narzu- towe. Ich charakterystykę obrazuje tabela 4. Przeważającą część obszaru arkusza Goniądz zajmuje obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym: 26M – Biebrzański, należący do Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET (Liro, 1998) (fig. 5).

Fig. 5. Położenie arkusza Goniądz na tle systemu ECONET (Liro, 1998)

1 – międzynarodowy obszar węzłowy, jego numer i nazwa: 25M – Doliny Górnej Narwi, 26M – Biebrzański, 28M – Puszczy Knyszyńskiej

Na dużej części arkusza występują dwa obszary włączone do Europejskiej Sieci Ekolo- gicznej „Natura 2000” (tabela 5), wyznaczone na podstawie tzw. Dyrektywy „Ptasiej” i Dy- rektywy „Siedliskowej”. Są to: specjalny obszar ochrony siedlisk PLH200008 Dolina Biebrzy oraz obszar specjalnej ochrony ptaków PLB200006 Ostoja Biebrzańska. Granice obszarów na

terenie omawianego arkusza całkowicie się pokrywają. Informacje na temat sieci „Natura 2000” są zamieszczone na oficjalnej stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Śro- dowiska (http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/). Torfowiska Doliny Biebrzy są największym, prawie niezmienionym kompleksem tor- fowisk dolinowych w Europie. Dolina Biebrzy jest również bardzo ważną w skali kraju ostoją bobra i wydry. Łącznie odnotowano tu obecność 21 gatunków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. W Dolinie Biebrzy występuje co najmniej 36 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 23 gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Jest to niezwykle ważna ostoja wielu gatunków ptaków, szczególnie wodno-błotnych i drapieżnych, które osią- gają tu rekordowe liczebności. Tabela 5 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Położenie centralnego Położenie administracyjne obszaru Typ Nazwa obszaru Powierzch- Kod punktu obszaru w obrębie arkusza Lp. obsza- (symbol oznaczenia obszaru obszaru Długość Szerokość Kod Woje- ru nia na mapie) (ha) Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS wództwo 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Grajewo grajewski PL343 Radziłów PLB Ostoja Biebrzań- E N 1 F 148 508,8 PL344 podlaskie Mońki 200006 ska (P) 22°59’38” 53°38’53” PL345 moniecki Goniądz Trzcianne Grajewo grajewski PL343 Radziłów PLH Dolina Biebrzy E N 2 K 121 206,2 PL344 podlaskie Mońki 200008 (S) 22°34’48” 53°27’05” PL345 moniecki Goniądz Trzcianne Rubryka 2 – F – OSO całkowicie zawierający w sobie SOO, K – SOO częściowo przecinający się z OSO Rubryka 4 – S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków

XII. Zabytki kultury

Ślady bytności człowieka na obszarze arkusza Goniądz udokumentowano w szeregu stanowisk archeologicznych. Z okresu neolitu znanych jest wiele stanowisk osadniczych rozpoznanych głównie na obszarze miasta Goniądz oraz w okolicach Osowca. W rejonie miejscowości Wilamówka odkryto neolityczny grób, związany z kulturą amfor kulistych. Z okresu wczesnego średniowiecza pochodzą stanowiska starosłowiańskie zgrupowane w pobliżu Niewiarowa. Na obszarze arkusza znajdują się nieliczne zabytki kultury. Są to obiekty sakralne oraz architektoniczne.

Spośród obiektów sakralnych ochroną konserwatorską objęte są zespoły kościelne w: Goniądzu, Trzciannem oraz Downarach. W Goniądzu są to: neobarokowy kościół zbudowany w latach 1924–1931, kaplica św. Floriana z 1864 r., najstarsza część cmentarza rzymsko- katolickiego z kaplicą cmentarną wybudowaną w 1907 r. W Trzciannem zabytkowy zespół kościelny składa się z klasycystycznego kościoła zbudowanego w 1846 r., dzwonnicy, ogro- dzenia kościoła oraz cmentarza przykościelnego z murowanymi bramami. Ochronie konserwatorskiej podlega również część cmentarza rzymsko-katolickiego z XIX w. W Downarach znajduje się zabytkowy kościół z lat 1926–1930 oraz plebania. Ciekawym obiektem architektonicznym, podlegającym ochronie konserwatorskiej, jest murowany dwór w Trzciannem, pochodzący z początków XX w. Ochroną konserwatorską objęty jest układ urbanistyczny Goniądza, obejmujący histo- ryczną cześć miasta, rozplanowaną w 1547 r. Miasto założone zostało przy przeprawie śre- dniowiecznego traktu przez Biebrzę. Szczególnie cennym zabytkiem architektury militarnej jest Twierdza Osowiec. Obiekt ten został wzniesiony w latach 1882–1915 i miał wówczas bardzo ważne znaczenie strate- giczne. Twierdza ulokowana jest przy zwężeniu doliny Biebrzy i składa się z czterech fortów. Ochroną konserwatorską objęte są: układ terenowy twierdzy, umocnienia ziemne, drogi oraz forty I, II, III i IV. Przy forcie nr III, tzw. „Szwedzkim”, znajduje się pochodzący z końca XIX w. cmen- tarz z mogiłami żołnierskimi z I wojny światowej.

XIII. Podsumowanie

Zachodnia część obszaru arkusza Goniądz objęta jest szeroką, zatorfioną Kotliną Bie- brzańską, część wschodnią tworzy morena falista, budująca Wysoczyznę Białostocką. Obszar charakteryzuje się stosunkowo wysoką lesistością (około 37 % powierzchni obszaru arkusza). W gospodarce omawianego obszaru dominuje rolnictwo (produkcja zbóż i ziemniaków) oraz hodowla zwierząt, głównie bydła mlecznego. Znaczna część obszaru arkusza objęta jest ochroną prawną jako Biebrzański Park Naro- dowy. Znajdują się tu też dwa obszary włączone do Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”: specjalny obszar ochrony siedlisk PLH200008 Dolina Biebrzy oraz obszar specjalnej ochrony ptaków PLB200006 Ostoja Biebrzańska. W granicach arkusza Goniądz występuje jedno złoże piasków kwarcowych, przezna- czonych do produkcji betonów komórkowych. Z uwagi na położenie w obrębie zabytkowego zespołu architektury militarnej oraz w Biebrzańskim Parku Narodowym podjęcie działalności

wydobywczej w obrębie złoża „Osowiec” jest wykluczone. Perspektywy surowcowe na obszarze arkusza Goniądz wiązać można głównie z występowaniem osadów okruchowych. Wy- znaczono tu 7 obszarów perspektywicznych dla piasków i żwirów oraz 1 obszar perspektywiczny dla kredy jeziornej i gytii i 1 dla torfów. Na omawianym terenie użytkowe poziomy wodonośne związane są z utworami czwar- torzędu i trzeciorzędu. W obrębie czwartorzędowego piętra wodonośnego wyróżnia się trzy poziomy wodonośne: przypowierzchniowy, międzymorenowy oraz spągowy. W granicach arkusza występuje wyznaczony w utworach czwartorzędowych zbiornik GZWP nr 217 – Pra- dolina rzeki Biebrza, który nie był dotychczas udokumentowany. W granicach arkusza Goniądz wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania jedynie składowisk obojętnych. Wskazano je we wschodniej części arkusza, która nie została bezwzględnie wyłączona z możliwości lokalizowania tego typu inwestycji. Na powierzchni odsłaniają się tu gliny zwałowe zlodowacenia warty osiągające maksymalną miąższość kilku- dziesięciu metrów, miejscami również mułki i iły zastoiskowe. Część osadów słabo przepuszczalnych wykazuje zaburzenia glacitektoniczne. Najkorzystniejszych warunków dla składowania odpadów obojętnych należy spodzie- wać się w rejonie położonym na wschód od Downar oraz koło Rybaków, gdzie gliny zwało- we stanowiące naturalną warstwę izolacyjną osiągają miąższość dochodzącą do 50 m. Są to obszary o bardzo niskim i niskim stopniu zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodo- nośnego, bez ograniczeń warunkowych. Ograniczenia lokalizacji składowisk występują jedynie w okolicy Trzciannego i wyni- kają z bliskości zwartej zabudowy. Na arkuszu zlokalizowano osiem wyrobisk powstałych w wyniku niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego, które mogłoby być rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów, pod warunkiem wykonania sztucznej (w tym gruntowej) bariery izolacyjnej. Wskazane wyrobiska posiadają ograniczenia warunkowe (punktowe) – ze względu na sąsiedztwo zabudowy. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna być poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-inżynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów określających właściwości izolacyjne glin zwało- wych, mułków i iłów, ich miąższość, rozprzestrzenienie, jak i skalę ewentualnych zaburzeń glacitektonicznych. Korzystnymi warunkami geologiczno-inżynierskimi charakteryzują się niewielkie obszary na równinie sandrowej w rejonie Klimaszewnicy–Zamościa. Pagórki kemowe, po-

wszechne na obszarze Wysoczyzny Białostockiej, stanowią utrudnienia dla budownictwa z uwagi na zmienne wykształcenie litologiczne. Niekorzystne warunki geologiczno- inżynierskie związane są z dolinami rzek: Czarnej Strugi, Gołdy, Kosówki i Klimaszewnicy oraz ich dopływów, a także z bezodpływowymi zagłębieniami terenu. Naturalny krajobraz doliny Biebrzy z ciekawymi szlakami pieszymi i wodnymi, bogac- twem zwierząt związanych z biocenozami bagiennymi i łąkowymi, stwarzają dogodne warunki dla uprawiania turystyki, w tym turystyki kwalifikowanej. Miasto Goniądz jest siedzibą Dyrekcji BPN oraz znaczącym ośrodkiem ruchu turystycznego na terenie BPN.

XIV. Literatura

BEDNAREK D., SALACHNA P., 1968 – Sprawozdanie z prac geologiczno- poszukiwawczych za piaskami kwarcowymi i surowcem ilastym w powiecie Mońki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BER A., 2006 – Mapa glacitektoniczna Polski 1:1 000 000. PIG, Warszawa. BUJALSKA M., KRAKOWIAK D., 1971 – Dodatek do dokumentacji geologicznej złoża piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych „Osowiec”, miejscowość Osowiec. „Cergeo” Przedsiębiorstwo Technologiczno-Geologiczne Ceramiki Budowlanej. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CZOCHAL S., 1995 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych stałych na terenie woje- wództwa łomżyńskiego, gmina Goniądz. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warsza- wa. GRABOWSKI D (red.), KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/ Informacja o stanie środowiska na obszarze województwa podlaskiego w 2007 roku, 2008 – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku. http://www.wios.bialystok.pl/pdf/raport2007.pdf Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górni- czo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

KORNOWSKA I., 1970 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoża piasków do produkcji betonów komórkowych „Osowiec” + Projekt badań geologicznych dla udokumentowania

w kat. C1 + B złoża piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych „Oso- wiec”. Przedsiębiorstwo Geologiczne, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KWAŚNIEWSKA J., 1973 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno- poszukiwawczych w celu zlokalizowania złoża iłów w rejonie Krynica, Szorce, Chojnowo. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KWAŚNIEWSKA J., 1984 – Czwartorzędowe utwory węglanowe w woj. białostockim. Ar- chiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego POLGEOL SA, Warszawa. LICHWA M., 1995a – Inwentaryzacja złóż mineralnych stałych na terenie województwa łomżyńskiego, gmina Radziłów. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LICHWA M., 1995b – Inwentaryzacja złóż mineralnych stałych na terenie województwa łomżyńskiego, gmina Trzcianne. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAKOWIECKI G., 1993 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego na terenie województwa łomżyńskiego. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego POLGEOL SA, Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. NIEĆ M. (red.), 2002 – Zasady dokumentowania złóż kopalin stałych. Ministerstwo Środowi- ska Departament Geologii i Koncesji Geologicznych Komisja Zasobów Kopalin, Warsza- wa. OSTRZYŻEK W., DEMBEK K., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce, spełniających kryteria potencjalnej bazy surowcowej z ustaleniem i uwzględnie- niem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Falenty. PACZYŃSKI B. (red.), 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, część I. Systemy zwykłych wód podziemnych. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, część II. Zasoby, jakość, ochrona zwykłych wód podziemnych. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego w latach 2004–2006 roku, 2007 – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku. http://www.wios.bialystok.pl/pdf/raport2004-2006.pdf Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia moni- toringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (DzU nr 32, poz. 284). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny od- powiadać poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165, poz. 1359). SALACHNA P., 1978 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Trzcianne” dla po- trzeb budownictwa. Kombinat Budownictwa Komunalnego Oddział Inżynieryjno- Geologiczny. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STACHÝ J., 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. STANISZEWSKA Z., 1961 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa mineralnego „Goniądz”. Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Geologiczno-Badawcze Przemysłu Terenowego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STARKEL L. (red.), 1991 – Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski. cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce. Ma- pa stężenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski. cz. II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TOŁKANOWICZ E., ŻUKOWSKI K., 2007 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Goniądz (260). Państw. Inst. Geol., Warszawa. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TRZMIEL B., 2006a – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Goniądz. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TRZMIEL B., 2006b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Goniądz. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

UNIEJEWSKA M., 1992 – Inwentaryzacja złóż kopalin mineralnych stałych na terenie wo- jewództwa łomżyńskiego, gmina Mońki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warsza- wa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 2007 nr 39, poz. 251 tekst jednolity). WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2009 r. Państw. Inst. Geol. – Państwowy Insty- tut Badawczy, Warszawa. ZBOROWSKI K., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Goniądz (260) wraz z objaśnieniami. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.