Arkusz JELENIEWO (72)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 r. Autorzy: Barbara Radwanek-Bąk*, Marta Chwistek*, Izabela Laskowicz*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Gra Ŝyna Hrybowicz**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne „POLGEOL” SA, ul. Berezy ńska 39, 003-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG–PIB and M Ś, Warszawa, 2012 Spis tre ści I. Wst ęp – B. Radwanek-Bąk...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. Radwanek-Bąk ...... 4 III. Budowa geologiczna – B. Radwanek-Bąk...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – M. Chwistek, B., Radwanek-Bąk ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. Radwanek-Bąk ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. Radwanek-Bąk ...... 16 VII. Warunki wodne – B. Radwanek-Bąk, I. Laskowicz ...... 18 1. Wody powierzchniowe...... 18 2. Wody podziemne...... 20 VIII. Geochemia środowiska ...... 22 1. Gleby – P. Kwecko ...... 22 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 25 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 29 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz...... 31 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. Radwanek-Bąk...... 38 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – B. Radwanek-Bąk...... 41 XII. Zabytki kultury – B. Radwanek-Bąk ...... 49 XIII. Podsumowanie – – B. Radwanek-Bąk, G. Hrybowicz ...... 51 XIV. Literatura ...... 53

I. Wst ęp

Arkusz Jeleniewo Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego-Pa ństwowego Instytutu Ba- dawczego w Krakowie (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” SA w Warszawie i Pa ństwowym Instytucie Geologicznym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza B) w 2011 roku, zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000” (2005). W czasie opracowywania wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Jeleniewo (Król, 2006), wykonanym w Przedsi ębiorstwie Geo- logicznym „PROXIMA”SA we Wrocławiu. Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera informacje dotycz ące wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydro- geologii, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Plan- sza B zawiera nowe tre ści zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, w skład której wchodz ą informacje dotycz ące geochemii środowiska oraz składowania odpa- dów. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Informacje środowiskowe przedstawione na mapie stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w mapie tre ści mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mog ą

3 stanowi ć pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym, o odpadach i prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Materiały archiwalne wykorzystane do opracowania mapy zebrane zostały mi ędzy innymi w urz ędach gmin, w starostwie powiatowym w Suwałkach, na terenie województwa podlaskiego oraz w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie. Zgromadzone mate- riały sprawdzono i uzupełniono w terenie. Kwalifikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ uzgodniono z geologiem wojewódzkim. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej, a dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Jeleniewo ograniczaj ą współrz ędne geograficzne: 22 °45’-23 °00’ długo- ści geograficznej wschodniej oraz 54 °10’-54 °20’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar ten poło Ŝony jest w wi ększo ści na terenie wo- jewództwa podlaskiego w powiecie suwalskim, a tylko jego północno-zachodnia cz ęść znajduje si ę w obr ębie województwa warmi ńsko-mazurskiego w powiecie gołdapskim w gminie Dubeninki. Powierzchnia arkusza obejmuje gminy oraz fragmenty gmin: Jeleniewo, Przero śl, Wi Ŝajny, Rutka-Tartak, Filipów, Suwałki i Szypliszki. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2002) obszar arkusza wchodzi w skład makroregionu Pojezierze Litewskie, podprowincji Pojezierza Wschodniobałtyckie i prowincji Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (fig. 1). Omawiany obszar obejmuje w wi ęk- szo ści mezoregion Pojezierza Wschodniosuwalskiego, a jego południowo-zachodnia cz ęść nale Ŝy do mezoregionu Równiny Augustowskiej. Obszar arkusza Jeleniewo obejmuje wy Ŝyn ę lodowcow ą i doliny rzeczne. Wy Ŝyna lodowcowa dzieli si ę na cz ęść o charakterze typowo wy Ŝynnym, o pagórkowatej i falistej rze ź- bie terenu oraz element wkl ęsły – Zagł ębienie Szeszupy, równie Ŝ o urozmaiconej morfologii. Wy Ŝyna ta została ukształtowana ostatecznie przez młodoplejstoce ński lob lodowcowy Ha ń- czy, którego transgresja, a nast ępnie recesja spowodowały utworzenie ró Ŝnych form rze źby: moren czołowych i moren z wyci śni ęcia, ozów, kemów, powierzchni sandrowych, jak równie Ŝ gł ębokich rynien lodowcowych. Nale Ŝy do nich rynna najgł ębszego w Polsce jeziora Ha ńcza (108 m). Wyniesiona, pagórkowata cz ęść wy Ŝyny lodowcowej zajmuje około ¾ powierzchni obszaru i wznosi si ę od 210–230 m n.p.m. w cz ęś ci wschodniej, do 270–290 m n.p.m. w cz ę- ści północnej, przeci ętnie – 235 m n.p.m. Zagł ębienie Szeszupy poło Ŝone jest na omawianym obszarze pomi ędzy miejscowo ściami Szurpiły, Szeszupka, Smolniki, Sidory i Gulbie-

4 niszki. Stanowi ono obni Ŝenie od 40 do 90 m ni Ŝsze od otaczaj ącej je wy Ŝyny lodowcowej. Maksymaln ą kulminacj ę terenu stanowi tu wzgórze na zachód od Jeziora Ha ńcza osi ągaj ące 295,5 m n.p.m. Charakterystyczne wzniesienia, usytuowane w obr ębie Wzgórz Jeleniew- skich, to Góra Krzemieniucha (+288,2 m n.p.m.) w rejonie śywej Wody, Góra Cisowa (+256,4 m n.p.m.) w Gulbieniszkach i Góra Jesionowa (+251,2 m n.p.m.) nad jeziorem Szel- ment Wielki.

Fig. 1 Poło Ŝenie arkusza Jeleniewo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica makroregionu; 2 – granica mezoregionu; 3 – granica pa ństwa; 4 – wi ększe jeziora Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Makroregion: Pojezierze Litewskie Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: 842.71 – Puszcza Romincka, 842,72 – Pojezierze Zachodniosuwalskie, 842.73 – Poje- zierze Wschodniosuwalskie, 842.74 – Równina Augustowska Makroregion: Pojezierze Mazurskie Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.86 – Pojezierze Ełckie

Od południa wy Ŝyna polodowcowa przechodzi w Równin ę Augustowsk ą (poza obszarem arkusza) – rozległy sandr zaczynaj ący si ę w okolicy Suwałk na wysoko ści około 190 m n.p.m. i obni Ŝaj ącym si ę do około 120 m n.p.m. w okolicy Augustowa.

5 Według podziału klimatycznego obszar arkusza, nale Ŝy do regionu Mazursko-Pod- laskiego (Wo ś, 1999). Omawiany teren odznacza si ę wyra źnymi cechami klimatu kontynen- talnego. Nale Ŝy do najchłodniejszych obszarów w kraju, o najkrótszym okresie wegetacyj- nym, który trwa zaledwie 190 dni. Pokrywa śnie Ŝna le Ŝy tu prawie 100 dni, a średnia roczna temperatura wynosi 6°C. Lato jest ciepłe i suche, a temperatura si ęga do nawet do 35°C. Liczba dni słonecznych w ci ągu roku wynosi 180. Roczna suma opadów atmosferycznych mie ści si ę w przedziale 700–800 mm. Na całym obszarze przewa Ŝaj ą wiatry zachodnie i południowo-wschodnie (Lorenc, 2005). Znaczne fragmenty omawianego obszaru zajmuj ą gleby do ść dobrej klasy gleb (klasy IV i IVa) oraz Ŝyzne ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Dominuj ą gleby bielicowe. Na obszarze wysoczyzny pojeziernej gleby zostały wytworzone na osadach czwartorz ędo- wych: piaskach, Ŝwirach i glinach zwałowych. śyźniejsze s ą bielice wykształcone na glinach zwałowych i piaskach gliniastych, natomiast słabszymi glebami s ą bielice na osadach piaskowo-Ŝwirowych oraz gleby bagienne. Na tym obszarze miejscami wyst ępuj ą urodzajne gliniaste gleby brunatne. Lasy zajmuj ą około 15% analizowanego terenu. Niewielkie kompleksy le śne składaj ą si ę przewa Ŝnie z lasów mieszanych świerkowych z domieszk ą leszczyny, osiki, brzozy bro- dawkowatej i lipy. Wi ększo ść lasów stanowi własno ść prywatn ą. Obszar ten ma charakter typowo rolniczy. Uprawia się tu podstawowe zbo Ŝa i ziemnia- ki. Dobrze rozwini ęta jest te Ŝ hodowla bydła. Najwi ększ ą miejscowo ści ą, a tak Ŝe siedzib ą władz gminy jest Jeleniewo. Wyj ątkowe w skali krajowej walory krajobrazowe i przyrodnicze jeziora Ha ńcza i jego otoczenia sprawiaj ą, Ŝe jest to teren licznie odwiedzany przez turystów. Posiada wi ęc dobrze rozwini ętą sie ć agroturystyczn ą z bogat ą ofert ą miejsc noclegowych i mo Ŝliwo ści ą ekologicznego Ŝywienia. Istnieje tu wiele oznakowanych szlaków turystycznych i rowerowych, a w zimie mo Ŝliwo ść uprawiania narciarstwa biegowego, kuligów itp. Sie ć komunikacyjna jest dosy ć dobrze rozwini ęta. Główn ą o ś komunikacyjn ą stanowi odcinek drogi wojewódzkiej nr 655 z Suwałk do Rutki-Tartak, dok ąd dochodzi droga nr 651 z Sejn do Wi Ŝajn. W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza przebiega odcinek drogi nr 652 Suwałki-Olecko. Wsie poł ączone s ą utwardzonymi drogami gruntowymi.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Jeleniewo (Ber, 1967, 1968). Poło Ŝenie obszaru arkusza na tle przegl ądowej mapy geologicznej Polski przedstawia fig. 2.

6 Obszar obj ęty arkuszem Jeleniewo poło Ŝony jest na wyniesieniu mazursko-suwalskim w obr ębie platformy wschodnio-europejskiej. Jego wgł ębna budowa jest do ść dobrze poznana dzi ęki gł ębokim wierceniom zwi ązanym rozpoznaniem złó Ŝ rud Ŝelaza (otwory wiertnicze w rejonie Krzemianki). Na prekambryjskim podło Ŝu krystalicznym le Ŝą tu skały osadowe ryfeju, kambru, ordowiku, syluru, triasu, jury, kredy i trzeciorz ędu (Po Ŝaryski, 1973; Parecka, Sylwestrzak, 1990). Strop podło Ŝa krystalicznego znajduje si ę na gł ęboko ści 500 m poni Ŝej poziomu morza. Buduj ą je ró Ŝne odmiany: gnejsów, migmatytów, granodiorytów, diorytów, granitów, anorto- zytów i norytów wieku proterozoicznego o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 650 m (nie przewier- cono). Ze skałami tymi zwi ązana jest mineralizacja ilmenitowo-magnetytowa, cz ęściowo o charakterze zło Ŝowym (zło Ŝa rud ilmenitowo-magnetytowych rejonu Krzemianki). Na fundamencie krystalicznym le Ŝy seria osadowa dziel ąca si ę na dwa pi ętra struktural- ne: dolne neoproterozoiczno-paleozoiczne i górne – mezozoiczno-kenozoiczne. Pi ętro dolne składa si ę z serii osadowej ediakaru (górny ryfej, wend), kambru, ordowiku i syluru o łącznej mi ąŜ szo ści 800 do 1000 m. Utwory ediakaru maj ą mi ąŜszo ść od 2 do 48 m i s ą reprezentowane przez iłowce, mułowce, łupi ilaste i piaskowce. W otworach wiertniczych nie stwierdzono osadów dolnego kambru. W górnym kambrze i dolnym ordowiku, wyst ępuj ą piaskowce i iło- łupki. Środkowy i górny ordowik reprezentuj ą wapienie detrytyczne, dolomityczne oraz wapienie zoogeniczne glaukonitowe i szamozytowe. Sylur reprezentuj ą skały głównie iłowce i margle. Pi ętro górne składa si ę z osadów permo-triasu, jury, kredy i trzeciorz ędu. Rozpoczynają je osady permu, o niewielkiej mi ąŜ szo ści – do kilku metrów, wykształcone jako dolomityczne arkozy oraz skrasowiałe wapienie. Mi ąŜ szo ść osadów triasu dolnego i środkowego jest rz ędu 190-230 metrów. W dolnej cz ęś ci tworz ą je pstre łupki i piaskowce z wkładkami wapieni oolitowych, a w górnej – mułowce, łupki i piaskowce arkozowe. Utwory triasu wyst ępują na gł ęboko ściach ponad 600 m. W profilach otworów brak osadów górnego triasu i dolnej jury. Osady jury środkowej tworz ą kompleks piaskowcowo-ilasty, natomiast jur ę górn ą reprezentu- ją wapienie rafowe i margliste z krzemieniami oraz wapienie płytowe. Na omawianym obszarze brak jest starszych utworów dolnej kredy. Osady albu wykształcone są w postaci pia- skowców i mułowców glaukonitowych o mi ąŜ szo ści około 60–80 m. Kred ę górn ą reprezentu- ją margle i wapienie z krzemieniami oraz kreda pisz ąca o mi ąŜ szo ści 120–144 m. Utwory kredy górnej w sposób ci ągły przechodz ą w wapienie, margle i opoki zaliczane do paleocenu (dan). Z powodu ruchów górotwórczych zwi ązanych z faz ą laramijsk ą cały badany obszar uległ wypi ętrzeniu i był denudowany w okresie pó źnego trzeciorz ędu, przed sedymentacj ą

7 wodnolodowcow ą czwartorz ędu w wyniku czego brak jest tu osadów pó źnego paleogenu i eeogenu. Utwory czwartorz ędowe pokrywaj ą cały obszar arkusza Jeleniewo. Ich mi ąŜ szo ść wynosi około 280 m (fig. 2). Osady plejstocenu, reprezentuj ą utwory zlodowace ń południowopolskich, środkowo- polskich, interglacjału eemskiego i zlodowace ń północnopolskich. Stadiał starszy zlodowacenia południowopolskiego charakteryzował si ę sedymentacj ą glacjaln ą w postaci ci ągłej pokrywy gliny zwałowej o mi ąŜ szo ści 1,5 m do 10,0 m, która spo- czywa bezpo średnio na piaszczysto-marglistych osadach danopaleocenu. Z okresu recesji lądolodu tego stadiału pochodz ą iły i mułki zastoiskowe o mi ąŜ szo ści, około 2,5 m, które osadzały się w płytkich zbiornikach. Iły te zostały cz ęś ciowo zaburzone glacitektonicznie przez l ądolód stadiału młodszego, którego zbli Ŝanie si ę zaznaczyło si ę akumulowanymi przez wody lodowcowe piaskami i Ŝwirami o mi ąŜ szo ści rz ędu 6,5 m. Miejscami w obni Ŝeniach powierzchni osadzały si ę iły i mułki warwowe o mi ąŜ szo ści warstewek ilastych rz ędu 0,5– 1 cm. L ądolód stadiału młodszego (zlodowacenie sanu 2) nasun ął si ę na cały badany obszar i pokrył go glin ą zwałow ą o mi ąŜ szo ści od 43 m do 61 m. Z okresu recesji l ądolodu pochodz ą iły zastoiskowe (górne) o przeci ętnej mi ąŜ szo ści 3 m. W okresie interglacjału wielkiego (ma- zowieckiego) omawiany obszar był głównie erodowany i denudowany. Osady te znane s ą wył ącznie z wierce ń. Zlodowacenia środkowopolskie reprezentuj ą głównie osady wykształcone w postaci dwóch poziomów glin zwałowych zwi ązanych ze zlodowaceniami odry i wisły. Dolny poziom glin zwałowych jest nieci ągły, a jego mi ąŜ szo ść jest rz ędu kilkunastu metrów (14 m). Górny poziom ma szerokie rozprzestrzenienie, a jego mi ąŜ szo ść waha si ę od 12m w cz ęś ci północnej obszaru arkusza do 104 m w cz ęś ci południowej. Gliny zwałowe tego poziomu wraz z zalegaj ącymi powy Ŝej osadami organicznymi (torfy, mułki) z okresu interglacjału eemskiego s ą zaburzone glacitektonicznie. Pocz ątkowe stadia zlodowace ń zaznaczyły si ę obecno ści ą piaszczysto-Ŝwirowych osadów zwi ązanych z akumulacj ą wód lodowcowych na- suwaj ącego si ę l ądolodu oraz akumulacj ą typu zastoiskowego (iły i mułki o mi ąŜ szo ści około 2 m).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Jeleniewo na tle szkicu geologicznego regionu wg Marksa, Bera, Gogołka, Pio- trowskiej (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; a – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły; drobne formy morfologiczne: b – ozy; c – kemy; d – jeziora, e – rzeki, f – granica pa ństwa

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i innych (2006)

Zlodowacenia północnopolskie (bałtyckie) na omawianym obszarze pozostawiły osady dwóch faz stadiału głównego: pozna ńsko-dobrzy ńskiej i pomorskiej. Obecno ść fazy pozna ń- sko-dobrzy ńskiej zaznaczyła si ę akumulacj ą piasków i piasków ze Ŝwirami wodnolodowcowymi, które wyst ępuj ą na powierzchni terenu w dolinie Czarnej Ha ńczy, fragmentarycznie w okolicy Szurpił i Krzemianki, we wschodniej i zachodniej kraw ędzi rynny Jeleniewskiej oraz po zachodniej stronie jeziora Ha ńcza i wschodniej stronie jeziora Szelment. Mi ąŜ szo ść tych osadów znana z wierce ń jest zmienna od 2,5 m do 71,5 m. Nie tworz ą one ci ągłego poziomu, miejscami zostały one usuni ęte przez erozj ę, a w Szurpiłach i w okolicy Prudziszek

9 współtworz ą struktury glacitektoniczne. W obni Ŝeniach powierzchni terenu miejscami utwo- rzyły si ę rozległe zastoiska, w których osadziły si ę iły, mułki i piaski zastoiskowe. Buduj ą one dno Zagł ębienia Szeszupy, a ich mi ąŜ szo ść wynosi 20 m. Z okresem zlodowacenia wi ąŜ e si ę wyst ępowanie glin zwałowych. Wyst ępuj ą one powszechnie na powierzchni terenu, za wyj ątkiem Zagł ębienia Szeszupy i północnej częś ci wy Ŝyny lodowcowej (okolice Rutki- Szurpił), sk ąd zostały usuni ęte przez erozj ę wód lodowcowych. W południowej cz ęś ci obszaru arkusza mi ąŜ szo ść glin zwałowych wynosi od 5 do 13,5 m, natomiast w północnej cz ęś ci wzrasta i wynosi od 53,0 do 76,0 m. Osady fazy pomorskiej (zlodowacenie wisły) reprezentowane s ą przez wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirami oraz gliny zwałowe wy Ŝsze. Osady okruchowe wyst ępuj ą głów- nie w obni Ŝeniach dolinnych (dolina Czarnej Ha ńczy, Szeszupy i rynna Jeleniewska), a ich miąŜ szo ść wynosi od 3,5 do 8,0 m. Lokalnie zostały zaburzone glacitektonicznie i tworz ą moreny z wyci śni ęcia. Glina zwałowa fazy pomorskiej w dolinie Czarnej Ha ńczy i rynnie Jeleniewskiej zalega bezpo średnio na piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych w postaci de- nudowanych i porozcinanych erozyjnie płatów. Jej miąŜ szo ść waha si ę od 3,0 m (okolice Barchanowa) do 5,0 m (okolice Prudziszek). Miejscami buduje ona wzgórza moren z wyci- śni ęcia lub le Ŝy płatami na morenach czołowych ozach i kemach. Moreny czołowe i z wyci śni ęcia tworz ą wyra źne pasma i ci ągi o ró Ŝnych kierunkach. Główny ich ci ąg o kierunku północny wschód – południowy zachód przebiega na linii Szurpi- ły-Krzemianka-Prudziszki. Drugi ci ąg moren poło Ŝony na północ od wy Ŝej opisanego, wyst ę- puje na linii Ha ńcza-Kruszki-Pawłówka-Śmieciuchówka. Ciągi te zwi ązane s ą z tzw. lobem mazurskim. Inny ciąg moren czołowych o kierunku północny zachód – południowy wschód zwi ązany jest z tzw. lobem litewskim. Moreny czołowe są zbudowane z osadów piaskowo- Ŝwirowo-gliniastych, z głazami i głazikami. Czasami przykryte s ą nawet 4-metrow ą warstw ą glin (okolice jezior: Szurpiły i Szelment). Mi ąŜ szo ść osadów czołowomorenowych dochodzi do 40 m (Góra Krzemieniucha). W sąsiedztwie moren czołowych wyst ępuj ą moreny z wyci- śni ęcia. W południowej cz ęś ci obszaru s ą one piaskowo-Ŝwirowe (Pawłówka, morena nad jeziorem Ha ńcza), piaskowo-Ŝwirowo-gliniaste, przewarstwione mułkami i piaskami pyłowa- tymi (rejon Błaskowizny, wie ś Ha ńcza, Góra Kleszczewska okolice Szurpił i Targowiska). W Zagł ębieniu Szeszupy wały moren zbudowane są wył ącznie z iłów zastoiskowych, wyci- śni ętych do wysoko ści 200 m n. p. m. Na zapleczu moren czołowych i spiętrzonych wyst ępu- ją ozy (w formie pagórków i wałów). Formy te zbudowane s ą z warstwowanych horyzontal- nie piasków i Ŝwirów o du Ŝej zmienno ści uziarnienia (oz w rynnie Kozikówki). Stoki ozów czasem pokrywaj ą gliny zwałowe oraz liczne głazy narzutowe. Ich miąŜ szo ść wyznaczaj ą wysoko ści wzgl ędne form ozowych i wynosz ą one średnio 10–15 m.

10 Budowa kemów jest zró Ŝnicowana, do czego przyczyniły si ę ró Ŝne warunki ich po- wstawania (kemy limnoglacjalne i glacjofluwialne). Mi ąŜ szo ści osadów kemowych, zło Ŝo- nych głównie z mułków i piasków ze Ŝwirami, wynosi około 30-40 m. Formy te wyst ępuj ą do ść licznie w Zagł ębieniu Szaszupy. Piaski i Ŝwiry tarasów kemowych wyst ępuj ą w postaci wąskich listew przylegaj ących do kraw ędzi wysoczyzn morenowych w okolicy jeziora Ka- menduł i na południu obszaru arkusza, w zachodniej cz ęś ci rynny Jeleniewskiej. Ich miąŜ- szo ść wynosi od 5 do 40 m. W okresie deglacjacji l ądolodu fazy pomorskiej w kierunku południowym od moren, akumulowane były wodnolodowcowe piaski ró Ŝnoziarniste z przewarstwieniami Ŝwirowymi. Buduj ą one przewa Ŝnie mało zró Ŝnicowane powierzchnie morfologiczne ponad dolin ą Czarnej Ha ńczy i rynn ą Jeleniowsk ą. Ich mi ąŜ szo ść jest niewielka i waha si ę od 5 do 10 m. W czasie wytapiania si ę martwego lodu w obni Ŝeniach osadzały si ę iły i mułki warwowe o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej kilku metrów. Wyst ępuj ą one w okolicy jezior Szelment i Pobł ądzie. Pod koniec plejstocenu i na pocz ątku holocenu na omawianym terenie miała miejsce denudacja, podczas której zniszczona została cz ęść starszych osadów i powstały zwietrzeliny glin zwałowych. U podnó Ŝa wy Ŝyny lodowcowej powstały w tym czasie osady deluwialne, które tworz ą piaski niewarstwowane, mułkowate, gliniaste i gliny silnie piaszczyste. W okolicy Szurpił mi ąŜ szo ść ich osi ąga ponad 5 m. W holocenie miała miejsce akumulacja piasków i piasków ze Ŝwirami w dolinach rzecznych Czarnej Ha ńczy i Szeszupy. Ich mi ąŜ szo ść nie przekracza 3 m. W małych dolinkach rzecznych i cz ęś ciach brze Ŝnych zagł ębie ń bezodpływowych wyst ępuj ą piaski i namuły piaszczyste den dolinnych i zagł ębie ń bezodpływowych. Mi ąŜ szo ść ich jest nieznaczna, nie przekracza 1 m. Najmłodsze torfy i namuły torfiaste wyst ępuj ą w obni Ŝeniach powierzchni wy Ŝyny lodowcowej i obni Ŝeniach dolinnych. Najwi ększe obszary torfowisk wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci arkusza w okolicach śelazkowizny, w Zagł ębieniu Szeszupy i w dolinie Czarnej Ha ń- czy. Mi ąŜszo ść ich miejscami osi ąga ponad 5m.

IV. Zło Ŝa kopalin

Obecnie na obszarze arkusza Jeleniewo znajduje si ę 6 udokumentowanych złó Ŝ. S ą to zło Ŝa kopalin okruchowych – piasków i piasków ze Ŝwirem (Szuflicki i in. [red.], 2011). W okresie ostatnich 10 lat wyeksploatowano, a nast ępnie skre ślono z krajowej ewidencji za- sobów kopalin trzy zło Ŝa piasków i Ŝwirów: „Prudziszki”, „Prudziszki I” i „Prudziszki II”. Wykaz złó Ŝ z obszaru omawianego arkusza wraz z danymi dotycz ącymi aktualnego stanu ich zasobów i wydobycia przedstawia tabela 1, za ś zestawienie ich głównych parametrów geologiczno-górniczych i jako ściowych kopaliny – tabela 2.

11 Zło Ŝa, które wyst ępuj ą na obszarze arkusza zwi ązane s ą z osadami wodnolodowcowymi faz: pozna ńskiej i pomorskiej zlodowacenia wisły. Znajduj ą si ę one w południowej cz ęś ci obszaru.

Zło Ŝe piasku „Jeleniewo” udokumentowano w kategorii C 1 w 1995 roku (Sadowski, 1995). W 2010 roku sporz ądzono dodatek do dokumentacji, w celu rozliczenia zasobów tego zło Ŝa po zako ńczeniu eksploatacji (Ceckowski, 2010) i zmniejszono jego powierzchni ę z1,23 ha do 0,49 ha. Średnia mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi 5,0 m. Nadkład stanowi gleba i gleba piaszczysta o średniej grubo ści 0,4 m. Stosunek N/Z wynosi 0,08. W odległo ści około 4 km na południowy wschód od zło Ŝa „Jeleniewo” zlokalizowane jest zło Ŝe „ śywa Woda” (Paprocka, 1989 a). Zajmuje ono powierzchni ę 0,55 ha. Seri ę zło Ŝo- wą stanowią piaski i Ŝwiry o średniej grubo ści 2,44 m. Niewielki nadkład (0,2 m) stanowi gleba. Stosunek N/Z wynosi 0,06. Zwraca uwag ę du Ŝe zró Ŝnicowanie uziarnienia serii piaskowo-Ŝwirowej (tabela 2). W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza znajduj ą si ę dwa niewielkie zło Ŝa piasków i Ŝwirów „Jasionowo II” i „Jasionowo III” (Tatarata, Harat, 1999, 2000), w których mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej zmienia si ę od 3,4 m do 6,8 m. Zło Ŝe „Jasionowo II” zajmuje powierzchni ę 1,38 ha, za ś zło Ŝe „Jasionowo III” 0,19 ha. W nadkładzie obu złó Ŝ o grubo ści od 0,1 do 0,3 m wyst ępuje gleba. Stosunek N/Z wynosi 0,03. W 2008 roku w pobli Ŝu tych złó Ŝ udokumentowano podobne zło Ŝe „Białorogi” (Cec- kowski, Tatarata, 2008). Zajmuje ono powierzchni ę 1,65 ha. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski i Ŝwiry o średniej mi ąŜ szo ści 2,9 m. Nadkład stanowi gleba o średniej mi ąŜ szo ści 1,2 m. Sto- sunek N/Z wynosi 0,41. Zło Ŝe piasku ze Ŝwirem „Wołownia” udokumentowano w 2011 roku (Kuczy ński, 2011). Średnia mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi 7,4 m. Nadkład stanowi gleba o grubo ści od 0,2 do 0,4 m. Stosunek N/Z wynosi 0,04. Wszystkie zło Ŝa s ą suche. Klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ dokonano zgodnie z obowi ązuj ącymi zasadami dokumentowania złó Ŝ kopalin (Zasady…, 2004) oraz na podstawie analizy przyrodniczo- krajobrazowej. Z punktu widzenia ochrony zasobów złó Ŝ, wszystkie zło Ŝa wyst ępuj ące w obr ębie arkusza Jeleniewo s ą zło Ŝami powszechnie wyst ępuj ącymi (4 klasa). Bior ąc pod uwag ę wymagania ochrony środowiska wszystkie zło Ŝa s ą zło Ŝami mało konfliktowymi, mo Ŝliwymi do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń (kategoria A). Zło Ŝe „ śywa Wo- da” poło Ŝone jest w granicy obszaru chronionego krajobrazu Pojezierze Północnej Suwalsz- czyzny, lecz ze wzgl ędu na niewielk ą powierzchni ę jak ą zajmuje, a tak Ŝe niewielkie zasoby kopaliny, nie stanowi ono zagro Ŝenia dla środowiska.

12 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Stan Wiek Zasoby Zastoso- Numer Kategoria zagospoda- Wydobycie kompleksu geologiczne bilansowe wanie Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Rodzaj rozpoznania rowania (tys. t) Nazwa zło Ŝa litologiczno- (tys. t) kopaliny konfliktowo ści na kopaliny zło Ŝa surowcowe- zło Ŝa mapie go Klasy Klasy wg stanu na rok 2009 (Szuflicki i in., 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Jeleniewo p Q 26 C1 Z - Skb 4 A -

2 śywa Woda pŜ Q 25 C1* Z - Sd, Skb 4 A -

5 Jasionowo III pŜ Q 0 C1 Z - Sd, Skb 4 A -

6 Jasionowo II pŜ Q 128 C1 Z - Sd, Skb 4 A - 13 7 Wołownia * pŜ Q 273 C G - Sd, Skb 4 A - 1

8 Białorogi pŜ Q 93 C1 Z 5 Sd, Skb 4 A - Prudziszki pŜ Q - ZWB ------Prudziszki I pŜ Q - ZWB ------Prudziszki II Ŝ Q - ZWB ------

Rubryka 2: * – zło Ŝe nowo udokumentowane, stan zasobów wg dokumentacji geologicznej Rubryka 3: Ŝ – Ŝwiry; p Ŝ – piaski i Ŝwiry; p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych – C 1; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 7: zło Ŝa: G – zło Ŝe zagospodarowane; Z – zło Ŝe zaniechane, * – stan faktyczny (lipiec 2011), Rubryka 9: kopaliny: Skb – kruszyw budowlanych; Sd – kruszyw drogowych Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: A – mało konfliktowe

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i jako ściowe kopalin okruchowych Parametry Numer gęsto ść powierzchnia mi ąŜ szo ść grubo ść zawarto ść ziaren do zawarto ść pyłów zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa nasypowa w stanie warunki zło Ŝa zło Ŝa nadkładu 2 mm mineralnych mapie utrz ęsionym hydrogeologiczne (ha) (m) (m) (%) (%) (t/m 3) 4,0–5,6; 0,2–0,7; 98,0–100 3,4–4,3 1,75–1,78 1 Jeleniewo 0,49 suche śr. 5,0 śr. 0,4 śr. 99,0 śr. 3,9 śr. 1,76 1,4–3,0 0,0–0,3 20,5–89,8; 0,8–8,3; 1,75–1,78; 2 śywa Woda 0,55 suche śr. 2,44 śr. 0,2 śr. 54,2 śr. 3,7 śr. 1,76 3,4–5,1 0,1–0,2 55,6–56,7 5 Jasionowo III 0,19 brak śr. 1,9 suche śr. 4,1 śr. 0,13 śr. 56,2 5,7–6,8 0,2–0,3 54,2–59,5 2,7–3,2 6 Jasionowo II 1,39 śr. 1,9 suche śr. 6,3 śr. 0,23 śr. 56,6 śr. 2,9 6,8–8,2; 0,2–0,4; 49,2–60,0; 0,5–0,9; 1,88–1,94; 14 14 7 Wołownia 1,94 suche śr. 7,4 śr. 0,3 śr. 53,6 śr. 0,8 śr. 1,91 1,4–11,5; 0,5–1,5; 52,0–69,4; 1,5–2,3; 8 Białorogi 1,65 śr. 1,98 zawodnione śr. 2,9 śr. 1,2 śr. 66,6 śr. 2,1

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Jeleniewo obecnie eksploatowane jest tylko jedno zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Wołownia”. Wydobycie prowadzone jest na podstawie koncesji wa Ŝnej do pa ździer- nika 2015 r. Zło Ŝe eksploatowane jest systemem odkrywkowym przez prywatnego przedsi ę- biorc ę. Powierzchnia obszaru i zarazem terenu górniczego zajmuje 1,94 ha. Wyrobisko jest wgł ębne o gł ęboko ści około 4 m. Poniewa Ŝ eksploatacj ę zło Ŝa rozpocz ęto niedawno, bo na wiosn ę 2011, równolegle z wydobyciem prowadzone jest zdejmowanie nadkładu. Jest on składowany przy brzegach wyrobiska – odr ębnie piaski zaglinione i gliny, a odr ębnie humus. W obr ębie wyrobiska znajduje si ę tymczasowe składowisko przesianego Ŝwiru. Uszlachetnie- nia urobku dokonuje si ę na miejscu co kilka miesi ęcy, zale Ŝnie od tempa sprzeda Ŝy Ŝwiru, przy pomocy wypo Ŝyczanego przez koncesjobiorc ę sprz ętu. Pozostałe zło Ŝa kopalin były eksploatowane w latach 1989-2010. Eksploatacj ę złó Ŝ „Ja- sionowo II” i „Jasionowo III” zako ńczono w 2002 r. w okresie przebudowy drogi wojewódz- kiej, przy której s ą one zlokalizowane. Cz ęść zło Ŝa „Jasionowo III” znalazła si ę w pasie dro- gowym, a cz ęść uległa zaro śni ęciu. Wyrobisko po eksploatacji zło Ŝa „Jasionowo II” jest dobrze widoczne w terenie. Jego rekultywacja polegała na wyrównaniu dna, wyprofilowaniu skarp i obsianiu traw ą. Dobrze widoczne w terenie jest równie Ŝ stokowo-wgł ębne wyrobisko zło Ŝa „Jelenie- wo”, które dopiero niedawno zostało uporz ądkowane i zrekultywowane poprzez wyprofilo- wanie skarp i dna. Niewielkie, płytkie wyrobisko zło Ŝa „śywa Woda”, które powstało w wyniku niekon- cesjonowanej eksploatacji na potrzeby gminy latach 90-tych XX w. zarosło traw ą i jest wykorzystywane jako pastwisko. Zło Ŝe „Białorogi” było eksploatowane w latach 2009 do 2010 roku. W 2010 roku zosta- ła uchylona na wniosek koncesjobiorcy, ze wzgl ędu na du Ŝe zapylenie i zailenie kopaliny. Pozostawione wgł ębne, około 2 m gł ęboko ści wyrobisko jest obecnie wypełnione wod ą opa- dow ą. Eksploatacja niewielkich złó Ŝ „Prudziszki I” i „Prudziszki II” nie pozostawiła trwałych śladów. Najgł ębsze, zawodnione fragmenty wyrobisk zamieniły si ę w oczka wodne, wokół których teren zarósł traw ą lub krzewami. Na obszarze arkusza Jeleniewo wyst ępuj ą liczne małe wyrobiska, piasku i Ŝwiru (Kleszczówka, Wołownia, Postawele, Dzierwany, Molesowizna, Prudziszki), rzadziej piasku (Baranowo). S ą to zazwyczaj wyrobiska stokowe lub stokowo-wgł ębne, najcz ęś ciej w ró Ŝnym

15 stopniu zaro śni ęte. Niekiedy wida ć w nich ślady dora źnej, bardzo niewielkiej eksploatacji, a raczej „podbierania” materiału ze skarp przez miejscow ą ludno ść . Jedynym wi ększym i czynnym od wielu lat punktem eksploatacyjnym jest wyst ąpienie piasków i Ŝwirów w Anto- sinie (punkt wyst ąpienia kopaliny nr 1). Jest to wyrobisko wgł ębne o wysoko ści skarp od 10 do14 m. Kopalina urabiana jest koparką i bezpo średnio ładowana na samochody dostaw- cze.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Jeleniewo perspektywy wyst ępowania kopalin zwi ązane s ą z plejstoce ńskimi osadami piaskowo-Ŝwirowymi, które mog ą by ć wykorzystane w budownictwie i drogownictwie. Granice obszarów perspektywicznych wyznaczono na podstawie sprawoz- da ń z bada ń geologiczno-poszukiwawczych lub zwiadowczych, zawierających profile wierce ń i sond archiwalnych, analizy mapy geologicznej i morfologii terenu oraz istniej ących punktów wyst ępowania kopalin. W dolinie Czarnej Ha ńczy, w rejonie poło Ŝonym mi ędzy miejscowo ściami Bachanowo i Okr ągłe wykonano ł ącznie 16 otworów, na podstawie których okonturowano obszar wyst ę- powania Ŝwirów i piasków (Tulska, 1966). Poniewa Ŝ wyniki prac okazały si ę pozytywne, wyznaczono tu na powierzchni około 1 500 ha rozległy obszar perspektywiczny dla kruszywa Ŝwirowo-piaskowego. Wyst ępowanie kopaliny zwi ązane tu jest z czterema poziomami tara- sowymi Czarnej Ha ńczy: najni Ŝszym holoce ńskim i trzema plejstoce ńskimi (dwa nadzale- wowe i sandrowy). świry z domieszk ą piasku (o zawarto ści ziarn poni Ŝej 2 mm wynosz ącej od 33 do 42%, średnio 40%) zalegaj ą pod średnim nadkładem 0,8 m i wykazuj ą mi ąŜ szo ść od 4-5 m na tarasach ni Ŝszych do 5-6 m na tarasie sandrowym. Zawarto ść pyłów mineralnych wynosi 1,9%, ziaren słabych i zwietrzałych – 6,9%, a ziarn wydłu Ŝonych i płaskich 2,5%. Poniewa Ŝ obszar ten został wst ępnie rozpoznawany przy pomocy wierce ń wykonanych w siatce odległo ści 1000–2500 m, oszacowanie zasobów (w ilo ści około 80 mln t) ma jedynie charakter orientacyjny. Przy dokładniejszym rozpoznaniu obszaru mo Ŝe te Ŝ okaza ć si ę, Ŝe parametry serii zło Ŝowej lub kopaliny mog ą by ć gorsze. Z tych wzgl ędów nie wyznaczono tu obszarów prognostycznych. Obszar ten le Ŝy cz ęś ciowo w obr ębie strefy ochrony po średniej, ustanowionej dla uj ęcia wód podziemnych. Prace geologiczno-poszukiwawcze w celu udokumentowania złó Ŝ piasków i Ŝwirów prowadzone były równie Ŝ na niewielkich obszarach w północnej cz ęś ci arkusza, najcz ęś ciej w sąsiedztwie istniej ących Ŝwirowni (Szeller, 1982a,b; Paprocka, 1989 b; Sadowski, 1989 a,b). W okolicy Solin i Poplina stwierdzono wyst ępowanie nieregularnie wykształco-

16 nych, soczewkowatych wyst ąpie ń utworów piaskowo-Ŝwirowych, przewa Ŝnie zaglinionych lub z nadmiern ą zawarto ści ą frakcji pylastej. W pobli Ŝu Pobondzia nie zaglinione piaski i Ŝwiry pod niewielkim nadkładem wyst ępuj ą jedynie w strefie dawnego wyrobiska, w osi wzgórza i s ą w du Ŝej mierze wyeksploatowane. Obszary te na mapie zaznaczono jako rejony o negatywnych wynikach rozpoznania. W ramach prac geologiczno-zwiadowczych prowadzonych w latach 1968-1972 w celu udokumentowania zło Ŝa iłów zastoiskowych dla cienko ściennej ceramiki budowlanej wykonano otwory zlokalizowane w okolicy Uzdziejek (Marciniak, 1968), Wodziłek (Salachna, 1971), Wołowni (Gradys, 1972) oraz śubrynia (Marciniak, 1968; Sadowski, 1989c). Nawier- cona w rejonie Uzdziejek cienka warstwa iłu nie tworzy serii zło Ŝowej. Natomiast w rejonie Wodziłek wyst ępowanie iłów zastoiskowych stwierdzono jedynie w odosobnionych otworach, w których jego mi ąŜ szo ść wynosi 6,3–21,9 m (pod nadkładem 0,9–2,6 m). Przeprowa- dzone badania wykazały jednak obecno ść w ile szkodliwych domieszek ziarnistego marglu (do 5,58%) oraz frakcji Ŝwirowej. Ze wzgl ędu na poło Ŝenie omówionych obszarów w obr ębie Suwalskiego Parku Krajobrazowego nie przewiduje si ę dalszych bada ń. W okolicy Wołowni, na zachodnim brzegu jeziora Szelment Wielki, w czterech son- dach stwierdzono wyst ępowanie cienkich warstw iłów, mułków i piasków zastoiskowych, zalegaj ących jedynie w obni Ŝeniach terenu. W wy Ŝszych partiach, wyst ępuj ą wył ącznie gliny zwałowe. Negatywne wyniki tych prac zestawiono w sprawozdaniu (Gradys, 1972). W rejonie śubrynia prace zwiadowcze zapocz ątkowano odwierceniem o śmiu otworów, z których dwa odosobnione nawierciły serie ilaste (Marciniak, 1968). Po 20 latach powrócono do bada ń w tym rejonie, w trakcie których w pi ęciu kolejnych otworach nawiercono iły zastoiskowe, gliny zwałowe i pylaste oraz mułki ilaste o mi ąŜ szo ści jedynie 0,4–1,6 m. Obszar ten uznano za negatywny i zako ńczono sprawozdaniem (Sadowski, 1989c). W ramach poszukiwa ń złóŜ kredy jeziornej, w rejonie Rutki-Tartak, w północno- wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, zaznaczono obszar negatywny, który kontynuuje si ę ku północy (arkusz Wi Ŝajny). Prowadzone tu badania wykazały obecno ść warstwy kredy jeziornej o mi ąŜ szo ści 1,6–5,9 m, ale o niskiej zawarto ści CaO, wynosz ącej 33,71% (Liwska, 1995). Na omawianym obszarze, po ust ąpieniu l ądolodu, w obr ębie licznych podmokłych obni- Ŝeń terenowych i zarastaj ących zbiorników wodnych istniały dogodne warunki dla rozwoju niewielkich torfowisk. Najwi ększa ich koncentracja wyst ępuje w dolinie Czarnej Ha ńczy, na południe od jeziora Szurpiły, w okolicach Czajowszczyzny, na pn. od Jeleniewa (tzw. Gołe Bagno) i w pobli Ŝu Bondziszek. Jednak ze wzgl ędu na konieczno ść ochrony ich warto ści przyrodniczych nie stanowi ą one bazy zasobowej złó Ŝ torfu w Polsce (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996).

17 W suwalskim masywie krystalicznym norytowo-anortozytowym wyst ępuj ą dwa zło Ŝa wanadono śnych rud magnetytowo-ilmenitowych: „Krzemianka” udokumentowana w kategorii

C1 i C 2 (Parecka, Sylwestrzak, 1990) i „Udry ń” w kategorii C 2 (Subieta, Samociuk, 1985). Zo- stały one udokumentowane na gł ęboko ści 850-2300 m i zajmuj ą obszar 3061 ha („Krzemian- ka”) i 773 ha („Udry ń”). Forma ciał rudnych interpretowana jest jako soczewkowo-warstwowa, miejscami – soczewkowo-gniazdowa, a cały obszar wyst ępowania zło Ŝa poci ęty jest uskokami o zrzutach do kilkuset metrów. Na podstawie opracowanych i przyj ętych w 1996 roku kryte- riów bilansowo ści, zasoby złó Ŝ zostały zakwalifikowane jako pozabilansowe ze względu na niskie zawarto ści metali, a głównie wanadu ( średnio w obu zło Ŝach: 7,26 i 7,4% TiO 2 oraz 0,32 i 0,26 V 2O5) a tak Ŝe du Ŝą gł ęboko ść udokumentowania. Kompleksowy skład rud w zło Ŝach masywu suwalskiego, zawieraj ących obok Fe, Ti i V równie Ŝ podrz ędne ilo ści Cu, Ni i Co, wbrew wcze śniejszym przekonaniom nie podwy Ŝsza warto ści złó Ŝ, a nawet j ą obni Ŝa, ze wzgl ędu na trudno ści w uzyskaniu koncentratów o wymaganej jako ści (Nie ć, 2003). Ewentual- na, podziemna eksploatacja tych złó Ŝ oceniana jest jako wybitnie konfliktowa, a przy okre ślo- nych w dokumentacji parametrach geologiczno-górniczych trudnych warunkach hydrogeologicznych w nadkładzie – nieopłacalna. By ć mo Ŝe pogłębiający si ę deficyt surowcowy krajów UE i zało Ŝenia wspólnej polityki surowcowej spowoduj ą w przyszło ści rewizj ę tych ocen. Za- si ęgów wymienionych obszarów zło Ŝowych nie ujawniano na mapie, a to m.in. z tego wzgl ędu, Ŝe zło Ŝa „Krzemionka” i „Udry ń” od 1997 roku nie s ą umieszczane w bilansie zasobów. Wg cytowanego autora, uznanie tych złó Ŝ rud „nawet za pozabilansowe wydaje si ę ocen ą zbyt optymistyczn ą. Ewentualna eksploatacja jest oceniana jako wybitnie konfliktowa. Nale Ŝy je traktowa ć jako interesuj ący obiekt geologiczny, bez znaczenia praktycznego”. Północne fragmenty obszaru arkusza uznano za perspektywiczne dla wyst ępowania nie- konwencjonalnych złó Ŝ gazu ziemnego – gazu łupkowego. Mo Ŝe on wyst ępowa ć w ilasto- łupkowych utworach dolnego paleozoiku, zwłaszcza syluru. Na poszukiwanie gazu łupkowego na tym terenie Minister Środowiska udzielił koncesji firmie Silurian Energy Services (obszar koncesyjny Gołdap). Obejmuje on swym zasi ęgiem równie Ŝ obszary s ąsiednich arkuszy MG śP.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Jeleniewo wyró Ŝnia si ę zró Ŝnicowaniem wód powierzchniowych. Wy- st ępuj ą tu zarówno wody płyn ące (rzeki i drobne cieki wodne), jak i wody stoj ące: naturalne (jeziora polodowcowe, mokradła) i sztuczne (zbiornik zaporowy, stawy rybne).

18 Omawiany obszar niemal w cało ści poło Ŝony jest w zlewniach II rz ędu – Czarnej Ha ń- czy i Szeszupy, będących lewymi dopływami Niemna. Jedynie zachodnia jego cz ęść odwad- niana jest przez rzeczk ę Bł ędziank ę (zlewnia II rz ędu), nale Ŝą cą do dorzecza Pregoły. Czarna Ha ńcza, której źródła znajduj ą si ę na południowych stokach Rowelskiej Góry (arkusz WiŜaj- ny), przepływa przez jezioro Jegliniszki w okolicy Oklin i jako strumie ń zasila Jezioro Ha ń- cza. Wypływa z niego jako rzeka o du Ŝym spadku, płyn ąc pocz ątkowo gł ębok ą na 30 m rynn ą polodowcow ą, nast ępnie spowalnia swój bieg i meandruj ąc kieruje si ę na południowy wschód. Na tym odcinku przyjmuje ona kilka niewielkich prawobrze Ŝnych dopływów od- wadniaj ących zachodni ą cz ęść wysoczyzny pojeziernej. Obszar źródliskowy Szeszupy znajduje si ę w ł ęgach w okolicy miejscowo ści Turtul. Rzeka ta płynie w kierunku północno-wschodnim w rozległym obni Ŝeniu terenu, tzw. Zagł ę- bieniu Szeszupy, przepływając przez sze ść płytkich jezior i przyjmując po drodze kilka niewielkich strumieni. Prawobrze Ŝnym dopływem Szeszupy jest Szelmentka, która płyn ąc od jeziora Leszczewo, zasila jezioro Szelment Wielki (wschodni kraniec arkusza), a wypływaj ąc z niego, tworzy przesmyk ł ącz ący je z jeziorem Szelment Mały (w obr ębie arkusza Pu ńsk). Bł ędzianka wypływa z Jeziora Wersele, kieruj ąc si ę w kierunku południowym, a nast ępnie w okolicach miejscowo ści Zarzecze zmienia kierunek na zachodni, opuszczając obszar arkusza Jeleniewo. Głównym elementem sieci hydrograficznej s ą jeziora. Na obszarze arkusza znajduje si ę ponad 40 jezior osi ągaj ących powierzchni ę powy Ŝej 1 ha i szereg małych oczek wodnych. Najwi ększym jeziorem jest Szelment Wielki (356 ha), a najbardziej znanym – Jezioro Ha ńcza (305 ha), które jest najgł ębsze na całym pojezierzu (108,5 m). Jest ono równieŜ pochodzenia rynnowego. Pozostałe, znacznie mniejsze i płytsze jeziora, tworz ą ciekawe krajobrazowo i przyrodniczo kompleksy. Spo śród wa Ŝniejszych nale Ŝy wymieni ć: zespół jezior kleszcze- wickich (Kojle, Perty, Purwin) i zespół jezior szurpilskich (Szurpiły, Jegłówek, Kluczysko). Do wi ększych jezior nale Ŝą tak Ŝe: Pobondzie, Pobł ędzie, Mauda i Jegliniszki poło Ŝone na północy omawianego obszaru; Jaczno, Kameduł, Przechodnie, Krajwelek, Okr ągłe, Udziejek i Kopane w jego centralnej cz ęś ci oraz fragment du Ŝego Jeziora Jemieliste – na południo- wym-zachodzie. Oprócz jezior na obszarze arkusza Jeleniewo znajduje si ę sztuczny zbiornik zaporowy na Czarnej Ha ńczy w Turtulu, oraz zespół stawów hodowlanych koło Kleszczówka. Wa Ŝną rol ę w obiegu wody na omawianym terenie odgrywaj ą źródła i wysi ęki wodne drenujące płytkie poziomy wodono śne, wyst ępuj ące na ró Ŝnych wysoko ściach w zboczach wysoczyzny i u jej podnó Ŝy. Najwi ększe ilo ści źródeł grupuj ą si ę wokół jeziora Jaczno, na

19 północ od jeziora Kojle i przy północnych brzegach jeziora Ha ńcza. Obszary źródliskowe, znajduj ą si ę przy brzegach jezior Jaczno i Pob ądzie. Jako ść wód powierzchniowych okre ślana jest na podstawie rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie…, 2008). W ostatnich latach (2007-2010) nie pro- wadzono bada ń jako ści wód płyn ących w granicach arkusza. W 2010 r. monitoringiem dia- gnostycznym obj ęto jezioro Ha ńcza. Stan wód zarówno w klasyfikacji ekologicznej jak i chemicznej okre ślono na dobry. Ocena ogólna wód jeziora Ha ńcza w 2010 r. była dobra (Klasyfikacja..., 2011).

2. Wody podziemne Charakterystyk ę warunków hydrogeologicznych opracowano na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Jeleniewo (Felter, Śmieta ński, 2006). Zgodnie z regionalizacj ą hydrogeologiczn ą Polski obszar arkusza nale Ŝy do regionu Na- rwi Pregoły i Niemna (dawniej mazursko-podlaskiego II) i znajduje si ę w obr ębie jednego z dziesi ęciu wydzielonych tu jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd) – Zlewni Czar- nej Ha ńczy (nr 23) (Paczy ński, Sadurski 2007). W regionie tym u Ŝytkowe poziomy wodono- śne wyst ępuj ą jedynie w utworach czwartorz ędu (Paczy ński, 1993, 1995). Decyduje o tym ich zasobno ść , jako ść i dost ępno ść . Inne , stwierdzone gł ębokimi wierceniami poziomy wodono- śne zwi ązane s ą z utworami: triasu, jury ( środkowej i górnej), kredy ( środkowej i górnej) i paleogenu. Nie maj ą one znaczenia u Ŝytkowego. Wodono śne pi ętro czwartorz ędowe zwi ązane jest z kompleksem nieregularnych, na- przemianległych warstw piaskowo-Ŝwirowych rozdzielonych warstwami nieprzepuszczalny- mi. Powstało ono w zło Ŝonych warunkach sedymentacyjnych. Utwory tego pi ętra s ą lokalnie silnie zaburzone i nieci ągłe wskutek wyst ępowania zjawisk neotektonicznych (glacitektoni- ka). Na obszarze arkusza warstwy wodono śne wyst ępuj ą w ograniczonych lokalnych struktu- rach o słabej poziomej wi ęzi hydraulicznej. W ich obr ębie mo Ŝna wydzieli ć cztery plejstoce ń- skie poziomy wodono śne. Najpłytszy, przypowierzchniowy poziom wodono śny zwi ązany jest z piaskami zlodowacenia wisły. Wyst ępuj ą one lokalnie na obszarze wysoczyzny lodowcowej oraz w dolinach rzecznych i obni Ŝeniach wytopiskowych (zagł ębienie Szeszupy). Poziom ten jest zazwyczaj ujmowany przez studnie przydomowe. Górny mi ędzymorenowy poziom wodono śny wyst ępuje w osadach wodnolodowcowych zlodowacenia warty, w obr ębie rynien lodowcowych i rozci ęć erozyjnych. Jego roz-

20 przestrzenienie ma charakter lokalny, ale stanowi on główny wodono śny poziom uŜytkowy dla środkowej i południowej cz ęś ci arkusza Jeleniewo. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej jest bardzo zmienna i waha si ę od kilku do ponad 30 m. Lokalnie, w obr ębie wytopiska Szeszupy poziom ten ma bezpo średni kontakt hydrauliczny z ni Ŝej poło Ŝonym poziomem dolnym. Zwierciadło ma zazwyczaj charakter naporowy. Obszar zasilania znajduje si ę w rejonie Jele- niewa, a drena Ŝ odbywa si ę w obr ębie doliny i wytopiska Szeszupy. Poziom ten jest stosun- kowo zasobny w wod ę, a wydajno ści studni mieszcz ą si ę zwykle w granicach mi ędzy 30 i 50 m3/h. Dolny międzymorenowy poziom wodono śny wykształcony jest w postaci piasków i Ŝwirów zlodowacenia warty, rzadziej zlodowacenia odry lub obu naraz (studnia w Starej Ha ńczy). Mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych jest zmienna i lokalnie, w okolicy Krzemianki osi ąga 50 m. Jako główny u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje on przede wszystkim w południowej, zachodniej i centralnej cz ęś ci obszaru arkusza. Zwierciadło wody ma charakter naporowy, a w rejonie Kleszczówka i Lizdejek – artezyjski. Zasilanie tego poziomu za- chodzi na drodze przes ączania si ę wód oraz przez bezpo średnie kontakty hydrauliczne z wy- Ŝej ległymi poziomami wodono śnymi, w obr ębie wytopiska Szeszupy i wsi Jałowo. Na zachodnim skłonie doliny Szeszupy wody tego poziomu są drenowane przez liczne Ŝródła. Dol- ny poziom mi ędzymorenowy nale Ŝy do zasobnych w wod ę – pierwotna wydajno ść samowy- pływu ze studni w Kleszczówku wyniosła około 350 m 3/h. W obr ębie piasków i Ŝwirów interglacjalnych zlodowace ń południowopolskich w rejonie Zarzecza Jeleniewskiego, na gł ęboko ści 185-218 m nawiercono sp ągowy, subartezyjski czwartorz ędowy poziom wodono śny. Jest on słabo zbadany i ma prawdopodobnie niewielkie rozprzestrzenienie. Nie ma charakteru u Ŝytkowego. Uj ęcia wód mi ędzymorenowych poziomów czwartorz ędowych w granicach omawianego arkusza maj ą wydajno ści od 1,4 do 107 m 3/h, przy depresjach 1–28 m. Wi ększe, o wydajno ści powy Ŝej 25 m 3/h, pokazane na mapie, zaopatruj ą w wod ę wodoci ągi gminne w: Rutce- Tartak, Gulbieniszkach, Jeleniewie, Śmieciuchówce i Starej Pawłówce, o środek wypoczyn- kowy w Leszczewie nad jeziorem Szelment Wielki, a tak Ŝe obiekty przemysłowe w Krze- miance. Gł ęboko ść zwierciadła wody waha si ę od 31,6 m w Gulbieniszkach do 62,4 m w Krzemiance, a mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej wynosi 8,5–36,6 m. Uj ęcie w Rutce-Tartak posiada 2 studnie o gł ęboko ści 82 m, w których zwierciadło wody znajduje si ę na gł ęboko ści 39,5–48,0 m, a mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej osi ąga 12–37 m. Z uwagi na brak zagro Ŝenia zanieczyszczenia warstwy wodono śnej, dla uj ęć tych nie ustanawiano stref ochrony po śred-

21 niej. W południowej cz ęś ci obszaru znajduje si ę fragment strefy ochrony pośredniej uj ęcia wód dla Suwałk (uj ęcie zlokalizowane na obszarze arkusza Suwałki). Wody podziemne u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego nale Ŝą do wód słodkich, nisko zmi- neralizowanych (do 0,5 g/dm 3), o charakterze wodorow ęglanowo-wapniowo-magnezowym i średniej twardo ści. Stwierdzono w nich podwy Ŝszon ą ilo ść Ŝelaza (od 1,1 do 5,0 mg/dm 3) oraz około 0,1-0,2 mg/dm 3 manganu. Odczyn pH w wi ększo ści przypadków wynosi ponad 7,0 co wskazuje, Ŝe wody s ą słabo zasadowe. Na podstawie analiz wód ze studni badawczej w Sidorówce oraz z uj ęcia komunalnego w Rutce-Tartak okre ślono, Ŝe charakteryzuj ą si ę one przewa Ŝnie wysok ą jako ści ą. Zawarto ść składników mie ści si ę w granicach dopuszczalnych norm dla wody pitnej i nadaj ą si ę one do spo Ŝycia po prostym uzdatnieniu. Obszar arkusza Jeleniewo poło Ŝony jest poza obszarami głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) i w znacznym oddaleniu od nich (Kleczkowski, 1990).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie…, 2002). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 72 – Jeleniewo, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej

22 ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i B zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbol pierwiastka decyduj ącego o zanieczyszczeniu gleb z da- nego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, kadmu, ołowiu i rt ęci w badanych glebach arkusza są na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obsza- rów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: chrom, cynk, kobalt, mied ź oraz nikiel; przy czym wzbogacenie w nikiel jest dwukrotne w stosunku do przyjętych warto ści przeci ętnych.

23 Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 72 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Jeleniewo bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 72 – Jele- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) niewo

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–10 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 14–99 27 27 Cr Chrom 50 150 500 3–21 7 4 Zn Cynk 100 300 1000 20–89 30 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–1,2 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2–11 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 4–13 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 3–17 6 3 Pb Ołów 50 100 600 6–29 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,06 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 72 – Jeleniewo 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 5 1 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 72 – Jeleniewo do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 5 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Pod wzgl ędem zawarto ści metali 5 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B (standard u Ŝytków rolnych, gruntów le śnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych nieu Ŝytków, a tak Ŝe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych) zaklasyfi- kowano próbk ę gleby z punktu 2, z uwagi na wzbogacenie w kadm (1,2 mg/kg). Koncentracja zlokalizowana jest na obszarze gleb wykształconych na najmłodszych osadach czwartorz ę- dowych (gliny zwałowe oraz ich zwietrzeliny) zasobnych w metale. Podwy Ŝszona zawarto ść

24 wi ąŜ e si ę z ich obfito ści ą w skałach macierzystych, ale nie wykluczone jest tak Ŝe zanieczyszczenie antropogeniczne. Dokładne okre ślenie źródła i zasi ęgu podwy Ŝszonej zawarto ści wymaga szczegółowych bada ń. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in.,1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania (Sjöblom i in. 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in.., 2004; Middelkoop, 2000).

25 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Rozporz ądzenie…, 2002.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno- [1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

26 Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy z zat ęŜ aniem na amalgamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu. Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadano osady jezior: Przechodniego, Po- stawelka, Okr ągłego, Krejwelka (Okr ągłek), Jaczna, Jeglóweczka, Jeglówka, Ha ńczy, Czar- nego Kleszczowieckiego, Białego Kleszczowieckiego, Kojle, Kamenduł (Kameduł), Perty,

27 Pobodzie, Szurpiły, Kluczyska i Szelmentu Wielkiego. Osady wi ększo ści jezior charakteryzu- ją si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, porównywalny- mi z warto ściami ich tła geochemicznego (tabela 5). Stwierdzono podwy Ŝszon ą zawarto ść ołowiu w osadach jezior Jegłówek, Jegłóweczek, Czarnego i Białego Kleszczowieckiego, Perty, Szurpiły. Odnotowane zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w osadach jeziora Ha ńcza s ą bardzo niskie w porównaniu do zawarto ści WWA w osadach jezior Polski. Stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych w osadach jezior s ą ni Ŝ- sze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., a tak Ŝe ni Ŝsze od ich wartości PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegóło- wych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków śladowych w osadach jeziornych (mg/kg) Przechodnie Postawelek Okr ągłe Krejwelek Jaczno Jeglóweczek Parametr 2000 r. 2000 r. 2000 r. 2000 r. 2001 r. 2003 r. Arsen As 6 9 7 9 21 8 Chrom Cr 17 8 20 18 17 12 Cynk Zn 58 45 54 69 74 100 Kadm Cd 1,1 0,6 1 0,33 0,3 1,3 Mied ź Cu 16 13 13 13 15 13 Nikiel Ni 15 8 15 14 13 12 Ołów Pb 21 15 20 23 30 39 Rt ęć Hg 0,078 0,105 0,066 0,088 0,075 0,176 Szelment Perty Pobodzie Kamenduł Szurpiły Kluczysko Parametr Wielki 2002 r. 2002 r. 2001 r. 2003 r. 2003 r. 2005 r . Arsen As 17 3 7 3 6 3 Chrom Cr 7 15 21 14 12 9 Cynk Zn 99 58 65 49 78 45 Kadm Cd 1,3 0,3 0,25 0,3 1,3 0,3 Mied ź Cu 9 11 13 11 9 9 Nikiel Ni 7 12 15 10 10 8 Ołów Pb 50 18 21 17 37 14 Rt ęć Hg 0,1 0,045 0,054 0,046 0,092 0,039

28 Czarne Klesz- Białe Kleszczo- Jeglówek Ha ńcza Kojle Parametr czowieckie wieckie 2003 r. 2010 r. 2002 r. 2000 r. 2000 r. Arsen As 3 5 3 8 9 Chrom Cr 12 22 4 13 6 Cynk Zn 86 86 66 115 56 Kadm Cd 1,2 <0,5 0,9 1 0,3 Mied ź Cu 11 22 11 20 6 Nikiel Ni 9 18 4 11 6 Ołów Pb 37 26 40 47 21 Rt ęć Hg 0,1 0,063 0,072 0,107 0,048 * WWA 11 WWA n.o. 0,236 n.o. n.o. n.o. ** WWA 7 WWA n.o. 0,163 n.o. n.o. n.o. PCB *** n.o. 0,0014 n.o. n.o. n.o.

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzoaantracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzoaantracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3- cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 3) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

29 72 W PROFIL ZACHODNI 72 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6023611 6024670

6018752 6022724

6009419 6020748 m m 6008527 6012712

6007482 6010752 6006586 6006817

0 10 20 30 40 50 60 70 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 30

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6023611 6024670

6018752 6022724

6009419 6020748 m m 6008527 6012712

6007482 6010752

6006586 6006817

0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 3. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Jeleniewo (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 34 do około 61 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi ok. 49 nGy/h i jest wy Ŝ- sza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego war- to ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 30 do około 64 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 43 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą do ść wysokie i wyrównane (przewa Ŝaj ą warto ści z przedziału 40–60 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ profili dominuje jeden typ utworów powierzchniowych – gliny zwałowe zlodowacenia pół- nocnopolskiego. Lokalnie nieco ni Ŝsze warto ści promieniowania gamma (30–35 nGy/h) s ą zwi ązane z plejstoce ńskimi osadami zastoiskowymi (iły i mułki) lub z holoce ńskimi osadami rzecznymi (piaski i Ŝwiry) i torfami. Zarejestrowane st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ obu profili pomiarowych s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,1 do 5,1 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,1 do 4,6 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk.

31 Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów bez naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6).

32 Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiertniczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Jeleniewo Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Felter, Śmieta ński, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jakości wód podziemnych.

33 Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Jeleniewo bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa miejscowo ści gminnych Jeleniewo i Rutka Tartak, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Ostoja Suwalska” PLH 200003, „Jeleniewo” PLH 200001 i „Dolina Szeszupy” PLH 200016 (ochrona siedlisk), ─ rezerwaty przyrody: „Uroczysko Kramnik” (torfowiskowy), „Jezioro Ha ńcza” (wodny), „Głazowisko Łopuchowskie” (przyrody nieo Ŝywionej), „Głazowisko Bachanowo” i „Rutka” (krajobrazowe), ─ tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ obszary bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ strefa ochrony po średniej uj ęcia wód podziemnych w Suwałkach, ─ strefy (do 250 m) wokół obszaru źródliskowego rzeki Szeszupy (Turtul) i źródeł w rejonie miejscowo ści Pobondzie, Kolonia Smolniki (obszar źródliskowy), Kleszczówek, Postawele, Jodoziory, Smolniki, Dzierwany, Mierkinie (brzeg jeziora Ha ńcza, Wodził- ki, ─ obszary płytkiego (0–2 m) wyst ępowania wód, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Czarna Ha ńcza, Szeszupa, J ącznówka i pozostałych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Ha ńcza, Boczne, Szelment Wielki, Pobł ędzie, Wersele, Mauda, Oklinek, Kluczysko, Jegliniszki, Siekierowo, Płonszyn, Pobondzie, Przechod- nie, Postawelek, Czarne, Białe, Krejwelek, Okr ągłe, Perty, Kojle, J ączno, Kamenduł, Gulbin, Udziejek, Kopane, Bł ędne, Szurpiły, Jeglówek, Sumowo, Sumówek, Jałowo, Jałówek, Płonszyn, Samunin, Udrynek, Leszczewo i pozostałych licznych akwenów, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° – rejon Kleszczówka, Błaskowizny, Szurpił, Cisowej Góry, teren wzdłu Ŝ doliny Czarnej Ha ńczy oraz rejon Sidor Zapólnych, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi: rejon Pobondzia, Postawel, od Sidor do Posta- wel (wzdłu Ŝ doliny Szeszupy), Jałowa, Cisówka, Kolonii Smolniki, Góry Zalewki, strefa kraw ędziowa jeziora Ha ńcza (zachodnia i północno wschodnia), Wróbla, od Błasko- wizny przez Szeszupk ę do Łopuchowa, rejony Szeszupki, Wodziłek, Szurpiły – Sido- rówka – Gulbieniszki, okolice Jeleniewa, wzdłu Ŝ linii brzegowej jeziora Szelment Wielki, rejon Malesowizny, Zarzecza – Czarnakowizny, Podwysokiego Jeleniewskiego i Prudziszek i Góry Jesionowej (Grabowski, 2007),

34 ─ ci ągi wałów i wzniesie ń zbudowanych z zaburzonych osadów przedczwartorz ędowych i czwartorz ędowych (Ber, 2006). Tereny bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 85% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Prawie 70% powierzchni obj ętej arkuszem zajmuje wysoczyzna lodowcowa pagórko- wata, bardzo silnie urozmaicona hipsometrycznie, w południowej cz ęś ci – wysoczyzna lodowcowa falista o przeci ętnej wysoko ści około 235 m n.p.m. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano na terenie gmin: Dubeninki, Wi Ŝajny, Rutka Tartak, Przero śl, Jeleniewo, Filipów, Suwałki i Szypliszki. Naturaln ą barier ę geologiczn ą w granicach obszarów wskazanych w rejonie Szurpił, Je- leniewa, Prudziszek i Suchodołów stanowi ą gliny zwałowe fazy pomorskiej zlodowace ń pół- nocnopolskich. S ą to gliny brunatno-br ązowe, miejscami rdzawe, do ść zwi ęzłe, w stropie piaszczyste, ku sp ągowi bardziej ilaste. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od 5 m (okolice Prudziszek) do 8 m. Lokalnie wyst ępuj ą bezpo średnio na piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych w postaci zdenudowanych i porozcinanych erozyjnie płatów gliniastych. Pozostałe obszary wskazano w granicach wyst ępowania na powierzchni terenu glin zwałowych fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej i pomorskiej (nierozdzielonych) zlodowace ń pół- nocnopolskich. W partiach sp ągowych gliny s ą przewa Ŝnie szare, czasem br ązowoszare, zwi ęzłe i silnie ilaste, w partiach przypowierzchniowych bywaj ą silnie piaszczyste o brunatno-br ązowym i br ązowym zabarwieniu. Partie piaszczyste zawieraj ą kilkucentymetrowe wkładki piasków ró Ŝnoziarnistych i źle obtoczonych Ŝwirów. W południowej cz ęś ci analizowanego terenu mi ąŜ szo ści glin wynosz ą od 5 m do 13,5 m (Wołownia – obszar pozbawiony naturalnej izolacji), w cz ęś ci północnej wzrasta mi ąŜ szo ści wzrastaj ą do 53–76 m. W rejonie śywej Wody na glinach zwałowych fazy pomorskiej występuj ą wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirami o niewielkiej (do 2 m) mi ąŜ szo ści. S ą to przewa Ŝnie piaski ró Ŝnoziarniste z przewag ą drobnoziarnistych, ze znaczn ą domieszk ą Ŝwirów i głazików. Miejscami s ą one zaburzone glacitektonicznie i tworz ą moreny wyci śni ęcia (Ber, 1968).

35 W tym rejonie warunki izolacyjne mog ą by ć mniej korzystne, budowa składowisk odpadów wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą usuni ęcia przepuszczalnego nadkładu. Warunkowymi ograniczeniami budowy składowisk odpadów w granicach wskazanych terenów s ą: blisko ść zabudowy Jeleniewa –„b”, poło Ŝenie w strefie ochrony Suwalskiego Parku Krajobrazowego i Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierzy Północnej Suwalszczy- zny – „p”. Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Głównym u Ŝytkowym pi ętrem wodono śnym jest pi ętro czwartorz ędowe. Wyst ępuj ą tu cztery poziomy wodono śne: przypowierzchniowy, mi ędzymorenowy górny, mi ędzymoreno- wy dolny oraz poziom sp ągowy. Ich zasilanie odbywa si ę poprzez infiltracj ę opadów, przes ą- czanie wody przez partie glin zwałowych oraz okna hydrauliczne. Poziomy pozostaj ą w ł ącz- no ści hydraulicznej. PrzewaŜaj ąca cz ęść obszarów wskazanych do lokalizacji składowisk odpadów znajduje si ę na terenach, na których główny u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 50–100 m i 100–150 m, podrz ędnie 15–50 m. S ą one dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych, a stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na bardzo niski i niski. Dla obszarów wskazanych w rejonach Jeleniewo – Leszczewo – Białorogi – Prudziszki oraz Marianki, Bodziszek i Pobondzia stopie ń zagro Ŝenia wód u Ŝytkowego poziomu wodono- śnego okre ślono na średni. Zwi ązane to jest z mniejsz ą gł ęboko ści ą jego wyst ępowania (10– 60 m) i obecno ści ą ognisk zanieczyszcze ń. Średni stopie ń zagro Ŝenia odpowiada zasi ęgowi rynny jeleniewskiej wokół jezior Szelment Wielki, Ha ńcza, Juczno oraz w dolinie Szeszupy. Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Budowa obiektów tego typu wymaga zastosowania dodatkowej przesłony podło Ŝa – mineralnej lub syntetycznej.

Problem składowania odpadów innych ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne (komunalnych W miejscach mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów na powierzchni terenu nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Pod tym k ątem mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otwo- rów wiertniczych, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o do ść du Ŝych mi ąŜ szo ściach.

36 Gliny o mi ąŜ szo ści 37 m stwierdzono w profilu otworu wykonanego w rejonie miejscowo ści Mierkinie, w Pieckach nawiercono 25 m pakiet glin. Konieczne b ędzie potwierdze- nie rozprzestrzenienia mi ąŜ szych warstw gliniastych i ich faktycznych wła ściwo ści izolacyjnych. Według danych z przekroju geologicznego wykonanego dla SmgP gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści około 60–70 m mog ą wyst ępowa ć w granicach obszarów wskazanych w okolicach Zarzecza i Ha ńczy. Na analizowanym terenie nale Ŝy si ę liczy ć z realn ą mo Ŝliwo ści ą wyst ępowania stref za- burze ń glacitektonicznych form i osadów. Na terenie obj ętym arkuszem znajduj ą si ę dwa nieczynne składowiska odpadów komunalnych. Składowisko w Baranowie zamkni ęto w 2008 roku, obiekt zrekultywowano, dwa razy w roku Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska bada wody podziemne. Składowi- sko w Wołowni zamkni ęto w 2009 roku, trwaj ą prace rekultywacyjne, teren składowiska ma by ć zalesiony. Odpady komunalne z terenów obj ętych arkuszem wywo Ŝone s ą na składowisko w So- kółce.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich, które stanowi ą naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składowania odpadów oboj ętnych spełniaj ą obowi ązuj ące kryteria. Są to gliny zwi ęzłe, ilaste i silnie ilaste, w partiach stropowych piaszczyste, o mi ąŜ szo- ściach dochodz ących lokalnie do ponad 100 m. Przy wyborze miejsca lokalizacji składowiska odpadów mo Ŝna, w pierwszej kolejno ści, wskaza ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (Mierkinie, Piecki) oraz obszary wyty- powane mi ędzy Zarzeczem i Ha ńczą, gdzie gliny mog ą mie ć mi ąŜ szo ści rz ędu 60–70 m. Ko- nieczne b ędzie rozpoznanie geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne miejsca planowanej inwestycji. Obszar wskazany w rejonie miejscowo ści śywa Woda to miejsce o mniej korzystnych warunkach izolacyjnych. Budowa składowisk odpadów w jego granicach wymaga zdj ęcia przepuszczalnego nadkładu (o mi ąŜ szo ści do 2 m) zło Ŝonego z wodnolodowcowych piasków i piasków ze Ŝwirem. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne w granicach prawie wszystkich obszarów rekomendowanych dla składowania odpadów.

37 Wody poziomów u Ŝytkowych s ą dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych warstw ą osadów słabo przepuszczalnych. Jedynie w rejonie Jeleniewa, Leszczewa, Białoro- gów i Prudziszek, ze wzgl ędu na obecno ść ognisk zanieczyszcze ń stopie ń zagro Ŝenia wód poziomu wyst ępuj ącego tu na gł ęboko ści 10–60 m okre ślono na średni.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Po zako ńczonej eksploatacji na składowisko odpadów mo Ŝna przeznaczy ć suche wyrobisko zło Ŝa kruszywa naturalnego „Wołownia”. Decyzj ę o lokalizacji składowiska odpadów w wyrobisku muszą poprzedzi ć prace geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne, które pozwol ą na wybór optymalnej, bezwzgl ędnie koniecznej dodatkowej przesłony skarp i podło Ŝa obiektu – syntetycznej lub mineralnej. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (2005), ocena geologiczno-in Ŝynierskich warunków podło Ŝa budowlanego na terenie arkusza Jeleniewo ogranicza si ę do wyró Ŝnienia dwóch rodzajów obszarów: o warunkach korzystnych

38 oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z waloryzacji wył ączono tereny rolne klas I-IVa, le śne, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, rezerwat przyrody oraz teren Suwal- skiego Parku Krajobrazowego, zajmuj ący centraln ą cz ęść obszaru arkusza. Waloryzacji dokonano na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Jeleniewo (Ber, 1967,1968), mapy topograficznej w skali 1:25 000 i hydrogeologicznej (Fel- ter, Śmieta ński, 2006) oraz obserwacji terenowych. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich terenu decyduj ą: ukształtowanie powierzchni, rodzaj i stan gruntów, a tak Ŝe poło Ŝenie zwier- ciadła wód gruntowych (Dobak, 2005). Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyznaczono w miejscach, gdzie wyst ępuj ą grunty spoiste: zwarte, półzwarte i twardoplastyczne oraz grunty sypkie: średnio- zag ęszczone i zag ęszczone, na których nie występuj ą zjawiska geodynamiczne, gł ęboko ść zwierciadła wody gruntowej przekracza dwa metry, a k ąt nachylenia stoków nie przekracza 12%. Na omawianym terenie s ą to grunty zbudowane z sypkich piasków ró Ŝnoziarnistych wodnolodowcowych z przewag ą piasków drobnoziarnistych i średnioziarnistych, z domieszk ą Ŝwirów. Grunty takie wyst ępuj ą w dolinie Czarnej Ha ńczy i w dolinie Szeszupy (okolice Rut- ki Tartak). Korzystne s ą równie Ŝ grunty moren czołowych w okolicach Bodziszek, RogoŜajn Wielkich oraz grunty pojedynczych wzgórz morenowych, rozrzuconych na całej powierzchni arkuszy. Formy te zbudowane s ą z piasków, Ŝwirów i głazików, cz ęsto z udziałem glin zwa- łowych. Korzystne podło Ŝe dla budownictwa stanowi ą obszary wyst ępowania glin zwałowych zlodowacenia wisły w północnej (Dzierwany), południowej i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza (Szurpiły, Krzemianka, okolice jeziora Szelment). Są to gliny piaszczyste z domiesz- ką frakcji Ŝwirowej, które w ni Ŝszych partiach przechodz ą w gliny zwi ęzłe, cz ęsto ilasto- pylaste. S ą to grunty spoiste, na ogół mało ści śliwe. Warunki korzystne wyznaczono równie Ŝ w miejscach wyst ępowania gruntów gliniastych w obr ębie niewielkich obni Ŝeń terenów. Obszary takie podczas prac ziemnych nale Ŝy chroni ć przed dodatkowym zawodnieniem, gdy Ŝ pod wpływem wody i obci ąŜ enia mog ą zmieni ć konsystencj ę. Ich stopie ń skonsolidowania jest ni Ŝszy, ni Ŝ glin genetycznie starszych, a w uj ęciu normowym traktowane s ą jako nieskonsolidowane. Obszary takie wyst ępuj ą w północno-zachodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci omawianego terenu. W takich miejscach przed rozpocz ęciem inwestycji budowlanej konieczne jest przeprowadzenie szczegóło- wych bada ń geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa gruntowego.

39 Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa zwi ązane s ą z obszarami wyst ę- powania gruntów słabono śnych, w tym plastycznych i mi ękkoplastycznych gruntów spoistych i organicznych, a tak Ŝe gruntów niespoistych w stanie lu źnym. Obszary te s ą niekorzystne ze wzgl ędu na ograniczon ą no śno ść gruntów oraz wyst ępuj ące płytko zwierciadło wody gruntowej, zwykle stabilizuj ące si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Warunki niekorzystne pod zabudow ę wyznaczono w miejscach wyst ępowania gruntów ilasto-pylastych, zastoiskowych, które głównie występuj ą w zagł ębieniu Szeszupy i w okolicach jezior Pobł ędzie oraz Szelment. S ą to grunty o bardzo zró Ŝnicowanym stanie zag ęszcze- nia, cz ęsto plastyczne. Oprócz przypowierzchniowych partii dna zagł ębienia Szeszupy, utwory te buduj ą tak Ŝe liczne wzgórza i pagórki. Niekorzystne dla budownictwa s ą równie Ŝ obszary piaszczystych tarasów zalewowych w dolinie Czarnej Ha ńczy, Szeszupy oraz mniejszych rzeczek i strumieni. Buduj ą je piaski ró Ŝnoziarniste z przewag ą średnioziarnistych, z wkładkami dobrze obtoczonych Ŝwirów, o mi ąŜ szo ści do 3 m oraz słabono śne młode osady akumulacji rzeczno-bagiennej, namuły i mady. Zwierciadło pierwszego poziomu wody gruntowej wyst ępuje tam na gł ęboko ści od 0 do 3 m. Jako niekorzystne podło Ŝe budowlane uznano tak Ŝe obszary podmokłych zagł ębie ń bezodpływowych i wytopiskowych poło Ŝonych w obr ębie glin zwałowych. Wypełnione s ą one spoistymi gruntami organicznymi (torfy i gytie). Podobne osady wyst ępuj ą równie Ŝ w sąsiedztwie jezior i drobnych oczek wodnych. Miejscami wody gruntowe w utworach holoce ńskich, zwłaszcza na obszarach zatorfionych, wykazują agresywno ść wzgl ędem stali i be- tonu. Niekorzystne warunki dla budownictwa maj ą równie Ŝ strefy kraw ędzi erozyjnych lub stoków o naturalnych spadkach terenu przekraczaj ących 12%. Zlokalizowane s ą one wzdłu Ŝ dolin Czarnej Ha ńczy i Szeszupy, przy brzegach wielu jezior rynnowych (na wschód od jeziora Ha ńcza) i zboczach form czołowomorenowych. Na obszarze arkusza Jeleniewo znajduje si ę kilka niewielkich obszarowo, nieczytelnych w skali mapy osuwisk, których skupiska wyst ępuj ą przede wszystkim wzdłu Ŝ brzegów jezior: Szelement Wielki, Jaczno, Ha ńcza i Szurpiły. Kilka niewielkich obszarów predysponowanych do powstania osuwisk zlokalizowanych jest w strefach kraw ędziowych doliny Czarnej Hań- czy i Szeszupy (Grabowski [red.]., 2007). W rejonach takich decyzj ę o zagospodarowaniu budowlanym nale Ŝy poprzedzi ć sporz ądzeniem dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej lub geotechnicznej.

40 Obszar obj ęty arkuszem charakteryzuje si ę du Ŝą zmienno ści ą litologiczn ą warstw stanowi ących potencjalne podło Ŝe budowlane oraz wyst ępowanie zjawisk glacitektonicznych, które wymagaj ą ostro Ŝno ści przy decyzjach dotycz ących lokalizacji obiektów budowlanych. Na takich obszarach wymagane jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej, poprzedzaj ącej ka Ŝdą inwestycj ę.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na terenie arkusza Jeleniewo ochrona przyrody i krajobrazu ma na celu zachowanie lub restytuowanie rzadkich i cennych tworów przyrody Ŝywej lub martwej, zasobów przyrody oraz zapewnienie trwało ści ich u Ŝytkowania. Najcenniejsze jej fragmenty, zgodnie z ustaw ą z dnia 16.X.1991 r., poddane s ą ochronie prawnej. Na rozmaite prawne formy ochrony przyrody składają si ę tutaj: lasy, obszary wyst ępowania gleb wy Ŝszych klas bonitacyjnych u Ŝyt- kowanych rolniczo, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, park krajobrazowy wraz z otulin ą, obszary chronionego krajobrazu oraz istniej ące i projektowane: rezerwaty przyrody, pomniki przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej i u Ŝytki ekologiczne. Tereny te stanowi ą ł ącznie a Ŝ 95% powierzchni arkusza. Według Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, chronione grunty orne klas IV–IVa wyst ępuj ą przede wszystkim w otoczeniu jeziora Szelment Wielki i na po- łudnie od Pawłówki, a tak Ŝe płatami w północnej i zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Ochro- nie podlegaj ą równie Ŝ ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, wyst ępuj ące lokalnie w obni Ŝeniach terenu i w dolinach rzecznych. Lasy zajmują około 15% analizowanego terenu. Niewielkie kompleksy le śne składaj ą si ę głównie z lasów mieszanych świerkowych z domieszk ą: leszczyny, osiki, brzozy brodaw- kowatej i lipy. Wyst ępuje tu bogata fauna, na któr ą składaj ą si ę gatunki ssaków charakterystyczne dla Polski północno-wschodniej: sarna, dzik, ry ś, ło ś, lis, borsuk, jenot, zaj ąc szarak, wilk, bóbr, pi Ŝmak i wiele innych oraz 106 gatunków ptaków. Faun ę tego obszaru dopełniaj ą tak Ŝe liczne gady, płazy, a tak Ŝe ryby, w tym charakterystyczne dla wód gł ębokich (stynka, ukleja rzadziej sielawa i sieja). Około 20% analizowanego arkusza zajmuje utworzony w 1976 roku Suwalski Park Krajobrazowy (SPK). Obejmuje on zagł ębienie Szeszupy i tereny otaczaj ące najgł ębsze jezioro w Polsce – Ha ńcza. Otoczony jest on stref ą ochronn ą (otulin ą), która obejmuje 8 617 ha. SKP był pierwszym tego typu obszarem chronionym w Polsce. Zajmuje on powierzchni ę 6 284 ha w tym około 60% stanowi ą u Ŝytki rolne, 10% wody, 24% lasy i zadrzewienia, 4% tereny zabagnione i 2% pozostałe grunty. Obszar SPK poło Ŝony jest w dorzeczu Niemna,

41 do którego wod ę doprowadzaj ą 2 rzeki: Czarna Ha ńcza i Szeszupa. Najcenniejszym walorem krajobrazowym parku jest polodowcowy krajobraz. Rzeźba tego obszaru została w wi ększo- ści ukształtowana przez l ądolód podczas ostatniego zlodowacenia. Pozostało ściami po tym s ą przede wszystkim: rynny subglacjalne (Jezioro Ha ńcza), ozy (oz turtulsko-bachanowski), kemy (Góra Zalewki na południe od Smolnik), tarasy kemowe (nad Jeziorem Kamenduł), moreny czołowe (Góra Cisowa, zwana „Suwalsk ą Fud Ŝijam ą”), moreny spi ętrzone (na północ od Szurpił), moreny martwego lodu (Góra Zamkowa nad Jeziorem Jaczno), głazowiska (rejon Bachanowa), sandry (rejon Smolnik) i zagł ębienia wytopiskowe (Jezioro Jaczno). W tym czasie l ądolód naniósł wiele głazów narzutowych i utworzył liczne jeziora. Flora i fauna parku s ą bogate w gatunki zagro Ŝone. Wody zamieszkuj ą 24 gatunki ryb, w tym bardzo rzadko wyst ę- puj ące: głowacz pr ęgopłetwy i koza, a tak Ŝe nieco liczniejsze mi ętusy i w ęgorze. Czysto ść środowiska tego obszaru potwierdzaj ą 2 gatunki traszek: grzebieniasta i zwyczajna. Występu- je tu 140 gatunków ptaków, mi ędzy innymi mo Ŝna tu zobaczy ć takie rzadko ści jak: b ąk, zi- morodek, g ągoł, orzechówka, dzi ęcioł czarny i orlik krzykliwy. Ssaki reprezentuje rzadko spotykana smu Ŝka i 9 rzadkich gatunków nietoperzy, tak Ŝe wydra, bóbr, borsuk, jele ń, ło ś i szereg drobnych drapie Ŝników (łasica, tchórz, gronostaj). W miejscowo ści Turtul, na skraju Parku, znajduje si ę siedziba jego dyrekcji, gdzie funkcjonuje interesuj ące muzeum, w którym eksponowane s ą zbiory przyrodnicze i geologiczne. W rezerwacie „Uroczysko Kramnik”, utworzonym w 2001 r., a zlokalizowanym przy granicy otuliny PK Puszczy Romnickiej, ochron ą obj ęto naturalne reliktowe gatunki ro ślin m.in. malin ę moroszk ę, a tak Ŝe bagienne zbiorowiska le śne. Na terenie rezerwatu o powierzchni 75,96 ha zinwentaryzowano 227 gatunków roślin naczyniowych. W obr ębie SPK na mapie zaznaczono granice 7 rezerwatów przyrody – czterech utwo- rzonych w przeszło ści i trzech planowanych (tabela 7): Rezerwat wodno-krajobrazowy „Jezioro Ha ńcza” został utworzony w 1963 roku w celu ochrony najgł ębszego jeziora w Polsce. Jezioro Ha ńcza jest rynnowym jeziorem polodowco- wym, poło Ŝonym na wysoko ści 227 m n.p.m. o gł ęboko ści 108,5 m. Wzdłu Ŝ jego brzegów ci ągn ą si ę wały głazów. Wody jeziora s ą bardzo czyste, z rozległymi podwodnymi ł ąkami tworzonymi przez ró Ŝne gatunki ramienic. Rezerwat przyrody nieo Ŝywionej (geologiczny) „Głazowisko Łopuchowskie” utworzono w 1988 roku na powierzchni 15,88 ha we wsi Łopuchowo. Obejmuje on las, ł ąki, pastwiska z licznymi głazami narzutowymi. Ich nagromadzenia znajduj ą si ę na powierzchni dwóch wałów moren bocznych, które usytuowane s ą amfiteatralnie mi ędzy jeziorem Ha ńcza i zagł ę-

42 bieniem Szeszupy. W 75% swoich rozmiarów głazy znajduj ą si ę na powierzchni, nadaj ąc morenom surowy i pierwotny wygl ąd. Rezerwat geologiczno-krajobrazowy „Głazowisko Bachanowo” o powierzchni 0,98 ha powołano w 1972 roku w celu zachowania unikatowego głazowiska, prezentuj ącego natural- ny krajobraz polodowcowy. Na małej powierzchni występuje tu skupisko około 10000 gła- zów narzutowych o obwodach od 0,5 do 8 m. Poło Ŝone s ą one na 4 tarasach, w korycie rzeki, na dnie jej doliny, na tarasie ok. 10 m ponad lustrem wody Czarnej Ha ńczy, a tak Ŝe na powierzchni sandrowej. Głównie s ą to głazy granitowe, granitognejsy, sjenity, gnejsy, piaskowce, wapienie, bazalty, ryolity, melafiry i porfiry. Rezerwat przyrody nieo Ŝywionej „Rutka” utworzono w 2001 roku na powierzchni 49,06 ha. Poło Ŝony jest na wysoko ści 235 m n.p.m. na równej powierzchni sandrowej, u Ŝyt- kowanej jako pastwiska. Głównymi elementami chronionymi w rezerwacie s ą: wyst ąpienie bruku polodowcowego oraz z jezioro Linówek z przyległym torfowiskiem przej ściowym. Na obszarze SPK projektuje się utworzenie kolejnych trzech rezerwatów. Pierwszy z nich to rynna subglacjalna doliny Czarnej Ha ńczy z tzw. Wisz ącą Dolin ą Gaciska i ozem turtulsko-bachanowskim. Kolejny projekt dotyczy obszaru jeziora Jaczno wraz z przyległymi torfowiskami wisz ącymi. Trzeci rezerwat obejmowałby Gór ę Zamkow ą – miejsce atrakcyjne krajobrazowo, o du Ŝych warto ściach kulturowych. W północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę bardzo niewielki fragment (około 10 ha) Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej, utworzonego w 1998 roku. Cał- kowita powierzchnia parku wynosi 14 620 ha. a jego stref ę ochronn ą w postaci otuliny, prze- kształcono w 2003 roku w obszar chronionego krajobrazu. PK Puszczy Romnickiej ma słu Ŝyć ochronie warto ści przyrodniczych oraz walorów krajobrazowych. Przedmiotem ochrony w Parku s ą wzgórza morenowe i malownicze doliny, które porasta borealny las iglasty. Obszary chronionego krajobrazu (OChK) obejmuj ą wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazowo tereny o ró Ŝnych typach ekosystemów, odznaczaj ące si ę niewielkim stopniem zniekształcenia środowiska przyrodniczego, których zadaniem jest ochrona terenów o walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Ich zagospodarowanie powinno zapewni ć stan wzgl ędnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Wschodnia cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w obr ębie Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierze Północnej Su- walszczyzny. Obszar ten kontynuuje si ę dalej na terenach s ąsiednich arkuszy Wi Ŝajny, Posze- szupie i Pu ńsk. Został on utworzony w 1998 roku i obejmuje powierzchni ę 39 510 ha. Obszar ten zachwyca przede wszystkim pi ęknym krajobrazem utworzonym przez szereg polodowco-

43 wych form terenu: kemów, ozów, drumlinów, mis wytopiskowych, sto Ŝków napływowych i głazów narzutowych. W północno-zachodniej cze ści obszaru arkusza znajduje si ę fragment OChK Puszczy Romińskiej. Otacza on PK Puszczy Romi ńskiej od wschodu. W kierunku zachodnim w niewielkiej odległo ści od jego granic znajduje si ę granica otuliny Suwalskiego Parku Krajobra- zowego. Otuliny obu parków stanowi ą ich bufory ochronne stanowi ąc element wielkoobsza- rowego systemu ochrony przyrody. W granicach arkusza znajduj ą si ę 26 pomniki przyrody Ŝywej. S ą to pojedyncze drzewa lub ich grupy: grusze, jabłonie, klony, świerki, jesiony i lipy (tabela 7). Wiele z nich znajduje si ę w parku podworskim w Starej Ha ńczy oraz w okolicy Dzierwan. Szczególnie interesuj ący jest jesion o obwodzie 4,85 m we wsi Jaczno. Na obszarze obj ętym arkuszem znajduje si ę wiele interesuj ących i du Ŝych głazów narzutowych. 20 najbardziej okazałych uznano za pomniki przyrody nieo Ŝywionej. Najwi ększy głaz narzutowy na tym terenie zlokalizowany jest w Pawłówce. Ma on 2,2 m wysoko ści i 15 m obwodu. W obr ębie Suwalskiego Parku Krajobrazowego zlokalizowane s ą równie Ŝ cztery u Ŝytki ekologiczne. S ą to jeziora Kojle, Perty, Jegłówek i Szurpiły (tabela 7). Zostały one utworzone w 2002 roku. Jeziora te posiadaj ą bardzo urozmaicon ą lini ę brzegow ą, z pasem zaro śli i trzcin, licznymi zatokami, półwyspami i wyspami. Wody tych zbiorników s ą obj ęte progra- mem reintrodukcji troci jeziorowej i innych rzadkich gatunków ryb. Projektuje si ę utworzenie jeszcze jednego uŜytku ekologicznego, który obj ąłby swym zasi ęgiem obszar źródliskowy Szeszupy. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych

Nr Rok obiektu Forma Gmina Rodzaj obiektu Miejscowo ść zatwier- na ochrony Powiat (powierzchnia w ha) dzenia mapie 1 2 3 4 5 6 Dubeninki T – „Uroczysko Kramnik” 1 R Rakówek 2001 gołdapski (75,96) Przero śl W – „Jezioro Ha ńcza” 2 R Ha ńcza 1963 suwalski (305,2) Wi Ŝajny K – „Jezioro Jaczno” 3 R Dzierwany/Smolniki * suwalski (ok. 60,0) Jeleniewo N – „Głazowisko Łopuchowskie” 4 R Łopuchowo 1988 suwalski (16,06) N – „Głazowisko Bachanowo Jeleniewo 5 R Bachanowo 1972 nad Czarn ą Ha ńcz ą” suwalski (0,98)

44 1 2 3 4 5 6 Jeleniewo K – „Dolina Czarnej Ha ńczy” 6 R Bachanowo, Turtul * suwalski (ok. 60,0) Jeleniewo K – „Rutka” 7 R Rutka 2001 suwalski (49,06) Szurpiły Jeleniewo K – „Góra Zamkowa” 8 R * (Czajewszczyzna) suwalski (ok. 20,0) Wi Ŝajny 9 P Mauda 1969 Pn, G – granitognejs suwalski Rutka-Tartak 10 P Rowele 1973 Pn, G – granitoid suwalski Rutka-Tartak 11 P Rowele 1980 Pn, G – granitoid suwalski Rutka-Tartak 12 P Rowele 1953 Pn, G – granitognejs suwalski Rutka-Tartak PŜ – grupa drzew pomnikowych 13 P Rutka-Tartak 1962 suwalski (40 modrzewi europejskich) Rutka-Tartak 14 P Rutka-Tartak 1967 Pn, G – granitoid suwalski Wi Ŝajny 15 P Stołupianka 1996 PŜ – lipa drobnolistna suwalski Wi Ŝajny PŜ – aleja drzew pomnikowych 16 P Stara Ha ńcza 1998 suwalski (21 lip i 2 klony zwyczajne) Wi Ŝajny 17 P Stara Ha ńcza 1998 PŜ – grusza pospolita suwalski Wi Ŝajny 18 P Stara Ha ńcza 1998 PŜ – jabło ń dzika suwalski Wi Ŝajny 19 P Stara Ha ńcza 1998 PŜ – jesion wyniosły suwalski Wi Ŝajny 20 P Dzierwany 1996 PŜ – klon zwyczajny suwalski Wi Ŝajny 21 P Dzierwany 1996 PŜ – klon zwyczajny suwalski Wi Ŝajny 22 P Dzierwany 1996 PŜ – grusza pospolita suwalski Wi Ŝajny 23 P Dzierwany 1996 PŜ – świerk pospolity suwalski Wi Ŝajny 24 P Cisówek 1996 PŜ – grusza pospolita suwalski Wi Ŝajny 25 P Cisówek 1996 PŜ – grusza pospolita suwalski Wi Ŝajny 26 P Cisówek 1996 PŜ – grusza pospolita suwalski Wi Ŝajny 27 P Cisówek 1996 PŜ – grusza pospolita suwalski Jaczno Wi Ŝajny 28 P 1978 PŜ – jesion wyniosły (Dzierwany) suwalski Wi Ŝajny 29 P Smolniki 1978 PŜ – świerk pospolity suwalski Wi Ŝajny 30 P Jaczno 1998 PŜ –- świerk pospolity suwalski Wi Ŝajny 31 P Kleszczówek 1973 Pn, G – granit suwalski Wi Ŝajny Pn, G – „Głaz Graniczny” 32 P Cisówek 1955 suwalski – granitoid Jeleniewo 33 P Sidory 1962 Pn, G – gnejs suwalski

45 1 2 3 4 5 6 Jeleniewo 34 P Sidory 1996 PŜ – lipa drobnolistna suwalski Przero śl 35 P Przełomka 1998 PŜ – klon zwyczajny suwalski Przero śl PŜ – grupa drzew pomnikowych 36 P Przełomka 1978 suwalski (klon zwyczajny i wi ąz polny) Przero śl 37 P Przełomka 1996 Pn, G – granitognejs suwalski Przero śl 38 P Ha ńcza 1969 Pn, G – gnejs suwalski Jeleniewo 39 P Błaskowizna 1996 Pn, G – granitognejs suwalski Jeleniewo 40 P Błaskowizna 1998 PŜ – grab pospolity suwalski Jeleniewo 41 P Wodziłki 1980 Pn, G – granitoid suwalski Jeleniewo 42 P Wodziłki 1996 PŜ – grusza pospolita suwalski Przero śl 43 P Iwaniszki 1953 Pn, G – granitognejs suwalski Przero śl 44 P Kruszki 1969 Pn, G – piaskowiec kwarcytowy suwalski Jeleniewo 45 P Szeszupka 1978 PŜ – jesion wyniosły suwalski Jeleniewo 46 P Wodziłki 1996 Pn, G – granitoid suwalski Jeleniewo 47 P Rutka 1978 PŜ – kolonia mewy śmieszki suwalski Jeleniewo 48 P Targowisko 1955 Pn, G – gnejs suwalski Jeleniewo 49 P Kol. Szurpiły 1955 Pn, G – gnejs suwalski Czajewszczyzna Jeleniewo 50 P 1955 Pn, G – granit (Góra Zamkowa) suwalski Czajewszczyzna Jeleniewo 51 P 1955 Pn, G – gnejs (Góra Ko ścielna) suwalski Szypliszki 52 P Przejma Wielka 1978 PŜ – lipa drobnolistna suwalski Przero śl 53 P Pawłówka 1953 Pn, G – gnejs suwalski Jeleniewo 54 P Prudziszki 1998 Pn, G – głaz narzutowy (granitoid) suwalski Wi Ŝajny „Kojle” jezioro 55 U Kleszczówek 2002 suwalski (19,38) Wi Ŝajny „Perty” jezioro 56 U Kleszczówek 2002 suwalski (21,56) Jeleniewo „Źródła Szeszupy” 57 U Szeszupka * suwalski (19,38) Jeleniewo „Jegłówek”jezioro wytopiskowe 58 U Jegłówek 2002 suwalski (20,58) Jeleniewo „Szurpiły”jezioro wytopiskowe 59 U Szurpiły 2002 suwalski (89,0) Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody; U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 5: * – obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: K – krajobrazowy, N – przyrody nieo Ŝywionej, T – torfowiskowy, W – wodny rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

46 Krajowa sie ć ekologiczna ECONET jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ę- złowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝ- nych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie powi ązane korytarzami ekologicz- nymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie systemu. Według Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET – Poland (Liro, 1998) na badanym terenie znajduje si ę obszar węzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym – Suwalski oraz korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym – Szeszupy (fig. 4).

Fig. 4. Poło Ŝenie arkusza Jeleniewo na tle systemu ECONET (Liro, red., 1998) 1 – Granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa; 16M – Suwalski; 2 – Korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 8m – Garbu Szeskiego, 9m – Szeszupy; 3 – Korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 22k – Rospudy; 4 – granica pa ństwa; 5 – wi ększe jeziora

Zgodnie z Europejsk ą Sieci ą Natura 2000, która uwzgl ędnia cenne pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝone składniki ró Ŝnorodno ści biologicznej, wyznaczono 3 obszary obj ęte ochron ą: „Ostoja Suwalska” (pokrywaj ąca si ę z granicami Suwalskiego Parku Krajobrazowe- go), „Jeleniewo” – obszar siedliskowy i siedlisko nietoperza nocka łydkowłosego oraz „Doli- na Szeszupy” (tabela 8).

47 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punk- Powierzch- Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru tu obszaru Typ Kod nia Lp. i symbol oznaczenia obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść obszaru Kod na mapie Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. (ha) NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

PLH Jeleniewo Jeleniewo, Przero śl, 1 B E 22º54'54" N 54º12'46" 5 910,1 PL345 podlaskie suwalski 200001 S Rutka-Tartak

Wi Ŝajny, Rutka- PLH Ostoja Suwalska 2 B E 22º51'29" N 54º15'3" 6 349,5 PL345 podlaskie suwalski Tartak, Jeleniewo, 200003 S Przero śl PLH Dolina Szeszupy Wi Ŝajny, Rutka-

48 2 B E 22º59'57" N 54º20'42" 1 701,3 PL345 podlaskie suwalski 20016 S Tartak, Jeleniewo,

Rubryka 2 – B – Wydzielone specjalne obszary ochrony (SOO) bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4 – S – specjalny obszar ochrony siedlisk

„Ostoja Suwalska” obejmuje teren Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Obszar wyró Ŝ- nia si ę unikatowym przykładem młodego krajobrazu polodowcowego. Rozległe, otwarte kra- jobrazy pokryte s ą w wi ększo ści polami i ł ąkami, poprzeplatane niewielkimi kompleksami le śnymi, bagnami, jeziorami i rzekami. Znajduje si ę tu ogromna ró Ŝnorodno ść siedlisk, wa- runkuj ąca bogactwo florystyczne i faunistyczne terenu. „Ostoja Jeleniewo” swoim zasi ęgiem obejmuje obszar morenowych wzniesie ń pomi ę- dzy polodowcow ą rynn ą Czarnej Ha ńczy, a rynnowymi jeziorami Szelment Wielki i Mały. Ostoja ta o powierzchni 5910 ha ma za zadanie ochron ę strefy Ŝerowania najwi ększej w Pol- sce kolonii ł ęgowej nietoperza nocka łydkowłosego, który został uznany za jeden z najrzad- szych i najbardziej zagro Ŝonych wymarciem gatunków nietoperzy w Europie. Jego miejscem bytowania jest wie Ŝa ko ścioła w Jeleniewie. Obiekt ten wraz z bezpo średnim otoczeniem (0,42 ha) obj ęty jest specjaln ą ochron ą (OSO) „Jeleniewo”. Na obszarze „Dolina Szeszupy” spo śród 11 typów siedlisk szczególn ą warto ść maj ą: naturalne siedliska wodne (rzeki włosienicznikowe) z podwodnymi ł ąkami ramienic, lasy łęgowe bory oraz torfowiska alkaliczne. Wyst ępuj ą tu równie Ŝ 22 gatunki ro ślin umieszczo- nych w tzw. Czerwonej Ksi ędze gatunków zagro Ŝonych. Przez obszar arkusza przebiega Europejski DalekobieŜny Szlak Pieszy E-11 (Amster- dam-Ryga), który ł ączy odcinki kilku szlaków lokalnych i obejmuje najciekawsze obszary i obiekty tej cz ęś ci Suwalszczyzny.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Jeleniewo wyst ępuje wiele stanowisk archeologicznych. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęte s ą stanowiska w: Czajewszczy źnie, Targowisku, Dzierwanach i Smol- nikach (AZP, 1999). Ślady obozowisk z epoki mezolitu i neolitu znaleziono w rejonie: Kleszczówka, Male- sowizny, Pustelni, Udrynia, Przejmy Wielkiej i Piecków. Z obszarów tych pochodz ą najstar- sze wyroby ceramiczne oraz neolityczne narz ędzia rolnicze. Około V w. p.n.e. we wczesnej epoce Ŝelaza powstała na tych ziemiach kultura kurha- nów zachodniobałtyjskich. Jedno z grodzisk odnaleziono w Dzierwanach. W okresie rzymskim i w ędrówek ludów (I–VI wiek n.e.) na południu obszaru rozwin ęły si ę silne ośrodki osadnictwa plemion zachodniobałtyjskich. Z okresu tego pochodz ą cmentarzyska kurhanowe w postaci kopców o wysoko ści 0,5–0,8 m i średnicy do kilkunastu metrów, cz ęsto obło Ŝonych głazami oraz rozwijaj ące si ę wczesno średniowieczne (sudawskie) osady

49 w rejonie: Szurpił (Czajewszczyzna, Targowisko), jeziora Sumowo, Kopanego, Pawłówki Nowej i Smolnik. We wczesnym średniowieczu (VII w.) na omawiany teren napłyn ęły plemiona Jaćwin- gów. Zjednoczyły si ę one wokół rozwijaj ącego si ę od kilku wieków centralnego grodu obronnego na Górze Zamkowej nad jeziorem Szurpiły. Grodzisko z X w. stanowiło miejsce kultu i jednocze śnie centrum zespołu osadniczego, w skład którego wchodziły tak Ŝe Góra Ko ścielna i Góra Cmentarna. Na Górze Ko ścielnej stały drewniane świ ątynie, a na Górze Cmentarnej odkryto ślady cmentarzyska. W Wołowni k/Jeleniewa odkryto cmentarzyska ja- ćwieskie z VI–VII i ślady po osadach średniowiecznych w rejonie: Śmiciuchówki, Jegłówka i Pobł ądzia. Wśród nielicznych obiektów zabytkowych zlokalizowanych na obszarze arkusza Jele- niewo dominuj ą obiekty sakralne. Do rejestru zabytków wpisano: - drewniany ko ściół z 1878 roku w Jeleniewie zbudowany w stylu neogotyckim. Obok ko ścioła stoi drewniana dzwonnica z pocz ątku XX wieku oraz jedyna zachowana mu- rowana kapliczka. Wzgórze otacza kamienny mur z czasów budowy ko ścioła; - drewniana molenna staroobrz ędowców w Wodziłkach zbudowana w 1921 roku z wieŜą dobudowan ą w 1928 roku; - kościół drewniany z 1923 roku (przeniesiony z Teolina), wraz z dzwonnic ą i cmenta- rzem w Pawłówce Nowej. Na omawianym obszarze znajduje si ę kilka zabytkowych cmentarzy, w tym z okresu I wojny światowej: - cmentarz wojenny z I wojny światowej w Rutce, - cmentarz wojenny z I wojny światowej w Kadaryszkach, - cmentarz parafialny w Rutce-Tartak, - cmentarz z drewnian ą kapliczk ą z przełomu XVII/XIX w Smolnikach, - cmentarz ewangelicki w Solinach, - cmentarz ewangelicki, rodzinny w Wierzbiszkach. Do rejestru zabytków wpisany jest równie Ŝ park dworski w Starej Ha ńczy z XIX wieku. Jest on malowniczo poło Ŝony przy północnym brzegu jeziora Ha ńcza. Kiedy ś znajdowała si ę tu rozległa siedziba maj ątku ziemskiego, z której do dzi ś zachowały si ę ruiny dworu, park podworski oraz dwa stawy.

50 XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Jeleniewo niemal w cało ści poło Ŝony jest w granicach województwa podlaskiego. Głównymi o środkami administracyjnymi omawianego obszaru s ą wsie gminne: Jeleniewo i Rutka-Tartak. Udokumentowano tu kilka niewielkich złó Ŝ piasków i Ŝwirów. Wyst ępuj ące tu piaski i Ŝwiry mog ą znale źć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Z punktu widzenia ochrony środowiska wszystkie zło Ŝa sklasyfikowano jako małokonfliktowe, mo Ŝliwe do eksploatacji bez specjalnych uwarunkowa ń. Obecnie koncesjonowane wydobycie prowadzone jest jedynie ze zło Ŝa „Wołownia”. W miejscowo ści Antosin od dawna prowadzi si ę sezonow ą eksploatacj ę piasku i Ŝwiru bez koncesji. W wielu miejscach znajduj ą si ę niewielkie wyrobiska świadcz ące o dawniejszej nielegalnej eksploatacji. Wyrobiska zaniechanych złó Ŝ s ą cz ę- ściowo zrekultywowane. W obr ębie arkusza wytypowano jeden du Ŝy obszar perspektywiczny wyst ępowania pia- sków i Ŝwirów poło Ŝony po obu stronach doliny Czarnej Ha ńczy, na południe od miejscowo- ści Turtul. Zarówno udokumentowane zło Ŝa jak i perspektywy wyst ępowania kopalin okruchowych maj ą znaczenie lokalne i podrz ędne. W okolicy Jeleniewa, na gł ęboko ści poni Ŝej 850 m w skałach krystalicznego masywu norytowo-anortozytowego znajduj ą si ę pozabilansowe zło Ŝa wanadono śnej rudy ilmenitowo- magnetytowej. Ze wzgl ędu na gł ęboko ść ich zalegania i zwi ązane z tym wysokie koszty wydobycia, nisk ą koncentracj ę metali oraz konieczno ść ochrony unikatowej warto ści krajobrazu, nie przewiduje si ę ich eksploatacji. Źródłem zaopatrzenia w wod ę s ą uj ęcia czwartorz ędowego poziomu wodono śnego, z warstw mi ędzymorenowych. Generalnie s ą to wody dobrej jako ści, nadaj ące si ę do picia po przeprowadzeniu prostych zabiegów uzdatniaj ących. Istniej ące uj ęcia w pełni zaspokajaj ą zapotrzebowanie ludno ści i przemysłu w wod ę. Najwi ększe zasoby eksploatacyjne maj ą uj ę- cia w Krzemiance i Gulbieniszkach. Na obszarze arkusza panuj ą zmienne warunki geotechniczne gruntów dla zabudowy. Rejony korzystne znajduj ą si ę zazwyczaj poza obszarami den dolin głównych cieków, obni- Ŝeniami morfologicznymi i obszarami o znacznych spadkach terenu. Najlepsze podło Ŝe budowlane stanowi ą niezawodnione niespoiste grunty piaszczysto-Ŝwirowe oraz spoiste gliny zwałowe. Obszar arkusza nale Ŝy do najatrakcyjniejszych w kraju pod wzgl ędem przyrodniczym i krajoznawczym. W zwi ązku z tym niemal w cało ści obj ęty jest wielkoobszarowymi forma-

51 mi ochrony. Najwa Ŝniejszym z nich jest Suwalski Park Krajobrazowy, który stanowi unika- towy przykład młodoglacjalnej rze źby o du Ŝym zró Ŝnicowaniu morfologicznym. Wysoko ści bezwzgl ędne dochodz ą tu niemal do 300 m n.p.m. pomimo tego, Ŝe obszar ten zaliczany jest do nizin. Na obszarze arkusza utworzono pi ęć rezerwatów przyrody, planuje si ę obj ąć ochro- ną kolejne obszary. SPK otacza otulina, z któr ą graniczy Park Krajobrazowy Puszczy Rom- nickiej – a od wschodu Obszar Chronionego Krajobrazu Pojezierze Północnej Suwalszczyzny i fragment OChK Puszczy Romnickiej. Trzy duŜe fragmenty obszaru arkusza wł ączono do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Rolnictwo stanowi główn ą gał ąź gospodarki, która ma znacz ący wpływ na poziom rozwoju i standard Ŝycia mieszka ńców. Grunty rolne s ą przewa Ŝnie własno ści ą gospodarstw in- dywidualnych. W zwi ązku z du Ŝym ich udziałem w strukturze u Ŝytkowania ziemi, jako głów- ny kierunek działalno ści wskazuje si ę rozwój przemysłu mi ęsnego i mleczarskiego. Przedsi ęwzi ęcia w zakresie ochrony środowiska powinny koncentrowa ć si ę wi ęc na przeciwdziałaniu negatywnym skutkom chemizacji rolnictwa oraz zanieczyszczeniu wód powierzchniowych, spowodowanemu licznymi zrzutami nieoczyszczonych ścieków komunalnych (budowa wodoci ągów i kanalizacji). Na terenie obj ętym arkuszem Jeleniewo wskazano obszary rekomendowane do składo- wania odpadów oboj ętnych. Naturaln ą barier ę izolacyjn ą dla składowania odpadów oboj ęt- nych stanowi ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich. Obszary wskazano na terenie gmin: Wi Ŝajny, Rutka Tartak, Przero śl, Jeleniewo, Filipów i Szypliszki. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w profilach których wyst ępuj ą gliny zwałowe o du- Ŝych mi ąŜ szo ściach (Mierkinie, Piecki) oraz obszary zlokalizowane w okolicach Zarzecza i Ha ńczy, gdzie gliny zwałowe osi ągaj ą 60–70 metrowe mi ąŜ szo ści (przekrój geologiczny – SmgP). Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Wody u Ŝytkowych, czwartorz ędowych poziomów wodono śnych wyst ępuj ących na gł ębo- ko ści 50–100 m i 100–150 m s ą zagro Ŝone w stopniu niskim i bardzo niskim. Dla wód u Ŝyt- kowych w granicach obszarów wskazanych w rejonie Jeleniewo–Leszczewo–Białorogi– Prudziszki wyst ępuj ących na gł ęboko ści 15–50 m stopie ń zagro Ŝenia okre ślono na średni. Na składowiska odpadów mo Ŝna przeznaczy ć suche wyrobisko zło Ŝa kruszywa naturalnego „Wołownia”. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji składowiska mu- si poprzedzi ć rozpoznanie geologiczne miejsca planowanej inwestycji.

52 Pomimo rolniczego charakteru omawianego obszaru, wielu mieszka ńców coraz cz ęś ciej znajduje zatrudnienie poza rolnictwem, głównie w usługach i obsłudze ruchu turystycznego. Atutami omawianego regionu s ą: korzystne poło Ŝenie, wybitne walory krajobrazowe, czyste środowisko oraz atrakcyjno ść , sprzyjaj ąca rozwojowi i promocji turystyki, poparta Ŝyczliwo ści ą i go ścinno ści ą mieszka ńców. W całym omawianym regionie intensywnie rozwi- ja si ę agroturystyka. Z roku na rok przybywa nowych szlaków turystycznych, rowerowych i wodnych, powstaj ą tablice informacyjne, szlaki oraz ście Ŝki edukacyjne.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. Archeologiczne zdj ęcie Polski [AZP] w skali 1:25 000, 1999 – Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie, Delegatura w Siedlcach. BER A., 1967 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Jeleniewo. Inst. Geol. Wyd. Geologiczne, Warszawa. BER A., 1968 – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Jeleniewo. Inst. Geol. Wyd. Geologiczne, Warszawa. BER A., 2006 – Mapa glacitektoniczna Polski w skali 1:1 000 000. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391-400.

CECKOWSKI, TATARATA, 2008 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Białorogi”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CECKOWSKI, 2010 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego Jeleniewo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

53 DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierska waloryzacja przestrzeni. Problemy ocen środo- wiskowych. Warszawa. FELTER A., ŚMIETA ŃSKI L., 2006 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Jeleniewo (72) wraz z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. GRADYS A., 1972 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych dla poszukiwa ń złó Ŝ iłów do pro- dukcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej, przeprowadzonych na terenie powiatów: Suwałki i Sejny. Woj. Arch. Geol. w Białymstoku. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. [red.], KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137 – 174 Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Klasyfikacja wst ępna jezior województwa podlaskiego badanych w 2010 roku, 2011 – WIO Ś Suwałki. KLECZKOWSKI A.S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1:500 000. AGH, Kra- ków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. KRÓL J., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Jeleniewo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2011 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Wołownia”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

54 LINDSTRÖM M. (2001) – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3– 4 p. 363–383. LIU H., PROBST A. LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1-3):153- 166, 2005. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fundacji IUCN Poland. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIWSKA H., 1995 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej w środko- wej i wschodniej cz ęś ci województwa suwalskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. LORENC H. (red.), 2005 – Atlas klimatu Polski. Instytut Meteorologii i gospodarki wodnej, Warszawa. MARCINIAK A., 1968 – Orzeczenie o wyst ępowaniu iłów ceramiki budowlanej w rejonach śubry ń i Uzdziejek. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 — Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209.

55 NIE Ć M., 2003 – Ocena geologiczno-gospodarcza złó Ŝ wanadono śnych rud tytanomagnety- towych masywu suwalskiego. Gosp. Sur. Min. t.19, z.2. Kraków. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych. Falenty. PAPROCKA I., 1989a – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „ śywa Woda” dla potrzeb drogownictwa i budownictwa gminnego wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa i wytycznymi jego racjonalnej gospodarki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. PAPROCKA I., 1989b – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych w celu zlokalizowania złoŜa kruszywa naturalnego w miejscowo ści Okliny. Woj. Arch. Geol. w Białymstoku. PACZY ŃSKI B.(red), 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000 cz. I. Systemy zwy- kłych wód podziemnych- Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000 cz. II. Zasoby, jako ść i ochrona zwykłych wód. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. [red.], 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. t. I. Wody słodkie. Wyd. Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa. PARECKA K., SYLWESTRZAK U., 1990 – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej

w kat. C 2 +C 1 zło Ŝa rudy Ŝelaza, tytanu i wanadu „Krzemianka”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. PO śARYSKI W., 1973 – Budowa geologiczna Polski. Tektonika. Wyd. Geol. Warszawa PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L.,(2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649-1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86.

56 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39 poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SADOWSKI W., 1989a – Orzeczenie geologiczne o wyst ępowaniu zło Ŝa kruszywa naturalnego Rowele. Woj. Arch. Geol. w Białymstoku. SADOWSKI W. 1989b – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego Poplin. Woj. Arch. Geol. w Białymstoku. SADOWSKI W. 1989c – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych za zło Ŝem su- rowców ilastych ceramiki budowlanej śubry ń. Woj. Arch. Geol. w Białymstoku.

SADOWSKI W., 1995 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Jeleniewo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. SALACHNA P., 1971 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za surowcem ceramicznym ilastym w rejonie Wodziłki. Woj. Arch. Geol. w Białymstoku. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

57 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SUBIETA M., SAMOCIUK S., 1985 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa rudy Ŝelaza, tytanu

i wanadu „Udry ń” w kat. C 2. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. SZELLER A., 1982a – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego Rowele. Woj. Arch. Geol. w Białymstoku. SZELLER A., 1982b – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego Soliny. Woj. Arch. Geol. w Białymstoku. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31. XII. 2010 r.. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TATARATA M., HARAT J., 1999 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Jasionowo II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. TATARATA M., HARAT J., 2000 – Dokumentacja geologiczna (forma uproszczona) w kat.

C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Jasionowo III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol. w Warszawie. TULSKA I., 1966 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych z wykazaniem perspek- tyw wyst ępowania złó Ŝ kruszywa naturalnego z szacunkowym okre śleniem zasobów w rej. Bachanowo-Okr ągłe, powiat Suwałki, woj. Białostockie. Woj. Arch. Geol. w Białymstoku. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519-527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75-87. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 2004. Ministerstwo Środowiska.