P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz JELENIEWO (72) Warszawa 2012 r. Autorzy: Barbara Radwanek-Bąk*, Marta Chwistek*, Izabela Laskowicz*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Gra Ŝyna Hrybowicz** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska* * Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne „POLGEOL” SA, ul. Berezy ńska 39, 003-908 Warszawa ISBN Copyright by PIG–PIB and M Ś, Warszawa, 2012 Spis tre ści I. Wst ęp – B. Radwanek-Bąk......................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. Radwanek-Bąk ............................ 4 III. Budowa geologiczna – B. Radwanek-Bąk.................................................................. 6 IV. Zło Ŝa kopalin – M. Chwistek, B., Radwanek-Bąk .................................................... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. Radwanek-Bąk .......................................... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. Radwanek-Bąk ..................... 16 VII. Warunki wodne – B. Radwanek-Bąk, I. Laskowicz .................................................. 18 1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 18 2. Wody podziemne.................................................................................................. 20 VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 22 1. Gleby – P. Kwecko ............................................................................................... 22 2. Osady wodne – I. Bojakowska ............................................................................. 25 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...................................... 29 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz................................................................... 31 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. Radwanek-Bąk............................................... 38 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – B. Radwanek-Bąk................................................ 41 XII. Zabytki kultury – B. Radwanek-Bąk ........................................................................ 49 XIII. Podsumowanie – – B. Radwanek-Bąk, G. Hrybowicz ............................................. 51 XIV. Literatura .................................................................................................................. 53 I. Wst ęp Arkusz Jeleniewo Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego-Pa ństwowego Instytutu Ba- dawczego w Krakowie (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” SA w Warszawie i Pa ństwowym Instytucie Geologicznym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza B) w 2011 roku, zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geologicz- no-gospodarczej Polski w skali 1:50 000” (2005). W czasie opracowywania wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Jeleniewo (Król, 2006), wykonanym w Przedsi ębiorstwie Geo- logicznym „PROXIMA”SA we Wrocławiu. Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera informacje doty- cz ące wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydro- geologii, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Plan- sza B zawiera nowe tre ści zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, w skład której wchodz ą informacje dotycz ące geochemii środowiska oraz składowania odpa- dów. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Informacje środowiskowe przedstawione na mapie stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w mapie tre ści mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów za- gospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mog ą 3 stanowi ć pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym, o odpa- dach i prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Materiały archiwalne wykorzystane do opracowania mapy zebrane zostały mi ędzy in- nymi w urz ędach gmin, w starostwie powiatowym w Suwałkach, na terenie województwa podlaskiego oraz w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie. Zgromadzone mate- riały sprawdzono i uzupełniono w terenie. Kwalifikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ uzgodniono z geologiem wojewódzkim. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej, a dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Jeleniewo ograniczaj ą współrz ędne geograficzne: 22 °45’-23 °00’ długo- ści geograficznej wschodniej oraz 54 °10’-54 °20’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar ten poło Ŝony jest w wi ększo ści na terenie wo- jewództwa podlaskiego w powiecie suwalskim, a tylko jego północno-zachodnia cz ęść znaj- duje si ę w obr ębie województwa warmi ńsko-mazurskiego w powiecie gołdapskim w gminie Dubeninki. Powierzchnia arkusza obejmuje gminy oraz fragmenty gmin: Jeleniewo, Przero śl, Wi Ŝajny, Rutka-Tartak, Filipów, Suwałki i Szypliszki. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2002) obszar arkusza wcho- dzi w skład makroregionu Pojezierze Litewskie, podprowincji Pojezierza Wschodniobałtyckie i prowincji Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (fig. 1). Omawiany obszar obejmuje w wi ęk- szo ści mezoregion Pojezierza Wschodniosuwalskiego, a jego południowo-zachodnia cz ęść nale Ŝy do mezoregionu Równiny Augustowskiej. Obszar arkusza Jeleniewo obejmuje wy Ŝyn ę lodowcow ą i doliny rzeczne. Wy Ŝyna lo- dowcowa dzieli si ę na cz ęść o charakterze typowo wy Ŝynnym, o pagórkowatej i falistej rze ź- bie terenu oraz element wkl ęsły – Zagł ębienie Szeszupy, równie Ŝ o urozmaiconej morfologii. Wy Ŝyna ta została ukształtowana ostatecznie przez młodoplejstoce ński lob lodowcowy Ha ń- czy, którego transgresja, a nast ępnie recesja spowodowały utworzenie ró Ŝnych form rze źby: moren czołowych i moren z wyci śni ęcia, ozów, kemów, powierzchni sandrowych, jak równie Ŝ gł ębokich rynien lodowcowych. Nale Ŝy do nich rynna najgł ębszego w Polsce jeziora Ha ńcza (108 m). Wyniesiona, pagórkowata cz ęść wy Ŝyny lodowcowej zajmuje około ¾ powierzchni obszaru i wznosi si ę od 210–230 m n.p.m. w cz ęś ci wschodniej, do 270–290 m n.p.m. w cz ę- ści północnej, przeci ętnie – 235 m n.p.m. Zagł ębienie Szeszupy poło Ŝone jest na omawia- nym obszarze pomi ędzy miejscowo ściami Szurpiły, Szeszupka, Smolniki, Sidory i Gulbie- 4 niszki. Stanowi ono obni Ŝenie od 40 do 90 m ni Ŝsze od otaczaj ącej je wy Ŝyny lodowcowej. Maksymaln ą kulminacj ę terenu stanowi tu wzgórze na zachód od Jeziora Ha ńcza osi ągaj ące 295,5 m n.p.m. Charakterystyczne wzniesienia, usytuowane w obr ębie Wzgórz Jeleniew- skich, to Góra Krzemieniucha (+288,2 m n.p.m.) w rejonie śywej Wody, Góra Cisowa (+256,4 m n.p.m.) w Gulbieniszkach i Góra Jesionowa (+251,2 m n.p.m.) nad jeziorem Szel- ment Wielki. Fig. 1 Poło Ŝenie arkusza Jeleniewo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica makroregionu; 2 – granica mezoregionu; 3 – granica pa ństwa; 4 – wi ększe jeziora Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Makroregion: Pojezierze Litewskie Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: 842.71 – Puszcza Romincka, 842,72 – Pojezierze Zachodniosuwalskie, 842.73 – Poje- zierze Wschodniosuwalskie, 842.74 – Równina Augustowska Makroregion: Pojezierze Mazurskie Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.86 – Pojezierze Ełckie Od południa wy Ŝyna polodowcowa przechodzi w Równin ę Augustowsk ą (poza obsza- rem arkusza) – rozległy sandr zaczynaj ący si ę w okolicy Suwałk na wysoko ści około 190 m n.p.m. i obni Ŝaj ącym si ę do około 120 m n.p.m. w okolicy Augustowa. 5 Według podziału klimatycznego obszar arkusza, nale Ŝy do regionu Mazursko-Pod- laskiego (Wo ś, 1999). Omawiany teren odznacza si ę wyra źnymi cechami klimatu kontynen- talnego.