Gegërishtja Në Veprat E Arshi Pipës , Sami Repishtit Dhe Filip Ndocajt Në Rrafshin Leksikor, Fonetik, Fjalëformues Dhe Morfologjik
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
UNIVERSITETI I SHKODRËS “LUIGJ GURAKUQI” FAKULTETI I SHKENCAVE SHOQËRORE INSTITUTI I STUDIMEVE ALBANOLOGJIKE SHKODËR DOKTORATURË PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE “DOKTOR” Gegërishtja në veprat e Arshi Pipës , Sami Repishtit dhe Filip Ndocajt në rrafshin leksikor, fonetik, fjalëformues dhe morfologjik Kandidati: MA. Aimir Osmani Udhëheqës shkencor: Prof. dr. Mimoza Priku Mbrohet më dt.__________përpara jurisë të përbërë nga: 1……………………………………………..kryetar 2………………………………………………anëtar 3………………………………………………anëtar 4………………………………………………anëtar 5………………………………………………anëtar Shkodër, 2018 PËRMBAJTJA Objekti dhe qëllimi i studimit………………………………………………… f.4 Metodologjia…………………………………………………………………… f.5 Parathënia……………………………………………………………………… f.6 Shkurtesa……………………………………………………………………….. f.8 Hyrje: Të dhëna për jetën, personalitetin dhe krijimtarinë letrare të autorëve: Arshi Pipa , Sami Repishti , Filip Ndocaj ………………… f.9 Kreu i parë ………………………………………………………………… f. 16 Gjuha e përdorur në veprimtarinë krijuese të tre autorëve: A.Pipa, S. Repishti dhe F.Ndocaj Disa veçori të gjuhës së veprës së autorëve:………………………………. f. 16 1. Arshi Pipa………………………………………………………………… f. 16 2. Për gjuhën e njësuar shqipe………………………………………………. f. 17 3. Sami Repishti……………………………………………………………… f. 19 4. Filip Ndocaj ……………………………………………………………… f. 20 5. Përmbyllje e kreut të pare…………………………………………………. f. 21 Kreu i dytë…………………………………………………………………… f. 23 Rreth leksikut të veprave të tre autorëve: A.Pipa, S. Repishti dhe F.Ndocaj 1.a Fjalë, dialektizma-gegizma që i ndeshim në veprën e A. Pipës, S.Repishtit dhe F.Ndocajt, disa prej të cilave edhe në Fjalorin gjuhës shqipe të vitit 2006… f. 24 1.b. Leksema, dialektizma-gegizma që i ndeshim në veprën e A. Pipës, S. Repishtit dhe F. Ndocajt, por jo në Fjalorin gjuhës shqipe të vitit 2006………………….. f. 32 1.c. Disa krijime të A.Pipës, S. Repishtit dhe F.Ndocajt, (Neologjizma) ose krijime Popullore…………………………………………………………………….. f. 40 1.ç. Fjalë të huaja në leksikun e veprës së A.Pipës, S. Repishtit dhe F.Ndocajt…. f. 43 2. Përmbyllje e kreut të dytë……………………………………………………. f. 47 Kreu i tretë……………………………………………………………………….. f. 50 Veçori fonetike të veprës së tre autorëve: A.Pipa, S. Repishti dhe F.Ndocaj 1.Theksi dhe togjet e zanoreve dhe të bashkëtingëlloreve………………………… f. 51 2. Zanorja ë dhe përdorimet e saj…………………………………………………. f. 56 3. Veçori të tjera fonetike…………………………………………………………. f. 57 4. Përmbyllje e kreut të tretë……………………………………………………….. f. 60 ii Kreu i katërt ……………………………………………………………………… f. 62 Veçori fjalëformuese në veprat e tre autorëve: A.Pipa, S. Repishti dhe F.Ndocaj 1. Parashtesimi…………………………………………………………………….. f. 62 2. Prapashtesimi e mënyrat e tjera ………………………………………………… f. 63 3. Formimi me nyjëzim……………………………………………………………. f. 63 4. Kompozimi……………………………………………………………………… f. 63 5. Përngjitja………………………………………………………………………… f. 64 6. Përmbyllje e kreut të katërt……………………………………………………… f. 70 Kreu i pestë……………………………………………………………………….. f.72 Tipare morfologjike në veprat e tre autorëve: A.Pipa, S. Repishti dhe F.Ndocaj 1. Emri: gjinia, dygjinisia………………………………………………………….. f.73 2. Shumësi i emrave dhe kategoria gramatikore e rasës…………………………... f. 77 3. Mbiemri , shkallët e mbiemrit………………………………………………….. f. 99 4. Përemrat, llojet, veçoritë………………………………………………………… f.102 5. Folja: mënyra dëftore dhe habitore……………………………………………… f.114 6. Mënyra lidhore, kushtore, dëshirore dhe urdhërore…………………………….. f.129 7. Rreth formave të pashtjelluara të foljes…………………………………………. f.139 8. Foljet ndihmëse, gjysmë ndihmëse dhe modale………………………………… f.151 9. Përmbyllje e kreut të pestë……………………………………………………… f.152 Kreu i gjashtë……………………………………………………………………. f.154 Rreth pjesëve të pandryshueshme të ligjeratës në veprat e tre autorëve: A.Pipa, S. Repishti dhe F.Ndocaj 1.Ndajfoljet, veçoritë……………………………………………………………… f.154 2.Parafjalët, përdorimet…………………………………………………………… f.155 3.Lidhëzat, llojet, veçoritë e tyre………………………………………………….. f.163 4.Përmbyllje e kreut të gjashtë…………………………………………………….. f.169 PËRFUNDIME………………………………………………………………….. f.170 BIBLIOGRAFI………………………………………………………………….. f.175 ABSTRAKT ……………………………………………………………………. f.179 iii Objekti dhe qëllimi i studimit Objekti i këtij studimi është që të vështrohen nga ana gjuhësore veprat e autorëve Arshi Pipa, Sami Repishti dhe Filip Ndocaj në rrafshin leksikor, fonetik, fjalëformues dhe morfologjik, duke parë edhe zhvillimet që po merrte gjuha shqipe para dhe pas Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe të vitit 1972. Do të përqendrohemi në veprat e botuara për të analizuar se si paraqitet gegërishtja në këtë periudhë, veçoritë e saj, sa afër dhe sa larg qëndrojnë në mes tyre, ku vihet re prirja për të qenë sa më afër shqipes së njësuar. Të gjitha veçoritë gjuhësore janë nxjerrë nga veprat e botuara të tre autorëve gegë, të cilat janë shoqëruar me komentet përkatëse, mbështetur edhe në literaturë. Siç do ta përsërisim, nuk bëhet fjalë për një gegërishte arkaike që e ndeshim në disa autorë të Veriut të gjysmës së dytë të shekullit XIX, përkundrazi do të konstatojmë se edhe gegërishtja, si mbarë gjuha e sotme shqipe ka evoluar, duke u bërë më transparente. Në gjysmën e dytë të shekullit të kaluar paraqitet më e përpunuar, me veçori më të pakta dalluese me gjuhën e sotme letrare. Në këtë fushë disa autorë gegë përdorin një gjuhë sa më të zgjedhur, sa më afër gjuhës standarde, gjithnjë duke shkruar gegërisht, ku në mes të tjerëve, për mendimin tonë, spikat shkrimtari Martin Camaj. Por edhe A. Pipa në ndërhyrjet që bën në shkrime të botuara në vitet e fundit ë jetës së tij, vihet re se ai nuk përjashton zhvillimet e reja gjuhësore. Po kështu vepra e fundit e Sami Repishtit dallohet nga krijimet e tij të mëparshme, pasi gjuha e tij është më e zgjedhur, me më pak trajta gjuhësore dialektore, duke pëlqyer në mjaft raste trajtat gramatikore të shqipes së sotme. Ndërsa Filip Ndocaj në veprat që i shkruan pas Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe përdor standardin e sotëm. Duhet vlerësuar fakti që gegërishtja e përdorur u është larguar trajtave të ngushta dialektore dhe paraqitet mjaft e kodifikur që u shërbën më mirë shqipfolësve. iv Metodologjia Për hartimin e doktoratës, për të ndjekur zhvillimet e gegërishtes në veprat e tre autorëve gegë: Arshi Pipa, Sami Repishti e Filip Ndocaj, për të ballafaquar veçoritë e tyre gjuhësore, fillimisht kemi zbatuar metodën përshkruese-analizuese, që përmes analizës së dukurive gjuhësore të arrijmë në përfundime se si është përdorur gegërishtja në veprat e tyre, trajtat e përbashkëta si dhe risitë e tyre. E gjithë kjo analizë është parë në rrafshin leksikor, fonetik, fjalëformuese dhe morfologjik. Ka qenë një punë e vështirë për të dalluar se ç’është e gegërishtes dhe e gjuhës së sotme shqipe. Duke qenë se këta autorë veprat e tyre i kanë shkruar në gjysmës së dytë të shekullit XX, vërejmë se ata përdorin një gegërishte mjaft të standardizuar, e cila po shëshon hendekun me shqipen e sotme. Gjithashtu kemi zbatuar edhe metodën krahasuese dhe statistikore, pasi vetë tema e doktoraturës e ka kërkuar një metodë të tillë. Pa krahasime në mes autorëve nuk mund të arrihej në përgjithësime dhe përfundime, gjë që do të vërehet gjatë gjithë trajtimit të kësaj teme. Por edhe kjo nuk ka qenë e mjaftueshme, pasi gjatë analizës së veçorive leksikore janë listuar gegizmat e përdorura nga autorët e sipërpërmendur, që janë vështruar edhe në përqasje me fjalorët krahinorë të shoqërisë “Bashkimi”, të Nikollë Gazullit, të Benedikt Demës, por edhe më fjalorët e gjuhës shqipe të vitit 1954, të vitit 2006 dhe Fjalorin e gjuhës shqipe të Mehmet Elezit të vitit 2007 etj. Prandaj ka qenë e domosdoshme për tema të caktuara përdorimi i metodës statsitikore. Kështu edhe në analizën që i është bërë formave të pashtjelluara, e kemi parë të domosdoshme që të japim me shifra përdorimin e tyre në veprat e tre autorëve. Duke u mbështetur në këto metoda, në raste të veçanta edhe duke i gërshetuar, kemi hartuar doktoraturën gjithnjë për të vërtetuar ato çështje të përfshira në temën tonë, ku ideja jonë ka qenë që lexuesi ynë të njihet edhe me zhvillimet e gegërishtes edhe pas Kongresit të Drejtshkrimit, kur dihet se ajo pothuajse ka mbetur e izoluar, e ruajtur kryesisht në ligjërimin e folur të shqipfolësve gegë, në ndonjë botim të rrallë dhe në diasporë. v PARATHËNIE Tema e doktoratës “Gegërishtja në veprat e Arshi Pipës, Sami Repishtit dhe Filip Ndocajt në rrafshin leksikor, fjalëformues dhe morfologjik” do të evidentojë se si paraqitet gegërishtja në gjysmën e dytë të shekullit XX te tre autorë që në llojin e shkrimeve nuk i përkasin të së njëjtit zhanër. Studiuesit tanë kanë theksuar se që në gjysmën e parë të shekullit XX shihet prirja edhe për t’i afruar në shkrim sa më tepër të dy dialektet e gjuhës sonë dhe se mbi bazën e veçorive të niveleve të ndryshme gjuhësore (fonetike, morfologjike,sintaksore, leksikore dhe fjalëformuese) veç tipareve të veçanta dalluese, vihet re se po tejkaloheshin edhe disa trajta e variante të ngushta dialektore.1 1. Arshi Pipa krijimtarinë në gjuhën shqipe e ka kryesisht në dy botime me poezi në gjuhë të huaj, por të përkthyera në shqip nga vetë autori: ”Libri i burgut” ( Tiranë, 1994) dhe “Rusha” (1995). Ai ka botuar edhe ndonjë vepër apo studim në shqip para burgosjes së tij, siç do ta vërejmë kur trajtojmë jetëshkrimin e Arshi Pipës. Me interes është edhe një studim në shqip për veprën e Bogdanit e botuar në organin “Albanica”, 1990, nr.1 që botohej në SHBA. Botimet e tjera nuk janë shkruar në shqip. Kemi shfytëzuar edhe ato shënime që autori i ka vendosur në botimin e tyre në Tiranë. Vështirësia nga ana jonë ka qenë në vjeljen e materialit