Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

2.1 Położenie administracyjne i geograficzne, powierzchnia i liczba ludności STR. 4 2.2 Środowisko przyrodnicze miejscowości STR. 4 2.3 Historia miejscowości STR. 5 3.1 Zasoby przyrodnicze STR. 12 3.2 Zasoby kulturowe STR. 13 3.3 Tradycje i zwyczaje STR. 15 3.4 Obiekty i tereny oraz infrastruktura społeczna STR. 16

2 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

Plan Odnowy Miejscowości Chrzelice powstał nie tylko, jako odpowiedź na potrzeby mieszkańców wsi. Jest to już drugi dokument o charakterze strategicznym, opracowany z myślą o konsekwentnym rozwoju sołectwa. Wcześniejszy, opracowany w roku 2004 traci powoli swoją aktualność – teraz szukamy nowych wyzwań, nowych inspiracji i nowych sposobów rozwiązywania naszych problemów. Plan zadań zmierzających do osiągnięcia celów cząstkowych i nadrzędnych ma się stać inspiracją do zintegrowanej, wspólnej i konsekwentnej działalności lokalnej społeczności. Zawsze uważaliśmy, że najważniejszymi elementami rozwoju lokalnego są: idee, ludzie i zasoby. Działania zapisane w Planie Odnowy Miejscowości bazują na waloryzacji naszych miejscowych zasobów i służą całej społeczności Chrzelic. Plan jest dokumentem otwartym, co umożliwia jego aktualizowanie w zakresie wprowadzania nowych zadań, dostosowania harmonogramu do możliwości finansowych wnioskodawcy oraz uwarunkowań gospodarczych. nnnnnnn Utworzenie sali treningowej wschodnich sztuk walki wraz z zapleczem, Utworzenie sali tradycji i pracowni historyczno dokumentacyjnej, Odbudowanie sekcji ekwilibrystyki rowerowej na monocyklach, Modernizacja dróg i chodników, Remont sali wiejskiej i zaplecza, Remont boiska wiejskiego, Budowa kanalizacji ściekowej, Stworzenie kalendarium imprez wiejskich, Organizacja imprezy z okazji 700-lecia istnienia wsi w 2006r, Organizacja szkoleń i wyjazdów studyjnych na temat gospodarstw agroturystycznych i tworzenia miejsc rekreacji i wypoczynku na wsi.

nnn 1. Utworzenie wiejskiego centrum kultury i rekreacji na bazie wyremontowanej szkoły i placu wokół niej. 2. Utworzenie wiejskiego centrum integracji na bazie zmodernizowanej sali wiejskiej, 3. Utworzenie wiejskiego centrum sportu na bazie boiska wiejskiego i placu przylegającego. nnnnn nnnnn n Dagmara Syguła Gminny Koordynator Programu Odnowa Wsi w Województwie Opolskim

3 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

nnnnnn Chrzelice, to sołectwo należące pod względem administracyjnym do Gminy Biała (powiat prudnicki, województwo opolskie). Sąsiaduje z miejscowościami: - Pogórze, Łącznik, Ogiernicze (gmina Biała) - Rzymkowice, (gmina Korfantów) - Smolarnia, Dziedzice, Racławiczki (gmina ) - Ligota Prószkowska (gmina Prószków). Wieś jest położona na pograniczu Równiny Niemodlińskiej i Kotliny Raciborskiej, między Rzymkowskim Rowem i rzeką Biała (lewym dopływem Osobłogi). Chrzelice są najbardziej na północ położonym sołectwem gminy Biała. Pod względem ludności (625 osób) jest to trzecia miejscowość gminy, natomiast pod względem obszaru ( 4195,51 ha) – pierwsza. Położone przy drodze wojewódzkiej 414 Chrzelice mają dogodne połączenie ze stolicą województwa, Opolem, od której dzieli je 30 km, od Prudnika (stolicy powiatu) wieś jest odległa o 22 km, a do Białej – 14 km.

n Na północnych krańcach jej gruntów zaczyna się największy kompleks leśny – "Bory Niemodlińskie", położony w granicach chronionego krajobrazu. Tam też znajdują się rezerwaty przyrody – "Jeleni Dwór" (należący do obrębu Chrzelice) i "Blok". Bory Niemodlińskie - obecnie Chroniony Obszar Borów Niemodlińskich (ChOBN) to największy kompleks leśny w zachodniej części górnej Odry obejmujący powierzchnię 480 km² cennych przyrodniczo lasów będących pozostałością niegdysiejszej Przesieki Śląskiej, z wciąż jeszcze zachowanymi fragmentami typowych dla polskiego niżu lasów mieszanych i liściastych. Na obszarze Borów Niemodlińskich, szczególnie w zachodniej i północno-

4 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016 zachodniej części występuje także znaczna ilość zbiorników wodnych o łącznej powierzchni blisko 1.000 ha. Dla ochrony tego przyrodniczo cennego terenu utworzono ChOBN na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu z dnia 26 maja 1988 roku. Jest to pod względem wielkości na Opolszczyźnie drugi - pośród siedmiu – obszar objęty tą formą ochrony powierzchniowej. Znajdują się tu również krajobrazowe użytki ekologiczne, jak Suchy Łuk (około 30 ha.). Ochroną objęta jest śródleśna polana, podlegająca naturalnej sukcesji roślinnej bagiennej i wilgotnych lasów, stanowiąca urozmaicenie zwartego kompleksu leśnego. Miejsce to jest siedliskiem wielu rzadkich roślin i zwierząt. Występują tam: żurawie, jelenie, sarny i dziki oraz czarny bocian.

Wieś Chrzelice powstała w drugiej połowie XIII wieku, a pierwszy zapis o wsi Chrzelicz z 1316 roku. To jedna z niewielu wsi, która zachowała historyczny, średniowieczny układ przestrzenny (uliczki, niwy) składający się z dwóch odrębnych części: przedzamcza z przełomu XII i XIII w. i późniejszej, XIV wiecznej wsi kmieciej. Dzisiejsza wieś składa się z zabudowy z początków XX wieku (głównie okres międzywojenny) oraz kilku zabudowań z połowy i końca XIX wieku. Chrzelice, wieś licząca już ponad siedem wieków ma szereg powiązań z innymi miejscowościami i gminami m.in. poprzez działalność różnych osób. Przez wiele stuleci wieś była związana m.in. z Prószkowem, Białą, Głogówkiem czy też Niemodlinem. Jej główną kolebką rozwoju było wpierw grodzisko obronne, później twierdza a następnie zamek obronny przekształcony w barokowy pałac wraz z tzw. podzamczem.

5 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

Dziś już trudno w Chrzelicach odnaleźć historyczne ślady 1, dowodzące, że wieś ta ma swoje korzenie w odległych wczesnośredniowiecznych czasach. Jedynym takim "żywym dokumentem" są jeszcze ruiny zamku-pałacu, zbudowanego na małym i suchym gruncie wśród podmokłych i bagnistych terenów prawdopodobnie na przełomie XII i XIII wieku przez rycerzy Zakonu Joannitów (zakon rycerzy szpitalników założony w czasie pierwszej krucjaty w 1099 roku, którego pełna nazwa brzmi - "Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalny św. Jana z Jerozolimy, z Rodos i z Malty. Joannici od początku XII wieku przebywali w Polsce). Najprawdopodobniej wykorzystali oni miejsce po starym grodzisku, z przełomu IX/X wieku lub nawet wcześniejszego z początków VIII wieku. Gród ten usytuowany w tym okresie między dużym stawem na zachodzie a strumieniem i moczarami na wschodzie był zapewne częścią linii obronnej złożonej z kilku warowni, leżących na szlaku handlowym z południowego-wschodu na północny-zachód (m.in. Moszna, Ogiernicze, Chrzelice, Grodzisko, Przechód) w kierunku Niemodlina, krzyżującym się ze szlakiem handlowym w kierunku Moraw. Linia ta była pozostałością strategicznej działalności ówczesnego władcy Śląska, Bolesława Chrobrego (967-1025), próbującego chronić nową dzielnicę przed najazdami czeskich władców, chcących nad nią panować. Joannici, którzy na Dolnym Śląsku mieli najwięcej komandorii i szpitali, cieszyli się dużym poparciem przebywającego w Raciborzu, księcia opolskiego Mieszka II Otyłego (ok. 1220 -1246), który m.in. był ich kawalerem dewocyjnym. Książę ten wsławił się nadaniem wielu przywilejów i dóbr dla tego zakonu oraz udziałem w bitwie pod Legnicą w kwietniu 1241 roku, gdzie dowodził lewym skrzydłem wojsk polskich, składającym się m.in. z rycerzy księstwa opolskiego. W drugiej połowie XIII wieku wygląd jak i funkcja chrzelickiego zamku zostają poddane dosyć gruntownym przemianom, na co prawdopodobnie duży wpływ mieli templariusze (zakon rycerzy zwanych templariuszami od łacińskiej nazwy Templun - świątynia, powołanych w 1118 r do ochrony pielgrzymów przybywających do Ziemi Świętej). Na podstawie ich wskazówek gród został wzmocniony i lepiej przysposobiony do obrony m.in. poprzez wybudowanie potężnej, okrągłej wieży (donjon) otoczonej jeszcze potężniejszymi murami. Rozbudowa ta miała miejsce w połowie XIII wieku i została prawdopodobnie spowodowana tragicznymi wydarzeniami związanymi z najazdem mongolskim. Fala wojsk tatarskich przelała się przez ziemię prudnicką co najmniej dwukrotnie, raz, gdy po spustoszeniu okolic Raciborza kilka oddziałów wojsk mongolskich poprzez Niemodlin dotarło aż do Nysy, drugi, gdy ich wojska spod Legnicy kierowały się w kierunku Opawy w Czechach. W obu tych przypadkach najeźdźca palił i niszczył okoliczne osady oraz mordował ich mieszkańców. Z wieżą tą, jak i z zamkiem związanych jest kilka legend, z których jedna mówi o braciach misjonarzach, świętym Cyrylu (826-869) i świętym Metodym (815-885), którzy w IX wieku na prośbę księcia morawskiego Rościsława udali się na Morawy, aby szerzyć chrześcijaństwo wśród mieszkańców tych ziem. Prawdopodobnie w tym okresie mieli oni udzielać nauk i chrztu miejscowej ludności na terenie starego, drewnianego grodziska w Chrzelicach, na miejscu którego stanął później gotycki zamek. Podobno kazali zbudować na tym zamku, szeroką i murowaną studnię, zwaną baptysterion, czyli chrzcielnica. Kilka wieków później w miejscu tym za sprawą wspomnianych templariuszy stanęła wieża obronna, kryjąca w swoich fundamentach ową studnię, ponownie "odkrytą" dopiero pod koniec XX wieku. Dokonane pomiary wykazały, iż jej wewnętrzna szerokość wynosi "zaledwie" 3 m, chociaż według niektórych autorów miała dochodzić nawet do 6 metrów. Brakuje natomiast informacji na temat jej głębokości, która obecnie wynosiła niewiele ponad 3 m, gdyż jej dno zalegały zwały gruzu. Inna legenda, wspomina m.in. o tajemniczym lochu czy też tunelu mającym połączenie z zamkiem w Mosznej i na Grodzisku. I rzeczywiście, opowieści starszych mieszkańców Chrzelic zdają się potwierdzać te pogłoski. Podobno jeszcze w okresie międzywojennym oraz krótko po zakończeniu działań wojennych Drugiej Wojny Światowej (okres 1945-55) niektórzy z nich próbowali zapuszczać się w głąb tego tunelu. Były wśród nich także odważne kobiety. Wszyscy oni zgodnie twierdzili, że szli głębokim, wysokim na ponad 3 m tunelem kilkadziesiąt metrów w jego głąb, aż do momentu, gdy zaczynały gasnąć świeczki. Później otwór ten został zamurowany. Znajdował się on podobno w zasypanej obecnie piwnicy południowo-zachodniego skrzydła zamku.

1 Opracowanie historyczne pochodzi ze strony www.biala.gmina.pl

6 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

Wielu jednak dementuje te pogłoski z uwagi na fakt, że tunel lub tunele te musiałyby przebiegać pod bagnistymi terenami, pod rzeczkami, rowami, itd. Jednakże pomiędzy zamkiem w Chrzelicach a miejscem gdzie stało stare grodzisko na terenie Wielkiego Stawu, widoczny jest ślad (najlepiej widać go wczesną wiosną z lotu ptaka) wskazujący na jego istnienie. I co ciekawe, ślad ten omija koryto rzeczki. Także w zamku w Mosznej miało znajdować się wejście do lochu, o którym mówią pracujący tam kiedyś mieszkańcy Chrzelic, a które również zostało zamurowane. Jednakże w tym przypadku, skłonny jestem przypuszczać, że tunel ten biegł raczej w kierunku starego grodziska, odkrytego na początku XX wieku w pobliskich ogrodach pałacowych, stamtąd do następnego grodziska na terenie zwanym Grumno Wießa (łąka drugiego pokosu) a z niego dopiero do zamku w Chrzelicach. Możliwe też jest, że tunele te wychodziły tylko poza teren zamków a ich wyloty starannie ukryte i zamaskowane pozwalały załodze i mieszkańcom wyjść cało z niejednej opresji, np. z oblężenia. Myślę, że w owych czasach budowa takiego tunelu była uzasadniona z racji funkcji obronnych, dlatego też w tym przedsięwzięciu wielce pomocna była wiedza templariuszy. Jeżeli już o nich mowa, to chciałbym przypomnieć, że rycerze ci także są bohaterami kilku legend związanych z naszym regionem, które przedstawiają ich jako budowniczych niektórych miast, np. Prudnika, czy też zamków np. w Chrzelicach, Prężynce czy też w Mosznej. Większość historyków uważa te historie za romantyczne powieści lub bajki wyssane z palca, ale fakt przebywania rycerzy tego zakonu na ziemiach polskich jest niezaprzeczalny. Pierwsza ich placówka na Śląsku mieściła się w Oleśnicy Małej pod Oławą, którą to miejscowość podarował im w 1227 r Książe Henryk Brodaty (ok. 1165-1238). Placówka ta szybko rozrosła się do rangi komandorii, ale pomimo tego nie stała się ośrodkiem większej ekspansji, a rycerze nie odegrali większej roli w walkach i bitwach na naszych ziemiach, nie licząc ich skromnego udziału w bitwie pod Legnicą w 1241 roku. Przyczyną tego stanu rzeczy był fakt, że liczba rycerzy tego zakonu nie przekroczyła ogółem w Polsce 100 osób. Po części więc można się zgodzić z teorią historyków, że templariusze osobiście nie budowali wspomnianych powyżej grodów lub zamków, natomiast brak pisemnych świadectw absolutnie nie może być dowodem na to, że templariusze nie przebywali na ziemi prudnickiej wspomagając swoją wiedzą lokalnych możnowładców. Z początku XIV wieku pochodzi najwcześniejszy jak dotąd dokument pisany (czerwiec 1316 roku) o osadzie Chrzelice (Chrzelicz) mówiący m.in. o możnym panie Dirsco (Dierżysławie?) Staruncza. Niestety, na razie jeszcze dokładnie nie wiemy, kim był i skąd wziął się w Chrzelicach, ale przypuszczam, że jako rycerz i podwładny księcia Bolesława I (ok.1256-1313), objął dowództwo w chrzelickiej twierdzy już pod koniec stycznia 1291 roku. Było to zapewne spowodowane zawarciem przymierza w Ołomuńcu pomiędzy królem czeskim Wacławem II (1271-1305) a książętami- Mieszkiem Cieszyńskim (ok.1254-1315) i Bolesławem I Opolskim, którzy zobowiązali się w razie potrzeby udostępnić królowi wszystkie swoje zamki oraz udzielić mu zbrojnej pomocy. Po śmierci Bolka I rycerz Staruncza prawdopodobnie jeszcze kilkanaście lat służył jego synowi, księciu Bolesławowi II (ok.1300- 1356) który w kwietniu 1336 r zatwierdził i darował dobra prószkowskie panom z Prószkowa. Wśród nich były również dobra chrzelickie, chociaż znajdowały się w obrębie ziemi prudnickiej. Chrzelicki zamek to niemy świadek wielu różnych wydarzeń, w których uczestniczyli możni tej ziemi. Przykładem niech będzie pobyt w tym zamku dnia 9 sierpnia 1380 roku księcia Henryka z Niemodlina. Powodem była sprzedaż swojemu podwładnemu Peterowi Heidenreichowi, mieszczaninowi z Białej, jedenastu mórg pola za 15 Marek praskich groszy, wyzwalając równocześnie zakupione pole od wszelkich danin. Kilka lat później, w roku 1388 zamek w Chrzelicach wraz z majątkiem został własnością księcia Władysława Opolczyka (ok.1328-1401), który zarząd nad nim powierzył Jerzemu II z Prószkowa, późniejszemu staroście krajowemu księstwa niemodlińskiego. Po śmierci Władysława wszystkie dobra na Śląsku przejęła jego druga żona, księżna Eufemia zwana Ofką (ok.1350-1419). W okresie najazdów husyckich (1428-1434) osada Chrzelice, wtedy jeszcze prawdopodobnie rycerska została wytrzebiona i mocno zniszczona, lecz zamek, pomimo że doznał także uszczerbku w swoich umocnieniach, przetrwał ten atak. Zniszczenia i straty w ludziach musiały być poważne,

7 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016 bowiem dopiero półtora wieku później wspomina się o podległej zamkowi osadzie kmieciej, zamieszkałej przez piętnastu kmieci i dziewięciu zagrodników. W 1437 roku po wielu perypetiach, sprzeczkach i roszczeniach pomiędzy poszczególnymi książętami, książę Bolesław V (Bolko) (ok.1396-1460) otrzymał od swego stryja Bernarda (1377-1455), księcia niemodlińskiego połowę zamku w Chrzelicach ze wszystkimi przynależnymi dobrami.. Po bezpotomnej śmierci Bolka V w 1460 r pomimo testamentu z dnia z dnia 27 stycznia 1451 roku, według którego jego druga żona Jadwiga, córka rycerza Hińczy Biesa z Kujaw, otrzymuje na dożywocie zamki, ziemię i ludzi Niemodlina, Chrzelic, Białej, Ścinawy Małej i Krapkowic, jego państwem zamierzał zawładnąć król czeski Jerzy z Podiebradu (1420-1471), lecz ostatecznie otrzymał je brat zmarłego, Mikołaj I Opolski (ok.1420-1476) na okres od 1460 do 1476 roku. Księżna Jadwiga umiera w 1479 roku. Prawdopodobnie po tym okresie na zamku rządzili nieznani z imienia dwaj bracia rycerze, trudniący się łowiectwem, ale w wyniku kłopotów finansowych wraz z grupą kilkudziesięciu innych swoich towarzyszy zaczęli trudnić się rozbojem. Kres tym zbójeckim wyprawom dali dopiero na początku XVI wieku opolscy książęta z rodu Piastów, którzy jako zwycięzcy posiadali zamek do 1532 roku. Właśnie za rządów księcia Jana Dobrego (ok.1455-1532), w roku 1506 Zygmunt I Stary (1467- 1548), późniejszy król Polski będący wtedy jeszcze nadstarostą śląskim, mianowanym przez swego brata, króla czeskiego Władysława Jagiellończyka (1456-1516) zwołał do Prudnika sejm krajowy. Uchwalono wtedy m.in. powołanie kilkuset osobowej drużyny rycerskiej do zwalczania panoszących się na Śląsku rozbójników, na czele której jako główny dowódca stanął sam Zygmunt I. Po kilku miesiącach potyczek i pościgów rozbójnicy zostali pokonani, a złapanych Zygmunt I kazał powywieszać. W trakcie tych działań wiele zamków i kryjówek rycerzy-rabusiów zostało doszczętnie zburzonych lub częściowo zniszczonych. Potyczki te jak i same zniszczenia nie ominęły także chrzelickiego zamku. Zburzona została do połowy okrągła wieża, ostatni bastion obrony zbójników. Po tych krwawych wydarzeniach kończących raz na zawsze okres panowaniu rozbójników, podwładni księcia Jana dokonali nowych zmian w otoczeniu zamku jak i w samej warownej budowli. Wyremontowali m.in. wolnostojącą wieżę, budynki jak i otaczający je potężny mur. Ciekawy jest fakt, że nie wznieśli oni starej, okrągłej wieży powyżej murów a tylko dobudowali drugą, ośmioboczną wieżę z osłoniętym chodnikiem strzelnicowym na narożniku północno-zachodnim, pokrytą namiotowym dachem. Wzmocnili i pogłębili także fosę otaczającą zamek. Chrzelicki zamek pomimo tylu zmian, znowu stał się w pełni sprawnym punktem obrony, tyle, że już nie zbójnickim. Z dokumentów z tamtego okresu dowiadujemy się, że w latach 1516- 1517 starostą Chrzelic był Jan Stolz von Gostom. Wraz ze śmiercią księcia Jana Dobrego w 1532 roku wymarła opolska linia rodu Piastów, co spowodowało, że całe księstwo, a w tym i zamek Chrzelicki wraz z dobrami zajął król czeski Ferdynand I (1503-1564). Jednak po roku zgodnie z układem, dobra te tytułem zastawu objął margrabia Jerzy Hohenzollern, który jako gorliwy protestant wprowadził w całym księstwie opolsko-raciborskim protestantyzm. On też na stanowisko starosty Chrzelic mianuje w 1538 roku Heinricha Pogrell von Jägel. Jednakże w 1543 r król Ferdynand I przywrócił katolicyzm, zaś w roku 1551 odebrał synowi Jerzego Hohenzollerna, Jerzemu Fryderykowi całe księstwo dając mu w zamian księstwo żagańskie i odszkodowanie pieniężne. Zabrane dobra król z kolei przekazał królowej węgierskiej, Izabeli Jagiellonce i jej synowi, nieletniemu Zygmuntowi Zapolyi, jako odszkodowanie za rezygnację z praw do królestwa węgierskiego (Siedmiogród). W 1556 r Izabela zrzekła się jednak swych śląskich posiadłości i wróciła na Węgry. Tak więc od roku 1557 księstwo opolsko-raciborskie wraz z zamkiem w Chrzelicach i z przyległymi dobrami wróciło w bezpośrednie władanie cesarza Ferdynanda I Habsburga oraz jego następcy, cesarza Maksymiliana II którzy na lata 1557 - 1578 uczynili zamek chrzelicki dobrem zastawnym dla szlachcica i starosty Wacława Posadowskiego za szczególne zasługi wojenne oraz za wpłatę sumy dwóch tysięcy talarów. Z tego okresu pochodzi spisany w październiku 1574 roku i zachowany do dziś urbarz dominium Chrzelice (urbarium - śrdw.łac. - spis powinności obowiązujących poddanych wobec pana) w którym można m.in. znaleźć krótki opis zamku.

8 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

Z

Pod koniec 1578 roku Chrzelice zostają oddane w dzierżawę, tym razem Jerzemu IV Prószkowskiemu (1520-1584), zaś po jego śmierci 23 lutego 1584 r w Pradze, stają się własnością jego starszego syna Jana Krzysztofa I Prószkowskiego (1568-1625), członka rodu Prószkowskich. Przez krótki okres II połowy XVI wieku majątkiem w Chrzelicach zarządzał ród Blankowskich z Turawy, którego założycielami byli Mikołaj i Wacław Oblankowscy pełniący rolę urzędników dóbr chrzelickich. Po uzyskaniu szlachectwa zmienili oni nazwisko na Blankowski. Przełom XVI i XVII stulecia to wzrost zainteresowania specjalistów od fortyfikacji chrzelickim zamkiem. Pierwszym był wrocławski inżynier Hans Schneider von Lindau, który już w 1594 r przyjął od biskupa zadanie opracowania planów umocnień Nysy. Na zamku w Chrzelicach działał na zlecenie wspomnianego Jana Krzysztofa Prószkowskiego, który uzyskał od Rady Miejskiej Wrocławia pozwolenie na zaledwie 14 dniowy pobyt tam architekta. Miał on w tym okresie przygotować pełny raport i plany nowego obwarowania zamku, lecz hrabia Prószkowski, wiedząc, że jest to zbyt mało czasu, aby dokonać całkowitej rozbudowy i wykończenia twierdzy Chrzelickiej, pisemnie prosił radę o dodatkowe pozwolenie na jego pobyt w Chrzelicach. Rada wydała takie zezwolenie, ale wskutek pewnych nieporozumień oraz z powodu koniecznych prac przy budowie twierdzy we Wrocławiu, wysłała do hrabiego dwa listy z datami 27 lipca i 3 sierpnia 1605 roku, w których cofa wydane wcześniej pozwolenie na dodatkowe przyjazdy architekta do Chrzelic. W roku 1608 inny wrocławski inżynier Valentin von Säbisch (1577-1657) bardzo zainteresował się twierdzą w Chrzelicach. Säbisch pochodził z polskiej rodziny szlacheckiej, zniemczonej dopiero w XVI wieku. Był nie tylko znanym i cenionym architektem, ale także, co ciekawe, pionierem techniki rakietowej, pozostawiając po sobie wiele interesujących prac i rozwiązań konstrukcyjnych z tego zakresu. Być może korzystał z wcześniejszych osiągnięć mnicha Seweryna z klasztoru w Legnicy, który pierwsze próby z niekierowanymi pociskami rakietowymi wykonywał już w 1380 roku. Wracając jednak do właściwego tematu, przypatrzmy się zachowanym rysunkom Säbischa z tego okresu, dzięki którym możemy zobaczyć ówczesny stan zamku jak i niezrealizowany projekt jego przebudowy w potężną twierdzę. Na jednym z nich widać potężne mury otoczone fosą, ośmioboczną więżę narożną oraz odbudowaną do połowy swej wysokości okrągłą wieżę o potężnych i grubych murach. Niestety, wszelkie plany rozbudowy chrzelickiej twierdzy zostały wstrzymane z powodu wybuchu w maju 1618 roku wojny trzydziestoletniej, zakończonej dopiero w 1648 roku. Jednakże jeszcze w trakcie jej trwania, w maju 1622 roku księstwo opolsko-raciborskie przeszło wpierw w lenne posiadanie księcia siedmiogrodzkiego Gabriela Bethlena, a w 1644 we władanie zastawne Władysława IV Wazy (1595-1648) oraz innych członków tego rodu, Karola Ferdynanda (1625-1655), biskupa wrocławskiego, Jana Kazimierza 1609-1672) i Ludwiki Marii Gonzaga de Nevers (1611-1667). W ich rękach pozostało ono aż do roku 1666, kiedy to Ludwika Maria utraciła je na wskutek intryg jezuitów na rzecz Habsburgów, w rękach których pozostało aż do zajęcia Śląska przez Prusy.

9 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

Dopiero w 1649 roku, w rok po zakończeniu wojny zajęto się ponownie planami przebudowy chrzelickiego zamku. Jednakże z uwagi na sytuację, jaka panowała w księstwie pierwotna wersja przekształcenia zamku w twierdzę została odrzucona a w jej miejsce przyjęto koncepcję utworzenia wspaniałego pałacu barokowego wkomponowanego w mały, ale piękny park krajobrazowy. Brak jest jak na razie dokumentów i informacji na temat przebudowy zamku w drugiej połowie XVII wieku. Jedynym takim dowodem, oprócz ikonografii z tego okresu jest kamień (odbojnica) przy bramie wjazdowej od strony północnej z wybitą na nim datą 1674, która najprawdopodobniej odnosi się do jednego z etapów przebudowy, (chociaż niekoniecznie) w trakcie której resztki gotyckiej budowli wtopiono w nową, barokową bryłę. Ostatni etap przebudowy zakończył się gdzieś ok. roku 1694. Jeden z nielicznych, krótkich opisów zamku z połowy XVIII wieku można odnaleźć w urbarzu spisanym w 1758 roku przez dworskiego pisarza, Claude Salmona, gdzie czytamy... "Zamek położony jest na wzgórzu i otoczony głęboką fosą oraz zwodzonym mostem. Przy zamku znajdują się pańskie stajnie oraz słodownia, na zewnątrz zamku zaś murowana gorzelnia, dom gospodarczy, kuźnia zamkowa, ogród ozdobny, kwatery myśliwych i bednarzy, jeden młyn i naprzeciw stawu murowany dom strażnika stawu rybnego wraz z sadzawkami, a także należący do niego pański sad i chmielnik"... Od początku XVIII wieku w nowych pałacowych wnętrzach jak dawniej załatwiano wiele drobnych spraw. Jedna z nich to kupno sklepiku wraz z wyposażeniem za 466 talarów przez burmistrza i poborcę celnego z Białej, Jakuba Marquissa. Sprzedającym był Henryk Thill, kanonik i proboszcz w Śmiczu. Był on synem zmarłego w 1742 roku Heinricha Thille, poprzedniego burmistrza i poborcy celnego w Białej. Transakcja odbyła się 20 maja 1743 roku w kancelarii chrzelickiego pałacu. Do końca XVIII wieku zamek posiadał cztery skrzydła otaczające dziedziniec, i dopiero po ponownym remoncie spowodowanym pożarem lub skutkami wojennymi zostało zburzone skrzydło południowe wraz z barokową wieżyczką, wskutek czego zamek uzyskał obecny kształt niezamkniętego czworoboku o trzech skrzydłach. Wszystkie te zmiany, przebudowy i remonty miały miejsce w okresie, gdy na mocy prawa spadkowego sukcesorem dóbr prószkowskich, w tym i Chrzelic została córka Jerzego Krzysztofa II Prószkowskiego, księżna Karolina Maksymiliana (1674-1734). Była ona żoną księcia Waltera Xawera von Dietrichsteina, który 24 marca 1770 roku dobra te scedował na swego syna, Karola Maksymiliana von Dietrichsteina z Mikulova, w rękach którego pozostawały one prawie do końca 1783 roku. Hrabia Maksymilian często przebywał w Nysie gdzie spotykał się z królem pruskim Fryderykiem II w trakcie przeprowadzania manewrów wojskowych. Król Fryderyk nie lubił hrabiego, jako że ten był Austriakiem oraz dlatego, że wydawał mu się niebezpiecznym fakt posiadania przez człowieka sympatyzującego z domem Habsburgów, tak wielkich dóbr w zdobytej prowincji. Któregoś razu we Wrocławiu przy okazji jakiegoś spotkania, została rzucona niby mimochodem propozycja kupna tych dóbr. Hrabia Karol odpowiedział z uśmiechem, że chętnie przystałby na sprzedaż, ale pod warunkiem otrzymania takiej sumy, jakiej zażąda. Nie wierzy jednak, aby ktoś taki się znalazł.

Z

10 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

Po dalszych wypytywaniach, nie mając wyjścia z sytuacji podał dziwną sumę 333 333 i 1/3 dukata, wiedząc dobrze, że moneta o nominale 1/3 dukata nie istnieje i sprzedaż, o której w żadnym przypadku poważnie nie myślał, nie dojdzie do skutku. W odpowiedzi na to, król Fryderyk II rozpoznając w tej wypowiedzi złośliwość i żartobliwość hrabiego, nakazał wybicie w mennicy monety o wartości 1/3 dukata. Dnia 24 listopada 1783 r Król Fryderyk II Hohenzollern osiągnął swój cel i odkupił dobra prószkowskie za wspomnianą już kwotę, a hrabiego Maksymiliana Ditrichsteina nakazał natychmiast pod eskortą odstawić na granicę. Wspomniany wcześniej ród Prószkowskich wymarł w linii męskiej w 1769 roku wskutek nagłej śmierci hrabiego Leopolda, spowodowanej tragicznym finałem pojedynku z hrabią Zedlitz w dniu 10 maja 1769 r we Wrocławiu. Zdarzenie to zakończyło prawie pięćsetletnią historię rodu Prószkowskich. Po zakupie posiadłości Chrzelic i Prószkowa król Fryderyk II połączył je we wspólną domenę i w tym samym roku włączając ją do dóbr królewskich, przekazał pod zarządzanie kamery królewskiej (organ cesarskiej administracji skarbowej powstałej w 1557 r. Podlegały jej sprawy związane ze ściąganiem wszelkich opłat, podatków itp. należnych królowi oraz sądownictwo w sprawach skarbowych.) aż do roku 1794. W tym samym roku domena ta została ponownie podzielona na osobne urzędy: Prószkowa i Chrzelic i oddana w dzierżwę. Zamek wraz z dobrami dostał się na początku 1816 roku na ponad 100 lat w dzierżawę rodziny Heller posiadającej duży majątek w okolicach Rybnika. Jeden z członków tej rodziny, major Edward przeniósł się w te strony w 1815 roku zostając głównym dzierżawcą całego majątku, rezydując głównie w Radostyni. Pod koniec 1844 roku w jednej z zamkowych sal na parterze urządza kaplicę ewangelicką. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był Karol Maurycy Hirsch, ewangelicki pastor i proboszcz gminy prószkowskiej. Pierwsze nabożeństwo w zamkowej kaplicy odbyło się dnia 20 kwietnia 1845 r. a swoją funkcję spełniała ona do okresu międzywojennego. Syn Edwarda, Aleksander Heller był znanym specjalistą od hodowli owiec i koni. Dzięki niemu właśnie Chrzelice w połowie XIX wieku zasłynęły na arenie międzynarodowej m.in. z racji posiadania wspaniałego stada koni i owiec. Od 1855 roku był m.in. pisarzem państwowym w Prudniku. Miał trzech synów, Alfreda (1859-1915), Maksymiliana i Feliksa (1855-1932). Izidora, żona Aleksandra, córka radnego Leopolda, pełniła rolę dzierżawcy majątku na przełomie lat 80 i 90-tych XIX wieku, zmarła mając 39 lat. Ostatni z Hellerów, Feliks zmarł w 1932 roku, natomiast inni członkowie rodu, Eduard i Alfred Hellerowie zginęli w trakcie działań Pierwszej Wojny Światowej na początku 1915 roku. Z informacji mieszkańców Chrzelic wynika, że groby członków rodziny Hellerów znajdowały się do połowy lat 20-tych w parku okalającym zamek. Dopiero w następnych latach zostały przeniesione na cmentarz do Łącznika. Dzisiaj, oglądając je w ewangelickiej części cmentarza zauważymy, że daty na ich pomnikach zostały skute. Zrobili to prawdopodobnie sowieccy żołnierze pod koniec Drugiej Wojny Światowej. Natomiast w parku okalającym chrzelicki zamek tuż po wojnie można było zobaczyć kilka mogił poległych żołnierzy niemieckich. Dzierżawa Hellerów wygasła pod koniec 1920 roku, a w latach 1921- 1938 właścicielem zamku i dóbr była Pruska Izba Skarbowa, z ramienia której dalszą dzierżawę pełnili na przemian, Aleksander Seydel, najwyższy urzędnik kameralny będący zarazem naczelnikiem urzędu oraz pani radca ekonomii, dr. Margarette Bannert z domu Deloh, mieszkająca w Radostyni. Była ona żoną radcy, który posiadał dużą posiadłość na Dolnym Śląsku oraz w niedalekich Dobieszowicach. Pani Bannert tak bardzo spodobały się okolice Chrzelic, że mieszkańcy mogli ją tu spotkać prawie codziennie na konnych przejażdżkach. W okresie tej dzierżawy zagranicznym gościem na zamku był baron von Zikiel pochodzący z dużego majątku w Austrii. Studiował on w Niemczech. Innym gościem w tym okresie był Feliks Hajos Groth z wielodzietnej rodziny, którego ojciec to hrabia mieszkający w Świdnicy. Trzecim gościem na zamku był baron von Grotthe. Wszyscy ci trzej panowie pobierali nauki u nadleśniczego Wilhelma F. Müllera, posiadającego własne mieszkanie w sąsiadującym z zamkiem budynku nadleśnictwa. Pod koniec działań wojennych, w okresie od końca marca do początków kwietnia 1945 roku na zamku urzędował sztab łączności wojsk radzieckich. Po zakończeniu działań wojennych zamek

11 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016 w stanie pełnej używalności przeszedł w ręce państwowe i w stanie takim przetrwał tylko do przełomu lat 60 i 70-tych. Od roku 1946 do końca lat 60-tych zamek zamieszkiwało kilkanaście rodzin. Jedną z ostatnich mieszkanek zamku była pani Julia Daniel (1884-1985), córka Mateusza i Franciszki zd. Szczepanek, pełniąca tam od początku 1912 roku funkcję służącej i kucharki. Zamek opuściła na krótko tylko w czasie wojny. Dopiero na początku lat 70-tych przekwaterowano ją do malutkiego domku w wiosce, gdzie zmarła mając 101 lat. W powojennym okresie w zamku funkcjonowało przedszkole oraz namiastka świetlicy wiejskiej lub klubu młodzieżowego. Chrzelice od początków swego istnienia były centrum majątku ziemskiego z okolicznymi wsiami, przechodząc przez ręce kilku rodów szlacheckich, wieś posiada nawet herb.

Chrzelice są wsią, której układ przestrzenny 2 składa się z dwóch niezależnych członów. Pierwszy z nich stanowi zamek, usytuowany poza siedliskiem wsi kmiecej, która stanowi drugi człon układu. Do gospodarstw rolnych należy przede wszystkim Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna, gospodarstwa indywidualne (wysokotowarowe),gospodarstwa indywidualne produkujące na własne potrzeby. Podstawowe uprawy to produkcja zbóż paszowych, pszenicy oraz uprawy w śladowych ilościach buraka cukrowego i rzepaku. Jedynym punktem gastronomicznym jest wiejski bar. We wsi jest sklep spożywczy.

n Obszary leśne obrębu Chrzelice należą do Obszaru Chronionego Krajobrazu Borów Niemodlińskich (ChOBN). Na granicy wioski znajduje się rezerwat przyrody Jeleni Dwór o powierzchni 3,49 ha, położony w Nadleśnictwie Prószków, składający się głownie z dębów, modrzewi, świerków i buków mających od 200 do 260 lat. Jest to pozostałość Puszczy Niemodlińskiej. Rezerwat powołano zarządzeniem nr 309 Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dn. 14 września 1959 r. Występuje tutaj las mieszany, zniszczony jednak przez selektywne usuwanie dębów dla ich cennego drewna. Wyeliminowanie tego gatunku spowodowało degradację całego zbiorowiska. Na terenie ChOBN uznano ostoje faunistyczne o znaczeniu ponadlokalnym, a także o znaczeniu lokalnym (kompleks leśny Chrzelice), a także fragmenty doliny Rzymkowickiego Rowu w podtorfionych nieużytkowanych obniżeniach. W obrębie sołectwa, w ramach funkcjonalno-przestrzennej strefy północno-leśnej jest projektowany rezerwat Chrzelice.

2 Informacje pochodz ą ze Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Biała, autor mgr in ż arch. Maria Oleszczuk, , listopad 2008

12 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

W Chrzelicach położony jest zabytkowy park krajobrazowy (nr ewidencyjny 2476) z XIV w., który w połowie XIX w. przeobrażono w formę krajobrazową. Las parkowy z olszą czarną, jesionem wyniosłym, orzechem szarym, topolą kanadyjską oraz pomnikowym cisem pospolitym zajmuje powierzchnię 4,75 ha. W Chrzelicach odnotowano również jedyne w gminie Biała zabytki przyrody: cis pospolity (oddział leśny nr 193r) oraz modrzew europejski (na północ od Chrzelic w oddziale leśnym 74b). W obrębie sołectwa jest projektowany Rezerwat Przyrody Chrzelice – w jego skład wchodziłby oddział 71a obrębu Chrzelice. Głównym zbiorowiskiem jest kontynentalny bór mieszany, z gatunkami: sosną, dębem bezszypułkowym oraz modrzewiem. Średni wiek drzewostanu wynosi 190 lat, ale niektóre sosny dochodzą do 250 lat, a kilka dębów ma lat 310 i powinno zostać uznanych za pomniki przyrody. W kompleksie leśnym, na obrzeżu wsi wytyczona jest ścieżka rowerowa wykorzystywana do celów turystycznych i rekreacyjnych. Mieszkańcy województwa opolskiego często odwiedzają nasze tereny w okresie grzybobrania i ze względu na dużą obfitość jagód.

Z Przejeżdżając przez Chrzelice, napotkamy kilka krzyży, kapliczek i kamiennych figur świętych będącymi zabytkowymi obiektami kultu religijnego. Ich największy rozkwit przypada na XVIII i XIX wiek. Część z nich na pewno powstała z inicjatywy zamożniejszej części mieszkańców Chrzelic, w tym ówczesnych dzierżawców chrzelickiego majątku, rodziny Heller, która bardzo podniosła prestiż wsi nie tylko w powiecie czy okręgu, ale nawet w Europie (hodowla koni i owiec). Wyróżnikiem miejscowości jest liczba obiektów zabytkowych, w tym ruin zamku, którego początki datuje się na XIV w. Tabela niżej pokazuje ile obiektów jest odnotowanych w rejestrach zabytków i jak się to ma do ogólnej liczby zabytków na terenie gminy Biała (Chrzelice zajmują czwarte miejsce na 26 wyróżnionych miejscowości po Białej, Śmiczu i Prężynie).

n n n (w tym w rejestrze) (w tym w rejestrze) (w tym w rejestrze) Chrzelice 13 (3) 4,8% 8 (4) 5,7% 21 (7) 5,1% Gmina Biała 270 (19) 100% 141 (41) 100% 411 (60) 100%

13 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

W Chrzelicach, tak jak i w wielu okolicznych miejscowościach funkcjonował kiedyś średniowieczny młyn. Przejeżdżając drogą z Łącznika w kierunku Opola zaraz za obwodnicą zamku możemy zobaczyć wysoki budynek, kryjący w swoim wnętrzu urządzenia młyna napędzanego jeszcze niedawno silnikiem elektrycznym, wcześniej jednak siłą napędową była woda z młynówki i para z maszyny parowej. Jednakże pierwotnym napędem starego młyna były dwa koła, poruszane siłą wody spływającej z pobliskiego stawu. W takim stanie jak w latach 20-tych XX wieku budynek młyna został zachowany do dzisiaj a maszyny praktycznie są w komplecie, brakuje tylko napędu do ich uruchomienia. Do zabytków zaliczymy następujące obiekty: Kapliczka – dzwonnica Pośrodku wsi stoi barokowa dzwonnica zbudowana w 1774 roku, murowana z cegły z użyciem kamienia i otynkowana. Wpisana do rejestru zabytków (nr 421/58) Figura Św. Floriana Kamienny posąg św. Floriana usadowiony został na murowanym postumencie. Figurę ufundowaną przez naczelnika Eduarda Gotlieba Hellera postawiono pod koniec lat 60. XIX w. Figura jest wpisana do wykazu zabytków ruchomych.

Kapliczka przydrożna Przy polnej drodze z Chrzelic do Racławiczek stoi skromna, niewysoka (ok. 2,5 m) biała kapliczka w kształcie kwadratowego słupa pokryta czerwonym daszkiem. Wzniesiono ją w intencji ofiar epidemii "tyfusu głodowego" i klęski głodu w 1847 roku.

Figura Św. Jana Nepomucena Przy pierwszym budynku Chrzelic umiejscowionym przed mostem w Łączniku na rzece Białka, przy rozwidleniu dróg z Chrzelic do Łącznika i Pogórza stoi XIX wieczna figura św. Jana Nepomucena, wykonana z kamienia i posadowiona na kamiennym cokole z ozdobnym kartuszem.

14 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

Krzyże przydrożne Pierwszy krzyż z małym daszkiem znajduje się przy drodze na Jeleni Dwór. Przed mostem po lewej stronie (na tzw. piosku) stoi krzyż z wizerunkiem św. Barbary (mieszkańcy Chrzelic mówią św. Barbórki), upamiętniający prawdopodobnie miejsce pochówku Szwedów. Drugi z krzyży obecnie stojący tuż obok mostu przed młynem (kiedyś przy gorzelni), przy rozjeździe dróg Chrzelice – Opole – , ma już ponad trzystuletnią historię. Pierwotnie stał on w środku rozwidlenia i był bardzo wysoki, podobnie jak krzyże ustawiane w pobliskich rejonach Czech. Krzyż ten można zobaczyć na obrazie z początku XVIII wieku w kościele w Łączniku, na starych mapach z 1758 r oraz na fotografii z połowy XIX w. Trzeci krzyż mający także już wiekową historię stoi za mostem w kierunku Łącznika obok wyjazdu z „grobli” otaczającej park zamkowy, tuż przy „Żydowskim Mostku” i polu zwanym „Za panienką”. Oprócz tych wymienionych, w przydomowych ogródkach mieszkańców wsi możemy jeszcze zobaczyć kilka małych pomników, grot oraz krzyży postawionych w pierwszej połowie XX wieku.

Są związane z wielowiekową tradycją chrześcijańską, a także nieodłącznym elementem codziennego życia mieszkańców wsi. Codziennym zajęciom towarzyszą czynności powtarzające się w poszczególnych porach roku. Świadectwem istnienia tradycji jest aktywny udział mieszkańców wsi w różnych uroczystościach odbywających się w ciągu całego roku. Mieszkańcy wsi kultywują takie tradycje jak: palenie skoczek w Wielką Środę (tzw. palenie żuru), darcie pierza, chodzenie kolędników, wieczory kawalerskie (polterabend), lany poniedziałek. Wszelkie te tradycje uzupełniane są pielęgnowaniem lokalnej gwary. W Chrzelicach i okolicy istnieje wiele zakorzenionych w pamięci mieszkańców opowieści o utopcach za stawu obok młyna, małych człowieczkach z lampą lub ze światłem na głowie pomagającym młynarzom czy o trzech pannach – syrenach z fosy zamkowej. Opowiada się również legendę o królu żmij zamieszkującego chrzelickie lasy. Są także legendy i opowieści związane z średniowiecznym zamkiem. Jedna z nich wspomina m.in. o tajemniczym lochu czy też tunelu mającym połączenie z zamkiem w Mosznej i na Grodzisku. Wspomina się także o rycerzach zbójnikach zamieszkujących zamek i rabujących podróżników na okolicznych traktach. Inna legenda związana z zamkiem mówi o jego budowniczych, którymi mieli być rycerze zakonu templariuszy. Jeszcze inna wspomina o dwóch braciach misjonarzach, świętym Cyrylu i świętym Metodym (815-885). Ich działalność na terenie Chrzelic ma mieć także związek z nazwą wsi, wywodząc nazwę od starosłowiańskiego słowa chrzcielnica (chrzcielnia), chrzcić (krzcić, chrscić, chrzczę, krzczę) lub chrzest ( krzest, krztu, krzsta). Inna legenda wywodzi nazwę wsi od oskrzeli ryb (krzele, oskrzele, skrzela, skrzele), które od wieków stanowiły główny składnik zaopatrzenia mieszkańców w żywność

15 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016 oraz towar handlowy. Znamienny jest fakt, że właśnie ryba i dwóch rybaków z siecią stanowi główny motyw herbu lub pieczęci tej miejscowości. Na terenie miejscowości funkcjonują różne nazwy terenowe przekazywane z pokolenia na pokolenie przez mieszkańców Chrzelic i innych okolicznych miejscowości. Chodzi tu o nazwy nie stosowane oficjalnie na mapach lub w literaturze a dotyczące rzek, dróg, części lasów, charakterystycznych cech terenu jak; wzniesienia, niecki, stawy, wyrobiska, lub też części wioski. Wiele z nich swój początek bierze od zdarzeń, które w odległych czasach miały tam miejsce. Stosowanie nazewnictwo, które jest jakimś lokalnym dziwactwem używane jest do dnia dzisiejszego. Niektóre z nich funkcjonują już od kilku stuleci, inne zaś od kilkudziesięciu lub kilkunastu lat.

nnn Chrzelice na przestrzeni ostatnich lat zmienia swój wizerunek, a wraz tym poprawia się estetyka wsi. Ponieważ w miejscowości nie ma typowego centrum wsi, miejsca o charakterze publicznym są położone w różnych miejscach i pełnią różne funkcje, które łączy wymiar integracyjny. Boisko sportowe LZS Chrzelice: własność Gminy Biała, będące w zarządzie LZS Chrzelice. Uzyskało licencję na prowadzenie rozgrywek. Wiejskie Centrum Integracji: mały parking, sala wiejska, kuchnia oraz miejsce integracyjne za budynkiem (utwardzone, w części zadaszone), tam też znajduje się suszarnia grzybów, owoców i ziół oraz grill. Obiekt wyremontowany w części ze środków unijnych. Wiejskie Centrum Kultury i Rekreacji: Obiekt dawnej szkoły podstawowej, w którym mieszczą się siedziby organizacji pozarządowych działających w Chrzelicach oraz sala komputerowa, sala gimastyczna (treningowa), świetlica środowiskowa, toalety. Przy Centrum wybudowano boisko asfaltowe oraz plac zabaw, z którego korzystają również dzieci z tutejszego przedszkola. W Centrum prowadzone są zajęcia: muzyczne, teatralne, sztuk walki Wschodu, komputerowe (w tym kształcenie na odległość), monocyklistów.

Remiza jednostki OSP: remiza strażacka z salą konferencyjną oraz ekspozycją zabytkowej sikawki strażackiej. We wszystkich obiektach odbywają się prócz działalności statutowej także imprezy i wydarzenia o charakterze lokalnym. Trasy rowerowe Na terenie gminy Biała zostały wyznaczone 3 szlaki rowerowe (czerwony, zielony, niebieski) o łącznej długości ponad 100 km. Przebiegają one drogami asfaltowymi oraz polnymi przez miejscowości znajdujące się na terenie naszej gminy. Rajd można rozpoczynać w dowolnej miejscowości i kontynuować w dowolnym kierunku i czasie. Umożliwia to turyście dostosowanie długości i przebiegu trasy do własnych możliwości, chęci oraz czasu. Przez Chrzelice przebiega szlak zielony o długości 44,5 km: Biała - Solec - Gostomia - Nowa Wieś - Moszna - Ogiernicze - Łącznik - Chrzelice - Rzymkowice - Pogórze - Brzeźnica - Górka - Ligota - Biała.

16 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

Przez miejscowości przebiega również drugi szlak: trasy rowerowe Euroregionu Pradziad - Dorzecze Osobłogi. Stowarzyszenie Rozwoju Dorzecza Osobłogi, będące współ założycielem Euroregionu Pradziad, jest twórcą dwóch nieoznakowanych tras tematycznych (na zdjęciu niżej).

17 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

Sieć tras rowerowych jest imponująca, jednak ich standard oraz wypromowanie wymaga interwencji. Nie ma też udogodnień dla ruchu rowerowego, ani małej infrastruktury turystycznej dla odwiedzających wieś rowerzystów i turystów pieszych.

Infrastruktura techniczna Chrzelice są w całości zwodociągowane, system odbioru odpadów ciekłych odbywa się z wykorzystaniem szamb bezodpływowych. Miejscowość jest zaopatrzona w energię elektryczną, nie ma dostępu do sieci gazowej. Większość budynków jest opalana z użyciem węgla. Zbiórką odpadów stałych zajmują się zakłady komunalne, w tym Wodociągi i Kanalizacja sp. z o.o. w Białej oraz ALTAVATER SULO Polska sp. zo.o., oddział w Krapkowicach. Dochodzi do wypadków niekontrolowanego składowania śmieci. Rozbudowana jest sieć telekomunikacyjna. Zasięg telefonii komórkowej jest dostępny w każdej sieci. Na terenie miejscowości, w jej północnej granicy stoi nadajnik telewizyjno-radiowy.

Kapitał społeczny Na terenie Chrzelic działa wiele organizacji pozarządowych: 1. Polski Związek Gołębi Pocztowych, 2. Towarzystwo Społeczno Kulturalne Niemców na Śląsku Opolskim- Koło DFK w Chrzelicach, 3. Stowarzyszenie Odnowa Wsi Chrzelice, 4. Kobudo Kenkyukai – Stowarzyszenie wschodnich sztuk walki, 5. Ochotnicza Straż Pożarna, 6. Koło Gospodyń Wiejskich 7. LZS- klub sportowy z sekcją monocyklistów 3.

Sekcja monocyklistów należy do największej w kraju. Zajęcia dla dzieci, młodzieży i dorosłych prowadzi Eryk Murlowski. Sportowcy specjalizują się w ekwilibrystyce rowerowej, przygotowują pokazy gry w piłkę, tańców, zapasów itp. z wykorzystaniem monocykli.

3 Monocykl - rodzaj roweru posiadaj ący tylko jedno koło tocz ące si ę po podło żu, bez kierownicy.Jazda na monocyklu jest trudniejsza ni ż na rowerze dwukołowym. Operuj ąc pedałami i balansuj ąc ciałem nale ży utrzyma ć równowag ę w dwóch płaszczyznach. Równowaga przód-tył utrzymywana jest przez odpowiednie przyspieszanie i zwalnianie monocykla za pomoc ą pedałów. Utrzymywanie równowagi poprzecznej do kierunku jazdy polega na je ździe "w ęż ykiem" (zazwyczaj niedostrzegalnym dla zewn ętrznego obserwatora).Popularny jest pogl ąd, że monocykl wywodzi si ę z wczesnej wersji bicykla (angielski penny-farthing) z wielkim przednim kołem i małym tylnym. Konstrukcja przedniego koła takiego bicykla była podobna do koła dzisiejszego monocykla, a w przypadku podbicia tylnego koła na wyboju, problemy z utrzymaniem równowagi były również analogiczne. ( źródło: www.wikipedia.pl)

18 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

Stowarzyszenia działające w Chrzelicach są inicjatorami lub uczestnikami wielu działań o charakterze społecznym. Liderem wśród organizacji jest Stowarzyszenie Odnowa Wsi Chrzelice ( ), prócz najważniejszych projektów inwestycyjnych lub tych o charakterze ponadlokalnym wszystkie organizacje, a także grupy nieformalne organizują dla mieszkańców sołectwa cykliczne imprezy integracyjne: zabawy taneczne, spotkania przy ognisku, wspólne porządkowanie miejscowości, występy artystyczne działających w Chrzelicach grup, szkolenia, opieka nad pracownią komputerową, wsparcie organizacji wakacyjnych półkolonii. Inicjowane przez te grupy projekty mają duży wpływ na aktywność innych mieszkańców wsi. Niemal wszystkie większe projekty realizowane na terenie Chrzelic są inicjowane przez Stowarzyszenie Odnowa Wsi Chrzelice, a realizowane we współpracy z innymi organizacjami. Tym samym organizacja wpływa na zwiększenie aktywności innych organizacji, jest też dobrym przykładem dla innych ngo’s, zwłaszcza w sposobie zarządzania projektami, współpracy między organizacjami i prowadzenia księgowości stowarzyszenia. Organizacja wpływa na podniesienie jakości działań innych stowarzyszeń i fundacji, jest też chętnie wybierana na partnera projektów. Mieszkańcy Chrzelic bardzo chętnie podejmują się goszczenia przedstawicieli innych regionów Opolszczyzny, kraju i zagranicy, zajmując się w ramach tych wizyt studyjnych organizacją poczęstunku, imprez integracyjnych oraz pokazów umiejętności chrzeliczan (monocykle, kabaret, chór). Wpływa tym samym na promocję sołectwa, gminy i województwa daleko poza granicami. Dzięki aktywności mieszkańców Chrzelice często goszczą w mediach, również tych o zasięgu krajowym. Im bardziej popularne są Chrzelice, tym większe zaangażowanie mieszkańców wsi w jej rozwój. Działalność organizacji pozarządowych wpływa na: - zwiększenie aktywności mieszkańców wsi i innych sołectw subregionu działających w programie Odnowa Wsi w Województwie Opolskim; - poprawę wizerunku sołectwa; - zwiększenie liczby ludności wsi (wzrost zainteresowania zamieszkaniem właśnie w Chrzelicach); - pobudzenie aktywności gospodarczej, dzięki organizowanym imprezom o charakterze międzynarodowym oraz inwestowaniu w miejsca publiczne; - inicjowanie innowacyjnych w regionie projektów; - zainicjowanie działań oraz nadzór merytoryczny nad dwoma projektami finansowanymi ze SPO ROL - promocję Chrzelic, gminy Biała, powiatu prudnickiego, województwa opolskiego w kraju i za granicą. W Chrzelicach działa również popularny nawet poza granicami gminy chór „Zgoda” oraz wokalny zespół dziewczęcy „Ariam”. Popularną w regionie piosenkarką z Chrzelic jest Andrea Rzyszka. Koło Gospodyń Wiejskich jest bardzo aktywne i popularne w regionie. Jego członkini, pani Wanda Błażejczyk zdobyły wyróżnienie targów Farma i otrzymały nagrodę „Perłę” za ciasto drożdżowe Rodzinne Baby (na zdjęciu). KGW jest współorganizatorem dorocznego konkursu „Chrzelickie Specjały”.

Z

19 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

Uporządkowanie informacji weryfikowanych podczas warsztatów przeprowadzone zostało zgodnie z metodą analizy SWOT 4 (oceniano i wartościowano słabe i mocne strony oraz szanse i zagrożenia). 5

1. Zły stan niektórych dróg powiatowych, 1. Doskonałe położenie geograficzne w pobliżu niektórych dróg wewnętrznych oraz częściowy głównego ciągu komunikacyjnego Prudnik – Opole. brak chodników. 2. Bliskość dużego kompleksu leśnego bogatego w 2. Niedostateczna baza noclegowa i zwierzynę, grzyby, jagody itp. żywieniowa. 3. Rezerwat przyrody ze starodrzewiem. 3. Słabe wykorzystanie i zagospodarowanie 4. Atrakcyjność terenu stwarzająca możliwość bazy sportowej, rozwoju agroturystyki. 4. Grunty orne słabych klas głównie IV i V, 5. Działające gospodarstwo agroturystyczne. 5. Brak zbiorników wodnych (akwenów 6. Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna dająca miejsca umożliwiających rekreację wodną). pracy, działająca dla dobra wsi i posiadająca park 6. Mało ekologiczne zagospodarowanie maszynowy (partner w projektach). odpadów płynnych (ścieków). 7. Wielość prężnie działających organizacji lokalnych 7. Zaniedbane ruiny największego zabytku w takich jak: Stowarzyszenie Odnowa Wsi Chrzelice, miejscowości – zamku. DFK, LZS, OSP, Koło Gospodyń Wiejskich. 8. Niewykorzystanie historii i warunków do 8. Udokumentowane bogactwo historyczne wsi z uprawiania rekreacji w działalności obiektami historycznymi i kultu religijnego. gospodarczej. 9. Oryginalna działalność sportowa- sekcja monocyklistów i wschodnich sztuk walki, 10. Działające strony internetowe o miejscowości: www.chrzelice.pl ; www.monocykle.pl , www.ospchrzelice.u2.pl , www.lzschrzelice.prv.pl ; www.chrzelice.blox.pl 11. Doświadczenie w pozyskiwaniu funduszy pozabudżetowych na działalność. 12. Mnogość imprez cyklicznych, w tym jedna impreza (Razem żyjemy. Razem zmieniamy) o wymiarze międzynarodowym. 13. Oznakowanie miejsc o charakterze publicznym. 14. Rozbudowana dzięki dotacjom z zewnątrz infrastruktura (centra, suszarnia grzybów) 1. Dos tępność funduszy pomocowych Unii 1. Niewiele ofert pracy poza rolnictwem. Europejskiej. 2. Nierozwiązany problem odbioru śmieci i odpadów 2 Większy udział gminy w finansowaniu (np. gruz) oraz powstałych przy produkcji rolnej, przedsięwzięć mieszkańców wioski. stare meble itp. 3 Rozwój gospodarki opartej o odnawialne 3. Migracja zarobkowa (rozdzielone rodziny).

4 Nazwa analizy SWOT pochodzi od pierwszych liter angielskich słów: Strengths – mocne strony, Weaknesses – słabe strony, Opportunities – szans/możliwości, Threats – zgarożenia. Analizując słąbe i mocne strony traktujemy je jako cechy zależne od nas, na które mamy wpływ, natomiast szanse i zagrożenia – to cechy, które mogą wpływać na nas, jednak my na nie żadnego wpływu nie mamy. 5 Nazwa analizy SWOT pochodzi od pierwszych liter angielskich słów: Strengths – mocne strony, Weaknesses – słabe strony, Opportunities – szans/możliwości, Threats – zgarożenia. Analizując słąbe i mocne strony traktujemy je jako cechy zależne od nas, na które mamy wpływ, natomiast szanse i zagrożenia – to cechy, które mogą wpływać na nas, jednak my na nie żadnego wpływu nie mamy.

20 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

źródła energii – biopaliwa, biomasa. 4. Konkurencyjne oddziaływanie sąsiednich gmin 4. Uczestnictwo w Lokalnej Grupie Działania (polskich i czeskich) o identycznych lub podobnych „Wspólne Źródła”. wizjach rozwoju 5. Zakupienie ruin zamku przez Fundację Ortus 5. Skomplikowane procedury ubiegania się o środki (i otrzymanie przez nią dotacji w ramach RPO pozabudżetowe na finansowanie lokalnych WO) przedsięwzięć o charakterze społecznym i 6. Zapotrzebowanie na usługi turystyczno- inwestycyjnym rekreacyjne i produkty tradycyjne. 6. Zbyt niskie środki przeznaczone w ramach 7. Położenie blisko ośrodka akademickiego funduszy strukturalnych na rozwój lokalny (UO, PO) 8. Położenie w zasięgu oddziaływania dużych ośrodków miejskich: Opole, Prudnik oraz Czech 9. Możliwość finansowania wymiany i doświadczeń międzynarodowych z funduszy pozabudżetowych (grantodawcy krajowi) 10. Rozwój narzędzi i struktur teleinformatycznych

Jako najpoważniejsze bariery rozwojowe uznaliśmy następujące problemy:

1. Słaba promocja miejscowości oraz niewykorzystanie interesującej historii wsi. 2. Brak wykreowanej atrakcji turystycznej miejscowości. 3. Niewłaściwa gospodarka odpadami. 4. Niedostateczny poziom wykorzystania odnawialnych i alternatywnych źródeł energii. 5. Mało estetyczny widok ruin zamku i zabytkowego parku. 6. Słaba baza sportowa, brak szatni oraz zaplecza sanitarnego do prowadzenia rozgrywek piłkarskich oraz rozwoju sekcji monocyklistów, a także organizowania imprez sportowych. 7. Niedostateczna baza noclegowa, brak bazy gastronomicznej, sanitarnej i punktu informacji turystycznej.

Biorąc pod uwagę zasoby, jakimi dysponuje miejscowość i jej mieszkańcy oraz zidentyfikowane problemy rozwojowe, mieszkańcy Chrzelic uznali, że bariery te można ograniczyć, bądź zlikwidować wdrażając następujące projekty:

1. Odrestaurowanie ruin zamku oraz parku (utworzenie Centrum Dialogu Kultur). 2. Zwiększenie powierzchni noclegowych w Chrzelicach przez wyremontowanie poddaszy Wiejskiego Centrum Integracji oraz Wiejskiego Centrum Kultury i Rekreacji i dostosowanie ich do funkcji hostelowych (łazienka, prysznice, sanitariaty, dostęp do wody). 3. Wyremontowanie na potrzeby gastronomiczne oraz informacji turystycznej budynków gospodarczych, w tym wędzarni przy Wiejskim Centrum Integracji. 4. Poprawa warunków sanitarnych w Wiejskim Centrum Integracji (remont i rozbudowa sanitariatów). 5. Promocja ekologicznych źródeł energii (np. EZO), podnoszenie świadomości ekologicznej przez organizowanie akcji informacyjnych i promujących zdrowy tryb życia. 6. Wybudowanie Wiejskiego Centrum Sportu przy boisku LZS (szatnie, sanitariaty, sala treningowa). 7. Wybudowanie przy Wiejskim Centrum Kultury i Rekreacji magazynu na sprzęt dla monocyklistów. 8. Postawienie przy boisku przy Wiejskim Centrum Kultury i Rekreacji ławek dla obserwatorów (publiczności podczas imprez). 9. Edycja materiałów promocyjnych oraz gadżetów reklamowych. 10. Utworzenie z Chrzelic wioski tematycznej.

21 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

11. Promocja lokalnej, tradycyjnej kuchni przez organizację warsztatów kulinarnych oraz edycja chrzelickiej książki kulinarnej. 12. Uruchomienie spółdzielni socjalnej

Ponadto wciąż będą realizowane projekty związane z organizacją imprez o charakterze społecznym, jak np. świętowanie uroczystości dorocznych.

Wdrożenie ww. projektów skutkować będzie w sposób niewymierny zwiększeniem integracji społeczności lokalnej, stabilizacją istniejącego partnerstwa, stworzeniem okoliczności do inicjowanie bardziej zróżnicowanych przedsięwzięć gospodarczych (m.in. przez informowanie o możliwościach finansowania nowych inicjatyw gospodarczych) oraz podniesienie świadomości ekologicznej przez promocję przyjaznych dla środowiska sposobów jego wykorzystania.

Wynikiem przeprowadzenia analizy metodą SWOT są konkretne działania we wszystkich obszarach funkcjonowania wsi oraz wizja jej rozwoju, która jest celem, do którego zmierzają wszystkie podjęte działania. Wizja jest czynnikiem ukierunkowującym działania całej społeczności lokalnej i określa stan miejscowości, jaki ma być przez nią osiągnięty w przyszłości. Wizja to szeroka koncepcja, w której społeczność lokalna wyraża swoje wyobrażenie przyszłości, swoje inspiracje i aspiracje, nie wgłębiając się w sposoby, jak to wykonać. 6

nnnnnn n n n nnnn n n nnnnnn n n nn nnnn n n n nn n

Wizją zapisaną w haśle promującym naszą miejscowość jest stare powiedzenie: „Nie ma okolice nad Chrzelice”. Jako ewentualne hasło zamienne wybrano: „Chrzelice – wieś na kółkach”.

Misja zewnętrzna jest deklaracją głównych przewag miejscowości nad innymi. Wskazujemy, czym w porównaniu z innymi wyróżniamy się, co wyjątkowego wnosimy do wymiany dóbr i usług, w czym jesteśmy najlepsi i trudno nas prześcignąć. nnnnnnn nnn

6 T.Goł ębiowski, Zarz ądzanie strategiczne. Planowanie i kontrola, Difin, 2001, s. 121

22

Nazwa Cel Przeznaczenie Harmonogram Kwota Źródło jej Inwestor realizacji szacunkowa pozyskania Odrestaurowanie ruin zamku oraz Ochrona zasobów Konferencje, 2009 – I etap: Etap I - EFRR (środki Fundacja Ortus parku (utworzenie Centrum historycznych i kulturowych ekspozycje, Zaprojektowanie i 2 500 000 przyznane) Dialogu Kultur). Chrzelic warsztaty, rekreacja, wykonanie PLN integracja zabezpieczeń murów i EFR konstrukcji Fundusz zamku Chrzelice w Etap II – w Współpracy formie trwałej ruiny trakcie Transgranicznej oraz wyceny zaprojektowanie i wykonanie ścieżki Etap III - w eksploracyjnej zamku trakcie przystosowanej do wyceny ruchu osób niepełnosprawnych 2010 – II etap 2011-2016 – III etap Zwiększenie powierzchni Zwiększenie liczby miejsc Noclegi, schronisko, 2011 - 2015 300 000 PLN EFR Gmina Biała noclegowych w Chrzelicach przez noclegowych w Chrzelicach hostel Fundusz wyremontowanie poddaszy oraz poprawa warunków Współpracy Wiejskiego Centrum Integracji sanitarnych w miejscach Transgranicznej oraz Wiejskiego Centrum Kultury i publicznych Budżet Gminy Rekreacji i dostosowanie ich do funkcji hostelowych (łazienka, prysznice, sanitariaty, dostęp do wody). Wyremontowanie na potrzeby Utworzenie miejsca Gastronomia. 2011 - 2015 280 000 PLN EFR Gmina Biała gastronomiczne oraz informacji gastronomicznego w Informacja. Fundusz turystycznej budynków Chrzelicach. Promocja. Współpracy gospodarczych, w tym wędzarni Promocja lokalnych wyrobów Edukacja. Transgranicznej przy Wiejskim Centrum Integracji. kulinarnych. Budżet Gminy Uruchomienie punktu Fundacja Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

informacji turystycznej o Wspomagania Chrzelicach i okolicach. Wsi Remont i rozbudowa sanitariatów Poprawa warunków Stworzenie warunków 2010 30 000 PLN Budżet gminy Gmina Biała w Wiejskim Centrum Integracji. sanitarnych w Wiejskim sanitarnych na Centrum Integracji potrzeby rozwoju bazy gastronomicznej, noclegowej. Zwiększenie udziału OZE w Promocja ekologicznych ------2009-2016 15 000 PLN WFOŚiGW Stowarzyszenie systemach cieplnych domów w źródeł energii (np. EZO), EFR (Leader) Odnowa Wsi Chrzelicach. podnoszenie świadomości Otwarte Chrzelice ekologicznej przez Konkursy Ofert organizowanie akcji informacyjnych i promujących zdrowy tryb życia. Wybudowanie Wiejskiego Promocja zdrowego trybu Sport. 2011 700 000 PLN EFR Gmina Biała Centrum Sportu przy boisku LZS życia. Edukacja. Fundusz (szatnie, sanitariaty, sala Rozwój sportu w Rekreacja. Współpracy treningowa). Chrzelicach. Integracja. Transgranicznej Budżet Gminy

Wybudowanie przy Wiejskim Promocja zdrowego trybu Sport. 2010 150 000 PLN EFR Gmina Biała Centrum Kultury i Rekreacji życia. Edukacja. Fundusz magazynu na sprzęt dla Rozwój sportu w Rekreacja. Współpracy monocyklistów. Chrzelicach. Integracja. Transgranicznej Promocja Chrzelic Promocja Budżet Gminy

Postawienie przy boisku przy Zwiększenie popularności Sport. 2010 20 000 PLN EFR LZS? Wiejskim Centrum Kultury i imprez plenerowych Edukacja. (LGD) Stowarzyszenie? Rekreacji ławek dla obserwatorów organizowanych przy Rekreacja. (publiczności podczas imprez). Wiejskim Centrum Kultury i Integracja. Rekreacji Promocja Edycja materiałów promocyjnych Promocja Chrzelic Promocja 2009 100 000 PLN EFRR Stowarzyszenie oraz gadżetów reklamowych. Informacja 2010 EFR Odnowa Wsi

24 Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

Edukacja 2011 Fundusz Chrzelice 2012 Współpracy 2013 Transgranicznej 2014 Budżet Gminy 2015 Fundacja 2016 Wspomagania Wsi Utworzenie z Chrzelic wioski Promocja Chrzelic Promocja 2009 20 000 PLN Budżet Gminy Stowarzyszenie tematycznej. Informacja 2010 Fundacja Odnowa Wsi Edukacja 2011 Wspomagania Chrzelice 2012 Wsi 2013 2014 2015 2016 Promocja lokalnej, tradycyjnej Zachowanie i promocja Promocja 2010 30 000 PLN Budżet Gminy Koło Gospodyń kuchni przez organizację lokalnej kultury i tradycji Informacja 2011 Fundacja Wiejskich warsztatów kulinarnych oraz kulinarnej. Edukacja Wspomagania edycja chrzelickiej książki Promocja Chrzelic Wsi kulinarnej. EFR (Leader) Uruchomienie spółdzielni socjalnej Wsparcie rozwoju Promocja 2010 50 000 PLN EFS Stowarzyszenie gospodarczego Chrzelic. Informacja Odnowa Wsi Przeciwdziałanie bezrobociu. Edukacja Chrzelice Fundacja Ortus Gmina Biała

25 Rankingowanie zadań odbyło się podczas warsztatów w dn. 27 czerwca 2009 r. Za najważniejsze dla rozwoju obszarów wiejskich zadania uczestnicy uznali zadania:

1. Odrestaurowanie ruin zamku oraz parku (utworzenie Centrum Dialogu Kultur). Inwestor: Fundacja Ortus. 2. Wybudowanie Wiejskiego Centrum Sportu przy boisku LZS (szatnie, sanitariaty, sala treningowa). Inwestor: Gmina Biała.

Niżej podajemy szersze opisy tych zadań, które mogą być realizowane jedynie w miarę posiadanych środków finansowych.

n

Budynek położony jest w otoczeniu parkowym na terenie płaskim lekko wzniesionym. Zamek był otoczony fosą, obecnie częściowo zasypaną – suchą. Pierwotnie obiekt zbudowany jako wolnostojący zamek, został przebudowany w 17 wieku na pałac. Teren przy obiekcie jest nieutwardzony, płaski z lekkimi spadkami w kierunku otaczającej fosy. Budynek jest częściowo podpiwniczony, ma 3 kondygnacje zadziemnie, był pokryty dwuspadowym dachem konstrukcji drewnianej. Całość obiektu jest murowana z cegły ceramicznej na zaprawie wapiennej, posadowiony bezpośrednio na gruncie. Piwnice były przekryte sklepieniami ceglanymi beczkowymi. Nad parterem w większości pomieszczeń były sklepienia, do chwili obecnej zachowane tylko w kilku z nich. Wszystkie pozostałe pomieszczenia były przekryte stropami konstrukcji drewnianej. Stolarki drzwiowej brak, stolarki okienna w postaci śladów zachowana w niektórych otworach. W obecnej chwili stan podłóg i posadzek w przyziemiu jest nieznany, są zakryte gruzem. Elewacje są otynkowane tynkami gładkimi, posiadają wystrój w postaci tynkowych opasek okiennych, gzymsów i parapetów. Elewacje zakończone były wysuniętymi gzymsami. Obiekt obecnie jest ruina stwarzająca zagrożenie dla otoczenia. Na gzymsach leżą luźne dachówki, cegły i gruz grożące upadkiem. Ściana elewacyjna zachodnia wewnętrzna częściowo zawaliła się do poziomu parteru. Wewnątrz tego skrzydła uległy zawaleniu ściany podłużne, poprzeczne, sklepienia, stropy drewniane i dach. Rejon środkowy wnętrza części północnej zamku w pobliżu mocno uszkodzonej ściany poprzecznej jest miejscem wyjątkowo niebezpiecznym. Projekt rewitalizacji zamku w Chrzelicach daje możliwość przetrwania cennego obiektu poprzez nadanie mu współczesnej funkcji wpisanej w nowatorskie ramy architektoniczne. Ze względu na złożoność elementów inwestycji, będzie ona realizowana etapami. W etapie pierwszym dojdzie do zachowania trwałej ruiny oraz utworzenia toru treningowego dla monocyklistów oraz ścieżek turystycznych dla zwiedzających. Drugi etap zakłada budowę we wnętrzu ruin nowoczesnego obiektu o charakterze konferencyjno-ekspozycyjnym oraz zaplecza noclegowego. Nastąpi też (w etapie III) rewaloryzacja zabytkowego parku. Powstała koncepcja zagospodarowania ruin, która została zatwierdzona przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Przetrwania cennego obiektu poprzez nadanie mu współczesnej funkcji wpisanej w nowatorskie ramy architektoniczne. mieszkańcy Chrzelic, mieszkańcy województwa opolskiego, kadra naukowa i studenci polskich i zagranicznych uczelni. nnKonferencje, ekspozycje, warsztaty, rekreacja, integracja. Etap I Plan Odnowy Miejscowo ści Chrzelice 2009-2016

- Prace tymczasowego zabezpieczenia konstrukcji oraz odgruzowania, - Zabezpieczenie koron murów i otworów okiennych - Zabezpieczenia sklepień - Wykonanie fundamentów palowych pod konstrukcje usztywniająca ruiny - Konstrukcja stalowa usztywniająca mury n etap I – 2 500 000 PLN (pozostałe etapy są wyceniane) n 2009 r. – 2011 r. n Fundacja Ortus, Chrzelice

na boisku sportowym w Chrzelicach stoi budynek, który nie spełnia warunków żadnych warunków obiektu sportowego. Taki stan rzeczy uniemożliwia prowadzenie rozgrywek sportowych, zarówno ligowych, jak i amatorskich. Nie zostaje tym samym w pełni wykorzystany potencjał miejsca, młodzież nie ma możliwości rozwoju zainteresowań. Nie ma też miejsca parkingowego (w samych Chrzelicach jest tylko jeden kilkustanowiskowy parking). Realizacja zadania pozwoli na zmianę tej sytuacji. W ramach przedsięwzięcia zostanie wybudowany obiekt sportowy, w którym będą szatnie dla dwóch drużyn, sędziów, pełne węzły higieniczno-sanitarne, magazyn na sprzęt sportowy oraz magazyn na sprzęt techniczny (np. kosiarkę). Część budynku będzie otoczona zadaszoną altaną, umożliwiającą odpoczynek sportowcom. Zostanie również wybudowane szambo oraz parking. Wiejskie Centrum Sportu będzie pełniło funkcję integracyjną podczas organizowanych w Chrzelicach imprez integracyjnych (większość z nich odbywa się na lub przy boisku). Promocja zdrowego trybu życia przez rozwój sportu w Chrzelicach. mieszkańcy wsi Chrzelice, partnerzy w projektach sportowych i meczach, uczestnicy imprez integracyjnych i sportowych. nn Sport. Edukacja. Rekreacja. Integracja. przygotowanie dokumentacji projektowej – 2010 r. - prace budowlane – 2011 r. - prace wykończeniowe – 2013 r. - zagospodarowanie terenu – 2013 r. n 700 000 PLN n 2010 r. – 2013 r. n Gmina Biała

27