Symbole Samorządowe Miasta I Gminy Biała. Ekspertyza Historyczno-Heraldyczna I Weksylologiczna
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Symbole samorządowe miasta i gminy Biała. Ekspertyza historyczno-heraldyczna i weksylologiczna Biała jest miastem leżącym w powiecie prudnickim w województwie opolskim. W 1990 r., w rezultacie przeprowadzonej reformy administracyjnej kraju, uzyskała status gminy miejsko-wiejskiej, podstawowej terytorialnej jednostki wspólnoty samorządowej, którą tworzy wraz z 29 sołectwami (Browiniec Polski, Brzeźnica, Chrzelice, Czartowice, Dębina, Frącki, Gostomia, Górka Prudnicka, Grabina, Józefów, Kolnowice, Krobusz, Laskowiec, Ligota Bialska, Łącznik, Miłowice, Mokra, Nowa Wieś Prudnicka, Ogiernicze, Olbrachcice, Otoki, Pogórze, Prężyna, Radostynia, Rostkowice, Solec, Śmicz, Wasiłowice, Wilków). Ustanowienie Białej ośrodkiem władz gminnych znajduje w pełni historyczne uzasadnienie. Miejscowość, pełniąca w przeszłości między innymi funkcję grodu kasztelańskiego, siedziby starosty oraz stolicy powiatu, także sądowego, była wprawdzie niewielkim, ale znaczącym centrum administracyjnym i samorządowym ziemi opolskiej, którego udokumentowane początki sięgają początków XIII w. Z dziejów Białej Najstarsza zachowana wzmianka źródłowa o Białej pochodzi z dokumentu Kazimierza, księcia opolskiego, z datą 29 listopada 1225 r. Na jego mocy władca nadał kolonistom niemieckim w Gościęcinie, wsi stanowiącej własność klasztoru cystersów w Lubiążu, te same wolności prawa niemieckiego, z jakich korzystali już osadnicy w należącej do księcia Białej: colonis Teutonicis in iamdicta villa Gossintin omnem libertatem Teutonicorum sicut est in villa nostra Bela. Potraktowanie ustroju Białej jako wzorcowego dla lokacji Gościęcina słusznie traktuje się w historiografii jako dowód na niemałe znaczenie osady w strukturach terytorialnych ówczesnego księstwa. O dużej randze Białej świadczy fakt, iż stała się ona w niedługim czasie siedzibą okręgu sądowego oraz kasztelanii. Pod koniec XIII w. zaczyna być znana jako Solec i Zülz. W „Księdze uposażeń diecezji wrocławskiej” (Liber fundationis episcopatus Wratislaviensis), spisanej około 1295-1305 r., występują jeszcze obie formy onomastyczne, Biała i Zülz (Bela alias Czolz), ale starsza nazwa rychło została skutecznie wyparta przez młodszą. Zmianę nomenklatury badacze wiążą z ponowną lokacją Białej, tym razem jako miasta, która miała się dokonać przypuszczalnie przed 1285 r. na gruntach należących do sąsiadującego z nią Starego Solca (Antiquus Culcz, Altzülz; dziś Solec). Nabycie praw miejskich przez Białą potwierdzają źródła z początku XIV w. W dokumencie z datą 10 kwietnia 1311 r. pojawił się wszak po raz pierwszy wójt bialski, zaś w akcie hołdu lennego, złożonego 18 kwietnia 1327 r. królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu przez Bolesława Pierworodnego, księcia niemodlińskiego, Białą (Czuloss) oraz dwa inne grody książęce, mianowicie: Niemodlin (Valchenberch) i Głogówek (Glogovia minor), określono mianem miasta (civitas). Była ona zatem wówczas jednym z trzech głównych ośrodków administracyjnych księstwa niemodlińskiego. Od 1337 r., gdy do terytorialnego władztwa niemodlińskiego przyłączono Prudnik (Neustadt), który zdystansował pod każdym względem wszystkie okoliczne miejscowości, Biała stopniowo zaczęła tracić na znaczeniu. Nie zakłóciło to jednak jej dalszego pomyślnego rozwoju, który zawdzięczała korzystnemu położeniu na skrzyżowaniu szlaków handlowych z Opola do Prudnika i z Nysy do Krakowa oraz rzutkim i gospodarnym właścicielom. Biała jawi się w źródłach średniowiecznych jako miasto książęce zamieszkane przez bogatych mieszczan. Już w 1335 r. wymieniona jest jako siedziba archiprezbiteratu (Sedes Solensis); była więc ważnym ośrodkiem organizacji kościelnej na terenie księstwa opolskiego. W XIV lub – najpóźniej – w XV w. została otoczona murem z dwiema bramami (południową Prudnicką i północną Nyską). Upodobała ją sobie szczególnie Eufemia, żona księcia niemodlińskiego Wacława, lokując tutaj swoją rezydencję, zaś Władysław Opolczyk włączył Białą (wraz z Opolem, Głogówkiem, Niemodlinem, Wieluniem, Strzelcami, Prudnikiem, Ścinawą, Brzeźnicą, Ostrzeszowem, Krzepicami, Częstochową, Kłobuckiem, Krapkowicami, Olesnem, Lewinem, Leśnicą, Skorogoszczem, Dobrodzieniem, Bolesławcem, Woźnikami i Żarkami) do konfederacji miast zawiązanej w celu wzajemnego zwalczania, ścigania, sądzenia i karania przestępców działających na terenie jego księstwa. W 1532 r., po śmierci ostatniego Piasta opolskiego, księcia Jana II Dobrego, Biała przeszła w ręce Habsburgów. W 1564 r. cesarz Ferdynand I przekazał ją w zastaw baronowi Jerzemu von Proskau (Pruszkowskiemu), podkomorzemu arcyksięcia Maksymiliana. Nieco ponad 40 lat później, w 1606 r., dominium Biała, to jest zamek i miasto wraz z przynależnościami (dobrami Stare Miasto, Szonowice, Kolnowice, Pleśnica i Śmicz), stało się dziedziczną własnością Pruszkowskich. Cesarz Rudolf II, poszukujący środków finansowych na kontynuowanie wojny przeciwko Turkom, sprzedał je wraz z miasteczkiem Strzeleczki i wioskami Chrzowice, Chrząszczyce, Komprachcice i Złotniki podkomorzemu i radcy obydwu kamer śląskich, późniejszemu staroście księstw opolskiego i raciborskiego, hrabiemu Hansowi Chrystianowi von Proskau, synowi Jerzego, oraz jego potomkom. Pruszkowscy pozostawali właścicielami dóbr bialskich aż do połowy XVIII w. W 1747 r. wykupił je z rąk Elżbiety Fryderyki, wdowy po Antonim Krzysztofie von Proskau, Bartłomiej Henryk von Oderfeld, a po jego śmierci w 1756 r. na drodze licytacji nabył hrabia Fryderyk Rudolf von Matuschka. W 1808 r. władze pruskie wydały ustawę o miastach (Städteordnung), która zlikwidowała podział na miasta prywatne i królewskie, zaś dwa lata później, w 1810 r., zniosły sądownictwo patrymonialne. Biała, zrzucając ostatecznie zastałości ustroju feudalnego, uzyskała prawo do autentycznej pełnej samorządności. Stała się także siedzibą państwowego sądu miejskiego i okręgowego (Land- und Stadtgericht Zülz). Dziś, jako stolica gminy miejsko-wiejskiej, z powodzeniem kontynuuje samorządowe tradycje, których symbolicznym wyrazem jest używany przez nią herb. Aktualny herb miasta i gminy Biała Choć ustawa z dnia 8 marca 1990 r. nie nakłada na gminne władze samorządowe obowiązku posiadania własnego herbu, tylko zezwala na jego przyjęcie, to chętnie korzystają one z przysługującego im prawa. Herb bowiem, znak wyrosły ze średniowiecznych tradycji samorządowych i silnie zakorzeniony w przestrzeni semiotycznej, uchodzi za najpełniejszy 2 atrybut autonomii i suwerenności lokalnych władz oraz tożsamości określonej wspólnoty terytorialnej. Swój herb posiada także miasto i gmina Biała, którego wzór graficzny określa załącznik Nr 2 do uchwały Rady Miejskiej w Białej w sprawie uchwalenia statutu Gminy Biała z dnia 28 czerwca 2012 r. Przedstawia on na tarczy typu francuskiego, z charakterystycznym dla niej języczkiem pośrodku dolnej krawędzi, białą wieżę o czterech blankach z otwartą bramą i takiż pięciorzędowy mur ceglany zwieńczony czteroblankowym krenelażem (po dwie blanki po obu stronach wieży) na czerwonym polu. Na wieży, ponad bramą, widnieje gotycka tarcza herbowa o kroju hiszpańskim, dwudzielna w słup, od prawej pobocznicy biała, od lewej czerwona, na której dwie podkowy złączone barkami w pas, na polu białym czerwona, na polu czerwonym biała (il. 1). Znak ten wyparł dotychczas używany herb gminny, który na pseudorenesansowej tarczy o wciętych pobocznicach, dwóch wgłębieniach w głowicy i z języczkiem u podstawy, nakrytej złotą trójbasztową coronae muralis i okolonej labrami, kładł takie samo godło, tyle tylko, że na niebieskim polu, z podwyższonym do siedmiu rzędów cegieł murem, zwiększoną ilością blanek w krenelażach muru (do sześciu) i wieży (do pięciu), czarną kratą (broną) w bramie o czerwonym otworze i boniowanych ościeżach, wreszcie – last but not least – odwróconym układem barw herbu eksponowanego na wieży (il. 2). 1. Herb miasta i gminy Biała 2. Stara wersja herbu gminy Biała (według Damiana z 2012 r. (wersja statutowa) Tomczyka i Stefana Ziarko, 2000 r.) Ikonografia herbu niemal dokładnie, z nieznacznymi tylko odstępstwami, o czym szczegółowiej mowa będzie nieco dalej, powiela godło, którym Biała, jako miasto, posługuje się niezmiennie co najmniej od XVI w. Lokalne władze samorządowe poszły więc w ślady tych jednostek miejsko-wiejskich, które za herb gminy obrały godło ośrodka będącego jej administracyjną siedzibą. W ten prosty sposób wykreowały znak funkcjonujący jako herb miasta i gminy. To dość powszechna i – co istotne – w pełni uzasadniona heraldycznie praktyka tworzenia herbów samorządowych organów terytorialnych szczebla gminnego. W przypadku Białej istnieje jednak poważny problem ze wskazaniem poprawnej i tożsamej postaci uchwalonego herbu. Na stronach internetowych miasta i gminy Biała oraz Biuletynu 3 Informacji Publicznej, a także w folderach reklamowych i informacyjnych wydawanych przez władze samorządowe Białej pojawia się bowiem herb tylko pozornie zgodny z wzorem zamieszczonym w Statucie gminy Biała. W istocie prezentuje on dwa warianty tego samego godła. Pierwszy z nich jest zbliżony do statutowego archetypu (il. 3). Do drugiego wprowadzono znacznie więcej zmian. Wieżę bramną ozdabia krenelaż z pięciu blanków, a mur – z sześciu (rozmieszczonych symetrycznie po trzy z każdej strony wieży). Sam mur jest tutaj zdecydowanie wyższy w stosunku do uchwalonego wzorca, liczy bowiem aż dziesięć rzędów cegieł zamiast pięciu, natomiast brama posiada dodatkowo opuszczoną do połowy czarną bronę, która nie występuje w statutowej wersji godła. Obrazu odmienności dopełnia umieszczona na wieży tarcza herbowa. Ma ona zupełnie inny, nienaturalnie wydłużony, kształt oraz odwrócony układ