POD DOBRYMI SKRZYDŁAMI Biuletyn Informacyjny Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie | nr 4/2018 | wydawnictwo bezpłatne | ISSN 2543-8360

■■ Komenda i kadra instruktorska Oficerskiej Szkoły Lotniczej w Dęblinie sfotografowana jesienią 1950 roku przed pałacem Jabłonowskich. W centrum Paweł Pawłowski zdjęcia widoczny komendant szkoły Dyrektor Muzeum płk. pil. Szczepan Ścibior. Muzeum w przestrzeni społecznej Sił Powietrznych w Dęblinie [Sygn. MSP/A/483/23] W latach 80-tych XX w dyskursie socjologicznym pojawiło się nowe być ważnym miejscem tworzenia relacji mię‑ Budowanie więzi lokalnych, integracja między‑ pojęcie trzecie miejsce, odnoszące się do neutralnej przestrzeni, dzypokoleniowych i międzykulturowych dla pokoleniowa oraz pomoc w tworzeniu pamięci pomiędzy domem a pracą, w której możemy spędzać czas. seniorów i studentów, w tym również dla stu‑ regionalnej to wyzwania dla naszej placówki, dentów zagranicznych. które systematycznie podejmujemy. Ferie z Hi‑ Trzecie miejsce – przestrzeń, Wykładnią tej teorii, autorstwa Ray’a Olden‑ i funkcjonującą wokół muzeum społecznością. storią, rajdy piesze z okazji Międzynarodowego burga, były miejsca komercyjne, jak kawiarnie, Muzea stają się azylem dla różnych środowisk, Z punktu widzenia budowania oferty i wdra‑ Dnia Przewodnika, Europejskie Dni Dziedzictwa, która nie wywiera puby, w których razem z przyjaciółmi nabieramy które współtworzą owo trzecie miejsce wspólnie żania programu funkcjonowania, działalność wzbogaciliśmy o nowy cykl spotkań: Dęblin na oddechu po pracy zawodowej i domowej. Kon‑ z muzealnikami. muzeum wychodzi poza ramy placówki te‑ starej fotografii. Pragniemy wspólnie z widzami presji i nie kojarzy się cepcja ta, po wielu społecznych zawirowaniach, matycznej‑wojskowej, technicznej, skupionej badać dzieje miasta i regionu, jednocześnie odrodziła się w świecie współczesnej kultury Odpowiedzialność za krajobraz kulturowy mia‑ na gromadzeniu, ochronie i badaniu kolekcji. wspierać kolekcjonerstwo, upowszechniać lo‑ z przymusem i szybkością, cyfrowej i komunikacji internetowej, w której sta i regionu, jak również spełnianie roli trze- Systematycznie proponujemy naszym widzom kalną działalność regionalistyczną i wydawniczą. kwitną relacje wirtualne. Trzecie miejsce – prze‑ ciego miejsca dla lokalnych środowisk, to wy‑ wyjście poza mury muzeum, stajemy się miej‑ daje obecnie szansę strzeń, która nie wywiera presji i nie kojarzy zwania dla państwowej placówki muzealnej, scem spotkań i tworzenia wspólnoty wokół Ponadto projekt rewitalizacji wieży wodnej, się z przymusem i szybkością, daje obecnie której polityka gromadzenia zbiorów, począt‑ posiadanej kolekcji- pasjonatów, mieszkańców, znajdującej się obecnie na terenie Garnizonu muzeom na wypełnienie szansę muzeom na wypełnienie luki wytwo‑ kowo ukierunkowana stricte na zabytki techniki studentów, żołnierzy. Istotnym czynnikiem dla Dęblin, i jej udostępnienie dla ruchu turystycz‑ rzonej przez wirtualny świat. Paradygmatem lotniczej, stopniowo poszerzana jest o histo‑ naszej placówki jest również lokalizacja- w stolicy nego, będzie naszym krokiem do budowania luki wytworzonej przez istnienia muzeum nie stają się tylko zbiory rię Dęblina. Muzeum Sił Powietrznych, funk‑ polskich skrzydeł, która obliguje nas do realizacji potencjału turystycznego miasta, a tym samym lecz przede wszystkim publiczność. Coraz cjonujące od 2011 roku, wciąż buduje więzi z lo‑ określonych działań względem otoczenia i życia pozwoli na uratowanie ważnego elementu wirtualny świat… częściej muzealnicy opiekują się zbiorami kalną społecznością, jednocześnie starając się lokalnej społeczności. krajobrazu kulturowego.

Uroczysty apel z udziałem Wojciecha Skurkiewicza, Sekretarza Stanu w MON, Delegacja z Dęblina wzięła udział w uroczystości 73 rocznicy walk o Kołobrzeg i Zaślubin Muzeum Sił Powietrznych zaprasza w sobotę 19 maja 2018 rozpoczął drugą edycję programu szkoleniowego pn. Paszport do współpracy Polski z morzem. Krótką lekcję historii na temat tych wydarzeń zaprezentował nam gen na Europejską Noc Muzeów. pododdziałów organizacji proobronnych z jednostkami wojskowymi Sił Zbrojnych RP, tzw. bryg Jan Dziedzic – zastępca szefa Sztabu Generalnego WP. Paszport 2018 (Dęblin, 24.02.2018). Rada Muzeum

w nowym składzie Katarzyna Ragus Decyzją nr 39/Społ./DEKiD z dnia 15 XI 2017 roku, Minister Obrony Narodowej powołał nową Radę Muzeum przy Muzeum Sił Powietrznych na kadencję 2017–21. Pierwsze posiedzenie nowej Rady odbyło się 18 XII 2017 roku w Dęblinie.

Przewodniczący Rady grupy polskich pilotów przeszkolonych na samolot F-16 w Stanach Zjednoczo‑ ›› gen. dyw. pil. Jan Śliwka – I Zastępca Do‑ nych. Swoje doświadczenie wojskowe wódcy Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych. nabywał w 41. Pułku Lotnictwa Myśliw‑ Zastępca Przewodniczącego Rady skiego, 10, 3, i 6 eskadrach lotnictwa Taktycznego; dowodził 31. Bazą Lotnictwa ››Stanisław Horoszko – dyrektor Muzeum Taktycznego oraz 4. Skrzydłem Lotnictwa Techniki i Komunikacji w Szczecinie, Szkolnego, pilot instruktor i pilot do‑ prezes Zachodniopomorskiego Oddziału świadczalny, odznaczony m.in. Lotniczym Stowarzyszenia Muzealników Polskich. Krzyżem Zasługi oraz Statuetką IKARA, Zastępca Przewodniczącego Rady ›› Waldemar Rataj – pełnomocnik Dyrektora Anna Wojdyła-Pawlak – Sekretarz Urzędu ds. Programowych w Narodowym Instytu‑ Miasta w Dęblinie. cie Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów; praw‑ nik, politolog specjalizujący się w zarządza‑ Członkowie Rady niu strategicznym i komunikacji społecznej; ›› dr Marcin Paluch – wykładowca Ka‑ współpracował przy opracowaniu koncep‑ i Archiwów w Ministerstwie Kultury Wojska Polskiego, Inspektor Rodzajów ›› płk rez. pil. dr inż. Janusz Ziółkow‑ tolickiego Uniwersytetu Lubelskiego cji i wdrożeniu reform decentralizacyjnych i Dziedzictwa Narodowego, odznaczony Wojsk Dowództwa Generalnego Rodza‑ ski – dyrektor Ogólnokształcącego oraz Zakładu Historii i Wychowania państwa; był m.in. doradcą Rzecznika medalem Pro Memoria oraz Gloria Artis. jów Sił Zbrojnych, w latach 2009- 2013 Liceum Lotniczego w Dęblinie, Patriotycznego Wyższej Szkoły Oficer‑ Praw Obywatelskich ds. prawa do informa‑ szef Wojsk OPL i Radiotechnicznych Rada Muzeum to organ doradczy, wspierający ›› Grzegorz Kapusta – Wicemarsza‑ skiej Sił Powietrznych w Dęblinie, cji publicznej; współtwórca programu i in‑ w Dowództwie Sił Powietrznych, działania i dążenia muzeum. Jej obowiązki regu‑ łek Województwa Lubelskiego, stytucji Nagrody Pro Publico Bono; kierował ›› dr Włodzimierz Kwaśniewicz – doktor luje art. 11 ustawy z dnia 21 XI 1996 r. o muzeach ›› prof. dr hab. Zbigniew Zaporowski – profe‑ pracami zespołu eksperckiego, który na zle‑ ›› Robert Gretzyngier – redaktor naczelny nauk humanistycznych, historyk, znawca (Dz.U.2017.0.972). sor zwyczajny, Kierownik Zakładu Historii cenie MKiDN opracował koncepcję Wydawnictwa Gapa, Prezes Fundacji broni, muzealnik, wykładowca akademicki, Społecznej Uniwersytetu Marii Curie- programu Akademia Zarządzania Muzeum; W historii Muzeum Sił Powietrznych w Dębli‑ Historycznej Lotnictwa Polskiego, twórca i wieloletni dyrektor Lubuskiego Skłodowskiej w Lublinie, autor ponad 130 prezes Fundacji Kolegium Wigierskie, nie jest to dopiero druga Rada Muzeum. Ka‑ Muzeum Wojskowego w Drzonowie k. Zie‑ opublikowanych tekstów, w tym 6 książek, ››Agnieszka Zadura – dyrektor Muzeum dencja pierwszej przypadała na lata 2013–17. lonej Góry, uhonorowany Odznaką Hono‑ ›› płk Waldemar Cyran – Zastępca Dowódcy Nadwislańskiego w Kazimierzu Dolnym, ›› płk pil. w st. spocz. mgr. inż. Kazimierz rową oraz Medalem Pamiątkowym Kusto- 41. Bazy Lotnictwa Szkolnego w Dęblinie, Pierwsza Rada Muzeum została powołana Pogorzelski – Prezes Zarządu Głównego ›› Wojciech Matusiak – dziennikarz, sza Tradycji, Chwały i Sławy Oręża Polskiego, decyzją nr 77/MON Ministra Obrony Narodo‑ ›› ppłk rez. mgr inż. Andrzej Jawor‑ Stowarzyszenia Lotników Polskich, autor opracowań historycznych zaj‑ wej z dn. 28 III 2013 r. W skład Rady Muzeum ›› Witold Głębowicz – Zastępca dy‑ ski – dyrektor Ogólnokształcącego mujący się problematyką lotniczą weszły osoby powołane spośród kandydatów ›› płk dr Andrzej Marciniuk – Szef rektora ds programowych Muzeum Liceum Lotniczego w Dęblinie, wskazanych przez Ministra Obrony Narodowej, Katedry Nauk Ogólnokształcą‑ ›› Czesław Matysek – Naczelnik Wy‑ Wojska Polskiego w Warszawie, ›› Wojciech Krajewski – kustosz Dowódcę Sił Powietrznych, organy samorządu cych WSOSP w Dęblinie, działu Oświaty, Kultury i Sportu ›› gen. bryg. pil. Cezary Wiśniewski – attaché Muzeum Wojska Polskiego, ar‑ terytorialnego, dyrektora MSP oraz środowisko Urzędu Miasta w Dęblinie, ›› płk rez. dr Józef Zieliński – w latach obrony przy Stałym Przedstawicielstwie cheolog, historyk i muzealnik, seniorów lotnictwa. 2009–12 członek Komitetu Honoro‑ ›› Krzysztof Kornacki – w latach 1979–2015 Dyplomatycznym RP w Waszyngto‑ ›› Piotr Tarnowski – dyrektor Muzeum Przewodniczący Rady wego Muzeum Sił Powietrznych, au‑ dyrektor Muzeum Zamoyskich w Kozłówce. nie, także absolwent OLL oraz WSOSP Stuthof w Sztutowie, pedagog, mu‑ tor wielu opracowań naukowych w Dęblinie, Akademii Obrony Narodowej, ›› gen. broni Michał Sikora – obecnie Rada zakończyła działalność z dniem 28 III 2017 r. zealnik, w latach 2001–07 Naczelnik z dziedziny lotnictwa, sekretarz rady USAF Air University. Należy do pierwszej I zastępca szefa Sztabu Generalnego Wydziału do Spraw Upamiętniania naukowej Kwartalnika Bellona,

Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie dołączyło do gremium MUZEÓW SZLAKU WISŁY. Projekt zainicjowany w Roku Rzeki Wisły, koordynowany jest przez Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku. Prezentuje w jednym miejscu wydarzenia i wiślane przedsięwzięcia, Wisła dalej płynie... Malwina Markiewicz realizowane przez placówki muzealne usytuowane wzdłuż Królowej Polskich Rzek.

■■ Zaślubiny z Wisłą w Dęblinie 16.09.2017 r. ■■ Zaślubiny z morzem w Kołobrzegu 17.03.2018 r ■■ II. Wisła Guide Tour 22–25.03.2018 r.

Wisła to więcej niż rzeka. To nasze historyczne samorządów i miejscowości, instytucje, orga‑ Lubelskie w ofertach turystycznych – dr Andrzej Wisła Guide Tour to spacer z przewodnikiem na stałe wpisać się w kalendarz miejskich wy‑ i kulturowe dziedzictwo. W 2017 roku liczne in‑ nizacje pozarządowe i społecznicy wspierający Wasilewski (Departament Promocji i Turystyki po obiektach Garnizonu Dęblin: lotnisko, wieża darzeń. Szczególnie, że swój udział zapowiadają stytucje i organizacje uczciły, uchwalony ustawą ideę, w tym Muzeum Sił Powietrznych. UM Woj. Lubelskiego), Społeczna odpowiedzial‑ kierowania lotów i domek pilota. Wizyta na delegacje szkół morskich i klas mundurowych, Sejmu RP, Rok Rzeki Wisły w formie wydarzeń Również nasze Muzeum w tym roku powraca ność biznesu – kompleks rekreacyjno wypo‑ Jarmarku Wielkanocnym i spotkanie z Burmistrz które wspólnie z uczniami Ogólnokształcącego kulturalnych, sportowych, turystycznych, spo‑ nad Wisłę. Zainicjowane rok temu wydarzenia, czynkowy Wyspa Wisła w Stężycy – Jarosław Beatą Siedlecką w Ratuszu, zakończyło drugie Liceum Lotniczego z Dęblina, będą zanurzać łecznych i ekologicznych, uruchamiając energię będą miały swoją kolejną odsłonę. Frąckiewicz (Towarzystwo Przyjaciół Stężycy); spotkanie Wisła Guide Tour. banderki w Wiśle. Będzie to również swoista społeczną, integrując wokół rzeki potencjały Za nami już II Wisła Guide Tour – spotkanie Szlaki turystyczne i nowe oferty destynacji Już teraz zapraszamy 15 września 2018 na rewizyta – odpowiedź na aktywny udział dębliń‑ a jednocześnie kierując uwagę na potrzebę szkoleniowe przewodników turystycznych (22- w regionie – Krzysztof Karbowski (PTTK Dęblin); drugie historyczne zaślubiny Dęblina z Wisłą. skiej delegacji w uroczystościach 98. rocznicy ochrony bioróżnorodności i przyrody. 25.03.2018), którego program wzbogaciliśmy Muzeum Sił Powietrznych w przestrzeni spo‑ Wydarzenie organizowane z udziałem Zarządu Zaślubin Polski z Morzem w Pucku i 73. Rocznicy Inicjatywy rozpoczęte w ubiegłym roku, o prezentacje walorów turystycznych miasta łecznej – Paweł Pawłowski (dyrektor Muzeum Głównego Ligi Morskiej i Rzecznej, ma szansę Zaślubin z morzem w Kołobrzegu. będą kontynuowane z myślą budowania dobrej Puławy i Kazimierza Dolnego. Celem wydarze‑ Sił Powietrznych w Dęblinie). marki Wisły. Takim też zamierzeniem kierowali nia było także zwrócenie uwagi na bogactwo W programie odbyła się również wycieczka Koncepcja Muzeów Szlaku Wisły wywodzi się z idei Muzeów na Szlaku Wisły, którą się członkowie Społecznego Komitetu Obcho‑ przyrodnicze, dziedzictwo historyczne i kulturę do największej w Polsce hodowli storczyków, wysunęło w 2000 r. Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym. Obecnie na dów Roku Rzeki Wisły: nie święto jest istotne, regionu nadwiślańskiego w ofertach turystycz‑ prowadzonej przez JMP Flowers w Stężycy, platformie internetowej prezentuje się ponad 20 muzeów i wciąż można dołą‑ ale powrót Polaków nad Wisłę – ten fizyczny nych Województwa Lubelskiego. Wyzwaniom, oraz zwiedzanie założenia parkowego i Pałacu czyć do tego grona. Do projektu przystąpiły m.in. Muzeum Historyczne Miasta i ten mentalny. Celem Roku Rzeki Wisły było jakie czekają również samorządy: miasto Dęblin, Mniszchów i kaplicy Lotników w Kościele Gdańska – Twierdza Wisłoujście, Muzeum Narodowe w Gdańsku, Muzeum Wisły uruchomienie energii i działań na wielu pozio‑ jak również Powiat Rycki i Urząd Marszał‑ św. Piusa V w Dęblinie. Warsztaty terenowe w Tczewie, Muzeum Ziemi Chełmińskiej w Chełmnie, Muzeum Okręgowe im. Leona mach, ale również tworzenie trwałych efektów: kowski, w udostępnianiu turystom tej części były okazją do poznania zabytków związa‑ Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, Muzeum Etnograficzne w Toruniu, Muzeum projektów, cyklicznych działań i produktów województwa we współpracy z operatorami nych z dziejami polskiego lotnictwa w formie Mazowieckie w Płocku, Muzeum Wisły Środkowej i Ziemi Wyszogrodzkiej w Wy‑ turystycznych, kulturalnych i społecznych turystyki i przewodnikami, poświęcona była oprowadzania kuratorskiego po wystawach szogrodzie, Zamek Królewski w Warszawie, Muzeum Historii Polski w Warszawie, o charakterze lokalnym jak również w skali sesja wykładowa podczas II WISLA GUIDE TOUR Muzeum Sił Powietrznych. Uczestnicy wyruszyli Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, Muzeum Okręgowe w Sandomierzu ogólnokrajowej. Paletę inicjatyw przedstawiono w Kompleksie Wyspa Wisła w Stężycy. Podczas w podróż studyjną, podczas której zwiedzano oraz Muzeum Historyczne Miasta Krakowa. podczas Ogólnopolskiego Podsumowania Roku sesji szkoleniowej referaty wygłosili: Wisła: ile Muzeum Czartoryskich w Puławach i Zespół Rzeki Wisły w Warszawie 22 lutego 2018 roku. natury, ile kultury, ile społeczeństwa-prof. SGH Pałacowo‑Parkowy Książąt Czartoryskich oraz Koordynator projektu „MUZEA RZEKI WISŁY” Jadwiga Kim W spotkaniu udział wzięli przedstawiciele dr hab. Magdalena Kachniewska, Województwo zabytki Kazimierza Dolnego. Ostatni dzień II Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku | [email protected] | www.msw.nmm.pl

2 | POD DOBRYMI SKRZYDŁAMI Źródła: Rezolucja nr 1 – Odpowiedzialność muzeów za pejzaż, Zgromadzenie Generalne ICOM w Mediolanie w dniu 9 VII 2016 r. przekład – Dorota Folga-Januszewska. Projekt – Dwie wieże Paweł Pawłowski www.wiezecisnien.eu Lotniskowa wieża ciśnień w Dęblinie to jeden z zabytków techniki, który jest ściśle związany z historią Szkoły Orląt. Położona na uboczu i od dawna nieużytkowana, pozostaje w cieniu dynamicznych zmian, jakie dzieją się dęblińskim garnizonie. Być może już niedługo, dzięki życzliwemu zainteresowaniu, stanie się kolejną atrakcją miasta w widłach Wisły i Wieprza.

Muzeum Sił Powietrznych zainicjowało w ubie‑ odwiedzane w Giżycku, Gołdapi, Piszu, Pszczynie powodzenia projektu. Wzbogaceniem oferty głym roku projekt, którego celem jest zacho‑ czy we Wrocławiu. turystycznej i edukacyjnej byłoby posadowie‑ wanie dla przyszłych pokoleń i rewitalizacja nie w bliskim sąsiedztwie wieży wodnej, dru‑ lotniskowej wieży ciśnień. Usytuowana na te‑ Warunkiem powodzenia projektu jest intere‑ giego obiektu – tj. wyremontowanej wieży renie 41. Bazy Lotnictwa Szkolnego, wieża jest sujący program funkcjonalny, który połączy spadochronowej, o której przejęcie od Wyższej od lat wyłączona z użytkowania. Jeśli szybko potrzeby różnych środowisk. Dlatego też pro‑ Szkoły Oficerskiej Sił Powietrznych zabiega Mu‑ nie znajdzie swoich nowych funkcji będzie się ponujemy aby dęblińska wieża ciśnień stała zeum. To jedna z nielicznych już w Polsce za‑ nadawała jedynie do wyburzenia. się miejscem prezentacji historii lotniczego chowanych tego typu wież. Jej historia jest za‑ garnizonu. Na dolnych czterech kondygnacjach pisana w życiorysach byłych uczniów i żołnierzy, Obiekt ten pojawia się często we wspomnie‑ (w tym jedna w podpiwniczeniu) mogłaby którzy wspominają czas spędzony tu podczas niach pilotów jako punkt orientacyjny. Na jej powstać galeria historyczna z wystawą te‑ służby i treningów. Muzeum Sił Powietrznych szczycie była zamontowana dużej mocy lampa matyczną. Podobne galerie istnieją w Giżycku wykonało już inwentaryzację i dokumentację szlakowa, pomocna podczas nawigacji nocą. i Gołdapi, a sam projekt reklamuje się ciekawym techniczną obiektu- niezbędną do demontażu, hasłem – Zobacz Mazury z Góry! przewozu i późniejszej renowacji ogromnych Wieża została zaprojektowana i zbudowana gabarytowo urządzeń. Sama operacja będzie specjalnie na potrzeby powstającej tu od po‑ W miejscu betonowego naczynia zbiorczego nie lada wyzwaniem logistycznym i finanso‑ czątku lat 20 tych XX wieku szkoły lotniczej. zlokalizowanego na szczycie wieży, powstanie wym, ale nie możemy pozwolić aby ten charak‑ Najprawdopodobniej powstała w 1922 r. umoż‑ dwukondygnacyjna przestrzeń, która może terystyczny obiekt zniknął z kulturowego‑sen‑ liwiając zaopatrzenie całego terenu w wodę. Za‑ zamienić się w kawiarnię panoramiczną. Tuż tymentalnego krajobrazu Szkoły orląt. kupione przez Muzeum w ubiegłym roku uni‑ obok niej lub nad nią mógłby powstać taras katowe zdjęcie wykonane przez francuskiego widokowy. Komunikację powinna zapewniać, Istniejąca potrzeba zachowania opisanych kapitana Fleury Sevre, pokazuje obiekt w peł‑ atrakcyjna sama w sobie, zewnętrzna pano‑ wież, stawia przed Muzeum i jednostkami nej krasie a w jego otoczeniu skromne chaty ramiczna winda na ok. 12 osób oraz ażurowe Garnizonu Dęblin, oraz przed samorządem chłopskie. Zdjęcie doskonale pokazuje poszcze‑ schody ewakuacyjne. lokalnym, zadanie porozumienia się i wypra‑ gólne detale architektoniczne. cowania kompromisu, pomiędzy potrzebami Dodatkową, awaryjną komunikację zapewnia‑ współczesności a zachowaniem dziedzictwa Projekt rewitalizacji obiektu w pierwszej kolej‑ łaby istniejąca obecnie spiralna klatka schodowa przeszłości, które może się stać dla Dęblina, ności zakłada wykonanie ekspertyzy technicz‑ ze stopniami zabiegowymi, położona central‑ kolejnym obok Muzeum Sił Powietrznych, nej zawierającej orzeczenie o stanie zachowa‑ nie w osi wieży. Na szczycie wieży mógłby motorem napędowym turystyki kulturowej. nia obiektu, która wskaże niezbędne zabiegi zostać zamontowany teleskop, wg projektu Projekt dwie wieże jest również naszym wspólnym techniczne umożliwiające bezpieczną eksplo‑ zgłoszonego przez koło naukowe młodych wyzwaniem – odpowiedzialności za krajobraz atację obiektu pod jego przebudowie. Doce‑ astronomów WSOSP. kulturowy Dęblina. lowo, pragniemy bowiem przystosować obiekt do nowej funkcji: punktu widokowego i wypo‑ Ważne jest również otoczenie wieży. W na‑ czynkowego z galerią historyczną. szym projekcie proponujemy wytyczenie par‑ kingów dla autokarów i samochodów oso‑ Znane są już podobne realizacje w Polsce. bowych. Powszechna dostępność obiektu Dziś wyremontowane wieże wodne są licznie od strony ulicy Spacerowej jest warunkiem

■■ widok na wieżę ciśnień 1929 rok, fot. Fleury Sevre, ze zbiorów Muzeum Sił Powietrznych kawiarnia w wieży z widokiem na panoramę Giżycka, fot. P. Pawłowski ▶

■■ wieża obecnie, 2017 r., fot. P. Pawłowski ■■ widok na dwie wieże, 2017 r., fot. P. Pawłowski ■■ wieża po renowacji w Piszu, fot. M. Łoś ■■ Giżycko – wieża ciśnień po przebudowie mieści muzeum i kawiarnię, fot. P. Pawłowski

(zapobiegający uderzeniom hydrau‑ priorytetu przy ich budowie. Jednak Co to jest wieża ciśnień i jak działa licznym w sieci wodociągowej). niejednokrotnie stosowanie nowocze‑ snych technologii dodaje im urody. Wieża ciśnień to obiekt budowlany Wieża ciśnień może być pomp może być obliczana według Wieże ciśnień są interesujące nie tylko o charakterze technicznym. W jej górnej wykorzystywana jako: średniego, a nie maksymalnego zapo‑ ze względu na ich użytkowy charakter, ale Jednak i te stare, zabytkowe, i te współcze‑ części umieszczony jest zbiornik wody. trzebowania na wodę, gdyż w sytuacjach w równym, o ile nie w większym, stopniu sne wieże ciśnień stanowią bardzo ciekawy, Woda gromadzona w zbiorniku rozprowa‑ ›› podstawowe urządzenie zwiększonego poboru ta „nadwyżka” ze względu na ich wygląd. Pomimo jedna‑ wyróżniający się element otaczającej dzana jest grawitacyjnie rurami do miejsc do rozprowadzania wody pod od‑ pochodzi ze zbiornika w wieży ciśnień, kowej funkcji i zasady działania forma tych nas architektury. Niestety większość docelowych jej poboru. Zbiornik w wieży powiednim ciśnieniem, lub który może być uzupełniony po spadku budowli jest bardzo zróżnicowana. Star‑ starszych wież ciśnień przestała spełniać umieszczony jest wysoko aby uzyskać zapotrzebowania, np. w nocy), lub sze wieże są często bardzo efektowne, bo‑ swą pierwotną funkcję. Z powodu braku odpowiednie ciśnienie rozprowadzanej ›› urządzenie dodatkowe, zapewniające gato dekorowane i ciekawie zaprojekto‑ środków na remonty, jak również braku po‑ wody. Do zbiornika woda doprowadzana dostarczenie wymaganej ilości wody ›› urządzenie rezerwowe, wykorzysty‑ wane. Dotyczy to w szczególności wież mysłu na ich nowe wykorzystanie, wieże jest za pomocą pomp. Ze zbiornika w momentach nasilonego zapotrzebo‑ wane w sytuacjach awarii pomp lub miejskich, które stały zwykle w central‑ te często niszczeją. Warto zwrócić na nie w wieży woda może być rozprowadzana wania, gdy same pompy nie wystarczają. braku energii, gdyż woda ze zbiornika nym lub najwyżej położonym punkcie uwagę i docenić ich wartość przyznając do ostatecznych odbiorców poprzez sieć Dzięki istnieniu wieży ciśnień w takim w wieży płynie pod wymaganym miasta i miały być dumą mieszkańców. im status zabytków techniki. Warto wodociągów bez dodatkowego zasilania, systemie pompy mogą być słabsze (a tym ciśnieniem na zasadzie grawitacji, również zastanowić się nad możliwością na zasadzie naczyń połączonych (dlatego samym tańsze) niż w analogicznym Kształt nowych wież ciśnień jest ich renowacji i wykorzystania na inne zbiornik wody musi być umieszczony systemie nie wspomaganym przez wieżę ›› zbiornik wyrównawczy, zapewniający wy‑ z reguły podporządkowany ich funkcji cele, np. galerii, restauracji, punktów na wyższym poziomie niż odbiorcy wody). ciśnień (wydajność zainstalowanych równanie ciśnienia w sieci wodociągowej użytkowej, estetyka nie stanowiła widokowych, domów mieszkalnych.

POD DOBRYMI SKRZYDŁAMI | 3 Muzealny krajobraz Lubelszczyzny Paweł Pawłowski 9 maja 2018 r. w siedzibie Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie odbędzie się ››Tożsamość Muzeum: jak kształtowana seminarium dedykowane pracownikom muzeów województwa lubelskiego. jest współcześnie misja muzeum? prof. dr hab. Dorota Folga‑Janu‑ Stowarzyszenie Muzealników Polskich Naszym zamierzeniem jest wywołanie dyskusji Dziedzictwo kulturowe, przenikające życie szewska, Prezydent PKN ICOM to największa organizacja zrzeszająca pracowników polskich muzeów, liczy nie‑ nt. kondycji muzeów na terenie województwa lokalnej społeczności województwa lubel‑ ››Przerwa kawowa mal 1000 członków, z całej Polski. Jest partnerem Ministerstwa Kultury i Dzie‑ lubelskiego oraz zainicjowanie utworzenia skiego, integruje i pozwala zrozumieć miejsca, ››SMP. Dwudziestolecie w stulecie – Mi‑ dzictwa Narodowego oraz wielu samorządów przy konsultowaniu i opiniowaniu lubelskiego oddziału Stowarzyszenia Muze‑ w których żyjemy. Ten najdalej na wschód chał Niezabitowski, dyrektor Muzeum regulacji dotyczących muzeów i ochrony zbiorów. SMP jest ważnym głosem przy alników Polskich, jak również zintegrowanie wysunięty region Unii Europejskiej jest jednym Historycznego Miasta Krakowa, Prezes powoływaniu i odwoływaniu dyrektorów, a jego członkowie często zasiadają środowiska muzealniczego. Region Lubelski z najciekawszych, biorąc pod uwagę tradycyjną Stowarzyszenia Muzealników Polskich w radach programowych. Oddziały Stowarzyszenia organizują rocznie kilka stanowi obecnie białą plamę na mapie dzia‑ kulturę niematerialną, folklor słowno-muzyczny. ››O potrzebie partnerstwa konferencji naukowych, spotkań muzealnych i innych wydarzeń ogólnopolskich. łalności Stowarzyszenia, którą zamierzamy Multikulturowość i wieloetniczność prezentują publiczno‑prywatnego w przemysłach wypełnić. Celem powołania organizacji jest subregiony obecnej Lubelszczyzny: Powiśle Lu‑ kulturowych na rzecz muzeum – Paweł Idea powołania organizacji reprezentującej muzealników polskich, ogłoszona również rozpoczęcie wzajemnej współpracy belskie i Wyżyna Lubelska, południowe Podlasie, Jaskanis, dyrektor Muzeum Pałacu w Krakowie na Wawelu, doprowadziła w 1998 r. do zarejestrowania Stowa‑ na rzecz szeroko rozumianego dziedzictwa Chełmszczyzna i Zamojszczyzna. Króla Jana III w Wilanowie rzyszenia Muzealników Polskich. Utworzenie reprezentacji polskiego muze‑ kulturowego, leżącego między Wisłą a Bugiem. ››Muzeum Sił Powietrznych w muzeal‑ program alnictwa wynikało z jednej strony z potrzeby samoorganizacji środowiska, nym krajobrazie Lubelszczyzny – Pa‑ 9 lipca 2016 w Mediolanie 31. Zgromadzenie 9 V 2018 r. (środa), godzina 10.00 które nie miało dotąd swojego formalnego przedstawiciela. Powstały wcze‑ weł Pawłowski, dyrektor Muzeum Generalne ICOM przyjęło cztery rezolucje do‑ Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, śniej Związek Muzeów Polskich co do zasady był bowiem organizacją zrze‑ Sił Powietrznych w Dęblinie tyczące współczesnego muzealnictwa. Wśród ul. Lotników Polskich 1 szającą muzea a nie muzealników i był ponadto postrzegany przez środowi‑ ››Przerwa, poczęstunek nich szczególnie ta rezolucja określająca odpo‑ sko jako organizacja bierna. Drugim ważnym powodem powstania była chęć ››Powitanie – dr hab. Paweł Hut- dy‑ ››Zebranie założycielskie Lubelskiego wiedzialność muzeów za krajobraz, wyznacza artykułowania własnego stanowiska i udział w debatach na temat skutków rektor Departamentu Edukacji, Oddziału Stowarzyszenia kierunki działania dla Muzeum Sił Powietrznych dynamicznych zmian organizacyjno‑prawnych w kraju po 1989 r., które ob‑ Kultury i Dziedzictwa MON Muzealników Polskich w Dęblinie. Wielokulturowa spuścizna miasta jęły również muzea i ich pracowników. W ciągu kilkunastu lat istnienia sto‑ i regionu jest przedmiotem badań, ochrony wystąpienia programowe Wydarzenie zorganizowane przy wsparciu warzyszenie stało się zauważalnym partnerem w obszarze polityki muzealnej i utrwalania w zbiorowej świadomości widzów, Narodowego Instytutu Muzealnictwa państwa, prowadząc działalność interwencyjną, opiniodawczą i programową ››Refleksja na temat aktualnej sytuacji równolegle do budowania kolekcji związanej i Ochrony Zbiorów. w oparciu o zapisy statutowe polskiego muzealnictwa – dr hab. z dziejami polskiego lotnictwa wojskowego. Piotr Majewski, dyrektor NIMOZ

PO CO ISTNIEJE STOWARZYSZENIE MUZEALNIKÓW POLSKICH?

Nasz cel chcemy osiągnąć poprzez i ochrony zabytków na terenie ››monitorowanie funkcjonowania Istnieje po to, aby uświadamiać społeczeństwo polskie, że bez dbałości Unii Europejskiej; poszczególnych muzeów w różnych o nasze dziedzictwo czynimy pustą naszą współczesność. Aby przekonać ››podejmowanie działań, których efektem regionach kraju w celu zapobiegania społeczeństwo polskie, że muzealnicy są potrzebni dla ochrony i nowoczesnej będzie nadrobienie wieloletnich ››reprezentowanie interesów środowiska sytuacjom konfliktowym oraz interpretacji naszego dziedzictwa, która jest niezbędnym elementem zaległości w zakresie modernizacji muzealnego i indywidualnych reagowanie na sytuacje, w których budowy społeczeństwa obywatelskiego. Aby zbudować w środowisku muzealnictwa w Polsce pod względem muzealników w sytuacjach konfliktowych łamane są przepisy oraz standardy muzealników poczucie dumy z powodu wykonywania naszego zawodu. jego bazy materialnej oraz w zakresie ze swoimi organizatorami; zachowań dotyczące muzealnictwa. nowoczesnego zarządzania i struktury; Naszą misję chcemy realizować i bogactwa odnoszącego się ››wpływ na procesy legislacyjne oraz ■■ Prezes Michał Niezabitowski podsumowuje I Doroczną Konferencję SMP, Katowice 7–9 III 2018, szczególnie przez do tradycji regionów, miejsc, mniejszości lobbing wobec podmiotów zarządzających na zdjęciu: dr Eryk Krasucki, prof. dr hab. Robert Traba, dr hab. Jacek Gądecki narodowych oraz kulturowych; ››reprezentowanie i wspieranie muzeami w celu umożliwienia interesów środowiska muzealników ››prowadzenie działalności rozumianej modernizacji placówek muzealnych w Polsce, w tym dążenie do zapewnienia jako ważny element dialogu społecznego oraz poprawy sytuacji muzealników; polskim muzealnikom godnych o aktualnych problemach naszego kraju ››promowanie i upowszechnianie warunków bytowych; oraz współczesnego świata z perspektywy najciekawszych i skutecznych zgromadzonych dóbr kultury i historii. ››dążenie do zapewnienia wysokich rozwiązań podwyższających standardy standardów w zakresie gromadzenia, CO CHCE OSIĄGNĄĆ SMP? działalności polskich muzealników; przechowywania,opracowania Chcemy, aby muzea polskie stały się miej‑ ››przygotowanie koncepcji modelu nowocze‑ naukowego, prezentacji oraz ochrony scem budowania nowych relacji społecznych snego muzealnictwa w Polsce odpowiada‑ dóbr kultury i dziedzictwa narodowego opartych na szacunku wobec różnych jącego dynamicznie zmieniającej się rze‑ zgromadzonych w polskich muzeach; przekonań i światopoglądów. Chcemy, czywistości, dostosowanego do wysokich promowanie i wspieranie nowoczesnych aby muzealia będące dziełem człowieka standardów w Europie i będącego atrak‑ rozwiązań podkreślających znaczenie lub natury, poprzez swoją autentyczność cyjną odpowiedzią na proces globalizacji; zbiorów muzealnych jako bardzo ważnego i piękno czyniły człowieka wolnym i zdol‑ składnika kultury, historii i tożsamości ››współpracę z różnymi podmiotami nym do zachwytu nad światem. Chcemy państwa polskiego oraz jego obywateli; na rzecz rozwoju nowoczesnego budować pozytywny wizerunek środowiska muzealnictwa w Polsce; ››upowszechnianie idei o doniosłej muzealników, które czerpie wiedzę i siłę roli muzealnictwa w pielęgnowaniu z obcowania z dziedzictwem przeszło‑ ››aktywny udział w dialogu i krzewieniu tożsamości historycznej ści oraz ma istotny udział w kreowania międzynarodowym oraz w procesach i narodowej oraz jego różnorodności naszej współczesności i przyszłości. legislacyjnych dotyczących muzealnictwa

portal: www.muzealnicy.org Źródło: MUZEA I MUZEALNICY W NOWYCH CZASACH. PROGRAM STOWARZYSZENIA MUZEALNIKÓW POLSKICH ANNA SZUKALSKA‑KUŚ, MICHAŁ NIEZABITOWSKI, SŁAWOMIR SZAFRAŃSKI

Muzeum w połączonej komunikacji Malwina Markiewicz W sobotę 19 maja 2018 r zapraszamy naszych widzów do spotkania z muzealną kolekcją podczas Europejskiej Nocy Muzeów. W tym roku proponujemy wspólne poszukiwanie połączeń Muzeum, jakie wiążą je ze społecznością, krajobrazem kulturowym i środowiskiem naturalnym: z miastem Dęblin i Garnizonem Dęblin, tradycjami Szkoły Orląt i historią twierdzy, przeszłością i przyszłością lotnictwa, w oprawie muzycznej łączącej pokolenia. HOW TO PREPARE FOR INTERNATIONAL MUSEUM DAY Hiper skomunikowanie – to pojęcie wy‑ Nie sposób zrozumieć roli muzeów, nie biorąc społeczność i różnorodne grupy, które ją w Koszalinie, Archiwum Państwowe. Temat myślone w 2001 roku w celu zaprojektowania pod uwagę wszystkich powiązań, jakie tworzą. tworzą. W rezultacie w ciągu ostatnich lat przewodni będzie okazją do łączenia wybranych wielu środków komunikacji, jakie mamy dzisiaj, Są nieodłączną częścią ich lokalnych społeczno‑ byliśmy świadkami narodzin niezliczonych motywów historycznych i współczesnych oraz takich jak kontakt twarzą w twarz, poczta ści, krajobrazu kulturowego i środowiska natu‑ wspólnych projektów organizowanych przez prezentacji zbiorów w innym świetle. elektroniczna, komunikator internetowy, telefon ralnego. Dzięki technologii muzea mogą teraz muzea z udziałem mniejszości, ludów tubylczych czy Internet. Ta globalna sieć połączeń staje wyjść poza swoją rdzenną widownię i znaleźć i lokalnych instytucji. Aby zaangażować tę Zapraszamy do Muzeum Sił Powietrznych się każdego dnia bardziej złożona, różnorodna nowych odbiorców. Ważne jest podejście do zbio‑ nową publiczność i wzmocnić ich wzajemne w Dęblinie w godzinach 18.00–24.00. i zintegrowana. W dzisiejszym hiperłączonym rów w inny sposób: może to być digitalizacja relacje, muzea muszą znaleźć nowe sposoby W programie m.in. lotnicze inspiracje świecie muzea dołączają do tego trendu. kolekcji, dodanie elementów multimedialnych interpretacji i prezentacji swoich zbiorów. artystyczne, pokaz sokolniczy, do wystawy lub coś tak prostego, jak hashtag, koncert zespołu Nalepa Band, Z tego powodu Międzynarodowa Rada Muzeów który pozwala odwiedzającym dzielić się swoim źródło: www.icom.museum występy uczniów OLL (ICOM) wybrała temat Hyperconnected museums: doświadczeniem w mediach społecznościowych. pod kierownictwem new approaches, new publics – Muzea hiper sko‑ Również nasz koszaliński oddział zaprasza Andrzeja Królikowskiego. munikowane (hiper- złączone): nowe podejścia, Jednak nie wszystkie te nowe połączenia są w sobotę 19 maja w godzinach 18.00‒24.00, nowa publiczność na Międzynarodowy Dzień spowodowane technologią. Ponieważ muzea na specjalny program w ramach BaRockowej Nocy Szczegółowy program dostępny Muzeów 2018. starają się zachować znaczenie w społe‑ Muzeów, organizowanej w tę jedną noc przez na naszej stronie czeństwie, kierują swoją uwagę na lokalną kilka koszalińskich instytucji: m.in. Muzeum www.muzeumsp.pl

4 | POD DOBRYMI SKRZYDŁAMI ■■ Ogólny widok Stalagu Luft IV – lato 1944 r. ■■ Przybycie kolumny nowych jeńców ■■ Pogrzeb jeńca zmarłego w obozie. Zwraca uwagę niemiecka do obozu – lato 1944 r. wojskowa asysta honorowa – jesień 1944 r.

Losy alianckich jeńców wojennych Wojciech GROBELSKI zdjęcia ze zbiorów Stalagu Luft IV – Gross Tychow Pawła Urbaniaka

Stalag Luft IV – Gross Tychow, to jeden z najmniej znanych obozów dla Według dokumentacji obozowej, na dzień Pro Memoria Duszą tej ekipy okazał się pochodzący z Tychowa, lotników alianckich, utworzony przez Niemców w okresie II wojny światowej. 1 stycznia 1945 r. w obozie przebywało 8708 Paweł Urbaniak. Gdy w styczniu 2012 roku w Ko‑ Po zakończeniu wojny baraki i inne urządzenia Zwykle wymienia się Stalag Luft III w dzisiejszym Żaganiu, rozsławiony Amerykanów, 902 lotników brytyjskiego szalinie narodziło się Bałtyckie Stowarzyszenie obozowe dość szybko zostały rozebrane. Oko‑ w amerykańskim filmie wojennym z 1963 r. pt. Wielka ucieczka w reżyserii RAF-u i 132 Rosjan 1. Co ciekawe, skład grupy Miłośników Historii PERUN, pod jego szyldem liczna ludność po prostu potrzebowała drewna Johna Sturgesa, zrealizowanym według powieści The Great Escape Paula Brickhilla. RAF był wielonarodowościowy. Doliczono rozpoczęły się prace porządkowo-eksploracyjne na budulec. Teren dawnego stalagu z wolna Jego kanwą była autentyczna, zbiorowa ucieczka podkopem Harry, 76 jeńców się w niej 147 Kanadyjczyków, 58 Polaków, na terenie dawnego obozu 6. Pierwsze uroczy‑ zaczęła zawłaszczać przyroda. Wydawało się, różnych narodowości z ówczesnego Kriegsgefangenenlager der Luftwaffe 37 Australijczyków, 22 Nowozelandczyków, stości w 2011 r. upamiętniające Marsz Śmierci że o tym miejscu, teraz zarośniętym gęstym Nr 3 Sagan-Carlswalde. Polski widz z pewnością pamięta znakomite role 8 Południowoafrykańczyków, 5 Czechów, były bardzo skromne, ale z biegiem lat nabierały lasem nikt już nie będzie pamiętał. Co najwyżej Steve McQueen’a, Jamesa Garnera, Charlesa Bronsona i wielu innych. 2 Francuzów i 1 Norwega 2. coraz bardziej oficjalnego charakteru. Dziś najstarsi mieszkańcy Tychowa lub Podborska, Stalag Luft IV na terenie Modrolasu funkcjo‑ odbywają się one z udziałem wojskowej asysty którzy przybyli w te strony krótko po 1945 roku. nował niespełna 9 miesięcy. Prawdopodobnie honorowej z orkiestrą, gromadząc coraz więcej Trochę historii Stało się jednak inaczej. Najpierw w Zespole do końca był zależny od obozu w Żaganiu, gdyż uczestników, w tym liczne grono młodzieży. Szkół Rolniczych w Tychowie powstała niewielka Obóz powstał w końcowym okresie II wojny przez cały czas korespondencja z Tychowa stem‑ Od lat, honorowym gościem wydarzeń jest Izba Pamięci. Później dwaj pasjonaci pochodzący światowej w Żaganiu (niem. Sagan), w kwietniu plowana była pieczątkami obozu Stalag Luft III. p. Krzysztof Mikszo, syn sierż. pil. Jana Mikszo, z Koszalina, Zygmunt Wujek i Jupi Podlaszewski 1944 r. jako Stalag Luft IV Sagan-Belaria, stanowiąc Z początkiem 1945 r., wraz z nadchodzącym służącego m.in. w 305 dywizjonie bombowym zaczęli na nowo odkrywać zarośniętą drzewami początkowo podobóz tamtejszego Stalagu frontem, niemieckie władze administracyjne Ziemi Wielkopolskiej. W 1941 r. został zestrze‑ historię. Pierwszy, to znany artysta rzeźbiarz, Luft III. Po kilku tygodniach przeniesiono go i wojskowe rozpoczęły ewakuację za Odrę lony nad terytorium Niemiec i trafił do niewoli. natomiast drugi to animator kulturalny i anglista. Wydawało na Pomorze, w pobliże miejscowości Tychowo. ludności cywilnej oraz jeńców z obozów zlo‑ Od 1944 r. przebywał w Stalagu Luft IV 7. Udało im się nawiązać kontakty z żyjącymi Na nowym miejscu, obóz zlokalizowano w kom‑ kalizowanych na terenie Pomorza. W pierwszej Tegoroczne obchody 73 rocznicy Marszu jeszcze, dawnymi amerykańskimi jeńcami z tu‑ pleksie leśnym, ok. 2,5 km na północny–wschód kolejności wywieziono chorych. Śmierci mają wyjątkowy, dwudniowy cha‑ się, że Stalag tejszego stalagu. Zaczęły odzywać się również od Podborska (niem. Kiefheide) i 5,5 km na pół‑ Już 28 stycznia ze stacji kolejowej w Podbor‑ rakter i odbywają się pod patronatem bur‑ rodziny nieżyjących lotników. Po prawie pół nocny‑zachód od Tychowa. Właśnie tej miej‑ sku odjechał transport lotników z obozowego mistrza Tychowa, p. Roberta Falany oraz wieku, do Tychowa zaczęli zjeżdżać dawni jeńcy. Luft IV, scowości obóz zawdzięcza nazwę Groß Tychow. lazaretu. Jego celem był Stalag Luft I Barth (Pół‑ dyrektora Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, Któregoś razu przybyło ich prawie dwudziestu, Niespełna kilometr od obozowych drutów nocne Niemcy). Następnie, w ciągu dwóch dni, p. Pawła Pawłowskiego. nie licząc rodzin 4. 2 września 1992 r. na terenie znajdowała się niewielka osada Modrolas (niem. 6‒8 lutego 1945 r. ewakuowano cały obóz. Piloci Od 20 kwietnia 2018 roku w Muzeum położony nieistniejącego już Stalagu odsłonięto pomniki Mandelatz). podzieleni zostali na kilka kolumn marszowych Obrony Przeciwlotniczej w Koszalinie czynna upamiętniające wszystkich lotników więzionych Teren stalagu podzielono na cztery, odgro‑ i pod eskortą ruszyli na zachód. Ich trasa wiodła będzie wystawa czasowa pt. Losy alianckich od maja 1944 do lutego 1945 roku. Pomnik składa wśród lasów dzone od siebie pasami granicznymi, sektory przez: Białogard, Świnoujście aż pod Hamburg. jeńców wojennych Stalagu Luft IV – Groß Tychow, się z trzech głazów narzutowych, przy czym A, B, C, D, na których sukcesywnie wznoszono Stamtąd skierowani zostali do Fallingbostel na której – w specjalnie przygotowanej aran‑ środkowy – najwyższy – przedstawia postać baraki. Zaopatrzenie w wodę miała zapew‑ (Dolna Saksonia), gdzie mieścił się Stalag XI B. żacji – zaprezentowano autentyczne pamiątki dawnej rejencji lotnika w pilotce, opierającego się o śmigło nić przepływające nieopodal rzeczki Liśnica Niewiarygodne, ale w ciągu od 51 do 87 dni po lotnikach, odnalezione na terenie dawnego samolotu i wykutymi napisami w języku angiel‑ i Leszczynka. 14 maja 1944 do przygotowa‑ jeńcy pokonali trasę o długości około 950 km. obozu. Dopełnieniem wystawy jest również skim oraz polskim. Drugi pomnik stoi w pobliżu koszalińskiej nego sektora A przybył pierwszy transport Z zebranych relacji świadków i zachowanych sesja popularno-naukowa, podczas której stacji kolejowej w Podborsku, upamiętniając 64 lotników alianckich. W lipcu tegoż roku, dokumentów wynika, że z obozu Groß Tychow wygłoszono następujące referaty: dojeżdżające tam transporty jeńców 5. Obydwa kolejnym transportem przywieziono jeńców ewakuowano ok. 6 tysięcy jeńców. Prawie 1300 zostanie wykonane zostały przez wspomnianego arty‑ ›› Historii powstania oraz z obozów przejściowych Dulag Luft Wetzlar nie przeżyło trudów morderczej wędrówki. Nic stę – rzeźbiarza Zygmunta Wujka. funkcjonowanie Stalagu Luft IV – Groß spod Frankfurtu n. Menem oraz z Budapesztu. więc dziwnego, że nazwano ją Marszem Śmierci. Od 2010 r. miejscem po Stalagu zainteresowali Tychow – dr Wojciech Grobelski; skazany na W miarę oddawanych do użytku baraków, Ocaleni doczekali wolności dopiero 2 maja się członkowie Grupy Rekonstrukcji Historycz‑ do Modrolasu przybywały kolejne transporty 1945 r. gdy Stalag XI B został wyzwolony przez ›› Most pamięci nej Jack of Diamond z Koszalina, odtwarzający lotników. Te największe liczebnie, dotarły wojska amerykańskie 3. z żyjącymi świadkami wydarzeń. Kontakty zapomnienie… jednostkę z amerykańskiej 82 Dywizji Powietrz‑ tu latem i jesienią 1944 r. Byli to – ewakuowani Polska–USA – mgr Jupi Podlaszewski; nodesantowej lądującą w 1944 r. w Normandii. drogą morską do Świnoujścia – jeńcy z poło‑ 1 Zob. Stalag Luft IV. 70. rocznica Marszu ›› Czytanie listów jenieckich – młodzież żonego na Litwie, stalagu Luft VI Heydekrug. Śmierci 7.02.2015, Tychowo 2015, s. 1. ze szkoły The English School of Koszalin; Na tereny te, szybkim marszem, zbliżała się 2 Ibidem. 4 Relacja J. Podlaszewskiego – w posiadaniu autora. bowiem Armia Czerwona. 3 Ibidem 5 Relacja Z. Wujka – w posiadaniu autora. ›› Geneza powstania pomnika w Modrolesie – dr hab. Zygmunt Wujek; ›› Ślady pamięci wydarte z ziemi – Paweł Urbaniak – Tychowo. Następnego dnia, tj. 21 kwietnia, uczestnicy uroczystości odbędą pieszy, symboliczny marsz od stacji kolejowej w Podborsku pod pomnik lotników w Modrolesie. Po oficjalnej ceremonii, której gospodarzem będzie burmistrz Tychowa, p. Robert Falana, w cieniu schronów po daw‑ nej sowieckiej bazie atomowej w Dobrowie, będzie czas na spotkanie pokoleń, prezenta‑ cję placówek muzealnych oraz Bałtyckiego Stowarzyszenia Miłośników Historii PERUN, którzy – jak co roku – swoim zaangażowaniem pięknie wpisali się w tradycję upamiętnienia gehenny lotników alianckich. Wszak, jak mawiał Cyceron: Historia jest świadkiem czasów, światłem prawdy, życiem pamięci, nauczycielką życia.

6 Relacja P. Urbaniaka – w posiadaniu autora. 7 Wg ustaleń M. Wawrzynkowskiego z BSMH Perun. ■■ ewakuacja obozu – luty 1945 r. Prawdopodobnie ■■ Grafika obozowa – widok stalagu jedyne zachowane zdjęcie z „Marszu Śmierci”

POD DOBRYMI SKRZYDŁAMI | 5 Dla powracających z wojennej emigracji lotników, los zgotował rozmaite scenariusze. W wyniku sytuacji politycznej, nie wracali oni do wolnego kraju, ale do państwa kontrolowanego przez obce mocarstwo. Ich wola tworzenia odradzającego się lotnictwa spotkała się z twardym oporem. Politycznie obcy Oporem, który doprowadził do najbardziej tragicznego końca wielu z nich. Marcin Arbuz

Po zakończeniu II wojny światowej lotnicy polscy obywatele sowieccy stanowili jedną trzecią Stanisław Skalski wyszedł z więzienia w wyniku Lądowych, Marynarce Wojennej oraz Wojskach w Wielkiej Brytanii stanęli przed poważnym kadry, zaś rok później ich liczba spadała do 10 %. amnestii 20 kwietnia 1956 roku. W związku Lotniczych, tajne służby przeprowadziły operację dylematem. Zakończenie działań wojennych ze sprawą Śliwińskiego, na kary więzienia której celem miało być oskarżenie i skazanie spowodowało, że „bez pracy” pozostawały Jednym z najbardziej znanych pilotów którzy wró‑ skazano również innych lotników takich jak oficerów odpowiedzialnych za tzw. „Spisek całe rzesze żołnierzy. Była to sytuacja szcze‑ cili do kraju po wojnie był Stanisław Skalski, wy‑ Tadeusz Nowierski, Władysław Kamiński czy w Wojsku”. W wyniku operacji wykreowano gólnie trudna dla obcokrajowców. Polscy piloci bity człowiek, as myśliwski i świetny doceniany Bolesław Jedliczko. Zdzisław Radomski mimo między innymi „Kierownictwo Konspiracji hołubieni w 1940 roku, pięć lat później stali się przez sojuszników dowódca. Do Polski przypły‑ iż ostatecznie uniknął więzienia był straszliwie Wojsk Lotniczych”, które miało rzekomo działać elementem niepożądanym i to przede wszyst‑ nął 8 czerwca 1947 roku na pokładzie statku SS torturowany podczas śledztwa. Na karę 5 lat na szkodę państwa organizując spisek mający kim z obiektywnych powodów. Pilotów było Clan Lamont razem z setkami innych żołnierzy, pozbawienia wolności została również skazana na celu obalenie władzy komunistycznej poprzez po prostu zbyt wielu. O ile zasłużeni, znani oraz z kilkoma przyjaciółmi takimi jak Witold żona Władysława Śliwińskiego, Myra. Sam struktury armii. i wysocy stopniem lotnicy byli w stanie pozostać Łokuciewski, Tadeusz Nowierski czy Zygmunt Władysław Śliwiński został zamordowany w służbie, to zdecydowana większość musiała Sokołowski. Po pozytywnym przejściu weryfi‑ strzałem w tył głowy 15 lutego 1951 roku. W związku z przeprowadzaną operacją aresz‑ albo szukać innego zawodu albo zastanowić się kacji Stanisław Skalski 24 czerwca 1947 roku zo‑ towano Szczepana Ścibiora. Nastąpiło to 9 nad powrotem do kraju. To drugie rozwiązanie stał mianowany inspektorem techniki pilotażu Do najbardziej tragicznych, należy jednak sierpnia 1951 roku. Rodzina oficera, a więc żona w normalnych warunkach byłoby oczywiste w Wydziale Wyszkolenia Bojowego Dowódz‑ historia Szczepana Ścibiora, w trakcie II wojny Janina oraz dwie córki Barbara i Magdalena jednak w ówczesnych realiach była to skrajnie twa Wojsk Lotniczych. Pełnił tę funkcję przez światowej pilota 305 Dywizjonu Bombowego. zostały eksmitowane na bruk ze służbowej trudna decyzja. Polska po II wojnie światowej rok w zasadzie bez większych komplikacji choć Po zakończeniu działań wojennych Ścibior kwatery. Dano im na to trzy dni! Ścibiora ■■ Płk Szczepan Ścibior, podczas dostała się pod wpływy Związku Sowieckiego. należy zaznaczyć iż według przekazów źródło‑ w drogę do kraju wyruszył 20 marca 1946 roku. pierwotnie przewieziono do aresztu Informacji II Wojny Światowej pilot W kraju władzę objął nadany przez Sowietów wych był przez cały ten okres inwigilowany przez Wypływając ze Szkocji do portu w Gdańsku do‑ Wojsk Lotniczych, a następnie do aresztu GZI 305 Dywizjonu Bombowego. rząd komunistyczny który prezentował bardzo tajne służby komunistyczne. Losy Skalskiego tarł 22 marca. Po przejściu odpowiednich kontroli WP gdzie został pozbawiony dystynkcji i osa‑ Po wojnie dowódca 7. PLBN jasny stosunek wobec państw zachodnich i nie jednak przybrały tragiczny obrót z innych po‑ personalnych oraz badań lekarskich, Ścibior dzony. W zasadzie od razu przystąpiono do tzw. w Łęczycy oraz Komendant uznawał rządu emigracyjnego. O ile oficjalnie wodów. Mianowicie utrzymywał on znajomość otrzymał tymczasowe zaświadczenie o prze‑ „konwejera” czyli wielogodzinnych przesłuchań Oficerskiej Szkoły Lotniczej „Rząd Demokratyczny” zachęcał pozostających z Władysławem Śliwińskim, pilotem myśliwskim biegu służby wojskowej oraz o demobilizacji. przeprowadzanych w dzień i w nocy przez w Dęblinie w latach 1947‒1951. na Zachodzie żołnierzy do powrotu do kraju, w czasie wojny autorem dwusetnego zestrze‑ Następnie został skierowany do Departamentu zmieniających się śledczych. Miało to na celu Zamordowany w 1952 roku to w rzeczywistości prezentował wobec nich lenia dla 303 Dywizjonu Myśliwskiego, który Personalnego Wojska Polskiego w Warszawie. zmuszenie lotnika aby przyznał się do abso‑ w wyniku procesu politycznego. swoisty, nieufny stosunek. Pogłoski o tym jak to przed powrotem do kraju podjął pracę dla Pierwotnie skierowany do rezerwy ostatecznie lutnie fikcyjnych oskarżeń. Przez dwadzieścia Foto via Robert Gretzyngier nowe władze odnoszą się do żołnierzy wal‑ polskiego wywiadu, współpracującego z bry‑ trafił do 7. Samodzielnego Pułku Bombowców dni tortur, bezsenności i gróźb pod adresem czących na zachodzie, docierały za granicę tyjskim. Prowadził w Polsce działalność szpie‑ Nurkujących w Łęczycy, gdzie początkowo najbliższej rodziny i własnym Ścibior „przyznał i generowały obawy przed powrotem z wojennej gowską polegającą na pozyskiwaniu informacji dublował stanowisko sowieckiego dowódcy, się” do fałszywych zarzutów. emigracji. W konsekwencji z ponad 14 tys. pol‑ przede wszystkim związanych z lotnictwem. Pra‑ a 21 sierpnia 1946 roku został mianowany do sa‑ Od momentu skich lotników do Polski wróciło tylko ok. 3 tysięcy. cował w ten sposób około roku. W końcu jednak modzielnego kierowania jednostką. Doskonale Nie był to jednak koniec, były komendant Lotnicy przybywający do Polski z Zachodu, funkcjonariusze Ministerstwa Bezpieczeństwa wywiązywał się ze swoich obowiązków i w tym OSL, był w późniejszym czasie przesłuchiwany weryfikacji od samego początku swojej bytności w kraju Publicznego trafili na trop siatki szpiegowskiej bardzo trudnym okresie sprawnie kierował w podobny sposób oraz konfrontowany z innymi byli poddani ścisłej inwigilacji. Od momentu i aresztowali Śliwińskiego. W związku z aresz‑ szkoleniem młodych pilotów. Jego działania oskarżonymi w celu wykreowania nowych weryfikacji co następowało zazwyczaj tuż towaniem zorganizowali w jego mieszkaniu zostały docenione, pierwotnie odznaczono fałszywych zeznań i oskarżeń. Pod czujną co następowało po przypłynięciu i zejściu na ląd, stawali się „kocioł” wyłapując wszystkich którzy troszcząc go Orderem Odrodzenia Polski IV klasy zaś kontrolą płk. Antoniego Skulbaszewskiego, oni obiektem stałej obserwacji tajnych służb. się o niego odwiedzali to lokum. Tak do aresztu 17 grudnia 1946 roku otrzymał awans na puł‑ płk. Władysława Kochana i ppłk. Nauma Le‑ zazwyczaj tuż W rozumieniu komunistów każdy „Rafowiec” śledczego trafił Stanisław Skalski który również kownika. Ścibior podczas służby w pułku nie raz wandowskego, preparowano odpowiednie był potencjalnym szpiegiem i wrogiem nowej zaniepokojony telefonem od żony kolegi odwie‑ jeszcze dawał dowód swojego doświadczenia zeznania które miały posłużyć do wydania władzy. Z drugiej strony dla odradzających się dził jego mieszkanie. i profesjonalizmu. W konsekwencji 27 sierpnia wyroku w procesie. po przypłynięciu po wojnie w Polsce Wojsk Lotniczych byli ludzie 1947 roku został mianowany komendantem szczególnie przydatni. Podczas śledztwa stosowano wobec Skalskiego Oficerskiej Szkoły Lotniczej w Dęblinie. Był Finałem śledztwa był rozpoczęty 8, a zakończony i zejściu na ląd, stawali najstraszniejsze tortury. Wielogodzinne prze‑ to czas w którym kadra stanowiła bardzo 13 maja 1952 roku tajny proces Najwyższego W 1945 roku przytłaczającą większość personelu słuchania, bicie, tzw. stójki, przetrzymywanie ciekawy pejzaż. Znajdowali się tam oficerowie Sądu Wojskowego na którego czele stał płk latającego stanowili Sowieci. Jedynie 10 %. kadry w zaciemnionej izolatce i wiele innych znanych sowieccy, Polacy wyszkoleni na wschodzie, oraz Piotr Parzeniecki. W procesie tym oprócz płk. się oni obiektem stałej oficerskiej było złożone z Polaków. Władze tylko „specjalistom” z MBP. Mimo tego iż lotnik, pierwsi którzy otrzymali szkolenie w kraju. Szczepana Ścibiora oskarżono płk. Bernarda komunistyczne zakładały iż do 1947 roku uda nie miał żadnego związku z działalnością Śli‑ Dużą grupę stanowili lotnicy walczący podczas Adameckiego, płk. Augusta Menczaka, płk. obserwacji tajnych się zmienić ten stan rzeczy, a personel lotniczy wińskiego, nie znaleziono też przeciwko niemu wojny na zachodzie. Ścibior objął komendę Józef Jungrawa, ppłk. Stanisława Ziacha, ppłk. będzie składał się w całości z obywateli polskich. żadnych dowodów, ostatecznie 7 kwietnia 1950 w szkole w trudnym z wielu powodów okresie. Aleksandra Majewskiego, ppłk. Władysław Naturalnym było iż do osiągnięcia tego celu roku został wyrokiem sądu skazany na karę Problemy, kadrowe, sprzętowe czy logistyczne Minakowskiego, ppłk. Stanisława Michow‑ służb. W rozumieniu bardzo przydatni byli oficerowie walczący śmierci. Kara nie została jednak wykonana. powodowały iż funkcjonowanie szkoły było skiego. Sąd oskarżył lotników o działalność podczas II wojny światowej na Zachodzie Dopiero 29 stycznia 1951 roku, Bolesław Bierut, mocno utrudnione. Mimo to jednak nowy dywersyjno-szpiegowską w szeregach Wojska komunistów każdy Europy. Dobrze wyszkoleni, i przede wszystkim skorzystał z prawa łaski, i zadecydował o zmianie komendant kładąc ogromny nacisk na dyscyplinę Polskiego. Oprócz ppłk. Majewskiego i ppłk. posiadający ogromne doświadczenie bojowe wyroku z kary śmierci na dożywocie z pozosta‑ i sumienne realizowanie punktów szkolenia Ziacha skazanych na dożywocie, reszta oficerów lotnicy staliby się doskonałą kadrą dowódczą wieniem w mocy kar dodatkowych czyli utraty uzyskiwał zadowalające rezultaty. została skazano na karę śmierci. Wnioskowane „Rafowiec” był i instruktorską dla młodych pokoleń pilotów. praw na zawsze i przepadku mienia. Skalskiego przez oficerów wnioski o rewizję procesu zostały Ci, którzy wracali wybierali jednak różne drogi poinformowano o tej decyzji 22 lutego 1951 W 1948 roku w krajach bloku komunistycznego odrzucone. Ówczesny prezydent Bolesław Bierut potencjalnym dalszego życia. Większość zdecydowała się roku czyli prawie miesiąc później. Pierwotnie nastąpiło zaostrzenie kursu politycznego. Wła‑ nie skorzystał z prawa łaski, mimo wielu próśb na przejście do cywila, lub też z racji negatywnej więziony w Rawiczu, zaś w grudniu 1953 roku dze postawiły sobie za cel pozbycie się z wojska np. ze strony córek Szczepana Ścibiora. Wyrok weryfikacji nie dane im było powrócić do służby przeniesiony do aresztu we Wronkach był wię‑ ludzi ideologicznie obcych, tzn. przedwojennych został wykonany 7 sierpnia 1952 r. na terenie szpiegiem i wrogiem w wojsku. Mniejszej części tzw. „Rafowców” ziony w koszmarnych warunkach. Jedynie dzięki oficerów oraz tych, którzy w czasie II wojny więzienia mokotowskiego. Płk. Szczepan Ścibior umożliwiono służbę w Wojskach Lotniczych. silnemu charakterowi i hartowi ducha udało mu światowej walczyli na zachodzie. We wszystkich oraz płk Bernard Adamecki, płk August Menczak, nowej władzy… Między innymi dzięki temu już w 1946 roku się przetrwać ten tragiczny okres. Ostatecznie rodzajach sił zbrojnych, a więc w Wojskach płk Józef Jungraw, ppłk Władysław Minakowski, ppłk Stanisław Michowski zostali zamordowani strzałem w tył głowy.

W związku ze śledztwem 15 października 1952 roku odbył się drugi proces w którym oskarżono ppłk. Zygmunta Sokołowskiego, ppłk. Romana Rypsona, mjr. Konstantego Sabiłło oraz mjr. Romana Kurkiewicza. Wszyscy oskarżeni zostali skazani na karę śmierci, jednak ostatecznie wykonano ją wobec ppłk. Romana Rypsona i ppłk. Zygmunta Sokołowskiego. Kara pozo‑ stałych została zmieniona na dożywocie lub długoletnie więzienie.

W 1956 roku w wyniku tzw. odwilży, wyroki z procesów roku 1952 uchylono wskazując na niezgodne z prawem metody ich przeprowa‑ dzania oraz masę skrajnych nadużyć. Nie mogło to jednak wrócić życia zamordowanym lotnikom.

Okres od 1945 do 1956 roku jest zdecydowanie najbardziej tragicznym w powojennej historii Polski. Prześladowania polityczne prowadzone ■■ Podchorążowie sfotografowani wówczas na gigantyczną skalę pozbawiły życia przy samolocie UT-2. Maszyny tego wielu ludzi. Lotnicy, nie byli tutaj wyjątkiem typu były wykorzystywane do i zamiast tworzyć odradzające się lotnictwo szkolenia podstawowego. Zdjęcie często kończyli w więziennych celach lub wykonano w Dęblinie w drugiej bezimiennych grobach. połowie lat 40-stych fot. ze zbiorów M. Litewskiej

6 | POD DOBRYMI SKRZYDŁAMI ■■ mjr. pil. B. Orliński, kpt. obs. J. Lemieszonek przy samolocie De Havilland „Mosquito” (Fot. via Bogusław Jędrych) ■■ Lotnicy 305 Dywizjonu Bombowego na lotnisku w Lasham, listopad 1944. Od lewej: kpt. obs. J. Mayer, mjr. pil. K. Konopasek (dowódca) • mjr pil. T. Czołowski, mjr. pil. B. Orliński • kpt. obs. J. Lemieszonek • kpt. obs. M. Aduckiewicz • kpt. pil. Z. Popławski • mjr. obs. J. Łagowski • mjr. pil. R. Kałuża (Fot. via Bogusław Jędrych)

Spektakularne akcje 305 dywizjonu bombowego Jacek Zagożdżon

Wiele uwagi przykuwa działalność polskich dywizjonów myśliwskich w czasie pierwszej wielkiej bitwy powietrznej II wojny 2 sierpnia, gdzieś przed godziną piętnastą, wzywa nas który nie mając możliwości wykonywania lotów światowej – bitwy o Wielką Brytanię, która zmusiła Hitlera do zmiany swych planów. Słusznie mówi się o heroicznych wyczynach, oficer operacyjny i dowiadujemy się, że dziś o godzinie myśliwskich, ze względu na wiek przeszkolił się umiejętnościach i brawurowych akcjach polskich myśliwców nad Afryką, Europą czy na Dalekim Wschodzie. Znacznie mniej atencji 21-szej bombardujemy nasz cel. Dodatkowo podaje na samoloty bombowe. Jako pilot doświadczalny przykłada się żmudnej pracy dywizjonów bombowych, które brały udział w tej wojnie – bombardując niemieckie barki inwazyjne, nam informację, że 5 mil na południe znajduje się PZL szkolił swych kolegów z dywizjonu w lotach eskortując konwoje morskie, atakując miasta niemieckie i w końcu zrzucając kontenery z zaopatrzeniem dla walczącej Warszawy. niemieckie lotnisko Focke-Wulfów […] w sytuacjach krytycznych. Eskadra wystartowała o wyznaczonej godzinie 31 VIII 1944 r. Bolesław Orliński wraz ze swym Cztery polskie dywizjony bombowe 300, 301, wziętych do niewoli – 11 pełnych załóg, przy i przyjęła uszykowanie bojowe – schody w lewo. nawigatorem kpt. Janem Lemieszonkiem 304, 305 i 1586. Eskadra Specjalnego Przezna‑ stanie etatowym 16 załóg. Wśród wziętych Lecieliśmy tuż nad wierzchołkami drzew i dachów poprowadził wyprawę mającą unieruchomić czenia wniosły ogromny wkład w zwycięstwo do niewoli był dowódca Eskadry „B” kpt. pil. kierując się na miejscowość Littlehampton, gdzie część zmechanizowanych sił niemieckich aliantów, w II wojnie światowej ponosząc przy Szczepan Ścibior – późniejszy, powojenny ko‑ przekroczyliśmy brzeg Kanału La Manche, przyjmując w czasie alianckiej ofensywy w Normandii, tym równie wielkie straty. Loty tych formacji mendant Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dę‑ kurs prawie na zachód i przytulając się do wody, aby poprzez zniszczenie cystern paliwa, w okolicy często wykonywane były w ukryciu nocy, a akcje blinie. Wśród pilotów dywizjonu zginął ppłk pil. nie być wykrytym przez niemiecki radar […] miejscowości Nomeny. Tak Orliński wspomina trwające po kilka godzin, mimo że wymagające Stanisław Skarżyński, który w 1933 roku, jako tę wyprawę: ogromnego przygotowania i precyzji, często pierwszy pokonał Ocean Atlantycki samolotem Załoga zbliżając się do wybrzeży Francji, na‑ podsumowywane były jedynie stwierdzeniem turystycznym – polskiej konstrukcji RWD 5 Bis. prowadziła eskadrę na z góry obliczony punkt Polecieliśmy w dzień z Anglii. Jasio Lemieszonek osiągnięto cel wyprawy bombowej, bomby zrzucono Straty rosły – po dwuipółletnim okresie działań przekroczenia brzegu w okolicy Saint-Malo, nawigował, gdyż myśmy prowadzili wyprawę, razem na cel. Zniszczony cel bombowy z reguły nie był dywizjon stracił 179 lotników, w tym 146 zabi‑ by stamtąd trzymając się kursu rzeczywistego sześć maszyn. Szwaby były jeszcze w Breście i Paryżu. tak spektakularny dla przeciętnego odbiorcy tych, 33 wziętych do niewoli. Aby zmniejszyć dolecieć do punktu kontrolnego, gdzie w uszy‑ Musieliśmy się przekraść bardzo nisko nad ziemią i znacznie trudniejszy do wyobrażenia, niż straty osobowe dywizjon 305 został wypo‑ kowaniu dwójkowym wznieśli się na 1000 i morzem, by okrążyć Brest od zachodu, a Paryż zestrzelone myśliwce. Ciężko policzyć i przy‑ sażony w amerykańskie samoloty Mitchell stóp i przeszli do ataku nurkowego na cel. od południa, i dostać się do wschodniej Francji, pisać pojedynczym pilotom straty III Rzeszy a następnie w brytyjskie, dwumiejscowe De Efekt ataku był druzgocący dla nieprzyjaciela. gdzie był nasz cel (mała stacyjka). Dolecieliśmy Loty tych formacji po zniszczeniu, np. Szkoły Sabotażu SS, czy Havilland Mosquito. Dywizjon wszedł w skład Dwie załogi uzyskały bezpośrednie trafienia tam dzięki genialnej nawigacji Jasia i wysadziliśmy zbombardowaniu i zniszczeniu, niespełna 2. Taktycznych Sił Powietrznych przygotowu‑ w główny budynek, Mosquito pilotowany przez ogromne cylindry paliwa (…). Powróciliśmy cało często wykonywane miesiąc później, cystern z milionami litrów jących inwazję na Europę. F/Lt Kratkę trafił pobliski budynek, kolejna do Anglii. Trzeba było cały prawie czas lecieć niziutko benzyny w Nomeny pod Nancy 31 VIII 1944 r. para zrzuciła zapas bomb obok, nie trafiając nad ziemią, żeby Szwaby na radarze nas nie złapali Do głównych zadań dywizjonu weszły dyżury były w ukryciu dokonane przez polski 305 dywizjon bombowy. bezpośrednio w cel, ostatnia załoga trafiła i myśliwce ich nas nie opadły. I tu właśnie „Lemiesz” bojowe mające za zadanie niszczenie wszel‑ prawdopodobnie. Obiekt został dodatkowo pokazał swój kunszt w nawigacji, gdyż orientacja 305 Dywizjon Bombowy Ziemi Wielkopolskiej kich przejawów ruchów nieprzyjaciela oraz nocy, a akcje ostrzelany. Zaskoczenie było kompletne, akcja z pomocą mapy trudniejsza jest na niskiej wysokości. i Lidzkiej został utworzony rozkazem z dnia precyzyjne ataki na cele naziemne znajdujące zakończyła się powodzeniem, bez strat własnych. trwające po kilka 1 września 1940 r.Część oficerów domagała się się za linią frontu. Zniszczono wówczas ok. 13 mln litrów paliwa. nadania imienia Marszałka Józefa Piłsudskiego, Wśród utytułowanych oficerów dywizjonu 305 Wielość tego typu akcji pozwalała opóźnić ruchy Przygotowanie takich akcji nie było łatwe, które często spotyka się w literaturze – według znalazł się również mjr. Bolesław Orliński, znany niemieckich wojsk i zmniejszyć możliwości godzin, mimo zwłaszcza dla załóg prowadzących – poprzedzały Dziennika Bojowego jednostki imię Marszałka ze swego rajdu Warszawa– Tokio – Warszawa, powstrzymania inwazji. je studia map, terenu i precyzyjne wyliczenia, zostało nadane jedynie Eskadrze „A” tegoż że wymagające od których zależało powodzenie akcji i bezpie‑ dywizjonu, a imię 305 Dywizjon Bombowy Organizacja wspólnych przedsięwzięć czeństwo załóg biorących udział w wyprawie. ogromnego Ziemi Wielkopolskiej nadał Naczelny Wódz o charakterze patriotycznym i wojsko‑ tajnym rozkazem L.dz. 464/G.M./42, 25 sierpnia O operacji przeprowadzonej 2 sierpnia 1944 roku wym, w tym uroczystości związanych przygotowania 1942 roku. Święto dywizjonu ustalono w rocznicę opowiada we swych wspomnieniach kpt. nawig. z kultywowaniem tradycji 305. Dywizjonu pierwszego lotu bojowego na skład paliw pod Tomasz Kasprzyk, który wraz z kpt. pil. Adamem Bombowego Ziemi Wielkopolskiej, są przed‑ i precyzji, często Rotterdamem 22 kwietnia 1941 roku. Rayskim miał przygotować plan ataku na Cen‑ miotem podpisanego porozumienia po‑ trum Szkoleniowe sabotażu i szpiegostwa między Muzeum Sił Powietrznych a Mo‑ W pierwszym etapie działalności operacyjnej SS Château-Maulny nad Loarą, koło Le Mans bilną Jednostką Dowodzenia Operacjami podsumowywane do głównych zadań 305. należały ataki bom‑ we Francji. Powietrznymi. 21 lutego 2018 r. w imieniu bowe na witalne, niemieckie ośrodki przemy‑ stron porozumienie sygnowali – dyrektor były jedynie słowe, składy paliw oraz miasta niemieckie. To jest wasz cel – mówi [Komendant] – niemiecka Paweł Pawłowski oraz dowódca – płk. dypl. Dywizjon początkowo wyposażony był w bry‑ szkoła sabotażystów koło miasta Le Mans w połowie pil. Mirosław Nawrocki. Jednym z pierw‑ stwierdzeniem tyjskie samoloty Fairey Battle, które jednak drogi Paryż – Nantes. Wy, jako załoga prowadząca, szych zadań będzie wspólne przygotowa‑ jako nieefektywne i będące zbyt łatwym celem, studiujcie teren, wybierając kierunek nalotu, biorąc nie wystawy oraz udział Muzeum w świę‑ „osiągnięto cel szybko zostały zastąpione samolotami Vickers pod uwagę, że bombardowanie odbędzie się w dzień cie MJDOP 25.04.2018 r., podczas którego Wellington kolejnych wersji. O ogromnym wy‑ i z lotu koszącego. Dokładny dzień i czas podany wam zostanie nadany patron płk. pil. Szczepan wyprawy bombowej, siłku załóg bombowych może świadczyć fakt, będzie w odpowiednim terminie. Możecie przychodzić Ścibior i nastąpi przejęcie dziedzictwa tra‑ że do końca 1941 roku, po niespełna dziewięciu tutaj, kiedy czas wam pozwoli, aby zapoznawać się dycji 305 Dywizjonu Bombowego Ziemi bomby zrzucono miesiącach straty dywizjonu wynosiły 66 osób ze szczegółami celu. Jeszcze raz przypominam wam: Wielkopolskiej im. Marszałka Piłsudskiego. na cel” personelu latającego – zabitych, rannych lub rozmowa nasza nie istniała […]

pod dobrymi skrzydłami wydawnictwo bezpłatne REDAKCJA projekt, redakcja techniczna Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie. Biuletyn Informacyjny Muzeum Nakład 10.000 egz. Marcin Arbuz, Wojciech Grobelski, Darek Jakubowski · Kamera Instytucja Kultury Ministerstwa Sił Powietrznych w Dęblinie Roman Kozłowski, Dagmara Krukowska, Obrony Narodowej Wydawca Druk nr 4/2018 r. | ISSN 2543-8360 Malwina Markiewicz, Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie Wydawnictwo Kamera Karolina Pardo‑Dybcio, Paweł Pawłowski, ul. Lotników Polskich 1, 08-530 Dęblin www.kamerapress.pl Maciej Peikert, Katarzyna Ragus, www.muzeumsp.pl Ryszard Wróbel, Jacek Zagożdżon Wszelkie prawa w tym prawa autorów [email protected] i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek Fotografie Redaktor naczelny dalsze rozpowszechnianie artykułów Archiwum Muzeum Sił Powietrznych, Paweł Pawłowski i innych części czasopisma bez zgody Paweł Pawłowski, Jacek Zagożdżon, autorów i wydawcy zabronione. Redaktor prowadzący Marcin Arbuz, Malwina Markiewicz, Malwina Markiewicz Wojciech Grobelski

POD DOBRYMI SKRZYDŁAMI | 7 ■■ Samolot Rumpler C.I w barwach niemieckiego lotnictwa wojskowego. ■■ Samolot Junkers F.13 w charakterystycznym malowaniu. Na trawie leŻĄ liczni obserwatorzy ■■ Automobil – za kierownicĄ siedzi Jerzy Biernacki, W tle samolot Albatros D.III. Zebrana ludnoŚĆ podziwia oba samoloty za nim – Kazimiera Biernacka (Żona Jerzego Biernackiego)

Na jednym z negatywów można zobaczyć najprawdopodobniej jako pomoc naukowa samolot Junkers F.13 w niezwykle barwnym w Oficerskiej Szkole Lotnictwa w Dęblinie. HISTORIA ZAPISANA i oryginalnym malowaniu, składającym się Autorem części z nich był najprawdopodobniej nie tylko z biało‑czerwonej szachownicy, ale Jerzy Biernacki – żołnierz‑legionista (Legii Karolina Pardo‑Dybcio NA SZKLANEJ FOTOGRAFII także krzyży i liter. Akademickiej), technik-konstruktor tudzież foto-operator lotniczy w drugiej połowie lat Fotografia ma wielką moc – utrwala obrazy historii. Dzięki temu, nawet przedstawione są najczęściej w barwach pol‑ Inną ciekawostką, jaką znajdziemy na tych 20-tych, mieszkający w Dęblinie na lotnisku blisko 100 lat później jesteśmy w stanie poznawać dawną rzeczywistość. skiego lotnictwa wojskowego – biało-czerwone negatywach jest pierwszy samochód, który wraz ze swoją żoną Krystyną. Można ich Fotografia jednak to nie tylko papier. Fotografia to także szkło. szachownice malowane są na kadłubie, statecz‑ produkowany był seryjnie od 1908 r. – Forda T, zobaczyć na paru negatywach – siedzących niku i skrzydłach. Znajdują się tu również takie zaadoptowanego jako ambulans wojskowy. Taka w automobilu, czy stojących na tle zabudowań Muzeum Sił Powietrznych od niedawna jest Wiele negatywów ukazuje również liczne w malowaniu niemieckim (z czarno‑białymi wersja Forda T była prezentowana w Muzeum sił lotniska. Na szkiełkach ujęte zostały również w posiadaniu wyjątkowych i zarazem bardzo wypadki i katastrofy lotnicze, które w tamtych krzyżami) czy francuskim (z trójkolorowymi Powietrznych w Dęblinie na wystawie czasowej inne charakterystyczne dla naszego miasta kruchych fotografii – szklanych negatywów, czasach wcale nie były czymś rzadkim. Kilka kokardami), które są najprawdopodobniej w latach 2013‒14 oraz podczas Europejskiej Nocy budynki takie jak: Pałac Mniszchów – za‑ wykonanych techniką kolodionową. Jest to ko‑ z utrwalonych na negatywach samolotów, najstarszymi negatywami, z omawianego zbioru. Muzeów w 2017 roku. adoptowany ówcześnie, podobnie jak dziś, lekcja 111 szkiełek, które przedstawiają głównie należało do Oficerskiej Szkoły Lotnictwa, której Początkowo bowiem na polskim niebie latały jako siedziba OSL, Świątynia Wspomnień samoloty z okresu międzywojennego i I wojny siedziba mieściła się najpierw w Grudziądzu, samoloty w różnych barwach, w zależności Oprócz tego znajdują się tu ujęcia kilku miast należąca do kompleksu pałacowo-parkowego światowej, służące w tworzącym się dopiero a dwa lata później, w 1927 r. została przenie‑ z którego państwa dany samolot otrzymaliśmy z tzw. lotu ptaka: Grudziądza, Krakowa, Mniszchów, budynek Działu Nauk OSL oraz polskim lotnictwie wojskowym. Sfotografowano siona do Dęblina. Świadczy o tym znakowanie bądź zdobyliśmy – dopiero z czasem unormo‑ Wilna, Ireny, czy Dęblina. Negatywy te służyły oczywiście port lotniczy. samoloty w locie, jak i te stojące na lotniskach. na stateczniku samolotu – O.S. Samoloty wały się polskie symbole lotnicze.

■■ Port Lotniczy w DĘblinie. Na placu stojĄ ■■ Samolot Bristol F.2B w barwach polskiego lotnictwa wojskowego ■■ Wypadek samolotu Caudron G-III, w malowaniu ■■ Ford T zaadaptowany jako ambulans wojskowy najprawdopodobniej samoloty Potez XXV i Potez XV z napisem bocznym „BR.20.10”. Na stateczniku widoczny napis „O.S.” francuskim (kokardy na skrzydŁach) w towarzystwie samolotu Morane-Saulnier MS.35

W ostatnim czasie zbiory Muzeum Sił Powietrznych wzbogacone zostały o nowe muzealia. Cieszymy się, że darczyńcy tak chętnie przekazują do nas pamiątki rodzinne, dokumenty i artefakty militarne. Staramy Nowe nabytki Katarzyna Ragus się także na bieżąco powiększać zbiory poprzez zakup nowych obiektów. Na szczególną uwagę zasługuje dar od prywat‑ oraz odkupieńczą Mękę i Krew. Na pierwszym Jezusa, jako najdoskonalszy zapał w służbie wojennych, jednak swoją rolę odegrał również Zachęcamy wszystkich do przekazywania arte‑ nego darczyńcy – Czerwony Szkaplerz Męki płatku przedstawiono wizerunek Chrystusa Jemu oraz wewnętrzny udział w Jego boleściach. na froncie wschodnim. faktów do zbiorów Muzeum Sił Powietrznych. Pańskiej oraz modlitewnik należący do por. Ukrzyżowanego otoczonego Narzędziami Męki Każdy obiekt zostanie otoczony należną czcią pil. (P-2060) Stanisława Stefana BEŁZY, który Pańskiej, na drugim płatku, po dwóch stronach Kolejny nabytek to wolant z szybowca transpor‑ Niemałe zainteresowanie wzbudziła również i szacunkiem. Planujemy również stworzyć latał bojowo w 303 Dywizjonie Myśliwskim niewielkiego krzyża, znajdują się: symbol Serca towo-desantowego GOTHA Go-242., maszyny Czapka Pomocniczej Lotniczej Służby Kobiet specjalne miejsce na wystawie głównej, w któ‑ Tadeusza Kościuszki oraz 316 Dywizjonie Myśliwskim. Pana Jezusa otoczonego cierniową koroną zaprojektowanej przez Alberta Kalkerta jako PSZ na Zachodzie. Jest to unikatowy nabytek, rym będziemy prezentować wszystkie nowo Kolor oraz symbole na Czerwonym Szkaple‑ i symbol Serca Maryi przebitego mieczem. Po‑ następca szybowca DFS 230,oblatanej w 1941 r. który z pewnością po poddaniu konserwacji pozyskane obiekty i jednocześnie uhonorować rzu nawiązują do Biblii i Tradycji. Jak podaje niżej stoją dwaj aniołowie w postawie adoracji. Szybowiec służył głównie do zadań transporto‑ znajdzie swoje godne miejsce na ekspozycji w ten sposób naszych darczyńców. tradycja, Chrystus nosił tunikę koloru czerwo‑ Celem przyjmujących Czerwony Szkaplerz jest wych. Najbardziej intensywnie wykorzystywany stałej naszego Muzeum. nego. Symbolizuje to Jego królewską godność szczególna cześć i ciągła pamięć o męce Pana był na śródziemnomorskim teatrze działań

■■ Czerwony Szkaplerz Męki Pańskiej ■■ Modlitewnik por. pil. Stanisława Bełzy ■■ Wolant szybowca Gotha Go 242 ■■ Czapka Pomocniczej Lotniczej Służby por.pil. Stanisława Bełzy Kobiet PSZ na zachodzie

■■ umundurowanie Pomocniczej Lotniczej Służby ■■ wnętrze szybowca Gotha Go 242 Kobiet PSZ na Zachodzie zdjęcie ze zbiorów MSP

8 | POD DOBRYMI SKRZYDŁAMI Roman Kozłowski Literatura ›› J. Pawlak, Absolwenci Szkoły Orląt Kaplica ku czci 1925‒1939, Warszawa–Londyn 2002. ›› Czyż mogli dać więcej. Dzieje XIII Promocji, Londyn 1989. ›› Relacja ustna śp. ks. Z. Bińkowskiego polskich lotników i wspomnienia autora, i in.

Planując wizytę w lotniczym Dęblinie warto odwiedzić kaplicę poświeconą pamięci lotników w Kościele Piusa V. W 1980 r. parafianie z Dęblina zwrócili się wystroju kaplicy, jak również rzemieślnicy w kształcie kół. Niższa ma na obwodzie 8 podwój‑ do Koła Trzynastej Promocji w Szkole Orląt i wykonawcy prac budowlanych. nych świateł, a między nimi znajdują się lotnicze z prośbą o ufundowanie skromnego epitafium W oknach po prawej stronie kaplicy wsta‑ orły w skrzydłach husarskich. Każda grupa dla upamiętnienia poległych wychowanków wiono witraże odznak przedwojennych puł‑ świateł jest oddzielona od reszty 30-centyme‑ ■■ Kościół św. Piusa V w Dęblinie, Fot. M. Markiewicz Dęblina w nowo wybudowanym kościele. ków, szkół i specjalności lotniczych. Na lewej trowymi odznakami pilota i obserwatora. W tym Koło działające przede wszystkim w Londynie ścianie umieszczono witraże godeł eskadr kole wpisany jest witraż lotniczej szachownicy, skupiało w tym czasie 38 absolwentów – przed‑ zgrupowanych według lotniczego ordre de balaille oświetlonej reflektorem ukrytym w małym ostatniej promocji przed II wojną światową, na 1 IX 1939 r., odznaki pilota i obserwatora Ma‑ kole wyższej kondygnacji. Na nim również wcielonej do służby w 1938 r. rynarki Wojennej, monogramy szkół i instytucji jest 8 świateł pojedynczych, oddzielonych 1 IX 1939 r. piloci 13 Promocji zostali mia‑ lotniczych nie mających swoich odznak. Pod od siebie odznakami SPL i Trzynastej Promocji. nowani na pierwszy stopień oficerski. Ze 147 oknami na obu ścianach rury centralnego Światło reflektora rzuca biało-czerwony obraz pilotów i obserwatorów, aż 72 poległo na polu ogrzewania przykryto marmurową boazerią. szachownicy na posadzkę, a błękitne światło chwały albo śmiercią lotnika. Nie ominęły ich Podniesiono i wyłożono białym marmurem okiennych witraży padające na biały marmur niemieckie obozy jenieckie i koncentracyjne oraz posadzkę i niewielkie podium, na którym stoi ołtarza i ścian podkreśla prostotę ujęcia i god‑ łagry sowieckie, a 25 pozostałych w kraju brało mały biały ołtarz. Nad nim na marmurowej białej ność przeznaczenia kaplicy. Najważniejszymi udział w działaniach podziemnej Armii Krajowej. ścianie jest zawieszona ozdobna szklana gablota jednak eksponatami, poza Księgą Poległych, są W czasie wojny latali operacyjnie na prawie z ręcznie pisaną Księgą zawierającą blisko 4000 repliki dwóch sztandarów lotniczych. Jedna jest wszystkich typach samolotów w Polsce, Francji, nazwisk poległych lotników. W zakrystii złożono repliką sztandaru PSP wyhaftowanego w Wilnie Afryce, Anglii i Włoszech, w polskich i alianckich 5 tomów tej Księgi, zawierającej wszystkie do‑ podczas okupacji i ofiarowanego Polskim Siłom jednostkach. Latali na zadania specjalne nad stępne szczegóły śmierci każdego lotnika. Tom Powietrznym na Zachodzie 16 lipca 1941 r., orygi‑ okupowaną Polskę i powstańczą Warszawę. I obejmuje okres 1912–39 r. Tom II – kampanię nał którego znajduje się obecnie w Muzeum Sił ■■ Kaplica lotników, Fot. J. Zagożdżon Zestrzelili 66 samolotów, 15 uszkodzili. w 1939 r. Tom III – kampanię francuską i Katyń. Powietrznych. Drugi jest repliką sztandaru SPL Członkowie Koła 13 promocji zaproponowali, Tom IV- kampanię na Zachodzie. Tom V to lotnicy wręczonego Szkole w 1937 r. przez marszałka aby uczcić nie tylko wychowanków, ale wszyst‑ polegli na wschodnim froncie i w innych okolicz‑ Edwarda Rydza-Śmigłego. Poświęcenie Kaplicy kich poległych lotników i całe przedwojenne nościach. Nad gablotą na ścianie umieszczono miało miejsce 15 VIII 1988 r. polskie lotnictwo wojskowe od chwili jego hasło ze sztandaru Polskich Sił Powietrznych Jest to swego rodzaju pomnik dedykowany powstania do zakończenia drugiej wojny świa‑ Miłość żąda ofiary. Powyżej zawieszono obraz przedwojennemu lotnictwu właśnie tu, w ko‑ towej. Ksiądz proboszcz Zbigniew Bieńkowski Matki Boskiej Kozielskiej tłoczony w miedzi, oto‑ lebce jego powstania, gdzie szkoliły się kadry mło‑ ofiarował na ten cel jedną z kaplic w Kościele czony półmetrowymi emaliowanymi odznakami dej, ofiarnej i głęboko patriotycznej młodzieży. Piusa V w Dęblinie. Ogłoszono apel w skupiskach wszystkich dywizjonów powstałych w Anglii. Oni bowiem rozsławili bohaterstwo polskiego polonii na świecie o pomoc finansową uważając, Po obu stronach ołtarza, na marmurowych lotnika w II wojnie światowej, chociaż przyszło że projekt ten wart jest wysiłku i poparcia. ścianach są zawieszone dwie pamiątkowe im walczyć na cudzej ziemi i pod obcym niebem. Przewodniczący Koła płk pil Wacław Reksz‑ tablice. Po prawej – tablica Szkoły Podoficerów Ze względów politycznych mogło to mieć miejsce czyc podjął główny wysiłek realizowania tej Lotnictwa dla Małoletnich, a po lewej – tablica na neutralnym gruncie Kościoła. myśli. Wielokrotnie podróżował po Polsce, dedykacyjna Absolwentów Trzynastej Promocji. Kaplica jest też hołdem dla tych, którzy organizował i poszukiwał odpowiednich ludzi W środku kaplicy widoczny jest żyrandol, słowom wyhaftowanym na sztandarze PSP i potrzebnego materiału do budowy kaplicy. zaprojektowany przez absolwenta Trzynastej Miłość zada ofiary byli wierni i złożyli dar swego Potrzebny był architekt, który zrobiłby projekt Promocji. Składa się on z dwóch kondygnacji młodego życia Polsce. ■■ Kościół św. Piusa V w Dęblinie, ołtarz boczny, Fot. J. Zagożdżon

Dagmara Krukowska układzie informacja, nieoficjalnie pozyskana nadzór merytoryczny z teczki personalnej porucznika Białeckiego, Projekt: Lotnicza Bułgaria Ryszard Jędrusik może znaleźć potwierdzenie: leciały i wylądo‑ wały dwa samoloty PWS-26, z których jeden, uszkodzony, co widać na zdjęciu, był zapasem 14 IX pragniemy zaprosić pasjonatów lotnictwa na uroczyste planów rozwoju Bułgarskich Sił Powietrznych. lotnictwa, jak przelot samolotu szkolno-bojo‑ części zamiennych dla drugiego. Potwierdził otwarcie wystawy Polsko‑Bułgarska współpraca w dziedzinie lotnictwa Spotkanie było okazją do prezentacji wspólnych wego PWS-26 z Rumunii do Bułgarii we wrześniu to płk. Nedialkov, posiadający wspomnienia wojskowego i działalność PLL LOT w Bułgarii, w latach 1937‒1939 w 80‑tą doświadczeń w lotnictwie wojskowym obu 1939 r. i relacji podchorążego Dęblińskiej Szkoły bułgarskiego weterana, mechanika, który rocznicę nawiązania stosunków dyplomatycznych 1938‒2018. naszych krajów, zarówno przed 1939 rokiem, Podchorążych Lotnictwa – Bronisława Białec‑ twierdził, że: wprowadzenie PWS-a do służby było jak i po zakończeniu wojny. Doposażanie kiego, wg której w zdarzeniu brały udział dwa proste, bowiem miał uszkodzone tylko podwozie. Ekspozycja będzie jednym z efektów projektu ba‑ podróży badawczych, wywiadów, kwerend bułgarskiej armii, wspólne szkolenia, oblot samoloty i pięciu pilotów. Natomiast na zdjęciu samolot leżał na plecach dawczego realizowanego od 2 lat przez Muzeum oraz pozyskiwania materiałów ikonograficz‑ tej samej klasy samolotów (w tym ulubionego Opracowywane przez nas fotografie przed‑ mocno pokiereszowany ale podwozie było Sił Powietrznych, przygotowana we współpracy nych i muzealiów. Dzięki nawiązaniu bliskich przez prof. Nedialkova – samolotu SU-22), jak stawiały min. nasz PWS 26 w Bułgarii w okresie nieuszkodzone. Fotografie dostarczone przez z płk pil. prof. Dmitarem Nedialkovem – szefem kontaktów z prof. Nedialkovem, będziemy również zbliżone doświadczenia powojennej międzywojennym na lotnisku Marino pole bułgarskiego profesora są w pewnym sensie Katedry Sił Powietrznych i Obrony Przeciwlot‑ mieli możliwość prezentacji, także w formie sytuacji lotnictwa wojskowego, pokazały nam pod Karłowo, dały nam pierwsze wyjaśnienia uzasadnieniem założonej tezy. niczej przy Akademii Wojskowej G.S. Rakowski publikacji, unikatowych zbiorów fotografii jak wiele mamy do zaprezentowania na wysta‑ wynikające z systemu numeracji samolotów Potwierdzeniem z pewnością będą materiały oraz Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie. z okresu międzywojennego, prezentujących wie o współpracy pomiędzy Polską a Bułgarią. w bułgarskim lotnictwie. Mianowicie, w buł‑ kwerendalne i archiwalia pozyskane z Archiwum Patronat nad tym międzynarodowym przedsię‑ min. polskie samoloty w lotnictwie bułgarskim: Wizyta w dęblińskim muzeum, była jednym garskim oznaczeniu samolotu, w górnej części Ministerstwa Obrony Wielkiej Brytanii w Nor‑ wzięciem sprawuje Ambasada Rzeczypospolitej PZL P.24B Jastreb, PZL P.43 Czajka oraz PWS-26. z punktów bogatego programu jaki przygoto‑ ogona, w trójkącie, górna cyfra oznaczała liczbę holt, w tym m.in. teczka naszego weterana, Polskiej w Sofii. Część tych zbiorów została zaprezentowana wano dla naszego gościa. Płk Nedialkov podczas porządkową samolotu w serii. W przypadku Bronisława Jana Białeckiego – pilota Polskich Wystawa będzie miała również bułgarską podczas tegorocznej wizyty prof. Nedialkova kilkudniowego pobytu w Polsce zwiedził m.in. fotografii archiwalnej PWS-26, dostarczonej Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii, pilota 303 odsłonę: wernisażowi w Dęblinie towarzyszyć w Dęblinie. Podczas spotkania z pilotami Muzeum Wojska Polskiego z filią na Sadybie, przez pana Nedialkova widoczna jest cyfra „2“, DM oraz ewentualny raport z drogi z Polski będzie uroczysta prezentacja w Ambasadzie RP dęblińskiej Szkoły Orląt, kadrą dydaktyczną Muzeum Powstania Warszawskiego oraz Mu‑ co oznaczałoby, że jest to drugi samolot w serii do Anglii, przez Rumunię i Bułgarię. Wątek ten w Sofii. Planowane są również jej prezentacje i słuchaczami WSOSP oraz miłośnikami lotnic‑ zeum Lotnictwa Polskiego i starówkę w Krako‑ (i potwierdzenie hipotezy o dwóch samolotach). zawarty będzie w planowej ekspozycji. w Archiwum w Smolian w Płowdiwie i Warnie. twa, wygłosił wykład pt. Polskie akcenty w Siłach wie. Podsumowanie nastąpiło w Bułgarskim Dodatkowo, podczas oglądania fotografii, przed‑ Muzeum Sił Powietrznych pragnie podzię‑ Celem ekspozycji będzie zaprezentowanie Powietrznych Bułgarii w okresie międzywojennym Instytucie Kultury. stawiającej z rozbitego PWS-a w książce dr inż kować panu Ryszardowi Jędrusikowi z War‑ polsko-bułgarskich relacji na niwie lotnictwa i po II wojnie światowej. W trakcie wykładu Owocem nawiązanej współpracy, oprócz A. Glassa Polskie konstrukcje lotnicze, na którym szawy, za pomoc w przygotowaniu wizyty oraz wojskowego oraz lotnictwa cywilnego i ko‑ nie zabrakło odniesień do współczesności. wspomnianej wystawy, będą jeszcze inne widnieje samolot po kapotowaniu w otoczeniu tłumaczenie podczas całego pobytu w Polsce munikacyjnego. Motywem przewodnim będą Z racji tego, iż płk Nedialkov jest wciąż czyn‑ prace badawcze poświęcone lotnictwu krajów grupy osób, zostało stwierdzone (porównując prof. Nedialkova. dwie kluczowe postaci tamtego okresu oraz nym pilotem wojskowym (MiG-29), podczas Europy Środkowo-Wschodniej z innymi fotografiami z tego okresu, dotyczą‑ Szczególne podziękowania kierujemy do na‑ główni decydenci nawiązania współpracy: wykładu można było usłyszeć wiele cieka‑ Praca z prof. Nedalkovem nad scenariuszem cymi umundurowania polskich podchorążych), szego narodowego przewoźnika firmy Polskie gen. Ludomił Rayski i gen. Konstantin Uzunski. wostek dotyczących służby na samolotach wystawy dała nam możliwość ponownej analizy że na zdjęciu, ponad wszelką wątpliwość, można Linie Lotnicze LOT za dofinansowanie przelotu Projekt muzealny realizowany był w formie odrzutowych, na temat obecnego stanu oraz wybranych wątków z dziejów bułgarskiego doliczyć się pięciu podchorążych. W takim naszego gościa na trasie Sofia–Warszawa.

■■ Dęblin, 1939 r. Sala balowa Pałacu Jabłonowskich. Ostatnia grupa lotników bułgarskich ■■ Warszawa‑Okęcie 1936 r. Polsko-Bułgarska komisja odbioru samolotu ■■ Samolot PWS-26 w barwach bułgarskich, lotnisko Marno Pole Karłowo, 1940 r. w mundurach galowych, na kursie dla instruktorów, fot. z archiwum D. Nedalkov PZL P-24. III, w tle widoczny samolot P-43, fot. z archiwum D. Nedalkov (przejęty po wylądowaniu w Bułgarii 21 ix 1939 r. Samolot wyleciał z Rumunii, pilotowany przez polskich podchorążych), fot. z archiwum D. Nedalkov

POD DOBRYMI SKRZYDŁAMI | 9 Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej w służbie Ojczyźnie Wojciech GROBELSKI 1933 r. stanowisko prezesa Zarządu Głównego wykonano pierwsze skoki z balonów, zanim nie Od 15 grudnia 2017 r. w Muzeum Obrony Przeciwlotniczej w Koszalinie można obejrzeć wystawę Liga Obrony Powietrznej Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej objął zaczęto wykorzystywać samolotów do trenin‑ i Przeciwgazowej w służbie Ojczyźnie, na której przedstawiono historię tej zasłużonej dla obronności II Rzeczypospolitej inspektor armii, gen. dyw. inż. Leon Berbecki. gów. Początkowo wypożyczano je z PLL LOT, organizacji. Data wernisażu nie była przypadkowa. 15 grudnia 1924 r. istniejący od 1922 r. Obywatelski Komitet Obrony Za jego kadencji wyraźnie wzrósł udział wojska ale od 1938 r. Liga dysponowała już własnymi Przeciwgazowej przekształcony został w Towarzystwo Obrony Przeciwgazowej. Cztery lata później stowarzyszenie to wraz w działalności Ligi, nastąpiła reorganizacja samolotami transportowymi przystosowanymi z Ligą Obrony Powietrznej Państwa weszło w skład nowo utworzonej Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. stowarzyszenia, któremu nadano nowy sta‑ do zrzutu skoczków. tut i opracowano nowy regulamin działania. Scenariusz wystawy opracował: dr Wojciech ewentualnych bombardowań ośrodków nie dopiero 10.02.1928 r.). Prace powołanej spe‑ Głównym celem Ligi stało się zespolenie spo‑ Grobelski, natomiast wyboru materiału iko‑ posiadających militarnego charakteru. W tym cjalnej komisji (m.in dr Zenon Martynowicz, łeczeństwa do obronności kraju. nograficznego dokonali: Paweł Pawłowski, Ka‑ przypadku mówiło się jasno o wywołaniu strat gen. Eugeniusz Henning de Michaelis i Karol milla Heller, Zbigniew Izraelski i Piotr Palmow‑ i paniki wśród ludności cywilnej. Schmid) formalnie połączyły te dwie organizacje ski. Na ekspozycję złożyły się zbiory z zasobów Zdawano sobie sprawę, że najtańszym i naj‑ 10 lutego 1928 r. Muzeum Obrony Przeciwlotniczej w Koszali‑ łatwiejszym sposobem przygotowania społe‑ powstanie i działalność nie, Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, Na‑ czeństwa do nowoczesnego konfliktu zbrojnego, lopp w latach 1928–1939 rodowego Archiwum Cyfrowego, Centralnego będzie powszechna edukacja. Pierwszym zrze‑ oraz jej działalność Archiwum Wojskowego, Muzeum Wojska Pol‑ szeniem zarówno osób wojskowych, jak i cywil‑ patriotyczno-wychowawcza skiego w Warszawie, Muzeum Okręgowego nych był Obywatelski Komitet Obrony Przeciw‑ w Pile, Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krako‑ gazowej. Już w lipcu 1922 r.powstał w Warszawie Połączenie obu organizacji paramilitarnych było wie oraz osób prywatnych: Jacka Adamskiego, jego komitet założycielski, w którym m.in. zna‑ bardzo korzystne z punktu widzenia interesu Roberta Gretzyngiera, Wojciecha Grobelskiego, leźli się: prof. Ignacy Mościcki, dr Zenon Marty‑ tak społecznego jak i obronności kraju. Uwa‑ Zbigniewa Izraelskiego, Zbigniewa Legierskiego, nowicz, inż. Władysław Szajnok, inż. Jan Zagle‑ żano, że ludność cywilna winna być przygoto‑ Piotra Palmowskiego, Wojciecha Sankowskiego, niczny, Bogusław Herse, dr Władysław Rabski, wana do obrony powietrznej i przeciwgazowej. Pawła Tulińskiego i Andrzeja Wojciechowskiego. inż. Władysław Kiśliański, płk Adolf Małyszko, Obawiano się, że w przyszłej wojnie samoloty Partnerami przedsięwzięcia byli: 8. Koszaliński inż. Eugeniusz Berger i dr Bogdan Deryng. Funk‑ nieprzyjacielskie będą mogły stosować bomby Pułk Przeciwlotniczy i Komisja Historyczna Lot‑ cję prezesa powierzono inż. J. Zaglenicznemu. lotnicze i gazowe. Zapis uwzględniony w nowym nictwa Polskiego. Opracowanie graficzne przy‑ Komitet rozpoczął ożywioną działalność na ob‑ statucie określał podstawowe cele i zadania ■■ Legitymacja członka rzeczywistego gotowała pracownia GRETZA Roberta Gretzyn‑ szarze całego kraju, zbierając m.in. fundusze nowo powstałego stowarzyszenia: (…) Liga LOPP (ze zbiorów autora) giera. Przy okazji wernisażu, wielkie i zasłużone i tworząc ogniwa w terenie. Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej ma na celu CZAS WIELKIEJ PRÓBY brawa zebrali także żołnierze z plutonu remon‑ 15 grudnia 1924 r. podjęto decyzję o reor‑ popieranie polskiego lotnictwa we wszystkich jego towego 8. Koszalińskiego Pułku Przeciwlotni‑ ganizacji istniejących struktur i zmianie do‑ dziedzinach, wszechstronne badanie środków obrony 29 stycznia 1937 r. wydane zostało rozporządzenie czego pod dowództwem sierż. Przemysława tychczasowej nazwy na Towarzystwo Obrony chemicznej oraz przygotowanie ludności do obrony ■■ gen. dyw. inż. Leon Berbecki – pre‑ Rady Ministrów o przygotowaniu w czasie po‑ Smętka, którzy przywrócili blask zabytkowemu Przeciwgazowej. Do podstawowych zadań przeciwgazowej (…) 3 zes Zarządu Głównego Ligi Obrony koju obrony przeciwgazowej, a w październiku przeciwlotniczemu karabinowi maszynowemu Towarzystwa należało m.in. wszechstronne Powietrznej i Przeciwgazowej tego samego roku – Ogólna instrukcja o organizacji ZPU-4. Uzupełnieniem wystawy jest również badanie środków walki, oraz rozwijanie wśród samoobrony ludności pod względem opl (MSW). 20 stycznia 1934 r., rozporządzeniem Rady ekspozycja masek przeciwgazowych używa‑ społeczeństwa zainteresowania obroną prze‑ 15 maja 1938 r. weszło w życie rozporządze‑ Ministrów, Liga Obrony Powietrznej i Przeciw‑ nych od I wojny światowej po czasy współcze‑ ciwgazową. Wspierano rodzime piśmiennictwo nie o przygotowaniu w czasie pokoju obrony gazowej została uznana za stowarzyszenie sne, w różnych państwach i armiach świata. naukowe traktujące o środkach walki chemicznej, przeciwlotniczej i przeciwgazowej w miastach wyższej użyteczności publicznej. 15 marca Rada wydawanie broszur i podręczników z danej i osiedlach. 29 września 1938 r. minister spraw Ministrów uchwaliła drugi akt prawny, tj. Ustawę tematyki, organizowanie prelekcji, zakładanie wewnętrznych, gen. dyw. Felicjan Sławoj – Skład‑ o obronie przeciwlotniczej i przeciwgazowej 6, dając bibliotek, organizację wystaw tematycznych, kowski zatwierdził instrukcję pt. Wskazówki dla tym samym stowarzyszeniu podstawy prawne prowadzenie specjalnych kursów poświęconych ogółu ludności o obronie przeciwlotniczej i przeciw- dla dalszej jej działalności w dziedzinie obrony popularyzowaniu wiedzy o środkach walki gazowej 8. Wyszczególniono w niej podstawowe przeciwlotniczo‑gazowej: chemicznej a także zakładanie oddziałów TOP. zasady zachowania osób w różnych miejscach W 1927 r. Towarzystwo posiadało 10 oddziałów ›› organizowanie, wyszkolenie i przewidywanych sytuacjach podczas napadu wojewódzkich, 59 miejskich i łącznie liczyło kilka personelu powołanego do obrony; powietrznego, zwracając szczególną uwagę tysięcy członków. ›› zorganizowanie sieci na rolę komendanta OPL domu (bloku). Tę Drugą organizacją społeczną w Polsce, która obserwacyjnej i alarmowej; społeczną, ale odpowiedzialną funkcję miał w swym statucie miała ochronę ludności przed ›› maskowanie miejscowości, pełnić członek LOPP. ■■ Odznaka X-lecia LOPP uwzględniające zagrożeniem z powietrza, była Liga Obrony obiektów komunalnych; Wiosną 1939 r. liga liczyła już około 2.000.000 również powstanie antenatów, tj. Towarzy‑ Powietrznej Państwa. Komitet organizacyjny ›› dostosowanie istniejących członków. stwa Obrony Przeciwgazowej i Ligi Obrony LOPP powstał w marcu 1923 r. z inicjatywy płk. obiektów budowlanych i innych Z końcem kwietnia 1939 roku władze pań‑ Powietrznej Państwa (ze zbiorów autora) inż. Januarego Grzędzińskiego, Tadeusza Jasio‑ nieruchomości do potrzeb obrony. stwowe zdążyły jeszcze rozpisać Pożyczkę nowskiego oraz inż. Mieczysława Mazurkiewicza. Liga stała się jednym z kilku stowarzyszeń, Obrony Przeciwlotniczej. Zarząd Główny LOPP W tym czasie Liga liczyła ok. 1 500 000 23 maja 1923 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrz‑ których działalność w ramach przygotowania i jego struktury obarczono propagandą, orga‑ członków i składała się z 21 okręgów, 311 ob‑ nych zatwierdziło statut LOPP, określający powszechnej obrony koordynowana była przez nizacją i zbieraniem deklaracji. Reakcja społe‑ wodów i 13 761 kół 7. W latach 30-tych istniało cele organizacji, charakter członkostwa oraz Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego czeństwa była bardzo żywiołowa. Na dzień 28 w Polsce ponad 500 modelarni działających podstawę prawną jej finansowania. i Przysposobienia Wojskowego. Łączył on ze sobą czerwca 1939 r. zebrano 300 mln zł. Wpływy pod auspicjami LOPP. Zarząd Główny LOPP Głównym założeniem Ligi, zgodnie z arty‑ oprócz LOPP, m.in. Polski Czerwony Krzyż (PCK) te – niestety – nie mogły już skutecznie pod‑ ■■ Fragmenty wystawy w koszalińskim Muzeum wydawał szereg wydawnictw z dziedziny obrony kułem 3. statutu było: (…) popieranie rozwoju oraz Związek Straży Pożarnych. W ramach tej nieść potencjału obronnego Polski. Fundusze przeciwgazowej, lotnictwa i szybownictwa. POCZĄTKI POWSZECHNEJ OBRONNOŚCI polskiego lotnictwa we wszelkich jego dziedzinach współpracy, do zadań Zarządu Głównego LOPP te nigdy nie weszły do budżetu OPL i lotnic‑ Organami LOPP były: „Lot Polski”, „Przegląd W POLSCE PRZED ZAGROŻENIAMI (…); popieranie polskiego piśmiennictwa naukowego należało nadzorowanie i kierowanie przygo‑ twa wojskowego. Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej” Z POWIETRZA oraz wynalazków z dziedziny lotnictwa; wydawanie towaniem kraju do obrony przeciwlotniczej oraz „Nowiny LOPP”. pisma periodycznego, dzieł naukowych, teoretycznych biernej i przeciwgazowej, szkolenie fachowego Pierwsza wojna światowa (1914–1918) pokazała i podręczników praktycznych; zakładanie bibliotek, personelu wyższych szczebli kierownictwa nowe oblicze konfliktu zbrojnego. Dla osiągnięcia muzeów, pracowni naukowych; organizowanie oraz scentralizowanie akcji zaopatrywania sukcesów militarnych, walczące strony z powo‑ zjazdów, odczytów, wystaw, konkursów, pokazów jednostek terenowych Ligi w sprzęt niezbędny dzeniem wykorzystywały najnowocześniejsze i pogadanek; budowanie lotnisk i wszelkich urządzeń do ćwiczeń. Cały ciężar pracy wykonawczej zdobycze myśli naukowo-technicznej. Nastąpił lotniskowych; współdziałanie w tworzeniu środków w ramach wyszkolenia ludności cywilnej z za‑ niebywały rozwój lotnictwa, którego przezna‑ obrony powietrznej państwa; popieranie wyszkole- kresu obrony przeciwlotniczo-gazowej spadał czenie ograniczało się nie tylko do celów obser‑ nia personelu fachowego; opracowanie projektów na władze okręgów wojewódzkich, obwodów wacyjnych, ale również niszczenia przeciwnika odpowiednich ustaw, rozporządzeń i przepisów oraz powiatowych i kół LOPP 4. w powietrzu i na ziemi. Konsekwencją rozwoju przedstawianie stosownych wniosków do władz Ligę postrzegano także jako organizację mo‑ lotnictwa, było pojawienie się na polu walki prawodawczych i wykonawczych; organizowanie gącą wykonywać czynności pomocnicze na rzecz nowego rodzaju artylerii, zwanej ówcześnie kół sportowych w zakresie lotnictwa (…) 1. wojska z zakresu obrony przeciwlotniczej. W tym ■■ Bon Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej przeciwaeroplanonową. Pod koniec konfliktu, Podstawę finansowania ligi stanowiły fundu‑ celu, w 1929 r. władze odpowiedzialne za obronę o wartości 20 złotych (ze zbiorów autora) walczące strony posiadały łącznie prawie 6 sze pochodzące głównie z wpisowego i ze składek kraju zaproponowały stowarzyszeniu przyjęcie tys. armat służących do zwalczania środków Wybuch II wojny światowej spowodował członkowskich. Budżet organizacji mogły zasilać przygotowania w czasie pokoju, cywilnej służby napadu powietrznego. Niemalże od początku przerwanie mozolnie budowanej struktury również darowizny, zapisy, subwencje, dochody obserwacyjno-meldunkowej w celu odciążenia wojny, na polach bitew pojawił się także nowy obrony biernej. Nastąpił praktyczny sprawdzian z imprez, ponadto dochody z wydawnictw oraz wojska od tych czynności na wypadek wojny. środek walki, zwany w późniejszych latach jej funkcjonowania. W podsumowaniu należy odsetek od posiadanych kapitałów. Począwszy Do wykonania tego zadania Liga przystąpiła bronią masowego rażenia – gazy bojowe, które uznać, że działalność Ligi podczas wrześniowej od 1923 r., stopniowo zaczęto tworzyć sieć lokal‑ od 1931 roku. zbierały obfite żniwo po obydwu stronach frontu. próby okazała się wartościowym wkładem nych ogniw organizacji w postaci komitetów LOPP stała się organizacją o zasięgu ogól‑ Analiza minionych wydarzeń spowodowała w obronę państwa. Członkowie LOPP pełnili wojewódzkich, powiatowych oraz kół LOPP. nokrajowym. Spowodowała m.in. wspólnie powstanie rozmaitych teorii na temat cha‑ ■■ Im bliżej wojny, tym częściej LOPP wydawał służbę we wszystkich agendach obrony biernej, Pod wpływem wydarzeń w Rosji Sowieckiej, z Departamentem Aeronautyki Ministerstwa rakteru i oblicza przyszłej wojny. Większość broszury uświadamiające ludność cywilną, komitetach obrony miast, organizowali budowę gdzie nastąpiło połączenie kilku organizacji Spraw Wojskowych powołanie do życia Ae‑ znawców problematyki powietrznej, w tym czym jest zagrożenie z powietrza. Obok obiektów polowych dając przykład poświęcenia, paramilitarnych w jednolite stowarzyszenie roklubu Rzeczypospolitej Polskiej. W 1928 r. m.in. włoski gen. Giulio Douhet przedstawiał Zaświadczenie potwierdzające ukoń‑ odwagi i kompetencji organizacyjnych. Spo‑ pod nazwą Osoawiachim 2 Towarzystwo Obrony zainicjowała budowę cywilnej szkoły pilotów koncepcję masowego użycia lotnictwa. W Pol‑ czenie kursu z zakresu obrony prze‑ łeczeństwo polskie świadome konieczności Przeciwgazowej, zainicjowało popierany przez w Radomiu 5. Jednocześnie powstały ośrodki sce sprawami tymi zajmowali się m.in. płk ciwlotniczo-gazowej wystawione przez obrony kraju masowo uczestniczyło w pracach władze projekt połączenia z Ligą Obrony Po‑ Przysposobienia Wojskowo-Lotniczego ufundo‑ Stanisław Jasiński i płk Sergiusz Abżółtowski. LOPP w Krakowie (ze zbiorów autora) fortyfikacyjnych, obronie polskich miast i do‑ wietrznej Państwa. Podczas Walnego Zgroma‑ wane przez LOPP w Łodzi i Łucku. Od czerwca Z ich studiów jasno wynikało, iż przyszła wojna raźnie organizowanych oddziałach samoobrony. dzenia 3 lipca 1927 r. została podjęta uchwała W kręgu zainteresowań Ligi był sport balo‑ – z dużym prawdopodobieństwem – będzie miała Na tym m.in. polegał fenomen i ponad 15-letnia w sprawie połączenia TOP i LOPP. (formalnie nowy i spadochroniarstwo. W tym celu wybudo‑ charakter lotniczo-gazowy. Stało się jasne, że 3 XV-lecie LOPP, praca zbiorowa Zarządu patriotyczno-wychowawcza działalność Ligi wano m.in. 17 wież spadochronowych. W 1936 r. aparaty latające mogące pokonywać znaczne Głównego LOPP, Warszawa 1938, s. 28. Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. odległości, zostaną wykorzystane do niszczenia 1 Statut Ligi Obrony Powietrznej 4 K. Pindel, Obrona terytorialna II ważnych obiektów o znaczeniu strategicznym Państwa, Warszawa 1923. RP, Warszawa 1995, s. 72 6 Dz. U. RP, 1934, nr 80, poz. 742. 8 Wskazówki dla ogółu ludności o obronie także w głębi kraju. Nie wykluczano również 2 Obszczestwo Druziej Obrony i Awiacjonno‑Chi- 5 Budowę szkoły ukończono w 1932 r. 7 Polska lotnicza, praca zbiorowa, przeciwlotniczej i przeciwgazowej, Warszawa 1938. miczeskowo Stritelstwa SSSR – przyp. W.G. kosztem 700 tys. złotych – przyp. W.G. Warszawa 1937, s. 132.

10 | POD DOBRYMI SKRZYDŁAMI Maciej Peikert Czytelników prosimy o kontakt Śmigło. Świadek historii lotnictwa Ryszard Wróbel [email protected] [email protected] Najlepszym miejscem na eksponowanie samego śmigła jest niewątpliwie piasta silnika wraz z silnikiem zamocowanym oraz do odwiedzenia do swej oryginalnej konstrukcji. Losy śmigieł, które dotrwały do naszych czasów są przeróżne. Ich niemal portalu magiczny kształt pozwolił im niejednokrotnie przetrwać lata, czasami jako jedynej zachowanej części samolotu. polskiesmigla.pl

■■ Śmigło wyprodukowane w polskich ■■ Kalkomania „Integrale” umieszczana na łopatach ■■ Kalkomania „Ikar” umieszczana na śmigłach Inte‑ ■■ Śmigło wyprodukowane na francuskiej licencji w fabryce zakładach Integrale w Warszawie. śmigieł produkowanych przez Wapiennickie Zakłady grale produkowanych przez fabrykę Szomańskiego Szomańskiego w drugiej połowie lat 20-stych. Śmigło o stałym Na długości około 670 mm krawędzi Przemysłowe skoku, wykonane z drewna i przeznaczone do silnika natarcia oraz końcówce okute Lorraine‑Dietrich o mocy 400 KM z samolotu blachą aluminiową. Stosowane Potez XXVII, pokryte warstwą laku Tonkilaque. do 80 konnych silników rotacyj‑ nych Le Rhone. Wykorzystywane w samolotach produkowanych w Polsce takich, jak Hanriot Śmigła tego typu HD-14 i H-28. były wykorzystywane również w samolotach Potez XV, Breguet XIX, Farman F.62 Goliath czy Liore et Olivier LeO 12

Śmigła, te pieczołowicie przechowywane przez i magazynowania desek, klejenia, obróbki, na wszelki wypadek, zamawiają u Szomańskiego Hawker Hurricane pojawił się w Polsce tylko Pamiętajmy, rodziny jako pamiątki, będące domowymi po‑ lakierowania, kontroli, pomiaru, oznacze‑ dwa prototypy w ekspresowym terminie. Polecam przy okazji kręcenia filmu o Dywizjonie 303. mnikami strzegącymi pamięci przodków – awia‑ nia, odbioru i gwarancji. Jako ciekawostkę sklejenie bloków z dostatecznymi rezerwami, biorę Makieta samolotu stoi w Muzeum Arkadego że śmigła torów, lub zdobiące ściany małych lotniczych możemy tam znaleźć wymagania dotyczące się za dokładne pomiary i „wsteczne” obliczenie Fiedlera w podpoznańskim Puszczykowie, świątyń, oraz te prezentowane w muzealnych Rozkładu Warsztatów: śmigła dostarczonego przez Francuzów. Moja kon- a MSP prezentuje łopatę śmigła tego samolotu. kolekcjach. Wszystkie są świadkami historii Ponieważ wyrób śmigieł należy do jednej z najod- sternacja: śmigło jest w zasadzie dobrze dobrane Po II wojnie światowej produkcja śmigieł drew‑ często lotnictwa polskiego. powiedzialniejszych robót stolarskich więc możność dla normalnych warunków lotu. Niewiele dałoby nianych była już ilościowo znacznie skromniejsza. Historia śmigła sięga początku XIX stulecia, otrzymania zamówionych wyrobów będzie w dużym się z aerodynamicznego punktu widzenia poprawić. Temat śmigieł powrócił wraz z powstaniem niosą kiedy to pojawiła się śruba okrętowa, a już stopniu zależna od stosowanego rozkładu oddziału Robię nowe obliczenie, uwzględniające maksymalne łódzkich Lotniczych Warsztatów Doświad‑ w połowie tego wieku, dzięki zapożyczeniu śmiglarskiego w danej wytwórni. I dalej: O ile warsz- warunki startu i odsyłam dwa rysunki do fabryki. czalnych. Początkowo sięgnięto do gotowych z techniki okrętowej proste śmigło użyto do na‑ taty znajdują się na parterze, wówczas powinny one Jedno śmigło polecam jak najprędzej wykończyć (…) śmigieł poniemieckich, próbując przywrócić ze sobą pędu aerostatu (sterowca). posiadać podłogę drewnianą lub betonową w celu i przekazać do PZL. Tam jest jeszcze misja rumuńska do życia nawet takie, które w międzyczasie Rozwój śmigła postępował szybko – już ochrony od wilgoci ziemnej. Dachy warsztatu nie mająca dokonać odbioru. Zamontowanie smigła. przerobiono na żyrandole. Pod okiem Stanisława historyczną wkrótce zyskało ono profil, dobrano skok, ob‑ powinny przeciekać w razie deszczu lub śniegu. O ile Start i rumunska PXI startuje lekko, niemal świecą, Kuczewskiego powstało około 30 typów śmigieł liczono wytrzymałość, dodano zwichrzenia. dach jest szklany nie powinien przepuszczać zbytnio z połowy lotniska. Silniki Gnôme-Rhone były większej dla konstrukcji z silnikami Bramo Sh-14, następnie Prekursorem polskich, a zarazem światowych promieni słonecznych; w tym celu należy używać szkła mocy od Merkurych wbudowywanych do naszych dla wszystkich odmian silnika M-11, choć nie tylko. wiedzę prac nad śmigłem był Stefan Drzewiecki – który matowego, lub też specjalnych zasłon płóciennych. P.11, stąd ten efekt dla lotniska niecodzienny – start Pod koniec lat 40. w LWD właśnie powstawały wniósł do rozwoju lotnictwa swoje doświad‑ Od roku 1925 do wybuchu wojny polskie nieporównywalny, nie tylko z próbą na metalowym zamienniki śmigieł Sensenich do pozyskanych o czasach czenia z konstruowania okrętów oraz śrub śmigła drewniane w zdecydowanej większo‑ śmigle francuskim, ale i z naszymi poscigowkami. z demobilu Piper Cubów. napędowych okrętów podwodnych. W 1909 ści są kojarzone z Fabryką Śmigieł, Wyrobów Wielkie „hallo” dla „drewniaków” Szomanskiego Śmigła do Junaków, CSS-ów powstawały – jak roku opublikował on w języku francuskim Drzewnych i Metalowych Włodzimierza Szo‑ i wiara w moja cudotwórczość. duża część produkcji wojskowej z owego minionych. pozycję Śmigła powietrzne. Teoria ogólna mańskiego. Śmigła z wytwórni na Bielanach Był to złoty czas śmigieł drewnianych. Zakłady okresu – w zakładach ukrytych pod nazwą napędów śmigłowych, uważaną za pionierską początkowo oznaczane były licencyjną nazwą SZOMAŃSKI dostarczały wtedy bez mała 100 % WSK (z czasem i to zniknęło z ich oznaczenia). Zachowajmy w swej dziedzinie. Intégrale Warszawa. Z tego okresu Muzeum Sił śmigieł na polski rynek. W Muzeum Sił Powietrz‑ Licencyjne śmigła do PZL-101 Gawron i Jaka- Okres I Wojny Światowej to okres burzliwego Powietrznych prezentuje śmigło HT 2 samolotu nych mogliśmy podziwiać, udostępnione przez 12 ujednolicone po wprowadzeniu PZL-104 rozwoju lotnictwa. To z tego okresu i ze zdo‑ Hanriot (silnik Le Rhone 80 KM), a także z roku Muzeum Marynarki Wojennej, świetnie zacho‑ Wilgi do jednego. Zakłady w Jeżowie do dnia ją. bycznych samolotów pochodzą pierwsze śmigła 1928 dobrze zachowane śmigło od Poteza 27 wane śmigło z roku 1931 przeznaczone dla łodzi dzisiejszego posiadają zdolność produkcyjną które służyły odbudowującemu się Lotnictwu (silnik Lorraine Dietrich 400 KM). latającej LeO H 135. Widoczne są pozostałości i remontową śmigieł w technologii niezmie‑ Polskiemu. W Muzeum Sił Powietrznych można Współpraca Włodzimierza Szomańskiego kalkomanii ze wspomnianym Ikarem. nionej od lat. znaleźć niemieckie śmigło AXIAL przeznaczone z inż. Jerzym Bukowskim, naukowcem z Politech‑ Jeśli dodamy wszystkie śmigła okaże się, że Wypada też wspomnieć, iż od początku lat do silnika o mocy 120 KM, z kolei w gablocie niki Warszawskiej spowodowała, że po okresie przez samoloty międzywojennego lotnictwa osiemdziesiątych XX w. wiele spośród polskich wystawy Skrzydlaci Kosynierzy w Muzeum Sił kopiowania śmigieł zagranicznych (głównie polskiego przewinęło się ich kilkanaście tysięcy, konstrukcji amatorskich, głównie motolotni, Powietrznych w Dęblinie znajduje się śmigło francuskich) zakłady zaczęły opracowywać z czego sama produkcja zakładów Włodzimierza posiadało drewniane śmigło zaprojektowane Heine z roku 1917, które współpracując z silnikiem własne śmigła, do większości nowopowstają‑ Szomańskiego z okresu 1925–1939 to ponad i wyprodukowane przez Zbigniewa Piotrow‑ Gnome 100 KM napędzało pierwszowojenny cych polskich konstrukcji lat 30-tych (między 11 000 sztuk! skiego. Spod jego ręki wyszło również śmigło samolot, prawdopodobnie Fokker E. II lub E. III. innymi: PZL P.7, P.11, P.23, RWD-8), a następnie Dopiero pod koniec roku 1937 podpisana zo‑ do repliki samolotu RWD-5. Śmigła właśnie tych producentów były używane wdrożyły je do produkcji, już z własnym logo stała umowa licencyjna pomiędzy PZL, a United Pamiętajmy, że śmigła często niosą ze sobą w samolotach 7EM, w tym najprawdopodobniej przedstawiającym Ikara. Aircraft Corporation na wytwarzanie metalo‑ historyczną wiedzę o czasach minionych. Za‑ w Fokkerze E. V Stefana Steca z 7EM. Jerzy Bukowski w swych Zapiskach pamiętnikar- wych śmigieł przestawnych do PZL P.37 Łoś, chowajmy ją. Początki „fabrykacji” śmigieł po I Wojnie skich, opublikowanych w 2013 roku, wspomina: co jednak, biorąc pod uwagę skalę tej produkcji, Te zapomniane – wciąż pod grubą warstwą światowej. W Ostrowie Wielkopolskim w 1919 Moja pozycje jako „smiglarza” ustala „casus” stanowiło znikomy udział w całości produkcji kurzu w piwnicach lub na strychach starych roku produkcję śmigieł podejmują zakłady naszego eksportu poscigowek i sprzedaży ich licencji śmigieł w Polsce. domów niejednokrotnie stają się łupem tych, Włodzimierza Wentzla, w tym samym roku do Rumunii. Ponieważ warunki licencji silników Bristol Okazjonalnie śmigła napływały też z za‑ dla których stanowią jedynie potencjalną war‑ na warszawskich Polach Mokotowskich roz‑ ograniczały ich produkcje tylko na teren Polski (…), granicy. I tak, samoloty kupione przez Polskę tość materialną. poczynają produkcję Centralne Warsztaty musieliśmy eksportować nasze samoloty (Turcja, we Francji dostarczano np. ze śmigłami Ratier Jeśli chcemy zatem któreś z nich odrestau‑ Lotnicze (w 1921 przekształcone w Centralne Rumunia, Grecja) pościgowe z francuskimi silnikami czy Merville. Często również polskie wytwórnie rować, zasięgnijmy opinii fachowca! Błyszczący Zakłady Lotnicze). W przedwojennej Polsce Gnôme-Rhone, zakupywanymi zresztą bezpośrednio zamawiały śmigła za granicą, RWD korzystało lakier doda blasku, oszlifowane odsłonięte śmigła powstawały również w Wielkopolskiej przez naszych odbiorców (tak chyba było). Silniki z wyrobów niemieckiego Schwarza oraz VDM, drewno jesionowe jest, być może, ładniejsze Wytwórni Samolot w Poznaniu, w Wapienickich przysyłali do nas do zamontowania na płatowce angielskiego Airscrew Co. Ltd, czeskiego Letova, niż zniszczona warstwa oryginalnej laki, ale Zakładach Przemysłowych oraz w lubelskich Francuzi z… metalowymi śmigłami (stałymi). Wy- a zakłady w Lublinie niejednokrotnie zamawiały nic nie jest tak piękne jak patyna oryginalnej Zakładach Mechanicznych Plage i Laśkiewicz. dawało się więc, że odpadnie cały nasz „eksport” śmigła w wytwórni Pierre Levasseur we Francji. kalkomanii czy historyczne oznaczenie. W 1921 Ministerstwo Spraw Wojskowych związany z transakcjami PZL. Tymczasem sensacja. W trakcie II wojny światowej Polacy la‑ Identyfikacja śmigła jest czasem prosta – śmi‑ publikuje Warunki Techniczne wytworu i odbioru Próbne starty źle wychodzą. Oblatywana maszyna tali także na sprzęcie aliantów. W Muzeum gła bywają dość dobrze opisane, a niekiedy jest Śmigieł Płatowców. Pozycja ta zawiera wszystkie wlecze się przez całe lotnisko. Telefony do mnie. Proszę Lotnictwa Polskiego w Krakowie możemy to informacja, do której dochodzi się latami. Tym szczegóły, dotyczące materiału – suszenia o przysłanie śmigła do pomiarów. Równocześnie, podziwiać słynnego Spitfire’a. Równie sławny większa satysfakcja, jeśli się to uda!

■■ Metalowe śmigło AW-2 na samolocie An-2 o nr. bocznym 7810, ■■ Śmigło samolotu TS-9 Junak 3 produkowane ■■ Replika samolotu Fokker E V. z repliką śmigła wykonaną na wzór śmigła prezentowanym w Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie. w jednej z Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego oryginalnego prezentowanego w Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie.

POD DOBRYMI SKRZYDŁAMI | 11 MUZeUM SIŁ MUZEUM OBRONY POWIETRZNYCH PRZECIWLOTNICZEJ w Dęblinie w Koszalinie POLISH AIR FORCe MUSeUM ANtI-AIRCRAFt DeFeNSe MUSeUM wystawa stała HISTORIA POLSKIEGO LOTNICTWA WOJSKOWEGO wystawa stała THE HISTORY OF POLISH AIR FORCE HISTORIA POLSKIEJ BRONI PRZECIWLOTNICZEJ

GODZINY OTWARCIA WYSTAW | OPENING HOURS | GEÖFFNET UHR GODZINY OTWARCIA WYSTAW | OPENING HOURS | GEÖFFNET UHR sezon letni 01 V–31 X wtorek–piątek | tuesday–friday | Dienstag–Freitag 09.00–17.00 sezon letni 01 V–31 X sobota–niedziela | saturday–sunday | Sammstag–Sonntag 10.00–18.00 wtorek–piątek | tuesday–friday | Dienstag–Freitag 09.00–17.00 sezon zimowy 01 XI–31 III sobota–niedziela | saturday–sunday | Sammstag–Sonntag 10.00–18.00 wtorek–niedziela | tuesday–sunday | Dienstag–Sonntag 09.00–16.00 sezon zimowy 01 XI–31 III wtorek–niedziela | tuesday–sunday | Dienstag–Sonntag 09.00–15.00 Bilet normalny | adults | Normal – 10 zł Bilet ulgowy | concessions | Ermaβigt – 5 zł Bilet normalny | adults | Normal – 8 zł Bilet rodzinny | family | Fammilien – 25 zł (2 rodziców +2 dzieci do lat 18) Bilet ulgowy | concessions | Ermaβigt – 4 zł Grupowy | groups | Gruppen (min. 15 osób) – dorośli: 8 zł | osoba | person MUZeUM SIŁ POWIetRZNYCH w Dęblinie 08-530 Dęblin, ul. Lotników polskich 1 Bilet rodzinny | family | Fammilien – 16 zł (2 rodziców +2 dzieci do lat 15) Przewodnik muzealny | Guide | Führer – 50 zł | h (j. polski), 100 zł | h (english) Grupowy | groups | Gruppen (min. 15 osób) – dorośli: 6 zł | osoba | person Lekcja muzealna | Museum Workshop (min.15 osób) – 50 zł | 45–60 min. tel./fax: +48 261 519 450 [email protected] | www.muzeumsp.pl Muzeum oferuje audio‑przewodniki w jęz. polskim i angielskim. Lekcja muzealna | Museum Workshop (min. 15 osób) – 50 zł | 45 min. The Museum off ers audio guides in polish and english. Przewodnik | Guide | Führer – 45 zł | h (j. polski), 100 zł | h (english) Audio-przewodnik | audio guide – 5 zł wejście do samolotu Jak-40 – 2 zł od osoby (tylko w sezonie letnim | only in the summer season) wejście do samolotu Jak-40 – 3 zł od osoby wejście do śmigłowca Mi-6 – 3 zł od osoby Honorujemy Kartę Dużej Rodziny wejście do samolotu Jak-40 + śmigłowiec Mi-6 – 5 zł od osoby bilet normalny KDR – 4,80 zł bilet ulgowy KDR – 2,40 zł Honorujemy Kartę Dużej Rodziny bilet rodzinny KDR – 9,60 zł bilet normalny KDR – 6 zł Kasa Muzeum jest zamykana na 30 min. przed zamknięciem wystawy. bilet ulgowy KDR – 3 zł Last admission 30 min. before closing time. bilet rodzinny KDR – 15 zł Kasa Muzeum jest zamykana na 30 min. przed zamknięciem wystawy. WSTĘP BEZPŁATNY NA WYSTAWĘ STAŁĄ Last admission 30 min. before closing time. ADMISSION FREE – PERMANENT EXHIBITION WSTĘP BEZPŁATNY NA WYSTAWĘ STAŁĄ EINTRITT FREI – STANDIGE AUSSTELUNG admission free – permanent exhibition wtorek | Tuesday | Dienstag eintritt frei – standige ausstelung wtorek | Tuesday | Dienstag INFORMACJA DLA GRUP ZORGANIZOWANYCH Przewodnik dostępny po uprzednim ustaleniu telefonicznym bądź osobistym. INFORMACJA DLA GRUP ZORGANIZOWANYCH rezerwacje dla grup | reservation for groups | für Gruppen Rezerwacja wycieczek co najmniej 2 dni przed planowaną wizytą Rezerwacje przyjmowane są co najmniej 2 dni przed planowaną wizytą tel. +48 732 885 102 | wt–pt 9.00–16.00 tel. +48 261 519 462 | [email protected] | wt–pt 9.00–16.00 MUZeUM OBRONY PRZeCIWLOtNICZej w Koszalinie 75-903 Koszalin, ul. Wojska Polskiego 70 Przewodnik dostępny po uprzednim ustaleniu telefonicznym bądź osobistym [email protected] tel. +48 535 645 012 Biuro muzeum czynne od poniedziałku do piątku 7.30–15.30 [email protected] | www.muzeumsp.pl Biuro muzeum czynne od wtorku do piątku 8.00–16.00

POMNIK CHWAŁY LOTNIKOM POLSKIM Chcemy stworzyć miejsce pamięci – ponadczasowy pomnik dla ludzi związanych z lotnictwem.

Pomnik będzie odsłonięty 28 VIII 2018 r. Cmen‑ papieru. Będzie zrobiony z metalowej stalowej muzeum, przy wejściu na wystawę główną, wy‑ tarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie blachy pomalowanej na srebrny kolor. Na lewym stawiona jest skarbona, do której każdy może podczas VII Światowego Zlotu Lotników Polskich skrzydle umieszczona zostanie biało‑czerwona wrzucić swój datek na cel budowy pomnika. oraz przypadającej setnej rocznicy utworzenia szachownica. Na pomniku znajdą się symbole: Komitet Budowy Pomnika prosi by do zbiórki lotnictwa polskiego. Budowa pomnika jest polski lotniczy wojskowy orzełek, odznaka pilota włączyli się wszyscy, dla których ważne są inicjatywą Stowarzyszenia Seniorów Lotnictwa wojskowego – gapa lotnicza, symbol Aeroklubu polskie tradycje lotnicze. Wojskowego RP, którzy w ten sposób pragną uho‑ Polskiego, Żuraw Polskich Linii Lotniczych LOT, norować osiągnięcia polskich pilotów na prze‑ oraz symbol Polskich Zakładów Lotniczych. Pieniądze można wpłacać na konta: strzeni ostatniego stulecia: lotnikom czasów 40 2030 0045 1110 0000 0429 0180 Nad budową czuwa powołany Komitet, któ‑ pionierskich, czasów wojny i czasów pokoju. (dla wpłat PLN) oraz remu przewodniczy gen dyw. pil Franciszek Ma‑ Monument w kształcie samolotu zaprojektował cioła – przedstawiciel Zarządu Głównego SSLW 45 2030 0045 3110 0000 0037 3140 Piotr Kudelski. Cała konstrukcja będzie miała RP. Muzeum Sił Powietrznych również wspiera (dla wpłat EUR) 9 m wysokości i 12 m długości. Główny element tę inicjatywę. W pracach komitetu uczestni‑ pomnika, czyli samolot zostanie zbudowany czy były dyrektor – gen bryg pil dr Ryszard w tytule należy wpisać na wzór samolotu – zabawki złożonego z kartki Hać i obecny – Paweł Pawłowski. W siedzibie budowa pomnika.

Więcej informacji znajdą Państwo na stronie Stowarzyszenia Seniorów Lotnictwa Wojskowego RP: www.sslwrp.pl