Szlakiem Dawnych Rodów Pomorskich
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Przewodnik turystyczny Szlakiem dawnych rodów Pomorskich Spis treści 1. Nazwa i zasięg pojęcia Pomorze ................................... 2 2. Granica językowa ......................................................... 2 3. Zaludnienie i ustrój polityczny ...................................... 3 4. Początki wpływów niemieckich ...................................... 3 5. Wpływ ustroju lennego na stosunki narodowościowe ........ 5 6. Przemiany etniczne ..................................................... 7 7. Losy rodzimej szlachty .................................................. 7 8. Niemieckie rody ........................................................... 9 9. Zasięg osadnictwa niemieckiego .................................. 10 10. Obszar pochodzenia niemieckich osadników ................. 11 11. Analiza historyczna rodu von Wedel ............................. 14 12. Analiza historyczna rodu von Manteuffel ....................... 33 13. Analiza historyczna rodu von Kleist .............................. 58 14. Analiza historyczna rodu von Glasenapp ....................... 91 15. Spis literatury .......................................................... 125 Nazwa i zasięg pojęcia Pomorze Rzeka Parsęta, największa rzeka Pomorza, wypływająca w okolicach Par- sęcka w gminie Szczecinek, jest osią krainy rozciągającej się pomiędzy Odrą a Wisłą, nazywaną często Pomorzem Środkowym. W sensie hydrograficznym pokrywa się z dorzeczem Parsęty. Nazwa Pomorze pojawiła się około 1000 roku. Przyjmuje się, że powstała w Wielkopolsce dla oznaczenia krainy rozciągającej się „po morze” lub też dla krainy leżącej „wzdłuż morza”, czyli inaczej „przymo- rze”. Nazwa ta przyjęła się powszechnie również w niemieckim obszarze języko- wym. Jest świadectwem panowania polskiego na tym obszarze, na przełomie X i XI w. Tak jak dzisiaj również i na początku dziejów termin Pomorze odnosił się do obszaru pomiędzy Odrą, Wisłą i Notecią. Granica wschodnia na przestrzeni wieków okazała się bardzo stabilna, nie uległa zasadniczym zmianom. Na za- chodzie natomiast granice były bardzo płynne. Przez dłuższy czas pokrywały się z zasięgiem państwa Gryfitów. Zmieniał się również obszar, dla którego używano określenia Pomorze. W XII w. pod pojęciem Pomorza rozumiano również tereny położone daleko na zachód od Odry, łącznie z Dyminem. Ostatecznie termin pojęcia Pomorze ukształtował się w XIII i XIV wieku. Był to okres, kiedy na zachodzie nastąpiło przyłączenie do państwa pomorskiego wyspy Rugii, a na południu i południowym zachodzie utrata szeregu terytoriów na rzecz Branden- burgii. W polskiej tradycji historycznej nadodrzańska część Pomorza objęta jest terminem Pomorze Zachodnie, natomiast część nadwiślańska nazywana jest Po- morzem Wschodnim. W języku niemieckim pod pojęciem Pomorze (Pommern) funkcjonuje obszar zawężony do polskiego Pomorza Zachodniego. Jednocześnie dla terenów rozciągających się na zachód od Odry używa się terminu Pomorze Przednie (Vorpommern), a dla obszarów na wschód od Odry terminu Pomorze Tylne (Hinterpommern). Polskiemu terminowi Pomorze Wschodnie odpowiada niemieckie określenie Pommerellen. Granica językowa Według profesora Lehr-Spławińskiego pomorski obszar językowy dzieliła na dwie części linia biegnąca od Bałtyku w kierunku Góry Chełmskiej (okolice Kosza- lina) i dalej w stronę Połczyna, a następnie skręcająca na zachód i obejmującą pę- tlą okolice Świdwina, Łobza, Dobrej i Maszewa. Ludność mieszkająca na wschód od tej linii posługiwała się narzeczem wschodnim, które przetrwało do dziś jako gwara kaszubska i różniło się w średniowieczu niewiele od polskiej mowy. Narze- cza zachodnie, używane przez ludność zamieszkałą na zachód od linii były bar- dziej zbliżone do gwar lubickich. Omawiany obszar, czyli tereny leżące w dorzeczu Parsęty zamieszkiwała ludność reprezentująca odłam grupy językowej zachodniej, któremu przypisuje się pierwotną nazwę Kaszubów. Prawdopodobnie również nie- liczna ludność okolic dzisiejszego Szczecinka, Barwic i Starego Drawska tworzyła odrębną jednostkę plemienną. Potwierdza to dziejopis pomorski T. Kantzow, który 2 w swojej Kronice wspomina, że jeszcze w XVI wieku ludność okolic Szczecinka używała mowy różniącej się od gwary w okolicach nadmorskich. Zaludnienie i ustrój polityczny XII wieku tereny położone w dorzeczu Parsęty nie były gęsto zaludnione. Naj- więcej ludności zamieszkiwało okolice Kołobrzegu i Białogardu, natomiast tereny południowe z uwagi na nienajlepsze warunki (pas wzniesień moreny czołowej), pokryte były puszczą, utrudniającą komunikację z Wielkopolską. Ludność utrzy- mywała się głównie z uprawy roli. Stąd też w pierwszej kolejności zasiedlone zostały tereny żyznych gleb, rozciągające się w okolicach Białogardu i Kołobrze- gu. Ważną rolę w utrzymaniu ludności pomorskiej było rybołówstwo, zarówno morskie jak i śródlądowe, które napędzało wymianę handlową z Wielkopolską, Brandenburgią i Śląskiem. Istniały również ośrodki o charakterze miejskim takie jak: Kołobrzeg i Białogard. Na Pomorzu za przykładem polskim przyjęto ustrój oparty na grodach kasz- telańskich oraz wynikający z niego system danin i obowiązki ludności. Praktycznie aż do XII wieku, ludność pomorska utrzymywała, głównie w celach kupieckich, kontakty z narodami germańskimi zamieszkującymi okoliczne tereny. Ziemie ce- sarstwa oddzielone były od Pomorza obszarami należącymi do niezależnych Wie- letów i Obodrzyców, stale atakowanych przez niemieckich możnowładców. Granica południowa odgradzająca Pomorze od Wielkopolski miała charak- ter naturalny, stanowiły ją rozległe puszcze i tereny podmokłe, co w znacznym stopniu utrudniało wzajemne kontakty, łącznie z możliwością bardziej trwałego połączenia z polską państwowością. Również działalność misyjna prowadzona przez biskupstwo kołobrzeskie nie przynosiła spodziewanych efektów: chrystia- nizacji Pomorza i przyłączenia do państwa polskiego. Głównych przyczyn tego stanu rzeczy należy upatrywać w silnym oporze ze strony ludności pogańskiej, głównie z powodu silnie ukształtowanej i wpływowej grupy pogańskich kapłanów. Późniejsze, wewnętrzne problemy Polski, odsunęły na dalszy plan zainteresowanie Pomorzem, w tym czasie pod naporem niemieckim traciły niezależność kolejne plemiona połabskie. Cesarstwo zbliżało się coraz bardziej do granic pogańskiego Pomorza. Kiedy Bolesław Krzywousty wznowił ekspansję na pobratymcze Pomo- rze, natrafił na przeciwdziałanie ze strony niemieckiej. Akcja polska zakończyła się kompromisem, Bolesław złożył w 1135 roku hołd lenny z Pomorza Zachodniego i Rugii, cesarzowi Lotarowi. Początki wpływów niemieckich Pierwsze zetknięcie się Pomorzan z Niemcami nastąpiło w trakcie misji chry- stianizacyjnej świętego Ottona z Bambergu. Wyprawy tej podjął się za namową i przy poparciu organizacyjnym Bolesława Krzywoustego. Apostoł Pomorza był z pochodzenia Niemcem – Bawarczykiem i w czasie podróży towarzyszyli mu głównie jego rodacy. Koncepcja polska przewidywała włączenie Pomorza do nowo 3 tworzonej diecezji, która miałaby być poddana jurysdykcji biskupa polskiego. Za- bieg ten miał spowodować silniejsze związanie Pomorza z Polską, chociażby po- przez większe zaangażowanie kleru polskiego w akcję chrystianizacji na Pomorzu. Plan ten się nie powiódł, utworzone zostało oddzielne biskupstwo z siedzibą w Wo- linie (bulla erekcyjna pochodzi z 1140 r.), co było zgodne z oczekiwaniami Bolesła- wa Krzywoustego, ale diecezja pomorska została podporządkowana bezpośrednio Rzymowi z pominięciem polskiej organizacji kościelnej. Pierwszym chrześcijańskim władcą Pomorza został książę Warcisław: „totus Pomeraniae, Leuticiae, Stetinensi- s,Cassbiaeque Dux”.Był lennikiem Bolesława Krzywoustego. Rozbicie dzielnicowe, jakie nastąpiło w Polsce, spowodowało rozluźnienie więzi z Pomorzem Zachodnim, nie ustawały naciski ze strony niemieckiej. Książęta sascy pod pozorem chrystia- nizacji zaatakowali Zaodrze. W 1134 r. cesarz Lotar III nadał marchię północną Albrechtowi hr. Ballenstedt z rodu Askańczyków, który energicznie rozpoczął akcję podporządkowania sobie słowiańskich sąsiadów. Margrabiowie nie tylko nie po- przestali na uzależnieniu politycznym podbitych terenów, ale zaczęli je intensywnie kolonizować. Powstały nowe miasta na prawie niemieckim, osadzeni zostali nie- mieccy koloniści, nadano dobra niemieckim rycerzom. Pomorze zaczęło stawać się przedmiotem wielu napaści ze strony rosnącej w siłę marchii. Pozostawieni bez pomocy ze strony książąt piastowskich władcy pomorscy coraz bardziej zaczęli uzależniać się od książąt niemieckich. W zakładanych klasz- torach zaczęli pojawiać się mnisi z diecezji magdeburskiej. Następcą pierwszego biskupa pomorskiego – Wojciecha został Niemiec Konrad von Salzwedel. W osta- teczności doszło w 1181 r., do złożenia przez księcia Bogusława hołdu lennego cesarzowi Fryderykowi Rudobrodemu. Zerwaniu uległa nić wspólnej państwowo- ści Pomorza Zachodniego z piastowską Polską. Pomorze dostało się na setki lat pod wpływy cesarstwa niemieckiego. Przejściowo, w wyniku toczących się nieustannie wojen między Niemcami i Danią, Pomorze pozostawało również pod wpływami duńskimi. Na krótko za sprawą księcia Władysława Laskonogiego Pomorze powróciło do Polski. Książęta Bogusław II i Kazimierz II w 1202 r. złożyli hołd lenny przed polskim księciem, na- tomiast diecezja kamieńska przeszła pod zwierzchność metropolii gnieźnieńskiej. Sukces ten był krótkotrwały, bo już połowie XIII w. biskupstwo kamieńskie ponow- nie powróciło pod bezpośrednie zwierzchnictwo Rzymu. Niepowodzenia księcia Władysława Laskonogiego w staraniach o tron krakowski, doprowadziły Pomorze Zachodnie ponownie pod